|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 2, Number 24. 15 February 1900 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
' [NAMA 24 O TE TAU TUARUA. WAIRARAPA. PEPUERE TAITE 15th 1900.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PEREHI.]
KEREITAONEI PEPUERE 15TH 1900.
WAAHI TEKAU-MA WHITU o TE
NGAKAU POURI.
KO TE TIKA KO TE PONO KO TE
AROHA, HE NGAKAU POURI.
Ko nga mahi o te rangimarie o te ngakau
mahaki me te aroha he mahi Whare he mahi
kai, ko te Whare hei okiokinga mo te tinana,
ko te kai hei hanga i nga toto kia pai te
haere i tona huanui i tona huanui, ko te wai
hei whakamakuku i te tinana hei whakatipu
i te huruhuru, ko te kakahu hei uhi mo te
tinana i te ao i te po, wehe ke wehe ke.
He Tauira na te. Atua te tangata, ara, he
ahua, nana te kupu kia whai Hepara he
kahui Hipi na hoki koutou naku i runga i te
Whenua, maharatia te mahi a te kai tiaki
Hipi, e kore nei e whakaroa ki te kitea e ia
e heke ana te kahui ki te iti, ka hamama
tona ngakau ki te kimi i te ora, ahakoa kei
te waahi ngaro te Ariki o te kahui, kei a
tatau ano te Whare te kai te wai me te
kakahu hei whakatipu i te ora mo te kahui
tangata nae te kahui Kararehe, ki te titiro
mai te Ariki o te kahui i te waahi ngaro e
kaha ana te mamae o nga ngakau o nga
Hepara ki te kimi i runga i te ara tika, e
piki ai te kahui ki te tokomahatanga, ka
tukua ano tana manaakitanga hei whaka-
ngawari i te ngatau pouri, nana hoki tenei
kupu :— Kimihia ka kitea, patukia ka hua-
kina ki a koutou i te ao nei ano. He nui
nga mano tangata kua ngaro o te Iwi Maori.
Tena me pehea e hoki mai ai ki roto ki te
kaute, e tipu ai ano ki runga ? Tena nae
tuku tonu ranei kia heke ana a pau noa atu
ki te kore? Ko ta "Te Puke Ki Hikurangi"
tana whakaaro me huihui nga tangata ngakau
pouri, ko tenei Aitua nui o te Iwi ka heke nei
ki te po ko nga mea i ora ake ka pakokotia,
ka kitea tona peheatanga katahi ka karanga
he hui mo nga Iwi Maori katoa i runga i
nga Motu nei hei titiro mo tenei Aitua, tena
e kitea tona ahua, hei kupu tuturu tenei ma
"Te Puke Ki Hikurangi" te huihui o te Iwi.
Maori mo tenei take nui ngakau-pouri.
' I timata mai nga hui a nga Iwi Maori, i
enei tau maha ka hori ki mud, ko nga puta-
ke o aua huihuinga mo te Wairua mo te
inana Rangatira, mo te Whenua, a, kaore
ano kia oti tae noa mai ki tenei ra, ko enei
take e toru kua hoki katoa ki raro, ki ta
matau nei titiro, me waiho ake hoki enei
take ki tetahi taha o te Iwi tu ai, engari ko
te take mo te Wairua, me mau mai ki te
taha o te take e korero nei a "Te Puke Ki
Hikurangi" kia karangatia he huihuinga
nui mo te Iwi Maori hei titiro i te mate
tinana me te ora tinana, kua marama hoki
tona putake mo tenei huihuinga ko nga
mano tangata Maori kua heke nei ki te po, i
rongo nga taringa he nui te tangata o te Iwi
Maori i nga ra kua pau ki muri, engari ko
nga konohi i kite i nga turanga o ratau Pa
i runga i nga Maunga, me a ratau mahi-
nga kai, me o ratau nohanga, ki te titiro atu
kaore i penei te nunui me nga nohanga Pa-
keha e kitea nei e tatau, ara, "penei i Poneke
i Akarana i Nepia i Taranaki, i Whanganui,
tae noa atu ki nga Taone ririki o te Pakeha,
kai te kitea nuitia tenei ahua o nga nohoa-
nga o tatau hoa Pakeha i nga Motu e rua
me nga Motu ririki, to ratau tokomaha i roto
i nga kaute e mau ana ki nga, pukapuka
pupuri i era tikanga, i tata atu ki te 800.000
tenei tokomaha, kitea ana e te konohi, te
nunui o ratau kohanga me o ratau pae, kati
me hoki ake ano ta, matau korero mo te taha
ki te tinana Maori.
E tino tautoko ana matau i te karanga, a
"Te Puke Ki Hikurangi" kia karangatia he
huihuinga mo te Iwi ki tetahi waahi o tenei
Motu, ara, me penei te ahua ki te oti tenei
te whakaae e nga Iwi e nga tangata ngakau
pouri ranei ki te heke o te Iwi ki te po:—
Ma, nga Iwi katoa r runga i nga Motu nei
e Pooti mai a ratau tangata, me penei ano
te Pootitanga i nga Mema me te Pooti
Kotahitanga ka hori ake noi, me hua tenei
huihui ko te Kotahitanga o te Iwi Maori ki
te whakatipu i te tangata, i runga i nga hua
pai o te Whakapono, ka oti ona tikanga i
tenei huihui te rapu te whakaoti, i runga i
nga tikanga mo te whakatipu tangata, katahi
ka tukua atu ko o tatau Meina Maori me
nga Mema Pakeha, me to tatau Kawanatanga
me te Whare Ariki ma ratau e ata whakaoti,
hei Ture whakatipu mo te Iwi Maori, wha-
katuturu rawa kia rite ki nga Ture pumau,
e kore nei e taea te whakakorikori e te
ngakau hikaka, here rawa. ko te Kawana-
tanga me nga Kai-whakarite Whakawa o te
Iwi Pakeha hei tiaki, hei whakaora hei whiu,
ma tenei tikanga ka tau ai te wehi me te
mana ki runga ki te Ture whakatipu tangata.
Ki ta matau whakaaro tika pono, ki te oti
tenei tikanga pai, ka pihi ano te rito o te
kaakano e whakaatu nei a Ihaia Hutana o
Waipawa, (Haki Pei) i roto i tana reta i
taku mai nei kia panuitia e "Te Puke" kua
puta atu nei i te No 21 o Le tau rua whara-
ngi 1. Tetahi o ana kupu, ko te reta a
tetahi Pakeha i tuku ai ki nga Nupepa
Pakeha, hei whakaatu hei apiti hoki mo te
Ngakau pouri o te "Puke Ki Hikurangi"
e panui nei, he mea titiro e taua Pakeha ki
roto ki nga kaute, ara, tatau o enei tau ka
taha ki muri, o te Iwi Maori kua heke haere
ki raro, ka mahara te Pakeha nei me tuku ia
i tana i mohio ai mo te Iwi Maori, i runga i
tenei ahua e heke nei te Iwi tuturu ki raro,
hei kukume mai i te Ngakau pouri, hei wha-
katitiro i nga kanohi, ki te ara tika, o te
Wakatipu tangata, me kore noa e tupono te
kitea e ietahi Maori, e nga Tamariki Maori
ranei e noho ana i nga Kura, a, ka korero ki
te Iwi Maori:—I penei te kupu a te Pakeha '
nei; ki te penei tonu te heke haere o te Iwi
Maori ki te matemate,ki tana mahara e 60
nga tau e toe mai nei, ka ngaro te kakano
kiri Maori, i runga i Aotearoa me te Waipo-
unamu, me o raua motu ririki, he kupu nui
tenei ki te whakaaro iho, a te "Puke Ki Hi-
kurangi, hei whakaarotanga ma te Iwi Mao-
ri kaua e whakahaweatia, engari me whaka-
aro, me hopu, ina hoki i tukua e te Pakeha
nei ana kupu ki tona reo ano ara ki nga Pepa
Pakeha, na wai i mea kia riro ma Ihaia Ha-
tana e whakaatu hei tautoko i te Ngakau
Pouri e panui nei a "Te Puke Ki Hikurangi"
i te whakaaro o te Pakeha nei o Hira, rangatira
o nga Kiira, te Iwi a na te Ariki Rangatira kii-
ngi o te kahui kai te waahi ngaro e titiro mai
ana, kua korerotia i runga ake nei, ki te kite
mai te Ariki ote kahui, e kimi tika ana tatau
i runga i te Ngakau Pouri me te kuru tika i
te tatau o te maramatanga, hei huaki i o ta-
tau kanohi, hei tango i te turi o nga taringa,
hei whakatika i te mita o te arero, hei wha-
kakorikori i te Iwi mo tenei Aitua, ka tuku
mai te Ariki o te kahui i tana kupu kotahi, i
penei hoki tetahi o ana kupu, ko te waahi e
huihui ai te hunga tokorua, tokotoru ranei
he rapu tikanga i runga i tooku Ingoa, ka
tae ia ki reira hoatu whakaaro ai mo ratau.
Ka hoki ake tenei kupu ki muri ki roto i
te tau 1899 te 19 o Tihema No - tenei tau
me tenei marama me te 19 o taua marama i
whakaatu mai he tika, nga kupu a "Te Puke
Ki Hikurangi" e panui nei mo te Ngakau
Pouri, mai ano o te tau 1898 me te tau 1899,
timata noa te tan 1900 ka haere tonu atu,
kaore he mutunga mai, ahakoa kaore e ta-
poko ki roto i te ngakau o te lwi Maori tenei
Ngakau Pouri ka whakaatu tonu to koutou
Maunga oneone a "Te Puke Ki Hikurangi,"
he morehu no nga, Maunga, o nga wa i nga
Tipuna, i puta ki runga i nga kare o nga wai ,
whakamate o nga wa o mori, e korerotia nei,
ko te Huripureia he Ariki ano i runga i "Te
Puke Ki Hikurangi" tona Ingoa Ko Tamara-
kaiora, nana i riri nga kare o nga wai wha-
kamate kia mimiti, ka, tipu te tangata ka tipu
te Whenua ka tipu nga Manu ka tipu ngu
Kararehe, ka tuku mai te Whenua i ona hua
momona, ka pihi te rito o te tangata hei ma-
hi mo te oneone hei Rangatira mo nga Kara-
rehe me nga Manu me nga Ika o te moana.
Me hoki ake ki te 19 o Tihema 1S99. Ko
te ra tenei i kitea ai te tino hokinga o nga
Iwi o nga Motu e rua nei ki raro, ara, ki te
Ngakau Pouri, i roto i nga pukapuka Kirihipi
a te Kotahitanga o te tau 1893 tae mai ki te
1898 kitea ana e 39 mano o nga tangata Ma- .
ori me nga Awhekaihe o nga Motu e rua nei,
rae nga Motu ririki, no te tau 1900 ka kitea
kua ngaro etahi o nga mano. Tenei ka
whakaatutia, ake kia marama ai nga Iwi nga
Hapu nga Rangatiri nga tangata matau nga
Wahine me nga Tamariki tae noa ki te Iwi
Awhekaihe.
No enei tau ka hori ki muri ka wahia tenei
Motu kia toru nga tawaha, ko te Tai-Rawhiti
ko te Tai-hauauru, ko te Tai-tokerau ona ta-
ngata mo runga i enei tawaha, tona Ingoa he
Mema mo te Paremete o Niu Tireni, i tenei
tau, ara i te tau 1899 he nui te taupatupatu
o nga Iwi me nga hapu tae noa atu ki nga.
Rangatiratanga i te tokomaha o nga Mema i
hiahia kia tu i runga i nga tawaha e toru nei,
no te 19 o nga ra o Tihema .1899 ka kitea e.
tatau te kaute o nga Taane me nga Wahine
o te Tai-Rawhiti, me te Tai-hauauru me te
Tai-tokerau.
Tai-Rawhiti.
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 24. O TE TAU 2]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI PEPUERE TAITE 15th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
Wiremu Pere. 2,294 mano.
Mohi Te Atahikoia. 1,887 ...
Hurunui Apanui. 1,316 ...
Taare Mete. 2Q7ra-j.
Kereru Numia. 331 ...
Tamati Haweti. - 126 ...
Hui katoa enei tangata 5,661.
Tai-Hauauru.
Henare Kaihau. 2,685 mano.
Te Heuheu Tukino. 878 rau.
Aohau Neketini. 58i ...
Waata Hipango. 440 ...
Hone Patene. 1^9 ...
Takarangi Mete Kiingi. 178 ...
Wiremu Ngapaki. 145 ...
Hui katoa enei tangata 5,096.
Tai-Tokerau.
Hone Heke. 1,453 mano.
Mutu Kapa. ' 867 ...
Henare Ururoa. 225 ...
Keri Take Te Ahu. • 126 ...
Poata Uruamo. 94 ...
Hui katoa enei tangata 2,265.
Waipounamu. •
Tanae Parata. 887 rau.
Taituha Hape. 219 ...
Hui katoa enei tangata 606.
Ko te huihuitanga o nga Taane me nga
Wahine i pooti i te tau 1899 19 o Tihema
13,628 kai whea ra te 25,000 e ngaro ana, i
roto i te tau kotahi .nei, ara, timata i te 1898
tae mai nei ki te tau 1899 i roto i nga Kiri-
hipi a te Kotahitanga, i te mea kua whiwhi
pooti nga Taane nga Wahine hei pupuri i te
ahua tatanga atu ano ki te kaute o nga Kiri-
hipi, Heoi hoki nga Iwi, ara, etahi kaore e
pooti pea. ko nga Iwi o te Whiti raua ko To-
hu, engari e kore hoki e maharatia ake kai
reira katoa te 25,000 mano e ngaro nei, i
penei ai te titiro a "Te Puke Ki Hikurangi"
he nui rawa to kaha o nga Iwi ki te tuku i o
ratau Meina, mamae aua te korero a nga kai
whakahaere ki te tautoko i taua Mema i te
moa kaore he pukapuka pupuri a te Iwi Ma-
ori i to ratau tokomahatanga, e pai ai te ti-
tiro a nga kai whakahaere pooti ki te wehe-
wehe i nga tangata hei tuunga mo tana
Mema, mo tana Mema penei i te Iwi Pakeha
kai roto tona Iwi i te tuhituhinga e noho ana
nga Ingoa, mo te tupono noa ake ki nga ma-
hi e tukua ana ma te Iwi e whakaoti kai te
mohio nga kai whakahaere ki te tokomaha
hei awhitanga mai maana ki tona uma, kua
panui a "Te Puke Ki Hikurangi," i te tau
tuatahi me te tau tuarua, kia taua te Iwi
Maori i roto i nga toru tau katoa, mo te
Ngakau Pouri. Te Iwi ata whakaaro marie
me te ata titiro, kaua e korero ia tatau Pepa
ka maka ake ki te taha, ko nga rongo korero
anake me nga rongo Whawhai e tangohia,,
kaua te ngakau hei mea nui ake mo era ana-
ke, engari to tatau ngaro, ina hoki he takiwa
nui te Tai- Rawhiti, ko ona tangata e 5,661
ano, he iti pea kaere i tae ki te Pooti, be iti kai
roto i te Rouru Pooti Mema Pakeha ara, me ki
1000 ka hui mai ki te 5,661 ka 6,661 me ki ake
ano e 2,000 nga taitama me nga taitamahine
kaore ano i whai Pooti, hui atu ki nga ko-
hungahunga, ka hui atu ki te 6,661 ka 8,661
kaore e nui rawa te hekenga te pikinga atu
o tenei kaute ki runga ki te korerotia tona
nui o te rohe Potae o te Tai-rawhiti, e kore e
pau te haere i roto i nga marama e rua, i te
Pootitanga i te tau 1898 i neke ake i tenei
Pootitanga kua hoki ki raro i tenei tau, e
taea hoki te aha ua tatau nei i te ahua nana
i huna ki roto i te ngakau o te Whenua, na
hei maharatanga ma tatau he tika ranei te
whakaatu a nga Kirihipi a te Kotahitanga, e
panui i roto ia te "Puke me te Tiupiri" he tu-
hi tuarua he tuhi tuatoru ranei i nga Ingoa,
ina hoki e kore ai e mohiotia kai whea te
25,000 mano e ngaro aha mehemea he tika
he pono tenei whika a te Kotahitanga e 89-
000 mano kai roto i a ratau Kirihipi 13,525
i puta mai i tenei tau kua ngaro atu e 26,000
mano me ona rau me ona tekau i roto i te-
nei 6 tau, i timata mai i te tau 98 tae mai
ki te 99, te Iwi ee te Iwi ee, ahea ano tatau
whakaaro ai kite mana tangata ka ngaro
n H ki te po, kaati tatau te whakapae ki te
Atua o te Rangi o te Whenua o te Moana
me te ora o te tangata, kaati hoki tenei ku-
pu, na te taenga mai o te whakapono me te
Pakeha tatau i patu te kii ai tatau, he nga
kau hoha ki te ora haere ke atu ki nga peka
piri o te rakau o te ora pupuri ai a ka ma-
whaki mai i te tinana o te rakau te taunga
iho ko te Whenua e hamama ake ana te rua
Tupapaku ko te Whenua e kore e kii ake kaa-
ti ano, engari ki te puritia te peka i pihi ake
i te iho o te rakau hei whakatipu i te tangata,
ka hari te Whenua ki te tuku mai i ona hua
momona hei taku toto ki roto ki nga uaua o
te tinana, ka tuku mai ki te Ariki o te kahui
i te manawa ora hei hapai i te kahui ki ru-
nga, ko nga mahi tenei e korerotia nei e te
putea whakairo, ma nga mahi ka tika ai te
Whakapono ma te Whakapono e tika ai nga
mahi pai tika pono, koutou katoa e tautoko
mai nei i "Te Puke Ki Hikurangi" ata kore-
ro marie kia nui nga korerotanga kaore hoki
a tatari nei pukapuka ke atu hei whakararu-
raru, pai atu hei hoa moe, na te mea ano ka
ata marama te hinengaro ki te ahua o te
ngakau pouri, katahi ka maka mai i a koutou
whakaaro hei apiti mo a "Te Puke Ki Hiku-
rangi" ki te whakaaro ake ka mutu pea nga
whakaheehe me nga tautohetohe mo te nga-
kau pouri, ka haere tonu te mahi a te "Puke"
i tenei ngakau pouri kia oti rano he ture
whai mana Amine ac Amine.
Kua ngaro hoki e 5,000 mano o te 10,000
o te Tai-hauauru, i roto i nga Pitihana i pu-
ta nei i te tau 1898 ki te Paremata o te Ko-
roni e takoto mai nei taua kaute i roto i te
wahi maru, me pewhea ra he kupu ake ma
tatau me penei ake pea, kaore etahi i haere
ki te Pooti he tamariki etahi no te Tairawhi-
ti, etahi kai roto etahi i te Rouru Pooti Me-
ma Pakeha, hui katoa enei ahua tangata me
kii ake kia 3,000 mano ko te toenga e 2,000
kai whea ra enei mano e ngaro ana, i te mea
kaore i rongona kua heke atu ki Hawaiki i
roto i te tau kotahi nei, kaati me kii ake kua
matemate kua noho ki roto ki te ngakau po-
uri, mehemea ra he tika tenei whika 10,000
mano na te Pootitanga i whakaata mai e
5,096 o te Taihauauru i Pooti te mutunga o
te tau 1899 19 o Tihema nei ano, te Iwi i
penei ai te kimi a "Te Puke Ki Hikurangi"
i roto i nga kupu korero me a tatau whika
hei whakaatu hei tautoko i te ngakau pouri
o "Te Puke Ki Hikurangi" mo enei mano,
tata ka ngaro nei i roto i tenei mahi nui a te
Iwi Pooti Mema, otira na te ra i whakaatu
mai he tika he pono te ngakau pouri, Amine
ae Amine
"Te Puke Ki Hikurangi"
Rangitatau.
Kereitaone Nota.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
Mau e tuku atu tena reta aku. He haringa
he koanga no te ngakau, i takatu ai te hine-
ngaro ki te whakaatu kia puta ki waho, kia
rangona e te takitini te ahua o toku koa o
toku hari i kiia ake nei.
He nui toku hari kua tae ora katoa
mai tatau nga morehu o te Iwi Maori ki roto
i te tau hou oto tatau Ariki 1900, haaunga
hoki nga mea kua rohea atu e te Aitua ki
roto ki te tau tawhito 1899 ; kua pai era kua
tae ratau ki te okiokinga o te tinana mate,
haaunga ia te Wairua kei te mahi tera i te
mahi i whakaritea e te Kai-hanga o nga mea
katoa mana i te waahi i noho ai, a ia Wai-
rua a ia Wairua.
Na, e te Iwi kua tae mai nei tatau ki
tenei tau hou, ko te whakaaro e hiahia ana
kia whiwhi tatau ki nga hua ataahua, e tika
nei kia puta mai, hei painga mo te tinana
Maori, me te Wairua; ahakoa, he aha te
mea i whiwhi ai te tinana, te Wairua ranei,
i runga i te tika i te pono. Na, kia kaha
nga matauranga ki te whakatuwhera i nga
huarahi o te tika o te ora ki te Iwi Maori ;
kia whiwhi ai te ngakau hihiko ki te waahi
e rite ana mana, ahakoa o nga painga o tenei
ao, o nga painga ranei mo te Wairua pai tonu.
Na, kia kaha te hunga aroha i runga i te
tika i te pono ki te tautoko i nga hiahia
katoa, era e taea te mahi te whakahaere hei
painga mo te tinana Maori, me te Wairua.
Na, kia kaha te hunga i whiwhi ki nga
painga mo te tinana Maori i tenei ao ki te
whakaara ake i te hunga e peehia ana te
tinana, e nga mea e tika nei Kia whiwhi te
tinana, me te Wairua ki tona painga, koi
kopia te whakaaro aroha, koi he te hinengaro
ka waiho hei tutukitanga waewae mo te
ngakau. Na, e nga taane, e nga Wahine e
mau ana te kaha te ora te pai; kia maia,
kia kakama ki te whai i te ora rao te tinana
mo te Wairua; enei e rua kia mau rawa i a
koutou ano e ora ana e kaha ana i tenei ao.
Na, e te hunga e mau ana te kaha te ora
• te pai; e peehia nei te tinana e nga mea e
matea ana e te tinana me te Wairua; kia
mataara, kia hihiko te whakaaro ki te wha
karongo ki nga matauranga e waere nei i te
- huatahi e whiwhi ai te tinana me te Wairua
ki nga mea e matea ana, ahakoa he aha te
mea; whaia kia mau, kia wawe te taka stu
tetahi waahi o te. Wairua pouri; kaua hei
takare nui kia riro mai nga mea katoa e
matea ana e te tinana i te ra kotahi, i te
Wiki i te marama i te tau ranei, kia ata
haere koi tutuki, ka moumou to mahi; kaore
hoki he painga o te taha pakaru ki a koe, o
te Whare wera ranei i te ahi, koi oho te koa
raua ko te hari i a koe, ka oma ; ka waiho
ko te ngakau pouri kia kai ana i tana Ika i
te Haku, ahakoa mahi mo te tinana mo te
Wairua ranei kia ngawari, kia ata haere te
whakaaro, kia rite ki te waahi e taea e te
whakaare me te tinana te mahi. Na, e nga
taane e nga Wahine rapua te matauranga e
taea ai nga mea e hiahiatia ans hei painga
mo te tinana me te Wairua, ma tera hoki ka
taea ai nga mea e takatu nei te tinana me te
Wairua i te po i te awatea.
Na, e te hunga whai Whenua, kia
mau te pupuri i te iti oneone i toe iho ki»
tatau, whakakorea rawatia ato te hoko, ina
hoki ka kite iho i te Pire a te Pirimia i mahi
nei mo te Iwi Maori, me o ratau Whenua,
kua rereke i ta tatau i k\\te ai. me nga wha-
katikatika, i paahitia e te hui o te Kotahita-
nga i Papawai; ko te upoko Poari kua kore
tera, he Kaunihera tenei, ko te kore o te
hoko, kua kore e pera me to te tuatahi;
engari kua hoko i naianei, no konei kua
awangawanga toku ngakau i naianei mo te
ahua o tenei Pire; heoi ano te whatuaro a
tenei Pire, i whakaae ai ahau ki te tautoko i
te Pire Poari, ko te whakamutunga atu i te
hoko, kaati kite iho nei kua whakaaetia ano
te hoko, a mehemea era tenei ahua o te Pire
nei e paahitia peratia kaore he painga o tenei
Pire ki a tatau, ki nga Iwi e mea nei me
mutu te hoko. Na konei i hoki atu ai te
whakaaro ki te ki penei atu ki a tatau kia
mau te pupuri i te iti oneone i toe iho ki a
tatau, kua kore he Ture i naianei hei pupuri
i nga toenga Whenua, ma te whakaaro tonu
e whakaaro he mate taua mahi te hoko
Whenua. Na. ka marama mai koutou koia
nei taku whakahe i naianei ki tenei ahua o
te Pire a te Pirimia i naianei, he pai mehe-
mea era e taea te whakatika ki tona hangai-
tanga ki -te tino whakamutu rawa atu i te
hoko Whenua Maori, engari te hoko whaka-
rawaka e pai ana au ki tera tu hoko. Heoi
kua pai kua hoki katoa mai ano o tatau
Mema ki roto i te Paremata i naianei, ma
ratau i roto i te Paremata e ata whakaha-
ngai te tu o te waewae hape nei, me kore e
totika. A ma tatau hoki i waho nei e wha- -
kamatau atu ano, me kore te ngunu o te
tuara o te Pire Poari kua Pire Kaunihera nei
e taea te whakatika.
Na e te Iwi he mea nui ano tenei hei
whakaarotanga ma tatau; nga Karaipiture;
ara te Ratapu, taua ra he tino ra nui atu
tenei i nga ra katoa o te ao nei; e whakaatu .
ana te Atua ki ana pononga e mau nei o ra-
tau Ingoa i roto i te Paipera tapu; he tino
tapu taua ra, a ki te takahia e te tangata ta-
ua ra; heoi te utu, he mate mo te tangata i
takahi i taua ra Na kua kite ahau he maha
nga tangata kua tino takahi i taua ra; he
whakamahara atu tenei kia tatau, i te mea
kua morehutia tataa, kia kaha tatau ki te
peehi i nga mahi penei. Na ka whakaatu
ake ahau i konei, kana tetahi tangata e mahi
Ratapu i runga i nga waahi noku, ki te kite
ahau e pera ana, ka hamenetia ia e au, kia
whakamutua taua mahi. He nui te pai o te
Atua, homai ana e ia e ono nga ra kia tatau,
ki a ia kotahi ano te ra, hei okiokinga mona
mo tatau hoki, a hei whakaarotanga hoki mo
tatau ki a ia, no konei kia ata whakaaro ano
tatau ki taua ra nui a te Atua i whakatapu nei.
Na e nga putea o te matauranga ata wha-
kaarohia e tatau e nga taane, e nga Wahine,
mea tatau tamariki nga tikanga o nga Kara-
ipiture tapu a te Atua, nae te titiro atu ki te
tini Hahi ote ao e whakaponohia nei e nga tini
Iwi tangata. Na te Atua ranei; he Hahi ra-
nei na te tangata. Na, mehemea na te ta-
ngata aua Hahi, waiho atu i te tangata i te
Iwi ranei, i te Hapu ranei, i te Roopu ranei
taua Hahi ta ratau na Hahi ranei; me ata
whakaaro tatau i tenei; me ata rapu ano r
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 24. O TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE TAITE 15th 1900. [Wharangi No. 3]
roto i nga Karaipiture tapu a te Atua ora, ma
reira ano e whakaatu mai kia tatau te tika,
te he o aua Hahi o te ao e kite, nei tatau, he
mea nui tenei hei whakahaere ma nga ma-
tauranga Karaipiture matauranga rawaho .
ranei; he mea tika ano kia kimihia te ora mo
te wairua e tatau. Tenei hoki te koa nei,
te hari nei te ngakau kua hoki mai ano to
tatau Kawanatanga ki runga ki o ratau no-
hoanga Kawanatanga; me te tini o nga tura-
nga Mema o nga, waahi o nga Motu e rua nei,
kua nohoia e nga Mema e tautoko ana i to
tatau Kawanatanga. Na i roto i tenei hari-
nui, kua nui ake taku koa mo to tatau wha-
naunga mo Timi Kara, kua eketia nei e ia te
nohoanga Minita Maori o te Whare Pareme-
ta o te Koroni; katahi pea Ua hangai a tatau
haere ki tona aroaro i naianei; e kore hoki e
kiia i a ia e tu ana i runga i tera turanga Mi-
nitatanga ona, he tu hangai tera tuunga ona
ki runga i a tatau, ake whakaaro. Engari
tenei, ka hangai kia tatau; waiho ra kei nga
hiahia o tatau ma te tikanga, e mohio ai ta-
tau ka ora ranei tatau; ka takoto tonu ranei
hei Tupapaku ma te mate nei, ma te Kohiki-
ko; he ahakoa, whakamataua to tatau wha-
naunga, ki nga mea tika ano. kana ki nga
take taimaha he ranei; kia mahara e 3 ano
tau e tu ai ratau i to ratau turanga Kawana-
tanga i naianei. Ina hoki tenei Poai ka
whakaneke ki te taha mataki ai kia kite,
mehemea ka pewheatia mai aku ake take e
koromeke nei i roto i tooku ngakau; te mahi
he horahora atu kia raua ko tena Pirimia i
enei Paremata kua hori nei, kia whakama-
kohatia; heoi ano te kupu i taka mai ki te
aroaro ae ac; a e koromeke nei ano; kaati ka
whai i naianei kia tutaki te otinga o taua
kupu nei o ae, kia whiwhi i naianei, kia tae
ranei ki te kore rawa atu.
Na he mea atu tenei ki te hunga i tu ki te
turaki Kawanatanga, ki te whakatete turanga
Meina ranei o te Paremata o te Koroni kua
hori ake nei; koi pouri te ngakau mo Le hi-
nganga, i taua mahi taimaha, pera hoki te
kupu ki nga tangata tautoko i nga Meina i
hinga nei, ahakoa Wahine Taane ranei. E-
ngari me tahuri katoa mai tatau ki to ata
whakahaere i nga take, e hiahiatia ana e ta-
tau, e te hunga tautoko i te Kawanatanga
nei, me te hunga turaki, me kore e taea etahi
huarahi e whiwhi painga ai tatatu Tahuri
hoki tatau ki te awhina i o tatau Mema ano
kua hoki nei ano ratau ki o ratau turanga o
te Paremata; ki te hoatu i a tatau hiahia ake,
me te hiahia a te Iwi nui tonu o te Maori;
kia kore rawa mai, i whakatau ano ki te
mahi, kia tutuki ai nga. kupa a te taha turaki
me te taha tautoko ki le pai ki te kino ranei
ki te mate ki te ora ranei.
E whakaaro ana ahau he mea tika kia no-
ho he Komiti whiriwhiri mo o tatau Mema
tokowha nei i tenei tan hou; hei whakahaere
atu i nga kupu e tika ana hei hoatu kia ra-
tau hei whakatakoto atu ki te aroaro o te
Kawanatanga o te Paremata ranei. E wha-
kaaro ana hoki ahau tera to tatau Minita
Maori a te Honore Timi Kara e tautoko i te-
nei take, hei whakarapopoto i nga tikanga
kia maina ai nga Mema Maori te whakahae-
re, me te Kawanatanga hoki; ahakoa i ahu
atu ia tatau i te Iwi Maori i ahu mai ranei i
te Kawanatanga i te Paremata ranei.
Na ko te tau tenei ki te whakaaro ake e
paahitia ai te Ture Whenua Maori i naianei.
Na kia takatu te whakaaro o nga matau-
ranga i naianei; me whakamatau id te wha-
kakotahi i a tatau whakaaro kia oti pai ai he
Ture mo tatau, me nga morehu o tatau
Whenua; ki te tino kore e taea te whakako-
tahi he whakahaere ma tatau, ki tetahi
tekiona o te Ture, me waiho ma te Kooti
Whenua Maori e whakatau te hiahia o te. ta-
ngata kia hoko, kia herea ranei te Whenua i
runga i te whakaaro a te tokomaha o te Ti-
whikete o te Karaati ranei o etahi atu puka-
puka whaimana ranei.
Ma tenei e whakatutuki te hiahia hoko o
nga mea hoko, me te hiahia o nga mea kore
e pirangi ki te hoko; ki te whakaaetia tenei
ahua e kore tatau e raruraru nao te Ture nei,
haaunga etahi atu hiahia o te tangata ka
taea te whakatikatika tera ; ki te oti tenei te
hoko te kore e hoko te whakahaere he teki-
ona hei whakatutuki i aua take e rua nei,
penei kua oti tonu ake tenei raruraru o tatau.
Na, kua kite ahau i te panui a Mangaka-
. hia e whakahau ana kia pootitia ano nga
Mema mo te Paremata Maori o te Koroni o
te Iwi Maori. E patai atu ana ahau ki a
. Mangakahia, mehemea kua tu nga Mema?
me tuku e ia ki te Pepa reo Maori kia wawe
te mohiotia, ko wai ma anake aua Mema ?
a ko e whea takiwa kua tu nga Mema? ko
• e whea takiwa i kore e tu he Mema? a,
a whea tu ai te Paremata Maori o te Koroni ?
a, ka tu ki whea taua Paremata i tenei tau ?
Na H. T. Whatahoro.
1 Pepuere, 1900.
Ruatoki
Hanuere 26th 1900.
Kia Purakau Maika, Etita o "Te Puke Ki
Hikurangi" E hou tena koe taia atu aku kupu
torutoru ki to tatau "Puke" hei titiro ma nga
hoa aroha i tenei motu mo te matenga o to-
ku matua me tana Mokopuna, i mate i te 24
o Hanuere 1900, kotahi ano te ra i mate ai
raua, tenei tangata tapatahi ana whakaaro ki
te whakapono ki te awhina i te tangata ara
i te pani me te rawakore, heoi i pau nga ma-
unga te poroporoaki-ki runga i taua Kau-
matua Maungapohatu ta te maunga, koi nei te
tangata tuarua, ko Huiarau, tuatoru ko Ma-
nanoaru ko nga maunga, e raa i haore i ru-
nga i nga kupa a ona Tipuna tona maunga
ko Maungapohatu me te whaimana, hui ka-
toa a Tuhoe ki te mihi i tana Kaumatua, me
ona taonga whai Ingoa patu Pounamu ko te
Heuheu ko Marewai-ite--rangi, me nga haki
o mua mai o te wa ano e pupuru Whenua
ana, ara nga haki o mua atu i te Kiingitanga
tae noa ki nga haki o te mana o to tatau Ku-
ini i rere katoa i te ra i mate ai a te Ahitara-
iti, i puta ona Waka e wha Matatua te Ara-
wa Tainui Takitimu, notemea kei a Hireia i
moe ia te Uriwaho ko Purua, i moe ia Rere-
kai ko to Panaiwaho otiia to Wahine tuatahi
ko te Matakainga, na Rerekai ko to Panai-
waho tetahi o te Rangi naana ko taua Kau-
matua, he tangata pai rawa tenei, he nui te
puori i pa ki ona hapu me iu mamae ki ona
hapu me ona Iwi katoa.
Heoi
To Tuhi Pihopa.
PANUI Mu TE HUI O TE
KOTAHITANGA.
Ohinemutu.
Hanuere 17 1900.
Kia Maika Purakau Etita o te ''Puke Ki
Hikurangi," e pa tena koe, ara, koutou katoa
kia ora koe me to Komiti whakahaere o te
"Puke Ki Hikurangi," E hoa mau o uta
atu ki runga ia te ''Puke" hei hari atu ki
nga Marae o nga Motu e rua nei, o Aotearoa
me te Waipounamu, kia mohio ai nga reo
nga Hapu, nga Iwi, ko te hui o te Kotahita-
nga i tuturu nei ki te Tiriti O Waitangi, kua
nukuhia mai ki Rotorua nei, hei te 15 o nga
ra, o Maehe. Ko to ra e puare ai te Parema-
ta o te Kotahitanga ki Rotorua nei, hei to 15
o nga ra o Maehe, i te 10 a. m. i te awatea
Heoi ano.
Na:— Te Otimi Tikitere, Rapaere Ngaka-
irau, Okiwi Ngataro, Taekata te Tokoehi,
Hira Rangimatini, Mikaere Hikurangi, Te
Koki Nohoroa, Te Meihana te Putuangaanga
Manahi Tumatahi, Te Arakau Hapeta, He-
mi te Tupara Tokoaitua.
Heoi ano na te Komiti o te hui, (Written
by W. Simon Hon, Sec of the Committee.)
Takurua.
Martinborough Pepuere 15th/900.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi"
Tena koe me o hoa mahi i to tatau taonga,
ma nga manaakitanga u te runga rawa kou-
tou e tiaki e manaaki, i roto i nga tini aitua
inaha e peehi nei ia tatau, kaati te mihi.
Tenei kua hoki mai ahau i te tangihanga
ki to tatau Tupapaku, ara, kia Raharuhi Tu-
hokairangi, tetahi tino tangata Rangatira o
roto o to tatau takiwa, e uru katoa ana ia ki
roto ki nga tatai Rangatira o Ngaati Kahu-
nganu, ko ona Hapu i eke katoa ki runga i a
ia, he nui te pouri ki tona wehenga atu i roto
i te Iwi, he nui hoki nga take i whakahaere-
tia i roto i tana ra, nga take e pa ana ki tona
tinana ake, nga take e pa ana ki tona lwi
ake, ara, ki nga morehu o Wairarapa nei,
tetahi o nga take i pa ki akoe kia te "Puke,"
ara, ke tetahi o nga take a Purakau, kia
tirotiro te Iwi ki a koe, kaati ko au te mea i
eke ki runga tautoko ai, ko taku tautoko
tenei:—
E gai ana au ki tenei take, notemea kua
kite au he taonga nui tenei, ara, to tatau
"Nupepa," heoi ano te waahi e titiro iho nei
|
|
4 4 |
▲back to top |
|
|
5 5 |
▲back to top |
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 24, O TE TAU 2.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI PEPUERE TAITE 15th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
whakahaere Kawanatanga a nga Iwi o
luropi
I nga wa o mua atu i tenei Kingi, kaore
rawa e tukua ana nga Iwi ke kia haere atu
ki Tipana, no te wa i tenei Kingi, whaka-
korengia ana aua tikanga o. mua, whakatu-
heratia ana e tenei Kingi nga huarahi katoa
hei ahunga atu mo nga Iwi katoa ki reira
haereere ai, a, noho ai ranei.
No te tau 18G9, ka marenatia ia ki a Ha-
ruku, no taua tau hoki ka whakarerea e ia
a Kioto te Pa tapu ona Tipuna, ka noho ia
ki Heto ; a, no te nohanga o te Kawanatanga
ki taua Pa, karangatia ana taua Pa ko Tokio,
ka noho te Kingi i tenei Pa ka whakarerea e
ia nga tikanga katoa a ona Tipuna, ko nga
kahu a ona Tipuna o mua kua whakarerea e
ia, kua whakahaua e ia kia kakahu nga
tangata katoa o tona Whare, me nga Apiha
katoa o nga Hoia o nga Manuao, me nga
tangata whakahaere katoa i raro i tona
Kawanatanga, i nga kahu o nga Iwi Pakeha
o luropi.
Ko tona Ingoa tawhito, ara Mikato, kua
whakakoretia, ko tona Ingoa i naianei he
Emepara. No runga i te matauranga o
tenei Kingi, a, tu aua ko Tipana tetahi o nga
mana nui o te ao katoa, i tangohia e ia te
matauranga o nga Iwi, ara, i tonoa e ia kia
haramai nga tangata matauranga o era atu
lwi ki te whakaako i tona Iwi, ko nga Apiha
Hoia hei whakaako i tona Iwi ki nga mahi
Hoia, a, i naianei ko ana Hoia etahi o nga
Hoia maia atu kai te ao, i tonoa e ia kia
haramai nga tangata matau ki te whakaako
i tona Iwi ki nga mahi Manuao, a, tahuri
ana hoki taua Iwi ki te hanga Manuao mo
ratau, a, oti ana aua whakaaro katoa i a
ratau, whakatungia ana e ia nga tikanga
Poutapeta, me nga Waea kawe korero, me
nga tikanga Kura a era atu Iwi, otira he
maha noa atu nga tikanga nunui a tenei
Kiingi i mahi ai hei painga mo tona Iwi, no
konei i karanga ai tona Iwi, ara, i Whaka-
tauaki ai: "Ko te wa tenei o te whakama-
ramatanga i te rangimarie."
Tekau marua nga Tamariki a tenei Kingi,
tekau matahi kua mate kotahi ano kai te
ora, ko Piriniha "Hohi Hito Haru Nomaia"
ko te whakamaoritanga o taua Ingoa o te
Tamaiti a te Kingi r runga ake nei. "Ko te
tangata pai o te. Temepara, o te wa Raumati"
I whanau ia i te 31 o Akuhata 1879.
TE NEHUNGA I NGA TOA.
I te toonga o te ra i te mea kua ahua
pouriuri, ka korikori katoa nga tangata o ro-
ro i te Pa i te Awa o Moota, katahi ka huihui
nga tangata, ehara i te mea karanga e te Pi-
ukara e te aha ranei, kaore he korero, a, ka-
ore hoki he kata, kaore e kitea he tangata e
kai Paipa ana, ano ko nga mea taimaha e
peehi ana ia ratau, ia ratau e noho puku ra.
Kaati ko taua taima i whakaritea hei Ne-
hunga i nga tangata mate o te Roopu Kota-
rani i hinga nei ki roto i te Whawhai ki
Makerewhotina, i riro hoki ko taua Roopu
hei kai rakau i taua Whawhai. E
800 rau ratau i te haerenga atu, no te ho-
kinga mai, kitea ana neke atu i te ono rau
o ratau tangata i hinga, no te taenga ki te
wa hei Nehunga ka tu" nga Hoia i tetahi taha
me tetahi taha hoki o te rori, ka tuhera te
rori hei haerenga atu mo te hunga Nehu i
nga Tupapaku, na ka haramai te hunga
Nehu, ko nga kai-arahi, ko nga kai-whaka-
tangi i nga Peeke-paipa, me te whakatangi
haere mai ano i nga whakatangi mo tera
hanga mo te Nehu Tupapaku a tera Iwi a te
Kotarani, i muri mai o era ko te hunga
hapai pu, i muri mai o tera Roopu ko te
Minita, i muri mai o te Minita, ko nga kai-
amo i te tinana o to ratau Tianara, ara, o
Tianara Watiapa, i hinga nei ia i te wa e
Arataki ana ia i ana Hoia i roto i te Wha-
whai, ko tetahi o nga kai-amo i te Tianara
ko tana tama tonu, he Apiha ia no roto i te
Roopu Kotarani, i muri atu i te Tupapaku
ko nga morehu o nga Hoia Kotarani.
Engari i te mea e haere ana ratau ka kite
atu matau e tangi ana ratau, me te heke ano
nga roimata i o ratau kanohi, i te mea kaore
e taea e ratau te peehi iho to ratau ngakau
tangi, otira ka kite hoki au i konei e tangi
ana o ratau hoa o Ingarangi me Aerana hoki,
he hanga aroha te kite atu i nga tangata
kaha toa hoki e tangi ana. "Kaua e korero
mo te pouri, kia kite rano koe i te roimata o
nga tangata hapai Patu." Ka tae atu ki te
waahi hei Nehunga mo te Tianara me ona
hoa; ka whakatakototia ia ki roto ki tona
rua; ka mutu te Karakia a te Minita i te
Tianara, ka tahuri te Minita ki te Nehu i
nga Apiha, me nga Hoia e takoto ana i roto
i tetahi rua nui, ko nga Apiha ki te pito e
tata ana ki te waahi i Nehua ai te Tianara,
ko te whanui o te rua 12 putu, e 3 putu te
hohonu, e 50 nga Hoia mate i roto i taua
rua, e 25 i tetahi taha, e 25 hoki i tetahi
taha, kua oti te takai ki o ratau paraikete, ka
mutu te Karakia ka tahuri nga tangata ki te
Tapuke i o ratau hoa, me te ata whakahoro
haere ano nga kai Tapuke i te oneone ki
runga i o ratau hoa, a, ngaro noa, me ta
ratau tangi ano ki nga mea kua moe i te
moenga-roa, kua tangohia nei ratau e to
ratau matua e te oneone, ki roto ki tona
awhinatanga. Ka tangi hoki nga Peeke-
paipa, a, mutu noa te Nehu a te Roopu
- Kotarani nei i o ratau hunga mate.
Te Pou mo nga Tikanga o te Ture.
Poneke Pepuere 6th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," E
hoa tena koe, tenei ka takua atu nei e au kia
koe te Kahiti, e mau na i roto te rarangi
Ingoa o nga tangata o te. Aupouri, i kohiko-
hi moni nei ratau hei awhina i nga tangata
o te Kuini kua tu-kaiakiri, me nga poueru o
te Whawhai ki Awherika, kei te hiahia hoki
te Aupouri kia panuitia taua rarangi Ingoa
ki roto ki nga "Nupepa" Maori, kei te nui
hoki te whakamoemiti a te Pakeha ki te ma-
hi a te Iwi Maori ki te tautoko i tenei tohu
aroha mo te hunga mate, hapai hoki i te
taha ki to tatau Kuini. Na to hoa aroha.
Na F. Waldegrave.
Hekeretari.
Aupouri, ki Parengarenga.
Tihema, 25th 1899.
Ko matou ko nga tangata o te Iwi o Aupo-
uri, ka tuku pono atu i to matou aroha ki a
te Kuini, hei awhina i ona tangata tu-kaia-
kiri, me nga pouaru o te whawhai ki Awhe-
rika. Ka tohia nei o matou ingoa me ta ma-
tou moni:—
£ s. d.
1 Wi Kaingaroa ... ... 1 10
2 Hohepa Wahangu ... ... O 10 O
3 Annie Yates ... .'.. 2 20
4 Murupaenga Rewiri ... 1 1 O
5 Wi Patene ... ... 010 O
G Henare Rewi ... ... O 10 O
7 Rev. Hemi K. Taitimu ... 1 1 O
8 Taka Keha ... ... O 5 O
9 Henare Romana ... ... O 5 O
10 Rata Moa ... ... O 5 O
11 Wen Tipene ... ... O 5 O
12 Pene Hopa ... ... 1 1 O
18 Riki Hopa ... ... O 2 G
14 Moa Tukirua ... ... O 5 O
15 Wiremu Paraone ... ... O 2 O
16 Tame Romana ... ... O 50
17 Hakaraia Kaingaro ... ... O 2 G
• 18 Piri Mara ... ... O 10 O
19 Paraha Ratohi ... ... O 8 O
20 Manuera Waata ... ... O 2 6
21 Hepa Inia ... ... O 50
22 Waata Neho ... ... O 20
23 Erina Taitimu '... ... O 7 6
24 Heka Rewiri .... ... O 3 O
25 Karipa Wi .. ... O 2 G
26 Rapata Hoterene ... ... O 20
27 Ranareti leti ... ... O 2 O
28 Karaihe Piri ... ... O 2 O .
29 Paraone Hotarana ... ... O 2 6
3O Ngauma Rewiri ... ... O 2 G
31 Haimona mihaka ... ... O 2 G
32 Herewini Tipene ... ... O 20
33 Hori. ... ... O 26
34 Hapikini ... ... O 80
35 Mekenehi ... ... O 2 '6
36 Hira, Rangatira o te Teina 020
37 Hoto Ihaia ... ... O 2 G
38 Hare Raharuhi ... ... 010 G
39 Eruera Wahia ... ... O 5 O
40 Hohipa W. Komene ... O 5 O
41 Karena Taimona ... ... O 3 O
42 Riria W. Komene ... ... O 2 G
43 Kiritina Karena ... ... O 2 6
44 Hohepa Himi ... ... O 5 O
45 Tare Aperahama ... ... O 2 G
46 Rewi Aperahama ... ... O 5 O '
47 Akiaha Hini .....O 50
48 Tumu Rewi ...... 050
49 Ritihia Karena ... ... O 2 6
50 Emere Hetaraka ... ....O 2 6
51 Hetaraka Raharuhi ... 0 5 O
52 Taituha Hetaraka ... ... O 2 6
53 Heki Pene ... ... O 26
K
54 Ngapia Epehi ... ... O 26
55 Hoani Heki ... ... O 2 6
56 Karena Pene ... ... O 3 O
£16 15 6.
Aopouri, ki te Kao.
Parengarenga 22 Hanuere 1900.
£ s. d.
I Hapi Takimoana ... ... O 5 O
2 Ereatara Takimoana ... O 4 O
3 Henare Popata ... ... O 2 6
4 Hira Rekereke ... ... O 2 6
5 Hone Wi ... ... O 2 6
6 Hohepa Ngaruhe ... ... O 2 6
7 Matiu Tupuni ... ... O 2 6
8 Umuroa Tamihana ... O 2 6
9 Moengaroa ... ... O 2 O
10 Waru Horo ... ... O 5 O
11 M. T. Taurere. ... ... O 2 G
12 Pene Kapa ... ... O 2 6
13 Mutu Kapa ... ... O 2 6
14 Paratene Kapa ... ... O 2 6
15 Ngakapa Tahu ... ... O 2 6
16 Taki Harawira ... ... O 2 6
17 Wikiriwhi ... ... O 26
18 Eru Ihaka ... ... O 2 G
19 Karena Wiki ... ... O 2 6
20 Kaka Wiki ... ... O 2 6
21 Hori Karaka ... ... O 2 6
22 Hare Rangitakina ... ... O 2 6
23 Hone Wiki ... ... O 2 6
24 Eru Tana ... ... O 2 6
£3 6 O
MAKETE HURUHURU O
OTEPOTI.
RONGO KORERO.
Heretaunga.
Ko te mahi nui o konei i naianei ko te
tapahi Witi, Oti, i kitea i tenei tau, ko nga
tangata kaha ki te Tiri Witi, Oti, ko nga
Maori, a, katahi hoki te tau i tino pai ai te
tipu o a ratau maara Witi, Oti, hoki, kanui
hoki te pai o te tipu o te taewa o konei, otira
e kore e nui te utu mo te taewa i tenei tau,
era ano e rite te utu ki tenei tau ka hori nei,
kanui ano te Paare i whakatipuria, engari ki
te whakaaro ake e kore e nui te utu mo te
Paare i tenei tau, notemea kanui nga Paare
o tera tau kaore ano kia Maketetia, kaati ko
nga tangata i kaha ki te whakatipu Witi,
Oti, ka whiwhi ano ratau ki te painga, ko te
utu o te Oti kai te piki haere, notemea he
maha nga Kaipuke kai te hari Oti ki te pito
whakatetonga o Awherika hei whangai i nga
Hoiho o nga Hoia.
ETAHI ATU MAKETE.
E 5/- hereni te pikinga o te utu mo te
tana Taewa, ko te utu tuturu e £3,,5,,0 tae
noa ki te £3,,10,,0 mo te tana.
Te utu mo te Riki £4,,IO,,0 tae noa ki te
£5,,0,,0 mo te tana.
s d .. . ... I
Te utu mo te Witi e 2. 8 mo te Puhera
Mo te Oti e2 9 mo te Puhera.
Mo te Kaanga e 2 9 mo te Puhera.
Mo te Aporo e 3 O ki te 5/- mo te
keehi.
Mo nga Pititi pai e O 8 ki te 1/- mo te
tatini.
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 24. O TE TAU 2.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE TAITE 15th 1000. [Wharangi No. 7]
WAIRAU.
Nga Wuuru o Hillersdan Teihana i kati -
katia e «52 mano Hipi Marima, nga Peeke
Wuuru o enei Hipi e 875 i maketetia ki teta-
hi ropu Tiamana mo te kotahi hereni mo te
pauna Wuuru, e 9 kapa me nga Piihi, e 4
kapa mo nga Raaka.
Ko te utu katoa o aua Wuuru me nga
Piihi me nga Raaka, £15,000 mano pauna.
NU TAUTE WEERA.
E kiia ana ko te maha o nga Hipi me nga
Kuao o te Koroni o Nu Taute Weera i te 15
o nga ra o Tihema 1899, tae atu ki te 35.
608,058, e toru tekau marima miriona, e ono
rau e waru mano, e rima tekau ma waru.
TA TE RAPETI PAI HOKI.
E kiia ana i tetahi Teihana i te Koroni o
Wikitoria, ko te utu o tenei Teihana i mua
ake nei, e £220,000 mano pauna, a ko taua
Teihana inaianei, kua pangia e te mate uru-
ta, ara kua kapi katoa taua Whenua i te
Rapeti, a kua hokona te Teihana nei inaianei
mo te £1,200 pauna.
HE KUPU KIA MERIKA.
I tono atu te Iwi o Merika kia te "Whiira
mahera Roore Ropata" kia whai kupu atu ia
kia ratau, ara ki te Iwi o Merika, a tukua atu
ana e ia nga kupu i raro iho nei:—
E kore au e tika kia korero atu au kia
koutou mo nga mea e pa ana ki te Whawhai
e pae nei i mua i toku aroaro, otira me mea
atu au kia koutou, kai te tino whakawhiri-
naki au ki nga Hoia o Ingarangi, me taku
whakapono ake hoki tera e hapaingia e ratau
nga mahi toa o nga Hoia o Ingarangi i nga
ra o mua kua hori ake nei ki muri ki roto ki
tenei Whawhai i te pito-whakatetonga o
Awherika, kai te whakapai atu hoki ahau mo
te aroha kua tino whakakitea nei e nga Iwi
o Merika kia matau, otira e mea atu ana
ahau he tika ano kia penei te ahua, i runga
hoki i te tika o ta matau mahi. Ahakoa kai
te Whawhai nei matau, e tino mea ana au e
kore e kitea tetahi mahi tukino a matau, a
tetahi atu mahi kino ra tenei hei whakakino i
Ingoa o tenei wahanga o to tatau Iwi o te
Angakoro-hakihana.
E kore e taea e au te korero te nui o taku
whakamihi mo te ahua o nga Koroni, ko te
mahi whakapiki o Keneta, ka takoto tonu
hei Kororia mo roto i nga korero a nga Tai-
tama o roto i te Kiingitanga o Ingarangi, e
tumanako atu ana hoki ahau ki nga mea nui
hei meatanga ma nga tangata kua tukua atu
nei e Keneta ki te Whawhai.
Ko nga korero whakapai e kiia nei kaore i
te piri pono nga Ropu Hoia o te Airihi, he
tino korero parau, i te wa o te Whawhai, ko
taku Iwi tonu e tuku ana ia ratau ki te mate,
mo to ratau Kuini, me to ratau Whenua hoki,
ahakoa he Whawhai ki te Poa, a ki tetahi
atu Iwi ranei, ka tino kitea he piri pono nga
Hoia Airihi»ki te Kuini, a he toa hoki ki te
Whawhai.
TE AHUA O NGA MANA NUNUI
KIA INGARANGI.
Kanui te ahua pai o nga whakaaro o era
atu Iwi ki te Ingarihi, kotahi anake te Iwi -
kai te ahua whakatete, kia Ingarangi, ko te
Wiwi, kai te tono te Wiwi ki etahi atu Iwi,
kia whakahaerea he ritenga e ratau, i te wa
e raruraru ana a Ingarangi, engari kaore a
Tiamani me era atu Iwi e whakaae, kua tipu
hoki he kino i waenganui ia Wiwi raua ko
Tiamani, mo te whakahoatanga o Tiamani
kia Ingarangi, kua puta hoki te kupu a te
Wiwi, he ahua whakatupato i te Ingarihi,
ara, ko Tiamani tonu he hoa tautohetohe mo
Ingarangi i nga ra e tu mai nei, ka utua atu
e Tiamani, he Puhaehae no te Wiwi i puta
ai aua korero. Ko te kupu a nga "Nupepa"
o Tiamani kia kaua rawa nga tangata o Tia-
mani e hoatu take, e tupu ai he kino i wae-
nganui i a ia me Ingarangi, kai riro te painga
ia Wiwi,-me Ruhia. Era pea era atu Iwi e
maaha mehemea ka raruraru a Ingarangi,
engari kaore hoki e mohiotia to ratau ahua -
i te mea kai te;whakakeke ratau.
INGARANGI.
Te Whai-korero a te Kuini i te Whakatu-
heratanga o te Paremata o Ingarangi.
I mea ia kanui taku pouri mo te Whawhai e
Whawhai nei ki nga Rangatiratanga e rua, o
te Iwi Poa ki te pito whakatetonga o Awhe-
rika, me taku pouri hoki mo te matenga o
nga tangata i te hapaitanga i te mana o
Ingarangi.
rie nui te whakapai o te Kuini mo te piri
pono o tona lwi ki a ra, puta noa i nga wahi
katoa o te ao, me tona tumanako hoki ka
hapaingia e ratau i runga, i te kaha a, kia
whai Wikitoria ra ano te iwi.
Ka whakahaerengia hoki i roto i te Pare-
mata tetahi ritenga nei whakanui i nga Ropu
Hoia, me te whakaaro ano kia whakanuia
hoki nga Manuao.
I mea ano ia i te pito whakamutunga o
tona whai-korero, nui rawa toua whakamihi
me tona whakamiharo ki te toa me te tu a
Hoia hoki o nga Hoia o nga Koroni, ki te
hapai i te mana Rangatira o Ingarangi i roto
i tenei Whawhai.
PAREMATA O INGARANGI. •
Te Whai-korero o G. Winihama, Hekere-
tari o raro, mo nga mea Whawhai.
I mea ia kai waenganui o nga ra o tenei
marama o Pepuere, ka tae ki te 180,600 ko-
tahi rau e waru tekau mano e ono rau nga
Hoia o Ingarangi kei te pito whakatetonga o
Awherika. E 7073 no Keneta me Ahiterei-
ria. E 26,000 no nga Koroai o Neitera me
te Keipa, E 452 nga, Purepo. E 37,800
nga Hoia eke Hoiho.
MOTINI TURAKI I TE KAWANA-
TANGA O INGARANGI.
I kokiritia e Roore Pitimorihi tetahi Mo-
tini turaki i te Kawanatanga, mo runga i te
O O
ahua o te Whawhai, me toua tono hold kia
ata uiuia inaianei tonu, nga mea e pa ana ki
te Whawhai nei.
Ka whakautua e Tiemiparani Hekeretari
mo nga Koroni, i mea ia ehara i te mea no
naianei i tipu ai tenei raruraru i waenganui
i te Poa me Ingarangi, engari no mua atu i
te tau 1881 a tino kino aua taua raruraru i
te matenga o te Ingarihi ki Matiupa, e tika
ana te whakahe ki te Kawanatanga mo te
korenga e rite o nga mea mo te Whawhai i
taua wa, otira i tumanako te Kawanatanga
era e mutu pai tenei raruraru i runga i te
rangimarie.
Kua tata te kapi te 200,000 mano o nga
Hoia o Ingarangi kai te pito whakatetonga o
Awherika, ko te wahanga anake o nga Hoia
o nga Koroni neke atu i nga Hoia o Ingara-
ngi i uru nei ki te Whawhai ki Wotaru, e
rite ana hoki ki nga matua a te Ingarihi i to
Whawhai ki te Karaimia.
E kore e waiho e te Ingarihi tetahi pa o te
Poa kia tu ana. hei whakawehi i te mana o
Ingarangi ki te pito whakatetonga o Awhe-
rika.
He nui ona korero i ahu ki runga ki nga
Koroni, mo to ratau ahua i roto i tenei Wha-
whai.
HE KORERO MO TE AHUA
O AWHERIKA.
He mea tuhituhi ki te Akarana Wikiri Pereh
E mea ana hoki te kai tuhituhi o tenei
korero ki te whakaatu i te ahua o te Whenua
ki te pito whakatetonga o Awherika, timata
•atu i Keepa-taone ahu whakararo atu ki Ma-
whekiingi; ko te Whenua e tata ana ki Kee-
pa-taone haere atu ki Woheheta, he Whenua
momona, he nui te wai, otira he Whenua
pai, hei nohoanga tangata, a, hei whakatipu
Kararehe hoki, ka mahue mai a Woheheta
ki muri ka ahu whakararo atu, ka eke ki ru-
nga i nga Parae o runga Maunga e kiia ana
e te Iwi kainga, he Karoo, ko te Ingoa o te
kainga tuatahi ko Reinga-paaka, he waahi
wera, he waahi maroke, he waahi Kirikiri,
he waahi hau hoki, ko tenei taone kai raro
iho i etahi Maunga Maitai, ka whiti te ra ki
runga i nga Maanga nei, ka whakahokia iho
e aua Maunga te wera ki te taone, a, ka tino
kino atu te wera, i a au e noho ana i te taone
nei i noho au i tetahi Hoteera pai, kaati ko-
re rawa au i kite ite Kapiti, i tetahi hua ra-
kau ranei i taua taone, i taku taenga whaka-
mutunga ki tenei taone i nga ra o Mei ka
hori nei, kaore ano kia uangia i nga marama
14, mehemea he nui te ua ki tenei Whenua,
era e pai te tipu o nga mea katoa, ka ahu
atu i konei ki te taone o Kimari, engari ko
nga kai e kainga ana e nga tangata, no etahi
atu waahi ote ao, ko nga Miraka no ro tini
ko nga hua rakau, no ro tini he mea tuku
mai i Merika, ko nga miiti no ro tini ano, he
mea tuku mai no Ahitereiria, otira nga kai
o ia ahua o ia ahua, be mea taku katoa ata
i Keepa-taone.
Ko nga Hipi o Awherika, he Awhekaihe i
waenganui i te Nanenane raua ko te Hipi, ko
te ahua o te ua o konei kaore i rite ki te ua o
kona, a, o etahi atu waahi ranei, engari ka
maringi ana, ano he pakete wai e maringi
ana, ka ngaro katoa te Whenua i te wai, ka
hoki te wai, ka tere te tipa o nga Otaota, ka
tere hoki te momona o nga Kararehe.
Me korero ake au mo tetahi mea nui i ki-
tea e au ki nga Kararehe o konei, ka momona
haere te Kararehe ki tona momonatanga, hei
reira ka heke te hinu ki te waero tu ai, kia
tae ki te takiwa mate kai, ko taua hinu e tu
ra i te waero, ka riro hei whangai i te tinana.
Ki tooku whakaaro iho ko tenei Whenua
ko Awherika ehara i te Whenua tika kia ha-
ere te tangata me tona Hapu ki reira noho
ai, te take he nui rawa te utu o te kai o ia
ahua o ia ahua, he kaha o te wera, he maro-
ke hoki, ko te mate nui o konei he Rumatiki,
he maha hoki era atu ahua mats e pa ana ki
te tangata. Ko te mahi a nga tangata ma-
hi Paamu o reira he whakatipu Manu Ohi-
tereti, ara, nga tu Moa ano o Awherika, he
whakatipu Koati hoki tetahi mahi, notemea
ka ora noa atu te Koati i nga waahi kaore
nei e ora te Hipi.
Ki te. haere nga Taitamariki ki reira noho
ai, era ratau e whiwhi ki te oranga, notemea
he nui rawa te utu mo te tangata mahi ki
reira, engari kia mohio ia ki te whakaputu i
ona moni, a, kaua hei noho roa ki taua Whe-
nua, notemea ko Awherika, ehara i te Whe-
nua e tau ana, hei nohonga tuturu mo te Iwi
Pakeha.
Ko te utu o nga koura, i puta i te Tarana-
wara i te tan 1898 neke atu i te £18,000,000
miriona pauna.
Era nga tangata e korero ana i nga Panui
mo Rorihia e whakaaro, he Whenua tenei e
maringi ana te kai, kore rawa atu he kai,
engari he tika te nui o te koura o tenei Whe-
nua, engari me titiro ano ki te nui o te utu
. o nga kai, mo te Puku kapiti he hawhe ka-
raone, mo te peeke taewa £10 pauna, mo te
tatini Heeki £1,10,, O, otira he pena katoa
te ahua mo era atu tu kai, ara, te nui o te
utu, me te kino hoki o te wai.
TE RA NUI I MAAHITAONE.
I te 8 o nga ra o Pepuere nei ka tu tetahi
ra nui ki Maahitaone, he kohi moni hei utu
i te haerenga o te Ropu tuatoru o Niu Tireni
ki te Whawhai. He nui te tangata i tae
mai ki le whakanui, i taua ra, ki te whakaaro
iho kaore ano he huihuitanga penei te nui o
te tangata i kitea ki te takiwa o Maahitaone
o mua mai a tae noa mai ki enei wa tata ka
hori nei, katahi ano ka kitea te nui o te ta-
ngata i te ra kua whakahuatia i runga ake
nei, he nui nga mahi ahuareka o taua ra.
I te 10 a.m. o te ata, ka timata te haere o
nga tangata i roto i te taone, ara i timata te
haere mai o nga tangata i te Tiata Hooro o
Maahitaone. Ko nga mea i mua ko te Ropu
Hoia eke Hoiho o nga Maori o Wairarapa e
50, i muri mai ko nga Hoia Kaumatua i uru
ki nga Whawhai o mua, ara kua neke atu
nei i te 70 o ratau tau. I muri atu ko te
Peene Maori o Hikurangi. I muri atu ko
nga tamariki o te Kura Katete, ara (Cadet.)
I muri atu ko te Ropu whakateina. I
muri atu ko nga Mihini Tinei ahi o te taone.
I muri atu ko te Peene nui o Maahitaone.
I muri atu ko nga Mihini Tinei ahi o Ku-
ripuni. I muri atu ko te Ropu haere Paihi-
kara o Wairarapa. I muri atu ko te mano o
te tangata Taane Wahine Tamariki, ka haere
nga Ropu nei i waenganui i te taone me te
whakatangi haere nga Peene, kapi tonu a
runga i nga Tiriti me te rori hoki i te tanga-
ta, kotahi maero te waahi e haeretia nei, ka
tae ai ki te waahi hei tuunga, i te (Show
ground) o Maahitaone, i te taenga ki taua
waahi kapi tonu hoki tera waahi i te tangata,
he nui Whenua tonu i uru ai nga Iwi nei ki
reira. Ki te whakaaro iho a te kai tuhi, tao
atu hoki ki nga kai tuhi o era atu Nupepa,
kai ko atu i te 6000 mano nga tangata i reira
i taua ra.
1 Ko te mahi tuatahi i te taenga ki reira.
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 24, O TE TAU 2.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE TAITE 15th 1900. [Wharangi No. 8
He hokohoko Kararehe, ara Kau Hoiho
Hipi Poaka, me era atu Kararehe, ko nga
moni o aua mea ka riro mo te kohikohi moni
kua kiia ake i runga ra.
2 He whakatatu Hoia na te Ropu Hoia
Maori eke Hoiho o Wairarapa.
3 Ke Kanikani Meipooro, otira me te nui
noa iho o nga mahi ahuareka o taua ra, ka-
ore e taea te tuhi iho, no muri i enei mea
katoa ko te mahi a nga Mema o te Pameneta,
Atirari (Permanent Artillery) o Poneke ki te
whakahaere i te mahi o nga Pu teretere, he
nai te whakamiharo o nga Iwi e rua, Maori
Pakeha, ki te mahi a taua Ropu i aua Pu
teretere, kotahi haora ratau e mahi ana ka
mutu. I muri i tenei ko te Whawhai a to
Ingarihi raua ko te Poa, i wehengia i konei
ko te Ropu o nga Hoia Maori eke Hoia to
Ingarihi, ko nga Pakeha Rangatira mahi
Paamu te Poa. Ka wehe te Ropu o te
Ingarihi ki tona Pahi, ara i raro i te whaka-
haere a Kapene Rimene, ka wehe hoki te
Ropu o te Poa ki roto i tona Pahi i roto i te
ngahere, i raro i te whakahaere a Watimana,
i te wa i Whawhai ai te Ingarihi raua ko te
Poa, he nui te whakamihi o te hunga mata-
kitaki, me te mea ano he tino Whawhai
tuturu te paku o te Pu me te tutu hoki o te
auahi o te Paura, ka ahua roa e Whawhai
•mu ka ara mai te Haki ma a te Poa, he
whakamutu i te Whawhai, ka mutu hoki to
Pupuhi a te Ingarihi, katahi ka haere atu te
Ingarihi ka tata atu, katahi ka waiputia
mai ano e te Poa, katahi hoki ka whakahaua
e te Kapene o te Ingarihi kia Pupuhi nga
Hoia, i konei ka hinga nga Hoia, o tetahi
taha, me nga Hoia hoki o tetahi taha, ka
horo te Poa ki ro-ngahere, ka whaia haeretia
hoki e te Ingarihi, a tae noa ki te awa, ko
tana awa he awa paku noa iho, engari i
whakaritea taua awa ko te awa o Tukera,
i hinga nei nga Hoia a Tianara Puro,
no to taenga ki taua awa kua tukitukia te
Pereti e te Poa, ara, tetahi pito i runga i te
kaika o nga Hoia kaore hoki i titiro ki te
pito Pakaru o te Pereti, i mau tonu te titiro
a nga Kanohi ki te Parepare o te Poa, me te
oma atu me te pupuhi hoki, ko etahi i oma
tonu atu ma runga i te Pereti tae noa ki to
waahi pakaru hoki rawa iho ki te pupuri i
te tinana kaore hoki i taea, taka atu ana ki
roto i te wai, katahi ka whakahaua e nga
kai whakahaere, kia kau nga Hoia i te awa,
katahi ka kau ka whiti ki tetahi taha, ka tae
atu hoki te nuinga ki to Parepare o te Poa,
katahi ano ka mahi te Pu i taana mahi, ano
he Whaitiri te rite o te tangi; i te wa e
Whawhai ra, kai te haore ano nga Roopu
maumau tangata mate me nga Kaata hoki
ki te mau i nga tangata mate me nga mea
tu-a-kiri hoki, ki te Ohipera i whakaritea ai
mo nga Hoia i tu-a-kiri kaati, ka tae ra te
Ingarihi ki te Pa o te Poa, ka horo te Poa i
roto i te ngahere, ka mau herehere hoki te
nuinga o te Poa me to ratau Tianara hoki,
katahi ka mauria mai ki te Pa o te Ingarihi
nga herehere, ko tetahi o aua herehere ra he
Ingarihi, engari i huri ki te taha o ue Poa,
no te kitenga i taua tangata i roto i aua here-
here, katahi ka whakatungia a ia ki tetahi
waahi watea, katahi ka puhia taua tangata.
Engari he nui ano nga mahi toa i mahia i
taua Whawhai.
Kotahi tetahi tangata i tu i te mata taka
ana ki raro i tona Hoiho, i te wa e hoki ha-
ere ana nga Hoia eke Hoiho ote Ingarihi e wa-
iputia mai ana hoki e te Poa, katahi ka ho-
kia mai e te Kapene, he whakaora i tetahi o
ana Hoia, te taenga mai ki taua tangata ka-
tahi ka whakaekea ki muri i tona Hoiho,
katahi ka riri to raua Hoiho, ka motu te kati
ote Tera, ka taka raua ko te Kapene ki raro
ka mutu ka hoki mai nga Hoia katoa Inga-
rihi Poa hoki, ka hangai ki mua ote lwi
matakitaki, katahi ano ka Haka nga Hoia
ka riro ko Kapene Wainohu, mo tera mahi
ka rawe hoki ki te titiro atu ka mutu, te Ha- :
ka ka pakarukaru hoki nga Hoia.
He nui hoki te whakamihi o nga Iwi Pa-
keha mo te taka a te Maori i te kai i runga i ]
ta te Maori tikanga ake, ko te tino whakaaro
o nga Pakeha na te Maori i tino mana ai taua
ra, ko te hua i puta o nga mahi me era atu
ahuareka o taua ra £1000,,14 kotahi mano 1
te kau mawha hereni, ka riro katoa enei
moni hei whakapiki i te Ropu tuatoru o
Kui Tireni, e haere nei ki te Whawhai.
INGARIHI ME TE POA.
Mehemea i puta he kupu Poropititanga o ta
tetahi tangata, i mua atu o tenei Pakanga,
me te whakaatu, ka penei te uaua, me te
nui haere o tenei Pakanga. E kore rawa
tona kupu e Whakaponotia. E kiia ana ko
Tianara Patara tetahi o nga Tianara Wha-
kahaere i nga Hoia o Ingarangi, ki te pito
Whakatetonga o Awherika i mua atu o te
Whawhai.
He maha ona Pakapaka i tuhituhi ai ki
Ingarangi, me te whakamarama atu hoki i
te ahua o nga Poa, i te nai o nga Purepo, i te
nui o nga Hoia, me te nui hoki o nga tanga-
ta e whakaako ana i nga Poa, he whakatu-
pato naana i te Ingarihi, engari kore rawa
ona korero i Whakaponotia e te Kawanatanga
o Ingarangi, i tono atu hoki ia ki te Ingari-
- hi kia kaua e Whawhai, otira ki te Whawhai
me tuku mai kia 130,000 mano Hoia hei
Whawhai, otira no runga i te nui o tona to-
he, ka whakaaro te Kawanatanga o Ingara-
ngi kai te whakahoa ia ki te Poa, no konei
ka turakina ia i tona tuunga, whakahokia
atu ana ki Ingarangi.
Kaati i naianei kua tino kitea e te Iwi o
Ingarangi te tika o ana Korero, kua whaka-
haua hoki kia takoto ona Pukapuka ki te
aroaro o te Paremata o Ingarangi.
[TE UAUA O TE WHAWHAI]
Kua tino kitea i naianei ko te take i uaua
ai te Whawhai, no te whakaurutanga o era
atu Iwi ki to te Poa taha, ahakoa ko te I-
ngoa Tianara kaia Tiopaata, e tino mohiotia
ana ko nga tangata matau o era atu lwi kai
te whakahaere i te Poa, kai te tautoko ngaro
hoki etahi Iwi i te Poa, ki te moni, ki te
Paura, ki te pu, ehara i te mea he nui no to
ratau aroha ki te Poa engari na runga i to
ratau ngakau hae ki te mana me te rangati-
ratanga, tae atu hoki ki nga Koroni i raro i
tona mana, no konei i tahuri ai ratau ki te
whakamatau me kore a Ingerangi e raru i a
ratau. Ko te take i uaua ai tenei Whawhai
ko te kore mohio o Ingarangi ki te ahua o
taua Whenna, me te nui hoki o a ratau Pu-
repo, kaati me ki ake hoki an i konei, kai te
Whawhai te Ingarihi ki tetahi Iwi toa, he
Iwi hoki kua waia ki to ratau Whenna me
te ahua o te Whawhai o tau ana mo reira.
[TE MAHI NUIA TE INGARIHI]
Me ata whakaaro iho e tatau te mahi nui
a Ingarangi i roto i tenei Whawhai me titiro
ki tenei, i tukua mai e Ingarangi i runga i
ona Kaipuke ake, 150,000 mano Hoia me a
ratau Purepo, me o ratau Hoiho, nga Kai,
nga kahu, nga Paura, otira me ora atu ra-
weke huhua noa atu a to Hoia, mo te kawe
mai ia ratau i runga i te moana e 7,000 ma-
no maero i roto i nga marama e rua, na ka
whakaritea tenei ki te ahua o Marika i te
Whawhai ki te Paniora he Iwi nui a Marika
he lwi rangatira hoki, kaati e tora marama i
pau, ka whiti atu te 30,000 mano Hoia o
Marika, ki nga Moutere o Kiupa, e tata tonu
nei ki te tuawhenua o Marika.
Na ka u atu nga Hoia o te Ingarihi ki Ke-
ipitaone, a. ka mahi nui ano ki te mau i nga
Hoia me o ratau taonga i te roa o te Whe-
nua a tae noa ki te waahi mo te Whawhai,
huunga hoki te mahi haere i nga rori, kanui
te mihi haere o nga Iwi ki te kaha o Inga-
rangi, kua ki noa atu te Wiwi e kore rawa e
taea e Ingarangi te tuku atu kia 50,000 ma-
no Hoia, kaati i naianei kua tata te tae ki te
50,000 mano nga Hoia anake o nga Koroni
kai roto i taua Whawhai, haunga te 150,000
mano Hoia o Ingarangi, a, kaore ano kia .
matu te tuku Hoia atu a nga Koroni.
Rangitatau o Wairarapa.
Pepueri 2th, 1900.
He whakamahara tenei ki nga tangata e
mahi kai ana ki te Poraka o Pukengaki, aha-
koa taewa, witi, oti, me era atu tu kai wha-
katipu katoa, me ata taiepa i nga taiepa e
kore ai e uru atu le Poaka, ahakoa taiepa
waea, taiepa rakau ranei; kua waiho e au te
waahi e kiia nei ko Whitimanuka hei kainga
whakatipu Poaka maku, me nga tangata e
hiahia ana ki te whakatipu Poaka, no konei
kia mahara kai ki no te Poaka te he.
H. T. Whatahoro.
Rangitatau o Wairarapa.
Pepueri 2th, 1900.
He whakamahara • atu kia koutou ki nga
angata e haere mai ana ki Whitimanuka nei
a Hoiho ai, kia pai te a i nga Hoiho kia ma-
haki, kai mate aku kuao Hoiho, tetahi kaua
hei mau noa atu i nga Hoiho o konei ki eta-
hi waahi whakarere noa atu ai, a, kaua hoki
hei mau noa mai i nga Hoiho o etahi waahi
ki konei whakarere ai, he Ture kino tenei na
te tangata pera, tetahi ko nga Keeti o nga
taiepa o Whitimanuka nei, kaua hei waiho
kia tuwhera noa, ata tutakina nga keeti, kai
rakaia nga keeti, katahi na ka he.
H. T. Whatahoro.
HE PANUITANGA.
Kai te timatanga o te tau tuatoru o "To
Puke Ki Hikurangi" ka timata ta matau Ta
i nga korero o te hekenga mai o nga Tipuna
i tawhitinui, i tawhitiroa, i tawhitipamamao
i te honoiwairua, kua ata kimihia e o tatau
hoa Pakeha, a kua kitea e ratau te waahi
tuatahi i mawhaki mai ai tenei peka o te
rakau, i tipu mai ra ia Noa, e kiia nei he
Maori, heoi hoki te mea i rongo ai nga tari-
nga ki te korero a nga Kaumatua, i heke mai
nga Tipuna i tawhiti i Hawaiki i runga i nga
Waka. Engari kaore i mohiotia i te hea ta-
kiwa o te moana, mo nga Moutere tuawhe-
nua o te Ao, heoi ano ko Hawaiki te Ingoa
nui i korerotia e ratau, me "Te Puke Ki
Hikurangi" he Maunga nui, i puta ki ranga
i te kare o nga wai o te moana i te wa ia
Ruatapu i mate ai i te Huripurei, a kua mi-
ne mai nga pukapuka o taua kimihanga a o
tatau hoa Pakeha, kanui to matau maaha mo
tenei mahi a o tatau hoa, ki te ata kimi ma-
ne i te huanui i hoe mai ai nga Tipana hei
whakatika i ta ratau korero, hei titiro hoki
ma tatau, hei whakaoho i te ngakau ki runga
i tenei mea hoou ka ara ake nei i muri i te
Iwi ka ngaro ki te po, kai te putanga o "Te
Ki Hikurangi" i nga ra whakamutunga o
Pepuere 1900 nama 1 o te tau toru, ki te ki-
te iho koutou ata whakaaro marie te ngakau,
kaua e hohoro ki te whakahe, engari tiakina.
"Te Puke Ki Hikurangi."
KAHORE E TAU TE HEE, KI NGA KAI-MAHI
O TE "PUKE," ME To TATAU NUPEPA Mo
NGA WHAKAAKO, ANGA RANGATIRA TAANE, WA-
HINE, E TUKUA MAI ANA KIA PANUITIA K
"TE PUKE KI HIKURANGI." OTIRA KIA TUPA-
TO ANO KOUTOU, KAUA NOA KORERO KINO.
MARAMATAKA O TE 'PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa.
i roto i to marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hai taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puku" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Pepuere. Taite 15, Ki te Wenerei, 2s.
Maehe. Taite, 15, Ki te Hatarei, 31.
Aperira. Mane, 16, Ki te Mane, 3O. i
Mei. Turei 16, Ki te Taite, 81.
Hune, Paraire. 15, Ki te Hatarei. 80. I
Hurae. Mane, 16, Ki te Turei, 31.
Akuhata. Wenerei. 15, Ki te Paraire, 31.
Hepetema. Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29
Oketopa. Mane, 15, Ki te Wenerei, 31.
Noema. Taite, 15, Ki te Paraire, 3O.
Tihema. Hatarei, 15, Ki te Marie, 31. S
TAUIRA POTO
ONGA TURE O T E N E I P E P A .
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi." .
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TUKE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Na Te Etita o "Te Pake Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.