[NAMA 10, O TE TAU TUATORU.]\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA.      HURAE  TUREI  31th 1900..\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1]
 NGA WHAKAHAERE   O RAROTONGA,
        WAAHI  TUATAHI.

    Kai te mihi ake te ngakau aroha, me te
  whakaaro, hoki atu ki muri, ki te takiwa o
  nga Tupuna, nana i hoe mai te moana wha-
  nui, e hora mai nei i mua i o tatau kanohi,
  ina titiro atu ki ona ngaru me ona tuatea,
  hei homai i te mohio ki te ngakau, me te
  hine-ngaro, me te mea e titiro atu ana nga
  kanohi, ko Takitimu e puta mai ana i nga ma-
  tamata o Aotearoa, e hoe ana ki te Waipouna-
  mu, me nga tane e whitu tekau, me nga
  Wahine, me nga tamariki, me te mea ano e
  hoki ana ki to ratau moutere i hoe mai ai, e
  kiia ana ko nga motu o Tawhiti, ko Raroto-
  nga. He mea honore tenei e te hunga e
  korero ana i te pepa nei, hei kawe ki roto i te
  ngakau tumanako ki nga mea o mua, ara,
 mo  nga mahi me nga ture a Ngaati Raroto-
 nga o Hawaiki, ka taia e matau ki raro iho
  nei. He mea  mahi i roto i to ratau Pare-
 mata  e o ratau Ariki, me te Timuaki Pakeha,
 (Kanara Katiana,) mehemea pea e hohorotia
 ana e te Iwi Maori o Niu Tireni, o  ratau
 mahara  whakapiri, i te tau 1852, penei Kua
 oti ano nga hiahia me nga wawata, he po
 tangaroa hoki tera, tena ko te po korekore,
 e kore e whai hua te purapura, ta matau
 whakaaro me  hono tatau ki te Paremata, o
 tatau whanaunga me a ratau ture, ko Raro-
 tonga he Upoko mo te Iwi Maori, o Aotearoa
 me te Waipounamu, me o raua motu ririki,
 kaore i te mea mo te Paremata anake, me
 nga ture tenei hono, engari me tae ano ki
 nga toto me te wai, hei whakaranu i nga
 kikokiko ki roto i te toto, hei whakahoki i te
 toto i te wai, me te kikokiko ki roto i te ti-
 nana kotahi, i mua atu o to ratau mararata-
 nga, hei whakatipu ake i te Iwi Maori ki te
 ora, ki te aroha, ki te pai, ki te mohio, ki te
 kaha, ki te tika, ki te maua, he mea paihere
 na te rangimarie. E whakapai atu ana ki
 te kai tuku mai o te pukapuka ture o Raro-
 tonga, kia Tiati A: Maki, o te Kooti Whe-
nua-Maori, hei whakamarama mai i te ahua
 me te mohiotanga o tatau whanaunga,  i
 mahue atu ra ki Rarotonga noho ai, i nga
tau maha ka taha ki muri. He mea whaka-
maori na te "Puke Ki Hikurangi."

        KOMITI TAKIWA
  (1)' Ko te Au, he  Komiti takiwa, tenei
Ingoa te Au, i paahitia tetahi Ture i tau 18-
91, e te Kaunihera o Rarotonga i runga ano
i nga tohutohu , me te whakaaetanga a te
kai-whakahaere ma  te taha ki te Kuini, hei
whakamana  i tetahi Komiti takiwa e kiia nei
he Ao, ki nga takiwa o Awarua o Arorangi
me Takitimu, engari notemea kaore i mara-
ma nga ritenga whakahaere a taua Komiti,
no reira, ka whakahaerea e te Paremata o
Rarotonga, i runga ano hoki i te whakaae ?•
te kai-whakahaere a te Kuini, tenei Ture i
raro iho nei.
  (2)  Ko te Ingoa poto o tenei Ture ko te
Ture whakamana i te Au 1899, ko te Ture
nama 4 o te tau 1891, i paahitia e te Kauni-
hera o Rarotongo ka whakakorea atu.
  (3) Me whakatu  he Roopu  ka huaina i
   muri ake nei he Au, ki roto i nga takiwa e
   whai ake nei, o Awarua o Arorangi me Taa-
   kitimu.
     (4)  Ko te Timuaki mo te Au, ko te Ariki
   o taua takiwa, mehemea ki te kore te Ariki
   o taua takiwa e whakaae kia tu ia hei Timu-
   aki mo taua Au, maana e whaka-ingoa tetahi
   tangata, hei riiwhi moona, ma te Timuaki o
   te Kawanatanga e whakaae, me panui hoki
   ki roto i te Kahiti te Ingoa o taua tangata.
     (5) Ko te roa e noho ana nga Mema mo
   te Au e rua tau, ko te pootitanga mo nga
  Mema  hoou me tu i te Mane tuatahi o Ha-
   nuere i nga rua tau katoa, ko te pooti me
  whakahaere ano i runga i nga ritenga tahito
   o te. Motu . Ka meatia  nei tenei hei Ture
  tuturu mo ratou, e kore e whai mana tetahi
  Mema  o te Au ki te whakahaere i tetahi ri-
  tenga kia panuitia rano  toona Ingoa ki te
  Kahiti o Rarotonga.
     (6)  Ko te mahi ma te Timuaki, he wha-
  karite i nga mahi ma te Au. me te whakari-
  te hoki i nga ra hei huihuitanga, hei whaka-
  haere i aua mahi.
    (7) Ko te mahi ma nga Au o ia takiwa, o
  ia takiwa, he tiaki he whakapai haere i nga
  huanui, me  nga piriti i roto i o ratau rohe,
  ki te hanga ranei i tetahi Piriti hoou i roto i
  aua takiwa.
    (S)  Kia taea e ratau te whakarite nga ri-
  tenga o te Tekiona 7 o tenei Ture, e whai-
  mana ana te Au ki te karanga i tetahi i nga
  tangata katoa ranei o taua takiwa, ahakoa
  Maori Pakeha ranei, hei hoa mahi mo nga
  ritenga kua korerotia ake nei, engari kana
  nga Pakeha e utu Reiti ana i runga i aua
  Whenua, e mahi i runga i nga huanui, me-
  hemea ka karanga tikatia tetahi Pakeha kia
 mahi  i runga i aua huanui, ki te kore taua
 Pakeha  e mahi, me utu ia ki te Timuaki o
  taua takiwa, kia kotahi Tara nao ia ra mo. ia
  ra e mahi ana, kaua ia e tonoa kia utu i ru-
 nga atu i te rima Tara i te marama, e waru
 ranei Tara i te tau.
    (9) Ki te turi tetahi tangata ahakoa Ma-
 ori Pakeha ranei, ki te whakahau a te Au i
 raro i te rarangi waru, ka kore ranei e utu i
 te moni i whakaritea e tenei Ture, me hame-
 ne ki te Kooti o te Ariki takiwa, me tono ho-
 ki e te Kooti kia utua aua moni, me te moni
 whaina ano, ki te kore taua tangata e utu me
 whiu ki te mahi taumaha, kia tekau ma wha
 nga ra e mahi ana i runga i te huanui.
   (10) Notemea kua whakaaetia e nga Ari-
 ki kia riro ma te Au takiwa e whakahaere
 nga ritenga tahito o nga rahui, no konei ka
 metia ko te mahi ma te Au, he whakanui i
 te tipu o nga kai i o ratau takiwa.
     (a)  Me  tiri haere he Kokonaiti ki ru-
 nga i nga Whenua e takoto watea ana.
     (b) Me  whakaatu ki te Timuaki o te
 Kawanatanga nga Ingoa o nga tangata katoa
• kaore nei e mahia o ratau whenua.
     (c) Me rahui nga Kokonaiti me era atu
 hua rakau o te Motu, hei arai kia kore ai e
 moumoutia nga hua o aua rakau.
     (d) Me  tiaki nga Whenua o nga turoro
 me era atu tangata, e ngoikore ana nga ti-
nana  i roto i te hapu kia kore ai ratau e ta-
 kahia.
     (e) Ko te whakarite ki nga kai hoko-
   hoko o Rarotonga, rue era atu waahi i runga
   i te tikanga tenata, ara, tuku panui ki tetahi
   atu tikanga ranei, e kotahi ai te utu mo nga
   hua rakau katoa, ki nga kai whakatipu o aua
   rakau.
     (12) Kia whai mana  ai te Au ki te wha-
   kahaere i enei  ritenga i runga  hoki i te
   whakaae a te kai whakahaere a te Kuini.
     E whai mana  ana te Au ki te panui ki
   roto i te Kahiti o Rarotonga, he rahui i ru-
   nga i  tetahi waahi, i runga  ranei i te
   waahi  katoa o to ratau takiwa, engari kia
  marama  tana panui te whakaatu, i te mea e
   hiahiatia ana kia tikina, me te roa hoki e tu
  ana taua rahui, me whakaae rawa ano hoki
  nga kai whakahaere o nga pa tata ka uru ai
   nga Whenua o aua pa ki roto i nga rahui.
     (13) Notemea kua tino kitea te mahi a
  etahi Maori, i te wa e mau ana te rahui, he ta-
  hae i nga hua rakau a etahi atu tangata, me
  te hoko ngaro  atu hoki ki te Iwi Pakeha,
  no konei ka metia ko nga kai hokohoko i
  nga  Kokonaiti i te wa e tu ana he rahui,
  me tuku he whakaatu ki te Timuaki o te Au
  o tona takiwa mo nga hoko pera, ko nga kai
  hokohoko e kore e tuku panui mo nga hoko
  pera, ka  ahei kia whainatia, kia kaua e ne-
  ke ake i te kotahi pauna.
    (14) Ka ahei te Au ki te tono ki nga kai
  hokohoko kia whakamaramatia te take i nui
  ai a ratau Kokonaiti, ina mahara te Au he
  mea tahae, me whakaatu hoki te Au mo te-
  nei take ki te kai-whakahaere a te Kuini,
  ma ana hoki tetahi tono ki ana tangata ho-
  kohoko, kia whakamaramatia taua take mo
  nga hua rakau.
    (15) Me whai pukapuka nga kai hokoho-
  ko katoa, me tuhi hoki nga Ingoa o nga ta-
 ngata e hokoa mai ana he taonga ki a ia, me
  te ahua me te rahi o aua taonga.
   (16)  E whai mana ana te Au ki te whiu
 ki te pauna ki te whakamate ranei i nga Ho-
 iho i nga Poaka i nga Koati i nga Kau i nga
 Hipi, e haere noa ana me te whiu hoki i nga
 rangatira o aua Kararehe, i runga ano i te
 nui o te kinonga o nga rakau, ki te kore te
 rangatira o aua Kararehe  e whakaae ki te
 utu, me whiu e te Kooti kia tekau nga ra e
 mahi taumaha ana.
   (17)  Ko tetahi mahi nui ma te Au, ko te
 whakahaere i nga Whenua e takoto noa ana
 i roto i o ratau takiwa, me puta he kupu ma
 ratau kia tiria aua Whenua ki te Kokonaiti.
   (18) Ka  ahei te kai whakahaere o te Ku-
 ini i runga i te inana o nga kai hokohoko ki
 te whakangawari ki te whakakore atu ranei i
 tetahi tikanga a te An, ma kitea e ia era e
 puta mai he kino i taua tikanga ki nga Ma-
 ori me nga Pakeha o Rarotonga.
   (19) Ka  whai mana  tetahi tangata ki •
 te tono ki te Kooti o runga kia whakahaua
te Au ki te whakarite i nga mahi, kua kiia i
roto i tenei Ture, e pena ana hoki te timuaki
o te Au, e ahei ana hoki ia ki te tono ki te
Kooti o runga hei awhina i a ia, kia taea ai e
ia te whakatutuki nga mahi nui kua tau ki
runga ki a ia.   
  (20) E whai mana  ana te Au ki te wha-
katu Taake mo  nga Kuri, kia kaua e neke
atu i te 5/- mo ia Kuri mo ia Kuri, me rehita
hoki te Ingoa o te Rangatira o aua Kuri, me

       [NAMA 10. O TE TAU  3.]    TE PUKE  KI HIKURANGI,   HURAE  TUREI  31st 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2] ,
   te nui o nga moni kua utua, ko nga mahi ma
   nga kai whakawa Maori he titiro mehemea
   kai te kohia tikatia aua Taake.
     (21)  Ki te hiahia tetahi o nga Motu o te-
   nei Kotahitanga, tetahi takiwa ranei o tetahi
   Motu ki te whakahaere i tenei Ture, me panui
   rawa ki te Kahiti o Rarotonga, hei reira ka
   ahei te whakahaere i taua Ture, ki taua Motu
   ki taua takiwa ranei, kua oti nei te panui ki
   te Kahiti o Rarotonga, otira me matua wha-
   kaae rano te Kawanatanga takiwa o taua
   Motu, me te whakamarama hoki i nga rohe
   i roto i taua panuitanga.

         KO TE TURE REITI.
     He Ture whakahaere i te utu reiti mo ru-
   nga i nga Whenua e nohoia ana e nga Pakeha
   mo nga mea e tika ana ko nga Pakeha katoa
   e noho ana i runga i te Whenua, i roto i nga
   moutere o Rarotonga, ahakoa he Whenua
   riihi he Whenua tuku ranei, me utu mo te
   mahinga o nga rori me nga Piriti me te wha-
   kapai i aua huanui, me aua Piriti, ka meatia
   tenei Ture e te Paremata o Rarotonga i runga.
   hoki i te whakaaetanga a te kai whakahaere
   o te Kuini.
     (1) Ko  te Ingoa poto o tenei Ture ko te
   "Ture whakahaere reiti o te tau 1899.
    (2) Ka whai  mana te Timuaki o te Ka-
  wanatanga i runga ano hoki i te whakaaetanga
  a te kai whakahaere a te Kuini, ki te whaka-
  rite i tetahi Taake mo te tau, mo runga i nga
  Whenua  katoa, ahakoa Whenua   riihi, Whe-
  nua  ranei e puritia ana i raro i etahi atu.
  tikanga, kia kaua e neke atu i te 1/- hereni i
  roto i te pauna mo te utu Wariu, ko te tangata,
  he Whenua tona e mau ana ki a ia kaua te
  utu  maana e  heke iho i te 10/- hereni i te
  tau.
    (3.) Ko  te mahi ma te Karaka o te Pare-
  mata he mahi i tetahi rarangi Ingoa o nga.
  tangata utu reiti o te Motu me te whakaatu
  hoki i te wariu o nga Whenua e nohoia ana
  e tena tangata e tena tangata, engari kaua.
  rawa tetahi tangata Maori o Rarotanga e uta
  reiti i raro i tenei Ture.
    (4) Ko  te rarangi Ingoa mo te utu reiti
  ina oti, ra3 waiho kia tuhera ana i roto i te
  Poutapeta o Awarua, ko nga tangata e wha-
 •kahe ana ki te nui o te utu reiti mana, me
  tuhituhi, tona whakahe ki te rehita o te Kooti
  o runga, a ma te Kooti o runga e whakatau
 tana i kite ai, mo aua whakahe.
    (5) Me  tae mai nga whakahe katoa, i
  roto i nga ra 14 i muri mai o te ra i takoto
  ai aua rarangi Ingoa i roto i te Poutapata, hei
  tirohanga mo  te katoa, ina puta te panui i
  roto i te Kahiti o Rarotonga.
    (6) Mehemea   ka  pahitia tenei rarangi
 Ingoa utu reiti e te timuaki Kai-whakawa,
 o te Kooti o runga ma te Kai-whakahaere a
 te Kuini, e whakarite te ra hei utunga i aua
 reiti, ki te Kai-tiaki moni a te Kawanatanga.
    (7) Ko  nga moni katoa e utua ana i roto
 i tenei ture, ka waiho hei moni toopu a muri
 ake nei, ka kiia he moni mo nga mahi e pa
 ana ki te katoa, me whakapau tenei moni £
 raro i te mana o te Kai-whakahaere o  te
 Kuini, hei mahi i nga rori me nga piriti me
 era atu mahi e pa ana ki te katoa.
    (8) Ka  taea te whakahau e te Kooti o
 runga, kia utu nga tangata i nga moni reiti,
  kaore nei ana tangata e utu kia whiua ranei
  ki te herehere.

        HE TURE  WAIPIRO
    He  ture hei arai i te hoko Waipiro, note-
 mea  e tika ana kia tiakina te ora o te tinana
 o nga Maori o Rarotonga, no konei ka mea-
 tia ko nga whakahaere katoa mo  te hoko
 Waipiro, me riro ma te Kawanatanga anake
 e hoko kia puta ai he painga  ki te katoa,
 hei arai i te haurangi me era atu kino e puta
 ake ana i roto i te inu Waipiro, no konei ka
 metia tenei ture e te Paremata o Rarotonga,
 i runga hoki i te whakaaetanga a te Kai-
, whakahaere o te Kuini.
    (1)  Ko te Ingoa poto o tenei ture, ko te
  ture hoko Waipiro o te tau 1899.
   (2)  Ka  timata atu i  te ra i  mana
 ai tenei ture, me kaua rawa e whakaungia
 enei mea   ki uta, te pia te waina, me era
 atu ahua katoa o nga wai whakahaurangi, e
 nga tangata noa atu me mutu rawa, engari
 ma   te kai-kohikohi taake anake i runga.
 hoki i te whakaae a te Timuaki o te Kawa-
 natanga, mana e  whakau mai  ki uta nga
 waina, nga pia, me era atu wai whakahaura-
 ngi, e whakaarotia ana e ia e tika ana hei
  whakatutuki i nga ritenga, o tenei ture, ko
  nga  tangata e  takahi ana i nga ritenga o
  tenei rarangi, ka ahei te whin ina oti te wha-
  kawa, kia kaua  e neke atu i te 100 pauna.
    (3)  Hei te ra tonu e mana ai tenei Ture,
  ka ahei te kai-kohikohi moni a te Kawana-
  tanga, ki te muru i nga waipiro katoa i runga
  i nga Motu o Raratongo, me te utu ano i
  nga moni e tika ana kia utua ki nga tangata
  nana aua waipiro, engari ka ahei ano nga
  tangata na ratau aua waipiro ki te tuku atu
  he Whenua ke i waho atu o Rarotonga.
    (4) Ka timata te whai-mana o tenei Ture
  ina oti te panui ki roto i te Kahiti o Raro-
  tonga, ma te Timuaki o te Kawanatanga e
  haina taua Ture, me te whakahua hoki i te
  ra i timata ai te whai-mana o tenei Ture,
  hei reira hoki ko nga Ture o mua atu i tenei
  Ture e pa ana ki te waipiro, ahakoa he Ture
  no te Paremata o te Kotahitanga o te Kau-
  nihera ranei o Rarotonga, ka whakakorea atu.
    (5) Hei whakatika i nga whakahaerenga
 o tenei Ture, e whai-mana ana te Timuaki
 o te Kawanatanga, ki te whakaputa i etahi
  tikanga me te whakahaere hoki inga ritenga
  e whakaarotia ana e ia hei ora mo te iwi, me
 whakaatu hoki e ia ki te Paremata aua wha-
 kahaere, me nga hua e puta mai ana i a tau
  i a tau.
   (6) Ma  te Timuaki o te Kawanatanga e
 panui tetahi waahi e tata ana ki nga Waapu,
 hei marae kainga waipiro mo te katoa, mana
 e whakatu  tetahi tangata tika pono, hei hoko
 pia waina me era atu wai kaha, mo te taha
 ki te Kawanatanga.
    (7) Kaua rawa tetahi etahi tangata ranei
 e hoko waipiro ki nga Maori, engari ma te
 o ota anake a te Takuta o te Hohipera o
 Rarotonga, ko nga tangata e takahi ana i
 tenei Tekihana, ka whiua ki te utu kaua e
 neke ake i te rua tekau pauna £20.
   (8)  Ko nga hara katoa i raro i tenei Ture
 me whiu  ki te moni, ki te herehere ranei,
 me whakahaere hoki aua hara ki te kooti o
 runga.
   (9)  Ka ahei te Kooti o runga ki te wha-
 kaputa o ota poropihana mo tetahi tangata,
 ahakoa Maori Pakeha ranei.
   (10) Ka ahei te Tiati Timuaki o te Kooti
 o runga ki te whakapau i nga moni utu hara
 penei, i runga i taana i whakaaro ai hei
 painga mo nga whakahaere a te Iwi.
   (11) Kaua  tetahi tangata hei mahi i te-
 tahi waipiro whakahaurangi, i ko atu i te
arani pia, kia kaua hoki tenei e neke atu i te
 kotahi raa pauna te taumaha, ki te takahia
tenei Ture, kia kotahi tau e mahi taumaha
ana  ki te Whare-herehere.
            Kaore ano kia mutu.
         "Te Puke Ki Hikurangi."

 . KUA ARA TE PAKANGA KI TE
             KIORE.

      Te Hui Ki Hurunuiorangi, me
                Whakatikia.
         Karaatitone. Hurae 9th, 1900.
   Ka tuhera te korero o te hui i te 7 p m.
   Purakau; ka  mea  kia ora te hui katoa,
kua noho  huihui  nei tatau ki roto i tenei
Whare,  ki te whakatakoto tikanga hei wha-
katu Komiti  mo te Pire Kiore tahi Marae
mate Uruta, hei arai atu i nga mate, hei paa
whakaora mo tatau me o tatau Uri, i muri i
a tatou, me te Iwi katoa, hei titiro i tetahi
tikanga e takahia atu ai te Waipiro e te Iwi
katoa, kaati ko te mea tuatahi ma tatau ko te
whakatu i tetahi Tiamana mo tatau, hei pa-
ahi i a tatau Take.
  -Tamahau Mahupuku.  E tautoko ana au
i nga kupu a Parakau, e whakatakoto nei,
ara, e whaka-ingoa aua au ia Peehi Hemi
hei Tiamana mo tatau, ara, me whakanoho
hoki e tatau a tatau tamariki ki te nohanga
Tiamana,  hei whakapiki ia tatau, i te mea
kua  roa o tatau nei ra ki muri, kua tata ki
mua, a mo  ratau enei ra katoa e heke iho nei
me  o ratau Uri.
  Hori Te Huki. E  tatoko ana au i te mo-
tini a Tamahau, ko Peehi Hemi hei Tiamana.
  Tukua  ana ki te Whare, Umeretia ana te
whakatunga ia Peehi Hemi hei Tiamana.
  Ka mea  atu a Purakau, me noho te Tia-
mana ki runga i te Tia.
  Peehi Hemi, ka mea kia ora nga Kauma-
tua me te Iwi katoa, mo ta koutou whakatu-
nga ia au hei tangata matau, whakaoti i nga
tikanga nunui, ina tukuna mai e koutou ki
roto ki tooku ringa, kaore nei koutou i titiro
ki taku tamarikitanga, me taku mohio atu
kia koutou ki to koutou kore e kite i a au e
  noho ana i runga i tenei Tuuru, o nga mahi
  nunui, ko tenei kanui te mamae o taku nga-
  kau, ahakoa tamariki ahau ka whakapau a-
  hau i tooku kaha, ki te whakaoti i nga tika-
  nga me nga mahi, kia taea e au te whakaoti
  nga mahi o tenei hui, heoi ko ahau ko Pehi
 Hemi  ka whakaae pono atu nei, ki o koutou
 aroaro ko au hei Tiamana mo tenei hui.
    A tenei ka whakatakotia atu nga Take mo
 tenei hui, ki te aroaro o te Iwi nui tonu.
    1  Ko te Pire Kiore tahi Marae mate U-
 ruta me  tapiri mai te Waipiro, ko enei hei
 kaupapa mo nga Take o tenei hui i Umere-
  tia, a, i paahitia.

       MO TE MATE URUTA.
    Tari o te Hekeretari o te Koroni, Poneke
 Mei 1900.  Ko te mate kino whakaharahara
 tenei, nana i horomi te tini te mano o te ta-
 ngata, o Asia, engari i roto i nga tau kua
 pahure tata ake nei, kua pa mai  ki etahi
 takiwa o Polynesia, o Adelaide, o Queensland,
 o Sydney, a i naianei kua whakatata mai, ki
 Niu Tireni. He  paruparu no nga whare me
 nga kainga, te putake mai o taua mate, na
  reira ka taea ano te arai. Heoi kia taea ai
 te arai taua mate,  ka  tika ia tangata ia
 tangata, hui atu ki nga ropu takiwa ki te
 whakakotahi i a ratau, ka tahuri ki te wha-
 whai ki te peehi i nga paru kino, me nga
 mea naunga, me nga mea piro, a me tino
 kaha me tino kamakama  hoki ratau ki te .
 mahi kia kore atu ai nga mea paruparu me
 nga mea kino, i roto i waho hoki o nga
 whare, me nga wahi katoa ano e nohoia ana
 hei kainga. Kia ma  kia pai hoki nga kai, a
 kia pera ano hoki te wai inu. Kei nga wahi
 ma, kore paru, kore piro, e kore taua mate
 uruta e toro ki reira, tena ko nga wahi paru,
 kino, haunga, he kainga tuturu tena nona,
 kei kona ka puta tona kaha, i whiwhi ai ia i
 tona ingoa whakawehiwehi kua tapaina nei
 ki a ia. Ko taua mate  he ngarara meroiti
 rawa nei ma te karaihe anake e kitea ai e te
 kanohi, a piri atu ai i te tangata ki te tanga-
 ta, i te tangata ranei ki te kiore, i te kiore
 ranei ki te kiore, a i te kioreranei ki te tanga-
 ta, toro haere ai taua mate, ko taua mate e pa
 ana ki te tangata raua ko te kiore, a i runga i te
 nui o tona pa ki te kiore ka riro ma te kiore
 e tiri whanui ki te tangata. Ko te mea nui
 hei tirohanga ko tenei, mehemea ka tupato te
 whakahaere, ruarua noa iho nga mea e pa-
 ngia ana o nga kai-tiaki turoro e mate ana i
 taua mate uruta.
   Ko nga purapura e rere atu ai tana mate
 uruta i tetahi tangata ki tetahi tangata, e pi-
 ri ai ranei i te tangata ki te kiore, i te kiore
 ranei ki te tangata, e puta atu ana i roto i te
 mimi, i te roke, i te huare ranei o te turoro,
 ka piri ano taua mate me ka riro ake i roto .
 i te ha o te tangata i te wa ka maroke aua
 mea paru, kino, piro, e kiia ake ra, ina uru
 ranei ki nga kai ki te wai ranei e inumia a-
 na, he mea piri mai ranei ki nga ringaringa
i te raweketanga i tetahi mea kua pangia e
taua mate, he mea ata werowero ranei te ki-
ri i uru ai taua mate, he mea ngau ranei na
te ngarara i uru ai, a he mea ano i uru ma- te
kiri o nga kapukapu o nga waewae.  Otira
 kaore e kitea ana nga paruparu o taua mate,
i roto i te kakawa o te tangata. Tetahi ano
whakamakeretia ai e te kiore taua mate nei, i
roto i tona roke piri mai ai ranei i ona mate
koroputaputa, ki nga kai ki  nga  miiti, ki
runga ki nga mea taka-kai ranei, ki era atu
mea  ranei o te whare, na kona tere tonu te
piri ki te tangata. Ko nga kutu me   nga
puruhi  o  te  kiore, me era atu ngarara e
ngooki ana ma  runga i nga roke me nga
mimi  o te kiore, ma ranga ranei i nga pirau
i heke iho i ona mate, ka ai ena katoa hei
tiri haere i taua mate uruta e pa atu ai ki
etahi.

    MAHI TUPATO HEI ARAI.
  Me  ara te pakanga mo nga kiore katoa, i
naianei tonu. Me  patu katoa atu nga kiore,
i roto i nga whare, i nga kauta i nga pataka,
kaua rawa e taea atu e te kiore nga kai, me
tahutahu nga karukaru ki te ahi, a me horoi
nga pueru kia ma, kia pai te taka i nga kai
katoa, kia pai rawa te ma, kia para kore nga
mea katoa o te whare, me whakatuwhera
nga whare kia tae atu ai te hau pai ki nga
ruma  katoa kia whitingia ai hoki e te ra, kia
pai ano te tiaki i te tinana kia ora pai ai, me
tere te ope atu i nga roke me nga wai paru-
paru o te kainga ki rahaki noa atu, a me ata

     [NAMA 10, O TE  TAU  3.]    TE PUKE  KI HIKURANGI,   HURAE   TUREI  31st 1900.   Wharangi No. 3]
 mahi ano hoki he wai pai mo te kainga.
    Ko nga kiore mate e kitea ana e takoto
 ana me tere tonu te ringiringi ki te karetini,
 ki  te  wai wera  ranei, kaua e pa te ringa,
 engari me kapekape te hapai atu ki runga
  ki te ahi kia pau atu.
    A kia kore ai te kiore e noho i nga whare,
 kaua rawa e waiho kia takoto noa nga ko-
 ngakonga  kai, hei to atu i nga kiore ki reira,
 me hanga kia tino kaha nga kapata takoto-
 ranga  kai, kia kore rawa e taea e te kiore,
 me hanga rawa a roto ki te kapa maitai, ina
 mutu  te kai me tere tonu te horoi i nga pu-
 reti, i nga kapu, me nga mea taka kai, o te
 kitini, a kaua e waiho kia taipu ana mo te
 ahiahi horoi ai. Kaua e rukea nga kongako-
 nga me nga maanga kai ki tua o te whare,
 ki te marae ranei o te kainga, ki nga rori
 ranei o te kainga, ki nga whenua ranei e piri
 ana ki te kainga, engari me whawhao mari-
 re ki roto ki nga paaki, he mea ata hanga,
 kia kore rawa ai e taea atu e te kiore. Kaua
 he heihei e whakanohoia ki te kainga, note-
 mea ko a te heihei mea e kai ai he kai ano
 hoki ena na te kiore. Ata tirohia nga awa
 poka me nga paipa kohatu rerenga mo nga
 wai paruparu o te kainga kia pai tonu ai te
 takoto, kei uru atu ma  reira te kiore ki roto
 ki te whare. Me purupuru katoa kia kapi ra-
 wa nga waahi puare o raro o nga waara o re
 whare kei uru atu nga kiore ma reira. Kia
 pai rawa te tahi i te iari o te whare kia tino
 kore ai he mea paruparu o reira, tae atu ho-
 ki ki nga tepara hoiho, mehemea ra he pera
 kei reira; ko nga kai ma te hoiho me wha-
 whao  ki roto ki nga paaki kia kore ai e taea
 e te kiore. Kaua ano hoki e waiho nga kiore
 ina kitea e noho ana i roto i nga awa poka i
 roto ranei i nga rerenga mo nga wai parupa-
 ru o te whare, me patupatu katoa ka tahu ki
 te ahi, he karetini he ta hei hoa mo nga wahie
 kia tino pau ai te kiore i te ahi.

  ETAHI MAHI HEI PATU I NGA
            KIORE.
   Me  paitini.—Koia nei tetahi paitini. Kia ru-
 a waahi arsenic ma, kia Kotahi waahi otimira,
 ka whakakakara ki te hinu rhodium, ki te
 aniseed ranei, ka whakauru he awe ahi hei
 whakapango.  Kaua  tenei paitini e hoatu ki
 runga ki te rohi kua oti te pani ki te pata.
 kei kainga pohehetia e nga tamariki, engari
 me whakaranu ki te wai ka pokepoke ai. Me
 whakatu nga  tawhiti hei hoa mo te paitini.

      ETAHI ATU TIKANGA.
   Me auau  tonu to titiro haere a nga Kai-
 titiro i ia Whare  i ia Whare,    kia tere ai te
 kitea me te whakakore atu o nga waahi tino,
 ma nga Ropu takiwa tenei mahi e whakahae-
 re. Ko nga awa poka me nga paipa kohatu
 ranei, e mahia ana hei rerenga mo nga wai
paruparu, me tanu, a, rue maka he Raima
 (chloride of lime) ki roto. He mea  pai te
haawhe pauna Raima ki roto ki te karani wai
 kotahi, ka horoi i te Whare kitera, hei pata i
 nga mate o roto i te Whare. Ko nga paru-
 paru katoa e o pehia ana i nga taone, me tere
 tonu te tahu ki te ahi. Kaua e whakaaetia,
 kia haere nga tangata kia Whare kohikohi ai
 i nga karukaru tawhito, wheua, pukapuka,
 tini, me era tu mea katoa. Me  hohoro te
whakaatu  ki nga Roopu takiwa ki nga Pirihi-
mana  ranei e nga tangata whai Whare, ina
kitea ranei e ratau, he nui te matemate o
nga Kiore, haaunga ia nga Kiore e matemate
ana i te patini, i nga tawhiti ranei.
  KUPU WHAKAMUTUNGA:—   E tika
ana ano i runga i tetahi ahua kia kaua e
wehi noa iho nga tangata ki taua mate Uru-
ta, notemea ahakoa tae mai taua mate Uruta
ki tenei Koroni, e kore e nui haere mehemea
ka  whakahaerea tikatia nga mahi kua oti
ake nei te tohutohu. Engari ma te tere a-
nake o te whakahaere raua ko te pau katoa
o te whakahaere o nga tikanga kua tohuto-
hungi ake nei, e taea ai te taami taua mate
kia kore ai e nui haere.
     J. G. WARD  (TE WAARI.)
          Hekeretari o te Koroni.

  3  Me whakatu he Komiti mo te Pire Ki-
ore tahi Marae, me era atu mahi, hei mahi
ma taua Komiti ma aua Komiti ranei, a, i
paahitia.
  4  Ko nga Marae o nga Mema hei pooti
mo taua Kemiti, me timata i te Uruotaane,
Hurunuiorangi, Te Whakapuni, Taupapanui,
Te Waipoapoa, Te Whiti, Te Weu, Whaka-
tikia, Mangaakuta, a, i paahitia.
   5  Kua  paahitia e rua nga Komiti mo
 nga Marae e mau  i runga ake nei, kotahi
 Komiti taane, kotahi Komiti Wahine.
   6  Ko nga Mema o te Komiti taane. Ko
 Purakau  Maika, Pahira Anaru, Te Rangi
 Puataata, Tame Wiremu, Pahura Hirini, A-
 rapata Hautu Heemi, Te Whiri Namana,
 Te Whaiwhaia Namana, Karauria Namana,
 Keeti Namana, Peehi Heemi, Hamuera Iha-
 ia, Heta Harawira, Hoani Ngatuere, Heta
 Rangitakaiwaho, Rihara Ihaia, Pene Pahira,
 Kapariera Takitakitu, Kiingi Ngatuere, Pa-
 raone Pahoro, Tiki Arapere, Terehu Kiingi,
 Kohea  Tahana, Pou Tahana, Kani Ihaka,
 Poriki Renata, Poua Pahira, Wiremu Rupe,
 Tauru Pahira, Ihaia Kooko, Raniera Tawa-
 roa, Paraituha Taituha, Humia Hone, Te
 Rangi  Taituha, Waari  Witinitara, Hanita
 Maratai, Reiri Maraetai, Tukotahi Taepa, Te
 Atiu Ropoama, Rutene Ukiuki, Te Hemoata
 Reihana, Pitihira Reihana, Tiaki Poto, Te
 Apiti Rota, Waata  Arania, Ngairo Hoone,
 Mita Hikairo, Ropoama.
   I paahitia katoatia nga Meina, e mau nei
 nga Ingoa i runga ake nei.
   7   I whaka-ingoatia e Purakau, ko Kiingi
 Ngatuere hei Tiamana, i taukotia e Hori Te
 Huki, i tukua ki te Whare, a i umeretia te
 whakatau  a, i paahitia.
   8  I whaka-ingoatia e Purakau ko Ropo-
 ama  Meihana  hei Hekeretari, mo raro ia
 Kiingi Ngatuere, i tautokotia e Paraone Pa-
 horo, i tukua "ki te Whare a, i umeretia te
 whakatau, a, i paahitia.
   9   I whaka-ingoatia kia wha nga Pirihi,
 tirotiro tohutohu whakahauhau.  Ko Heta
 Harawira mo te Uruotaane, ko Paraone Pa-
 horo mo Hurunuioranga, ko Wi Rupe mo te
 Waipoapoa. Taupapanui  te Whakapuni,  ko
 Reiri Maraetai mo te Whiti mo te Weu me
 Whakatikia me Mangaakuta,  a, i tautokotia,
 a, i tukua ki te Whare te whakatau, a, i pa-
 ahitia.
   10   I motinitia e Kiingi Ngatuere kia 7
 te Korama mo te Komiti, ka whai kaha ai
 ki te whakahaere i nga mahi a te Komiti, ki
 te hoki iho ki raro kaore e haere nga mahi a
 te Komiti, a, i tautokona e Wi Rupe, i tukua
 ki te Whare te whakataa, a, i paahitia.
   11  I motinitia e Tamahau i tautokona e
 Kiingi Ngatuere, kia tu he Komiti Wahine
 mo roto ano i nga takiwa o te Komiti kua
 paahitia i runga ake ra, a i tukua ki te Wha-
 re te whakatau, a, i paahitia.
   12  I motinitia e Purakau, i tautokona e
 Paraone Pahoro, ko te Rua Kiingi Ngatuere
 hei Tiamana, ko Marara Kohea Tahana, hei
 Hekeretari mo raro ia te Rua Kiingi, ko nga
 Pirihi ano o te Komiti taane hei Pirihi tiro-
 tiro whakahaere i nga mahi o nga Marae, a,
 i tukua ki te Whare a i paahitia.
   13  Take tapiri, me whakapiki nga Marae
 e tino taumaha ana nga mahi, engari ma te
 tangata o te Marae e tono etahi tangata o
 nga Marae i runga ake ra, hei hoa mahi mo-
 na mo ratau ranei, a i paahitia.
   14  A i pootitia nga Mema Wahine, ko
 Turuhira Paraone, ko Terina Purakau, Wa-
 imanu Pahira, Huhana Tamati, Heeni Te
 Rangipuataata, Whakaangi Hautu, Ani Pee-
hi,  Hera Karauria, Kaurangaihi Ngatuere,
Kirikiri Namana, Tareko Whaiwhaia, Ruta
Wetere, Te Rua Kiingi. Tira Ariki Purakau,
Ani  Heta, Kaurangaihi Terangi, Te Hoko
 Hoani, Wairau  Arapere. Horiana  Arapere,
Meramera  Pahura, Pine Rihara, Hingahinga
Reta, Timotimo Hoani, Mereana Tahana,
Ema   Pou, Hiria W. Rupe, Kahu  Tauru,
Marara Kohea, Kato te Kani, Tautoru Kohea,
Wirihita Pinea, Makere Reiri, Winika Nga-
iro, Tungaane Paki, Here Atiu, Taurito Ru-
tene, Pika Ropoama, Waiti Kawhena, Hira-
ani  Waari,   Waikohai   Hanita,  Teoraihi
Tukotahi, Makareta Rangi, Kahupora He-
moata, Raita Raniera, Waina  Te Apiti, Piki
Hamuera.
  I tukua te pooti ki te Whare i whakataua,
i paahitia e Peehi Heemi Tiamana o te hui.
   15  Take tapiri, ko Tiaki Poto he Pirihi
ia no nga Komiti. Tuatahi whakawa-hara,
ka whai mana tonu ia ki te kawe Hamene
hara, notemea ka whai mana tonu nga Ko-
miti, kua tu nei ki te whakawa i nga hara o
te Iwi katoa, a, i paahitia e te Tiamana.
  Kua ara te pakanga mo te Waipiro a, te hu-
nga whiriwhiri, hui atu ki nga Komiti kua
whakaarahia  i roto i te Pire Kiore, i runga
ake nei ko aua Komiti ano kei te whakahaere
i te tikanga, hei takahi atu i te Waipiro, a
ko nga marae kei te takahi, ara, ka1 te peehi
i te Waipiro. Ko te Uruotaane, ko Huru-
 nuiorangi, ko te Whakapuni, ko te Waipoa-
  poa, ko te Whiti, ko te Weu, ko Whakatikia,
 ko Mangakuta, ko nga tangata, o roto o enei
 marae,  e peehi ana i te Waipiro, kei etahi
 putanga o te "Puke," te tino whakamarama-
  tia ai te otinga, o tenei mahi heoi.
     Na  Peehi Hemi Tiamana, o te hui ki
  Whakatikia.

                     Wairoa.
                      Kurae 7th 1900.
    Haere ra e taku reta aroha kia Purakau, e
  hoa tena ra koe me tou whare ano hoki, e
 hoa kia ora koe, i raro i to tatau ariki, a he-
  oi te mea nui ko te aroha, e hoa kia ora koe
  heoi te mihi atu kia koe. E hoa he kupu
  atu naku kia koe, mo aku kupu torutoru, me
  uta atu e koe ki runga ki to tatau "Puke,"
  kaati ko aku korero tenei, ka korero ake nei
  au.  1 noho etahi tangata, katahi ka haere
  ki te tope ngahere i Opoiti, e toru maero te
  pamamao, o ta ratau ngahere, ka hangaia e
  ratau to ratau whare, he nikau a  roto, he
  ponga nga taha, a, katahi aua tangata toko-
  toru ka tope i ta ratau ngahere, ko to ratau
  kuki he tamaiti taane, ka 13 nga tau, a ka 8
  wiki ratau e tope ana, ka wera to ratau whare,
  ko to ratau kuki anake i te kainga, katahi ka
  pangaia katoatia a ratau mea katoa ki waho,
 e 2 nga hanarete paraawa e 2 nga peeke huka,
 e 3 nga peeke taewa, kotahi te pu pane, kotahi
  te pu hurihuri e 2 nga teneti, me o ratau
 kaka moe me o ratau kaka komokomo, i ru-
 mene  katoa ki waho a ratau mea, a katahi
 ano ia ka karanga ki ona hoa, i te tope nga-
 here, ko ona hoa i tua o tetahi hiwi, a ka
 rongo mai ona hoa i te koe a ka mohio ona
 hoa kua wera  to ratau whare, katahi ratau
 ka oma mai, ka tae mai ratau ki runga ki te
 hiwi, ka titiro iho ratau ki te waahi kai reira
 to ratau whare, kua pau katoa to ratau whare
 i te ahi, a ka mahara ratau kua wera katoa
 a ratau mea katoa i te ahi, a, ka pouri ratau,
 katahi ratau ka haramai ki te waahi kai reira
 to ratau whare, ka tae mai ratau ki reira ka
 titiro ratau ki a ratau mea i rumene katoa i
 taua tamaiti a ratau mea katoa ki waho, ka
 anga ratau ki te titiro i a ratau mea, kotahi
 rawa te mea i wera ko te potae o to ratau
 hoa, ka ui atu tetahi o ratau, he aha i wera
 ai to ratau whare? Ka ki mai te tamaiti i
 rere te kora ki runga whare wera tonu atu,
 kaati mehemea i wera katoa a ratau mea
 katoa, kaati ko te moni i tangohia katoatia
 ai aua mea katoa e £24 pauna, ka mutu taku
 whai korero, kaati ko nga Ingoa o aua ta-
 ngata, ka tuhia ki raro iho nei. Ko Pa, ko
 te Heuheu, ko Piwa. Kaati ko te Ingoa te-
 nei o to ratau kuki.
            Ko Maremare.

              Hamua.
                 Hurae  16th 1900.
   Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tena koe, me o tamariki mahi i ta tatau Nu-
pepa, kia ora mai koutou i kona, me matau
hoki kei konei, kei Hamua nei, e ora ana i
roto i nga ra o tenei tau hou, kaati te mihi.
  Tenei ka tukua atu taku whakaatu  mo
taku panui, mo nga moni i tukua atu e ahau
kia Morehu, i te hui o Hamua nei 17 o Mei
1900, mo te ''Puke Ki Hikurangi," nga toe-
nga iho o te kohi moni o Hamua nei, 80 o
Kone  1899 ko te rua tenei o aku panui kia
mohio nga tangata nana nga moni kua tukua
e ahau a ratau moni, me o ratau Ingoa, ki
te panui, kaati kaore tonu i kite ahau i te
nama 6 nama 7 nama 8 o nga putanga mai
o nga Pepa kia matau, ko nga Ingoa tenei o
nga tangata nana aua moni.
              Painetu Ngatata, 5/-
             Hakaraia  Haratiera, 10/-
            Hona Tutemiha, 15/-
            Rangitauira Hamuera, 15/-
            Matenga Hina, 10/-
             Miria Haka, 10/-
            Hera Hona, 10/-
            Tani Hona, 5/-
             Hatarei Hona, 5/-
            Nireaha Tamaki, £5 „ „
                totara £9 „ 5 „
      80 o Hune 1899 ka riro atu £20 „ 10
      hui katoa ena moni £29 „ 15 „
  Kaati taku whakamararama kia te "Puke,"
me te Etita, he kupu ano tenei naku, toku
Ingoa Hekeretari, me unu e te ''Puke," kua
noho ahau, ara, kua puta ahau ki waho o
tena Ingoa, kaati aku kupu, tukua atu ki te
"Puke," me te taenga mai o Henare Parata,
ki Hamua nei.
       Na Hamuera  Tangata-kino. '

     [NAMA  10, O  TE TAU 3.]    TE PUKE KI  HIKURANGI,   HURAE   TUREI  31st 1900.   [Wharangi No. 4]
               Hune  5th 1900.
   Ka  tae mai a Henare Parata ki Hamua
 nei, ki te kawe mai i tana kupu mo te marae,
  kia whakapaia te morae a roto o nga whare,
 he nui to matau whakapai mona, me ana
 kupu  tohutohu mo  te mate Uruta e haere
 mai nei i te Ao, mea iti nei nga koha o to
 matau marae i toe, i te mea kaore ia i wha-
 kaatu tenei ia te haere mai nei, oho rere ana
 matau i tona taenga mai, ko  Reri Wuru
 Werahiko  te Pihopa Katorika, no te tekau
 marua haora i tae mai ai, no te hawhepahi
 ki te rua o taua ra ano, ko Nireaha ko Henare
 Parata, no te po ka hui matau ki te Poari
 whakarongo ai ki ana kupu, he pai ana wha-
 kamarama ma te tangata tonu e kore e wha-
 karite.
        Na Hamuera Tangata-kino.

                   Muriwai.
                     14 Hurae 1900.
   Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
 E hoa tena ra koe. E hoa maau  e  hoatu
 enei kupu ruarua aku kia mauria atu e "Te
 Puke" kia rongo te hunga nana etahi wha-
 kapapa, e penei ana:—

     Ko Tamatea.
     " Kahungunu i a Rongomaiwahine.
      " Kahukuranui.
     " Rongomaipapa i a Tuhourangi.

   E penei ke ana tona tikanga ki enei Tipuna
 o tatau :—

    Ko  Tamatea i noho i a Iwipupu.
     " Kahungunu i a Rongomaiwahine.
     " Rongomaipapa i a Ruapani.
     " Ruarauhanga to mua, ko Ruatapu-
nui to muri iho, ko Pukaru to muri. 1 noho
a Ruarauhanga  i a Rakaihikuroa.
   Tetahi ko nga korero mo  etahi o tatau
Waka.   E  ki ana etahi mo nga Ingoa nei
mo  Takitimu raua ko Horouta,  kotahi te
Waka  nona aua Ingoa, ko etahi e korero ana
e raa aua Waka. • E hoa ma he pai tonu ki
a marara  a ratau korero, i te mea ko o ratau
Waka  he maha  noa atu me  nga whare-
karakia he maha noa atu. Kaati e whakaae
ana au ki ta te hunga e ki ana e rua nga
Waka.  No  Ruawharo, no Tupai, no Ta-
ngaroa a Takitimu, ko Horouta no Rongo-
kako, no Tamatea, no Pawa, no Pourangahua
no Kanoa, no Paeaki, no Matuatonga. Te
taenga mai ki Tauranga ka noho atu a Ta-
matea,  ka tae mai ki Ohiwa ka tahuri, ka
mate i konei a Kanawa ka mate nga utanga
o runga, ka haere a Pawa ki te rapa haumi
i muri i a ia ka oti ano ko tona haumi, ka
riro mai i a Rongokako i a Pourangahua, i
a Matuatonga i a Paeaki me Kanoa, ki Tu-
ranga nei. E  hoa ma  ko te hunga  tenei
nana i whakahoki ki te tiki Kumara i Ha-
waiki ; ko Kanoa, ko Paeaki, ko Matuatonga,
ko Pourangahua, i noho i Turanga nei.
  Kaati  e ki ana etahi tangata korero no
Whakatane  a Horouta, ko ta o konei tangata
e ki ana no Tawahi tonu mai, ko te kai-
whaki ko te oriori a Ruapani mo tana tama-
iti mo Ruatapunui, i penei.
  Ko  Horouta te Waka i taraia mai i tawhiti,
nawai i hoe mai na te whanau nui a Toto
na Rongokako pea na Tamatea-mai-i-tawhiti,
nana i hoe mai te awa ki Ahuahu tipuranga
te maire, anei ake te roanga  atu o  tenei
oriori.

    Ko Ruapani i a Rongomaipapa.
     " Ruatapunui i a Ruatapui.
     " Tamaira i a te Ruaaranui.
     " Takaha i a Rakaipa.
     " Hikawera i a Hinetemoa.
     " Te Whetiapiti i a te Kuramahinono.
    " Te Wawahanga.

    Ko Ruapani i a Rongomai koihu.
     " Ruatepuahine i a Kahukuranui.
     " Rakaihikuroa i a Ruarauhanga.
     " Hine-te-raraku i a te Rangitauira.
     " Rautangata.

    Ko Ruarauhanga i a Rakaihikuroa.
     " Taraia i a Hinepare.
    "  Terangitaumaha i a Hineiao.
     " Te Huhuti i a te Whetiapiti.
    "  Hikawera.

    Ko Ruarauhanga i a Rakaihikuroa. -
   • " Hine-te-raraku i a te Rangitauira
    "  Te Rautangata i a Marotauia.       i
    " Henemuturangi.                   
     Ko te Wahine  tuatahi a Rakaihikuroa ko
  Papauma, puta mai ki waho ko Hineraumoa
  i a Rakaiwhakairi, puta mai ki waho ko Rau-
  matanui ka noho i a Totara ko Tineia ; ka
  noho i a Tutawirirangi puta mai ki waho
  ko te Rii. Ko te whakapapa  o to tatau Ti-
  puna o Tamanuhiri.

      Ko Paikea i a Hutu.
       " Pouheni i a Uekaiehu.
       " Nanaia i a Niwaniwa.
      " Tahupotiki i a Hamo.
       " Rakaroa i a Iramanawaipiko.
      " Tahumurihape i a Hutu.
       " Uenuku i a Ruatenunumi.
       " Rakaitotorewa i a Ruakahutia.
      " Tamanuhiri i a Hinenui.
       " Tokanui i a Ruapueru.
      " Papauma  i a Rakaihikuroa.
      " Takapau i a Rahui.
      " Hinemoa i a Tupurupuru.
       " Te Rangituehu i a Rakaitekura.
      " Tuaka.

     Ko Tamanuhiri i a Hinenui.
      " Tokanui i a Ruapueru..
      " Papauma  i a Rakaihikuroa.
      " Rangitawhiao.

     Ko Tamanuhiri i a  Rongomaiawhia.
      " Tamaraukura i a Ruakumea.
      " Rangiwaho i a Rongomaiwaiata.
      " Tawiri i a Maangahuruhuru.
      " Tuariterangi i a Kaunohanga.
      " Kahutapoa i a Tamahikawai.
      " Te Ruataumata i a Tapuwae.
      " Matakainga i a Purua.

     Ko Tamanuhiri i a Hinenui
      " Hinetekapua  i a Tuhotira.
      " Tamakonohi i a Hinepua.
      " Tamateahirau i a Tutekanao.
      " Tureia i a Hinekimihanga.
      " Huki.

   Ko  Tamanuhiri ka moe i a Hinenui, te
 Wahine nana nei te whakatauki mo Tama-
 nuhiri "Taku he ki te Huatea no muri te
 Huauri."
   Kia hoki ake ki te Waka nei kia Takitimu,
 no Whakarau raua ko Tutakahinahina me o
 raua Iwi tenei Waka, na Ruawharo ma i
 kawhaki mai hei mau mai i aua tamariki i a
 Matiu i a Makaro, i a Mokatuararo i a Mo-
 tuomihi, i a Kurahaka i a Ruakapuanui,
 i te Iramutu hoki i a Kahutia-te-rangi kei
 mate i a Ruatapu, i runga i tona hiahia kia
 mate katoa i a ia nga tamariki o taua takiwa,
 me kore e uru a Kahutia ki taua matenga
 mo te kupu a Uenuku mona ki te tama
 meamea.  Ka riro mai i a Ruawharo a Wai-
 hakure a te Mahia. Nga  Ika i tonoa kia
 Timuwhakaria me te Pakake ano hoki kia
 homai, tae mai ki konei ka whakanohia ki
 te Mahia, . ma Makaro ma Kurahaka ma
 Ruakapuanui ma Kahutia-te-rangi. Ke nui
 noa atu ana tamariki i whakanohonoho ai
 ki nga Whenua noi.
     Ko Kea i a Tamatea-urehaea.
     " Uenuku  i a Rangatoro-
      " Kahutia i a Wainonokura.
      " Hinearaiara i a Te  Whironui.
   •  " Hutu i a Paikea.
      '; Pouheni i a Uekaiehu.
     " Nanaia i a Niwaniwa.
     " Tahupotiki i a Hamo.
      " Rakaroa i a Ngore.
     " Tahungaehenui i a Mahuru.
     " Ruatepupuke i a Tuhoropunga.
     " Papawharanui i a Rangitihi.
     " Tuhourangi i a Rongomaipapa.
     " Manuhangaroa

    Ko  Kea i a Tamatea-urehaea.
     " Ruawharo i a Ruanuku.
     " Ruakapuanui i a Muwhango.
     "  Ruamitimiti i a Haereiti.
     " Nganuhaka i a Hotunui.
     " Kahutia i a Hinewai.
     " Ruaroa i a Nukuroa.
     •' Hutu i a Tahumurihape.
     " Ngake i a Hinetakai.
     " Kahukura i a Rakainui.
     " Teaomatarahi i a Houmearoa.
     " Rakaiwhakairi i a Hineraumoa.
     " Raumatanui.
        Kaati nao nga whakapapa.

  E nga Rangatira o nga Iwi, o nga Hapu
i runga o Aotearoa i te Tai-tokerau, me te
Tai-hauauru, me te pito ki te Tonga tae atu
  ki te Waipounamu, e nga Kaumatua taane,
  e nga Kuia e nga taane me  nga  Wahine 
  pakeke," e nga tamariki taane me nga tama-
  riki Wahine, tena ra koutou katoa, ma  te
  Kaihanga  tatau e tiaki. Kia ora koutou  i
  kona me matau  hoki i konei, heoi tena.
    He  whakaatu tenei kia mohio mai koutou
  ko te Maehe o te tau kotahi mano e iwa-
  rau-ma-tahi o to tatau Ariki o Ihu Karaiti,
  kawangia   ai tetahi Whare-karakia  no  te
  Huauri, kei te Muriwai nei waahi o Turanga.
    E hoa ma me tae mai koutou ki taua hui,
  hei reira korerotia ai o tatau  Waka   katoa
  nana i mau mai o tatau Tipuna—Nga Waka
  a Tainui a Takitimu, a te Arawa, a Matatua
  a Tokomaru, a Tereanini, a Horouta, a Ku-
  rahaupo, a Aotea, a Matahorua, a te Arata-
  whao, me etahi atu o nga Waka.
    Kaati ake enei korero whakaatu mo Tihe-
  nia me Hanuere, tukua atu ai nga  pohiri,
  hei reira mohiotia ai te ra me te Ingoa o te
  Whare-karakia.
    Kia ora koe e te Etita o te "Puke Ki Hi-
  kurangi," te  kai manaaki  i to tatau reo i
  nga korero a o tatau Tipuna,  me o  tatau
  whakapapa, ma te Atua e whakamaha ou ra
  kia roa ai koe e whakahaere ana i ta tatau
  Pepa, kia ora ! kia ora !
                 Heoi ano.
           Na Henare Raumoa.

        Matangarara.  Hurae 18th, 1900.
    Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
  hoa katahi ano ahau ka puta ki waho o te
  Whare  mate o taku Wahine.
   Kua  mate a Hangapuarakau i te 29 o nga
 ra o Hune, i te Paraire ka taha ake nei.  I
 heke mai a Hangapuarakau  i tetahi Tipuna
 rongonui ia Tutaiaroa, ko tenei Tipuna he
 Kairakau, he toa-taua, mo tona rongonui ho-
 ki i nga ra o mua, kai te mohio katoa nga
 tangata ki tenei tangata  kia Tutaiaroa, me
 hoki ake taku whakamarama i te hekenga
 mai o Ngapuarakau, ko tona Whakapapa te-
 nei:—Ko  Tutaiaroa ki Ngapuarakau,  puta
 mai ko Tawhirangi puta mai ta Tawhirangi,
 ko Taiuru, puta mai ta Taiuru, ko te Kapua,
 puta mai ta te Kapua, ko Raumati, puta mai
 ta Raumati, ko te Manuirirangi, puta mai ta
 te Manuirirangi, ko te Kapua, puta mai ta
 te Kapua,  ko Ngapuarakau, ratau ko ona
 Teina, me era atu Uri i heke iho i te Ranga-
 tiratanga o Tutaiaroa, kia te Kapua, heke
 iho ki ana Uri. Heoi e hoa mau e tuku atu.
                  Te Ari.

             Ngawhakaraua.
                    Hurae  18th, 1900.
   Kia Purakau Etita o "Te Puke Ki Hiku-
 rangi," e hoa tena ra koe me to Manu tangi
 pai, i raro i te atawhai a to tatau Ariki pono
 a Ihu Karaiti Amene, heoi te mihi.
   E hoa e Purakau mau e uta enei kupu ru-
 arua ki runga ki to Manu tangi pai, mana e
 pikau atu ki runga ki nga Marae rangatira o
 nga Iwi Maori o Aotearoa me te Waipouna-
 mu, tae atu ki te Taitokerau, mo te panui a
 Taanenuiarangi, mo te Pire Poari.
   E hoa e Purakau  te Iwi, ko tena panui e
 he ana, te take kei te tautoko a Taanenuia-
 rangi i te Pire Poari i paahitia ki te hui a
 Ngaati Apa, i tu i te 11th, o nga ra o Hune,
 i te tau 1900, ki Tini Waitara takiwa o Tu-
 rakina.
   Heoi  ra ma te Atua  tatau e tiaki i roto i
 nga ra e takoto ake nei, heoi ano nga kupu.
     Rota  Te Rangi.  Hekeretari o te
         Komiti o Taanenuiarangi.

       Te Taumata, Karitane. P. O.
            Dundine Hurae  16th, 1900.
   Ki te Etita o "Te Puke,"  tenei kua kite
iho i nga hua o te Taramata. i mauria mai
ra e Ngaairo, kaore ra i manaakitia i taua
taima, no te paunga o te tangata me te one-
one, katahi ka parau noa ki te whakatopu, i
whea  i te tangihanga o te Horirerire i te tau
81, i tangi nei Tuia Tuia Tuituia. Ko enei
take katoa i roto i te Pepa No 8 o tenei tau,
kua  kainga katoatia e te ture Poari, a kota-
hi ano te mea hou ko te ture whakapai Ma-
rae, ka tika tenei he mea, nui tenei mo te Iwi
Maori.  Heoi ano  te mea nui he tautoko i
nga mahi a te Kawanatanga, kaua e whaka-
tete te ngakau whakahi,  ko te whakaiti te
mea  nui atu, e kite ai te tangata i te tika i te
he.  Heoi enei kupu. Taku whakaaro mo
te Kooti Whenua Maori, me waiho tonu kia
Lu ana, e kore e taea te whakarereke, note-
mea kaore he mutunga mai o taua mahi, kia
kore atu rano he Maori i Niu Tireni ka kore

     [NAMA  10, O TE TAU  3.]   TE  PUKE KI  HIKURANGI,  HURAE   TUREI 31st 1900.   [Wharangi No. 5]
  hoki he riiwhi mo te tupapaku, katahi ano <
  ka ngaro ki te taha Maori ka tu tonu ki te
  taha Pakeha, ki te tu atu he ahua tangata
  ano ko taua tu ano, ka riro ano nga moni a
  nga Maori hei utu i taua tangata, engari te
  mea pai me whakatu  kia toru nga Tiati, ko
  te Timuaki ka wha ai hei whakawa i nga
  Whenua Papatipu, me nga Whenua roherohe
  ko nga tupapaku me nga Wira me whakawa
  e te Tiati Hupirimi nga mea uaua, ko nga
  mea ngawari ma te kai whakawa o te takiwa
 e whakatau. Heoi aku whakamarama mo
  tenei take.
    Ka huri ake taku mihi ki te panui e kore-
  ro nei mo te whakakorenga i te kai rama i
  roto i te Rohe Potae o Wairarapa, kia maia
  kia toa, ko te ringa katau tena o Hatana, ki
  te kaha koutou ka tino whakaarotia mai te
  takiwa e te mea ngaro, ko te mea tena nana
  i parepare te tinana o te tangata tika, tenei
 taku mihi atu mo nga morehu Kaumatua,
  kia ora koutou katoa i roto i nga mahi nunui
  kia kaha ki te hapai i nga mahi e hoatu ana
 e to tatau Kawanatanga, kaua e wehi kai ko-
 na tonu  te tika mo nga Uri e toe mai hei,
 ma  te Atua koutou e tiaki, kai te pai au.
         Taiawhio T. T. Te Tau.

   Te Waimako  Waahi  o Waikare-moana.
             Hurae 27th 1900.
   He kupu powhiri mo nga rongo korero o
 nga Motu  e rua, o Aotearoa me te Waipou-
 namu  koia tenei:—
   Haere  mai e te Manuhiri Tuarangi, kaore
 he kai o te kainga nei, kai tawhiti te kai, no
 reira haere mai. E hoa e te "Puke" he po-
 whiri tenei na taku kokonga i nga manuhiri
 i nga koata e wha o te Motu nei, kaati ena
 mihi kia te Puke Ki Hikurangi. Ko te Atua
 to tatau piringa me to tatau kaha, he  kai
 awhina e tino tata ana i nga wa o te bee,
 ma  konei tatau ka kore ai e wehi, ahakoa
 nekehia te Whenua,  ahakoa kahakina nga
 Maunga ki waenga moana, ahakoa rara ta-
 upatupatu noa nga  wai, ahakoa wiri nga
 Maunga i ona huamotanga, tena te awa ko
 ona manga hei whakahari i te pa a to tatau
 Atua, i te waahi tapu o nga Tapenakara o te
 runga rawa.
   Tuarua.  Tirohia iho kaia Epeha iv 2—
 8 me mutu  ki te 4 o nga rarangi, a, e penei
 ana aua rarangi:—Kia  rite ta koutou haere
 ki te karangatanga i karangatia ai koutou.
   Kia papaku te ngakau,  kia mahaki, kia
 manawanui, kia ata hanga tetahi i totahi i
 runga i te aroha, whaia kia mau te kotahi-
 tanga o te Waima,  he mea  paihere na te
 rangimarie, kia ora kia ora, heoi nga mihi.
   E te "Puke"  kai hoha mai koe, utaina
 atu enei kupu torutoru ki to tatau Pepa, kia
 haria atu ki nga Marae o tatau motu e rua.,
 o Aotearoa me te Waipounamu, mo te aitua
 i pa ki taku ope. I haere matau ki Ruatoki
 ki te whakarongo i nga mahi a te Komiha-
 na, mo te rohe potae o Tuhoe, kaati no te 25
 o nga ra o Mei 1900 ka hiki te Komihana,
 no te 27 ka hoki mai matau ki te wa kainga
 nei, ko matau Ingoa tenei:—
   Te Mapu  Pukeiotu, Te Marae Wiremu,
 Rehua Te Wao, Matamua Whakamoe, Noe-
 ma Whakamoe,  Tarapuhi Te Kohai, Hape-
 nui Karaihe, Hinehou Tamehana Hinewaho
 Roka, Te Whareti  Taratoa.
   Ko te nuinga o taku ope i tika atu ma
 Rangitaiki, kaati tena. Haere mai ra matau
 kaore i roa mai kua tinga tetahi o nga Hoi-
 ho, no Matamua, he aitua tuatahi tenei ki
te ope nei, ka takahi  mai te nanakia  nei
 i raro, ka tipi tana haere, a ka tae mai ma-
tau  ki Waiohau, ka moe hi ake te ata ka
haere  mai ano te ope nei, ka tae mai ki te
pikitanga i Arorangi, puku tonu te toa o te
Hoiho o Noema, a tae manawanawa mai ki
te Houhi tana Hoiho, a mahue atu ana i
reira, he aitua tuarua tenei no  te ope nei, •
kaati i haere tonu mai te ope nei, tae mai ki
te pikitanga i  Mangawiri, tuturi tonu iho
nga Hoiho e 2, to Tarapuhi, to Hinehou, ka
aitua hoki te ope nei i konei, ko te taima i
tenei, wa kua paahi i te 2 karaka, ko te pa-
mamao  o te kainga hei taenga mo matau e
8 maero, ara a te Whaitinuiatoi, na ka takahi
mai nga pauku nei i raro, a tae mai ana ki
te kainga, ka moe matau  i reira, hi ake te
kanohi o te tangata rere moata nei o Kopu,
katahi ka maka te ua a, ka kati matau i
reira, i te tiria ka hoki etahi o nga whanoke
nei, ki te tiki i nga Hoiho i mahue atu ra,
e karawhiu ana te ua kaore i rikarika, ahiahi
rawa atu ka hoki mai nga whanoke nei, ka-
tahi ka pohiri atu nga mea e noho ana i te
 kainga, haere mai ra e te pauku ei, haere
  mai, tae rawa mai ki te kaainga tatangi ana
  nga kauae o nga pauku nei, kua takawiri ke
  te arero o tetahi, katahi ka mainatia te mea i
  takawiri ra te arero, a ka hoki mai te waiora
  ka puta te aroha i au ki taku ope e ngaua
  nei e nga  aitua nui o te Ao, e hiki ana te
  mahi a te ua, tu ana te matua piko i te Whe-
  nua aitua, i te 3O o nga ra o Mei ka whaka-
  tika mai matau  i te Whaitinuiatoi, katahi ka
  whai kupu mai te tangata Whenua, e noho
  ka mate koutou i te waipuke o Mimiha awa,
  hei aha ma te ope nei ka haere tonu mai, ka
  tae mai  matau  ki Heipipi nei, ka ki nga
  tangata mahi rori, e noho tatau i konei, kaore
  koutou e puta, katahi matau  ka titiro ki te
  awa, kaore i rikarika te Waipuke, katahi au
  ka whai kupu ki taku ope, e tau tatau i konei
  ka  whakaae  etahi, ka totohe tetahi, ara a
  Rehua, heoi ka haere te whanoke nei, katahi
  au ka tahuri ki te whai, tae rawa atu au ki
  te kauanga, e tautohe ana raua ko Wiremu
  Motoi, e ki atu ana a Wiremu e noho  ka
  mate koe, hei aha ma te autaia nei ka totohe
  tonu, kua eke ki runga o tona hoiho, katahi
  au ka karanga atu kia Rehua, e Rehu e Rehu
  hoki mai, kaore i rongo mar, kua kau atu te
  Hoiho, kaore i roa atu te kauanga o te Hoiho
  kua toremi, ko ona kakahu nui atu te taima-
  ha, he pea puutu Watataiti, e rua tarau, e rua
  koti, haate paranene, potae, kaati, ka puea
  ake te Hoiho ka ngaro atu te tangata, ka tere
 • te Hoiho, ka iri atu ki runga i nga taita rakau,
  ka roa ka taka iho te Hoiho ki roto o te wai
  ngaro atu hoki, ka timata taku tangi i konei ka
  ki atu au kia Wiremu Motoi, tena haere ki te
  titiro i te tangata nei mei kore e puea atu
  ki tera koki o te awa nei, rere ana nga kaka
  o te Haawhe-kaihe nei, katahi ka rere ki
  roto i te wai, te rerenga atu ngaro tonu atu,
  kihai hoki ahau i kite atu,katahi ka nukuhia
  atu hoki taku aue, kaati tena. Ka  tere ra
  a Rehua i raro o te wai ka tae ki te pari
  kohatu, ka akina atu e. te ngaru ki taua pari
  nei, katahi ka takahi nga waewae o te maia
  nei ki te pari kohatu, kia rere mai ai ia ki
  waho ; heoi rere mai ana ia ki waho, ka riro
  ia i te ia o te wai, tae atu ki tetahi koki o te
  awa ka tu ia i te rakau, hou tonu atu te ra-
  kau ki roto o nga kakahu, ka mau te autaia
  nei i konei, engari e tata ana ki uta ki te
  Tua whenua.   He roa  e piupiutia ana e te
  wai ka puta te mahunga ki runga, kua kite
 nga kanohi i .te rakau e tawewe iho ana ki
  te wai, katahi ka rere ake te ringa ehara ka
 mau.   Ka ngaro atu ko te tinana ki raro, ka
 puea ake ko te maminga id runga, koira tona
 mahi he pupuri i te rakau, tera te Haawhe-
  kaihe nei te haere mai ra, rokohanga mai e
  mau ana te tangata nei i te rakau, ko te rere-
  nga, atu o te Haawhe-kaihe nei ka haehaetia
 nga kaka e mau ra i te rakau, heoi ka toia ki
 uta, kua ki katoa te puku i te wai, hawhe
 haora e takoto ana ka puta  mai te wai ki
 waho.  Ahiahi rawa  atu ka puta mai  te
 Haawhe-kaihe  nei raua ko te tangata ra.
    Heoi ko te hokinga mai tenei o te waiora
  kia ahau, ka ngaro atu ko te potae  ko te
  Hoiho, te tera paraire. Koi nei te Aitua nui
 o taku ope. Heoi  ka hoki mai matau  ki
 Heipipi nei waahi o Tarapounamu noho ai,
 ko o matau Rangatira tangata Whenua  ko
 Wiremu  Motoi me taana Wahine Marata te
 Ao, nui atu te atawhai ia matau, ka kara-
 whiu  i nga kai ma  matau kaore i a rika-
 rika, he paraoa, he pata, he taewa, ko nga
 miiti he taha Kereru, ehara i te hanga te
 naahi a taua Wiremu nei raua ko taana Ru-
 ruhi, ka tau ra tepi tepi ana. E 3 o matau
 ra, ki reira, heoi ka whakatika mai matau ka
 ngawari hoki te waipuke o te awa, a tae pai
 mai matau ki te Umuroa nei, waahi o Rua-
 tahuna, kaati tena Aitua. Me  tahuri ake
 au ki te whakaatu i nga Tupapaku i mate i
 muri i to matau haeretanga ki Ruatoki: —
   Ko Ngawini te Peeti, ko Paora Puketapu,
 ko Huru me  etahi atu. Kai te whakataka
 te ope a Tuhoe ki te haere ki te uhunga i
 Waikare-moana;   heoi kai te tatari i era o
 taku ope i tika ra ma Rangitaiki, no te 7 o
 nga ra o Hune 1900, ka tae mai era o taku
 ope, no te 8 o nga ra o taua marama ano ka
 whakatika mai te uhunga, ka tae te ope nei
 ki te Waiiti, ao ake i te ata ka whakatika
 mai tetahi wahanga o te ope nei, a moe noa
 iho i te huarahi, ao ake i tetahi ra ka haere
 mai a Hiwarau raua ko taana Ruruhi, moe
 noa iho i te huarahi, ac ake i tetahi ra ka
whakatika mai te nuinga o te ope nei kotahi
mai ano a Hopuruahine nei ano, waahi o
Waikare-moana,  i te po ka riri te moana ka
  kati hoki te ope nei ki reira, ka pa hoki etahi
  Aitua ki te ope nei i reira, kotahi Wiki  e
  katia ana ki reira, ko te mahi i reira he ako
  i te pao mo Tangi mo Ngawini. Na, ka
  tuhia ki raro nei:—
    E moe ra Ngawini i ta au moe reka-e ara
  ki rungara, kauhautia ra, te kauhau a  ou
  Tapuna,  kia pata noa mai kia korerotia ai
  ka hoata ki te nuinga ko to ona tapuae, ta
  mania tu paheke, tuponotia ra te takoto i
  rarora, i te mate kino nei i ana haere iti i
  ana haere rahii, rikiriki naonao ko te tama-
  hine a Pateriki, ko te tamahine a te Oi-kuku
  mata whare kutia maira he kauhau Ariki he
  kauhau Taniwha, ko waerore ko te tahi o te
  rangi, ka puta ra koe ki te whaiao ki te ao
  marama ka ngarue te Whenua, ka ngaoko
  te moana ; tangi ai o Iwi e whae e ki a koe
  ka riro atuna koe i ohou Tipuna, i a Towhoe
 i a Tawhaki i a ngaro ki te po, i a Rongo-
  karae i a Tumatawhero, tumarere i runga
  tumarere i raro, kai ai te aroha i roto i te
  tangata, kia riri te tapuae kia niwba te tapu-
  ae, ri toto te tapuae tahe toto te  tapuae,
  haramai te mate hai kai e..., tipi nuku tipi
  rangi ko koe kai tipia noatia, e houhou nuku
  e houhou rangi, hinga atu hinga mai takoto
  i Ohiwa takoto i Waikare. He tapu te rangi
  to tuatuaia, he tapu te rangi te wawahia, o
 ki mai ana koe me nukunuku me nekeneke i
 runga i o Iwi, koia Hinekura amo ake amo
 ake, i toona raukura i a Ngawini tuaia e te
  mate ka hinga ki raro ra, ki te pouriuri ki
 te po oti atu kia Ruaimako, whakarere iho
 ana te tangi a te Peeti ko maninitua ko ma-
  niniaro, ka tangia warahoe ka tangi wiwini
 ka tangi a manunui ka tangi a wawana ku-
  kutia, koruku tia hai. Heoi tena pao, ko te
  rangi o tenei pao anei. Popo e tangi ana
 tama ki te kai maana, kaati tena. Ko nga
  pao poto.
    E tu e oi aue..., i te marae o te whare e
 karanga ana, e Wini kai hea e...au !
    Tangi taukuri ai aue.... a Ngati-hinekura,
 ki tana raukura kua wehe i te ao e...au !
    I kite ano aue..., i te uira i Panekire, ko
 koe e Wini kua riro i te Kai-hanga e...au !
    Kaati ake nga pao. Kaore  ano  kia titiro
 ake te kanohi o te tangata rere moata nei o
 kopu, ka hoe mai te ope nei i tana moana i
 Waikare,  ko o ratau Waka  e 4, ka kiia e au
 i reira, ko te Tahioterangi te mana o taku
 ope; a u noa ki te tauranga, ko te kokiritanga
 mai o taku ope, puta rawa mai nga hihi o te
 ra, kua takahia te marae o te tangata whenua.
 Ka pa te pohiri a te koko nei, kai te rarangi
 tuatahi, o te panui nei, katahi ka ki te waha
 o te tangata-whenua ki te pohiri, ka kino ta
 ratau nei nei haere, heoi ka tu hoki  ki te
 tangi, ka mutu ka kuhu ki te whare, ki te
 Poho-o-ruapani, kai runga mai te mau o te
 tangata-whenua, ki te whai korero, ka kara
 whiua mai tana pao, katahi ka whakatika
 mai te Kaumatua nei, a Pateriki, ka mau mai
 i tana Meremere he takaro, katahi ka tahu
 mai takoto ana te papa o te arero i waho,
 pukana mai hoki nga kanohi, ko te whati o
 te waewae o taua Kaumatua nei, ka peke
 ai ki runga hai te hokinga iho ka tuturi mai
 ai auahi ana tana haere, e ahua mate ana a
 te Tahi i konei, engari kai te kaha ano te
 Tiamana o te Tahi, ara a te Mapu, ka mahi
 mai te Iwi nei, tukari ana te marae, hawhe
 ana tura e mahi ana ka tau nga mea i tu mai
 ki te whai korero 12, ka kiia i reira kai a te
 Tahi te taima, ka tu te Tiamana o to Tahi,
 he mai tana kakahu, he patu paraoa tana
 rakau, akuanei ko te ope nei i te roro katoa
 o te whare e noho ana tana kupu tuatahi he
 tau tenei, Tainui ano Tainui, te Arawa ano
 te Arawa, Matatua Oihu o Waka, turuki tu-
 raki, paneke paneke, hera mai te toki haumi
 e, uie taiki e, engari tu ana te kopere i te
 waha o te Tiamana o te Tahi, katahi ka ki
ake te waha o te ngarara nei o te Tahi, ka-
tahi ra haruru ana te rangi, e tu iho nei rere
ana te wehiwehi o te mahi a te Tahi ki te
hanga rae moko e noho mai ra, ahaha, ka
kutikuti noa iho nga mahara o te mana nu-
nui, ka mutu te tau ra, katahi ka paoa nga
pao, ara nga pao, kai te No 7 i mutu ki te
No  8 katahi ka whakatika atu taru nei te
Wahine, wherewhere ana nga tiki hope e api
o ratau taniwha, katahi ra ka mate noa iho
te Iwi ra, ko nga -tino po tete o te Tahi e
mahi  nei, ko Parani, ko Hine-hou, ko Reititi,
ko Tahihi-wai, ko Hine-waho, ko Tau-i-waka,
ko te Atamira, haunga ia te mahi nei a te
pauku i topa noa i topa noa, kaati tena, ka
haere tonu te mahi a te Tahi, na wai a ka
tae ki te tangata paahi mai a te Tahi, ka tu

      [NAMA  10, O TE  TAU  3.]    TE PUKE  KI HIKURANGI,   HURAE   TUREI 31st 1900.     [Wharangi No. 6]
   ko Hiwarau tana kupu tuatahi tenei he tau,
   ko tana tau, no mua no nehe, a  katahi ra
   me te mea nei e makutu ana taua poai nei,
   a katahi  ka whakatika atu  te pauku noi,
   ki te po tete, te maharatia te hunuku o te
   pauku nei, ka waiho i kona pukana haere ai,
   katahi ano ka tangi te hipihipi a to Tahi,
   katahi ra auahi ana tana haere, nga mahi ra
  a te mana nunui, ka mutu ra aku kupu kia
  koe e te "Puke Ki Hikurangi," kia ova koe.
     Heoi ano na ta koutou mokai iti nei.
         Na  Te Mapu Te Pukei-otu.

     Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
    E  hoa utaina atu enei kupu ruarua, ara,
  he Wahine i tahuri ki roto i te wai, me ana
  tamariki, ara ko Merania Maikuku, ho wha-
  kawhitinga i te awa o Whanganui, ka pa to
  mate nei ki te Wahine  noi me ana tamariki,
  heoi ka tahuri te Wahine nei mo ana tamari-
  ki, no te taupokitanga o te Waka, ka peke
  tetahi o nga tamariki nei ki roto i te wai. ka
  mau  te ringa o tetahi o nga tamariki nei ki
  tetahi i raro i te Waka, ka mau tonu te ta-
  maiti nei ki tona taina, ka rore mai to rana
  Whaea ka mau ki nga tamariki heoi ko nga
  tau o nga tamariki noi e 5 o tetahi e 4 o tetahi.
                      o
                   Nepia.
                     Parikino. G 71900.

         TE RARURARU.
            KI HANATII
    Ue nui nga rongo korero mo tenei raruraru
  kua tae mai, otira me whakaatu ake i konei
  te take i tipu ai taua raruraru:—
   Tera tetahi Tuuru tawhito ho moa waihanga
 ki te Koura, he nohoanga no te Rangatira o
 taua Iwi, ho mea tupu hoki, kaati ko tetahi
 korero mo taua Tuuru o penei ana:— ki te
 riro ke taua Tuuru i tetahi atu lwi ko, ka
 tino ngaro atu to ratau  mana,, no reira, he
 nui te tupato, mo te tiaki hoki o tana lwi i
 taua Tuuru  koi riro ke atu i etahi Iwi, kaati
 no tetahi wa ka hori ake nei, ka pokanoa eta-
 hi o nga Apiha o te Kawanatanga o taua
 Whenua, ki te whakamatau ki te muru mai
 i taua Tuuru, me ta ratau raweke atu hoki i
 etahi o nga mea tapu a taua Iwi, no konei i
 tipu ai te raruraru i waenganui i nga Mangu-
 mangu, mo te Kawanatanga o taua Whenua,
 a, whakapaea ana te Pa o to Kawanatanga e
 taua lwi, ko nga Hoia o roto o te Pa e 500
 rau, ko te tokomaha o te Iwi Mangumangu e
 30,000 mano piki ake, a, nui atu Ee pakanga
 a to Mangumangu kia horo i a ratau te Pa,
 engari i kaha rawa to hunga e 500 rau o roto
 i te Pa, ki te pupuri, no te rongonga o te Ka-
 wanatanga  o  Ingarangi i taua raruraru,
 katahi ka tukua atu he Ropu Hoia hei wha-
 kauru mo nga Hoia  e pupuri noi i te pa,
 otira no runga i te nui o te ua me te Waipu-
 ke hoki, kore ana e tere te tae o taua Ropu
 Hoia, me te whanga mai hoki o nga Hoia o
 roto i te Pa, no runga i te roa o te whakau-
 ru mo te Pa, katahi ka whakahaua e te Ka-
 wana whakahaere o reira, kia haere nga Hoia
 e 400 rau, hei arahi i a ia, me nga Wahine
 me nga Tamariki ki te takutai whakatetonga
o taua Whenua,  e kiia nei ko (Gold Coast) i
runga i te mea kua pau haere nga kai o roto
 o te Pa, katahi ka waiho e ia 100 rau nga
Hoia Mangumangu  hei tiaki i taua Pa, ka-
tahi ka puta atu te Kawana ki waho o te Pa,
me ona rau Hoia, me nga Wahine, me nga
Tamariki, me tona whawhai haere hoki ki te
hoa-riri, a, tae noa ia ki te takutai kaa kiia
i runga ake nei, he nui ano ona tangata i
mate i te whawhai haeretanga mai i te hura-
hi:— No  muri tata tonu iho i te taenga mai
o te rongo kua tae ratau ki taua takutai, ka
tae mai hoki te rongo kua tae te whakauru
mo  te Pa i mahue atu ra i a ratau, ara, te
Pa o Kumahi, e ki ana a Kanara Wirakaka,
no tona taenga ki Harupa ka whawhaitia e
ia te lwi Mangumangu, i te 14 me te 15 o
nga ra o te marama nei, he nui te toa o nga
Hoia Mangumangu   o te taha ki te Ingarihi,
pikitia ana te parepare o te hoa-riri, a, horo
ana te hoa-riri, he maha hoki i mate. No
te taenga o te whakauru nei ki te Pa, kitea
ana te 100 rau Hoia i mahue atu ra hei tiaki
i te Pa, kua mate rawa atu i te kore kai, no
runga i to ratau ngoikore, katahi ka amoa-
mohia ratau ki tetahi atu Pa, ara ki te Pa o
Pamahu, kia okioki ai ratau i reira, engari e
kore e roa ka mau te rongo o tenei raruraru,
me te tau hoki o te rangimarie ki waenga-
nui i nga Iwi e rua.

           WAIKATO.
i
     Ko tetahi korero nui kai roto i nga Nupepa
   a to Iwi Pakeha ; ko te tono a nga Pakeha
   o te takiwa o Waikato   ki te Pirimia,  kia
   whakaaetia kia tu he whare Hoteera,  ki te
   takiwa o Waikato, me nga waahi e  patata
  ana ki reira. No te takiwa i tu ai te Kawa-
  natanga o te Taute, ka tono ia ki nga Maori
  o taua Whenua, kia whakaaetia he huarahi
  Rerewe ki taua Whenua; ka mea mai nga
  Kaumatua  Rangatira o Waikato, me wha-
  kaae mai rano te Kawanatanga  kia kaua
  rawa e  tae he waipiro ki to ratau takiwa,
  katahi ano ka whakaaetia he huarahi Rerewe
  ki reira, a whakaaetia ana taua, tono e te
  Kawanatanga o te Taute. He nui rawa hoki
  to mihi o nga tangata whai-whakaaro ki taua
  tikanga, kaati ko te 15 tenei o nga tau o
  taua whakaritenga, a kua inaha haere hoki
  nga Pakeha ki taua Whenua, ara, e kiia, ana
  kua tae ki te 1000 mano, koia nei nga tanagta
  e tono  ana ki te Pirimia, kia whakaaetia
  he whare  Hoteera ki reira, e ki ana etahi o
  nga Nupepa, kua uru etahi o nga Maori ki
  te tautoko i taua tono. No te taenga o nga
  kai-kawe i taua tono ki te Pirimia, katahi
  ka mea te pirimia; ka whakahaerea  e ia
  tetahi tikanga kia riro ma nga tangata o taua
  takiwa e pooti, (kia tu ranei he Hoteera, a
  kia kore ranei." No  te kitenga o  etahi o
  nga Nupepa i te. kupu a te Pirimia, he nui
  te whakahe mo taua kupu a te Pirimia, ara
  kihei rawa te Pirimia i whakaaro ki te wha-
 karitenga a te Kawanatanga o to Taute ki
 nga Maori o taua whenua, kia araia rawatia
 to waipiro i taua Whenna  ; otira ki te titiro
 iho ki to kupu a te Hetana e marama, ana,
 notemea kei waenganui o te 3000 mano me
 4000 mano  nga Maori o taua Whenua, a
 1000 mano  ano nga Pakeha ; kaati mo he-
 mea kai te mau tonu nga Maori ki te pupuri
 i ta ratau kupu o ta ratau whakaritenga o
 mua e kore rawa te; 1000 mano Pakeha, e
 kaha ki te turaki i te 4000 mano ina pooti,
 no konei e nga lwi Maori o te takiwa e ko-
 rerotia noi. kia piri pono kia koutou ano, ki
 a mau hoki ki nga ohaki a o koutou Kauma-
 tua kua ngaro atu ki to po, kia kaua rawa he
 waipiro e tae ki to koutou takiwa.

          PANUITANGA.
             Mahitaone Wairarapa.
             Ki te Etita o te "Puke."
   Mau e tuku atu tona panui whakaatu ki
 nga tangata tane, me nga Wahine maori
 katoa o te rohe potae o Wairarapa, ko ahau
 he tino kai-ruuri, raihana na te Kawanata-
 nga, mo nga Whenua o te Kawanatanga ako,
 mo a nga Pakeha ake, me o nga maori hoki,
 a he maha nga pukapuka kei au, e pupuri ana,
na te  Timuaki kai-ruuri, he whakapai mai
 mo runga i aku mahi katoa i tae atu ki tona
aroaro, i runga i nga mahi ruuri, a ka tu he
tari moku 1d Kereitaone, ki Mahitaone nga
tangata e hiahia ana ki au, me taemai  ki
taku tari, kua kiia ake nei e au, ma te papa
e whakaatu taku tari i muri o tenei panui.
             Na Te  Paraihi.

         PANUITANGA.
  He  whakaatu tenei ki nga tangata o Ke-
reitaone me ona waahi katoa. Kua tangohia
e au  tetahi kainga i  Kereitaonei nei, hei
whiunga Hoiho,  a ko nga tangata katoa e
hiahia ana kia whiua o  ratau Hoiho, me
kawe mai kia au, ahakoa Hoiho mahi, Hoiho
haereere ranei,  ka whakaratatia e  au, ki
roto i te hanihi a ki te tera ranei.
  Ko nga Hoiho katoa e whiua ana e au, ka
whakahokia ratatia atu e au, mehemea kaore
e rata e kore au e tono kia utua e te tangata
na ana.
  Mehemea  e hiahia ana te tangata kia kati-
katia tona Hoiho, a kia pokaia ranei tona
Hoiho,  a  kia tapahia ranei te waero, me
tuku mai kia au.
  Ka hokona mai e au nga ahua Hoiho katoa
ka hoko atu, a ka tuaputia ranei. Ka hoko-
na mai e au he Hoiho mo te tangata, a ka
hokoa atu ranei i runga i te utu Komihana.
        Na to koutou hoa
          Tanara Manaro (Donald Munro)
  Kai te Tepara o te Hoteera o waenganui
           O Kereitaone Noota.
  [Ka tere au te whakautu atu i nga panui
a nga tangata] •

       HE  PANUITANGA.   
  Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Reo, me
  nga huihuinga tangata hoki o te Iwi Maori
    o runga i Aotearoa ine te Waipounamu. E
    hoa ma tena ra koutou, i roto i te tau o to
    tatau Ariki o kotahi-mano-e-iwa-rau. Kia
    ora koutou katoa i raro i te maru o to tatau
    Ariki; na ana nei tatau i tiaki mai i roto i
   enei tau maha ka hori nei ki muri, a, koia
    tenei e takahi nei tatau i roto i te tau hoou,
   a, koia hoki i panuitia ake ai tenei panui ho-
 . ou, kia kite iho nga hoa aroha e tono Popa
   ana mai i muri iho i tenei panui, ara, he
   penei atu kia koutou:—
     Ki te tono pepa mai te tangata, nga tanga-
   ta Wahine, Tamariki ranei, i muri iho i te-
   nei panui; ko te Pepa tuatahi tuarua ranei,
   e tae atu ai ki te tangata, me tuku mai te
   moni utu mo te Pepa, ara, te 10/- hereni,
   kaua hei kumea kia roa atu te takiwa ka tu-
   ku mai ai. I te moa hoki kua aia marama
   koutou, kaore e whakaaetia te tango Pepa a
   te tangata mo te 3 marama, mo te 6 marama
   ranei, engari te tango i te Pepa mo te tau
   tuturu, me te utu mai hoki a te tangata i te
   Pepa he te 10/- hereni, kaore e hoki iho.
     Koia ahau i mea atu ai kia koutou, ki to
   tono Pepa mai koutou i muri iho i tenei pa-
   nui, ata titiro marie iho ki te panui nei i te
   tuatahi, me te noho marama hoki o te nga-
   kau o te kai-tono, i te kai whakapiki i tona tono,
   ara, i te utu o te Pepa kua kiia ake ra, kia
  takoto marama ena mea  katoa, katahi ka
   tuku mai i te tono mo te Pepa kia tukua atu,
   Heoi kei pouritia iho tenei panui; ina kito
  koutou.   Kaati kia ora koutou katoa.
          "Te Puke Ki Hikurangi."



    Koi wareware rawa koutou ki te titiro ki tenei
  wahi, ara kitenei kupu, ki te nui nga korero
  ka mau tonu ki te 8 nga wharangi, a ki te iti nga
  korero ka hoki ano ki te 6 nga wharangi, a me te
  titiro iho ano hoki ki to Tauira poto onga Ture,
  ara ki to Ture 1, ko te utu mo te pepa ote ''Puke"
  i te tau, 10/- moni, kaore ite 10/- Pane Kuini, a
  me te tango hoki a te tangata ite pepa hei te tau
  anake kaore e hoki iho, heoi kia mau i roto i o
  koutou ngakau enei kupu. "Te Puke."

    




        TAUIRA POTO.
    ONGA       TURE        O T  E  K EI    P E  P A  .
                 (TURE 1.)
   Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
 kurangi" i te tau 10/ hereni.
                (TURE  2)
   Ki te tono mai i te Nupepa, nae penei to a-
 hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
        Ki Te Etita.
         "O Te Puke Ki Hikurangi."
               Box 20
           Greytown  Wairarapa.
                (TURE  3.)
   Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
 ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
 Poutapeta anake.
                (TURE  4.)
 E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
   Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."


   Printed and Published by T. RENATA.
 Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
 at his Registered Office, Main-street, Grey-
           town North, Wairarapa.