|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 11. 15 August 1900 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU TUATORU,] WAIRARAPA. AKUHATA WENEREI 15th 1900. \_ [Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
—— •
[PUTEA.]
HE N G A K A U POURI.
Ka patapata iho taku whaka-a-karangi;
ano he ua, ka maturuturu iho taku kupu ano
he Tomairangi, me te ua punehunehu ki ru-
nga i to tipu hou, me te ua ta ki runga ki te
tarutaru, naana hoki ia i whakaeke ki ngo
waahi tiketike o te Whenua hei Hoiho moua
a, hei kai maana nga hua o te Maara. Mo-
mimomi ana ia i te Honi i roto i te Kamaka i
to hinu hoki i roto i te Kiripaka, i te pata
Kau i te wai u Hipi i te ngako o te Reeme, i
nga Hipi toa i whanau ki Pahana, i nga Ko-
ati toa, i te taupa i nga whatukahu o te Witi.
A ka inu koe i te Waina, i te toto o te Ka-
repe, maku e whakamate maku ano hoki e
whakaora, naaku e tukituki maku ano e mea
kia whakamahau. Te te Iwi Ingarihi tona
kaha na te tokomahatanga, kotahi ano" te
Matapuna ko ingarangi anake, ki ana nga
Moutere maha o te Moana, kotahi tonu te
reo kotahi te Rangatiratanga kotahi te Ture
kotahi te Haahi hei karangatanga ki te Atua,
puta ana mai i roto i enei e wha, ko to kaha
ko te Matauranga ko tu ora tinana, ko te To-
komahatanga he mea rapa i roto i te pourita-
nga ngakau, kaa kite nga Konohi kua Wha-
kapono te ngakau, he tika nga kupu i rongo
ai nga Taringa, mo te korero mo te lwi
Ingarihi to ratau tokomahatanga hei hapai i
to ratau mana me te Rangatiratanga hei
Whare mo ratau tinana, me a ratau Ture
Atua, me nga Ture tangata e noho nei, i raro
i nga parirau o te kaha rawa e hora noi i nga
moana hei kopikopikotanga mo ratau ahua
Kaipuke katoa, hei hora haere i te Rongo Pai
ki nga Moutere me nga Tua-whenua, e ro-
ngona nei e nga Taringa kua kitea e nga
Konohi, kua Whakapono te ngakau he tika
ha pono te tokomahatanga, te kaha to mana
me te ora tinana o te lwi Pakeha, e penei
ana me te Rakau whakato a te tangata ma-
tau i te taha o te Awa, kai te waahi ngaro
ona Pakiaka, e kore e kitea e te Konohi ta-
ngata, engari ka mahi atu te Pakiaka ki te
rapa i te wai hei tuku kaha ora ki te tinana o
te rakau me ona manga, hei whakamatoma-
to i ona raa hei whakaputa ake i te pihi hou,
hei maunga mo te hua Raumati, pera ano i te
tangata matau i mahi, i tana Kaari, a, ka-
oti katahi ka tikina taua wai i tawhiti a ta-
kua ana ma roto i tana Kaari heke ai hei
whakamakuku i nga Pakiaka o ana Rakau,
kia puta mai nga hua kai ota hei painga kia
ia, ko te matauranga te take mai o enei mahi
katoa, ko te Wairua hei tohutohu i roto i te
ngakau, i pai ai te tipu o enei Rakau na te
wai, pai atu i te Rakau e tipu ana i te Whe-
nua maroke titohea i runga hoki i nga tihi o
nga Maunga tiketike.
Ko te Iwi nei ko te Ingarihi he Iwi ata
whakaaro marire ki nga mea hei painga e tipu
ai te tangata e pera ai me te Rakau e tipu
ana i te taha o te Awa wai, he ahakoa kua
maha noa iho o ratau miriona kaore i te ho-
ha ki te whakatipu i te tangata, katahi ka
kaha atu hoki nga Ture hei whakatipu i te
lwi, e kaka ana ano te mate ki te tango i
etahi o ratau, engari e ngaro ana tokotoru e
puta mai aua tokoono, e kaha ana nga mate
Uruta ki te haramai ki te huna i te Iwi, e
kaha ana hoki nga Ture i mahia e ratau hei
arai atu hei tiaki hoki i te Iwi, ho tangata
kua oti te hoatu he mana ki a ia, he tirotiro
i nga paanga mamae ki te Iwi, kai a ia ana-
ke te tikanga mo tera mahi e mahi ana taua
tangata i runga i te tupato me te haere tahi-
ano te Ture i tona taha, Ture kaha, ki te
taka tetahi mea o tona huanui i a ia ko-
ia ano te utu, ka iri ki runga i tona
mahunga toua he, na konei ka tupato Le
mahi a taua hunga e kiia nei ho Takuta, pera
ano i nga Tohunga i to wai a Mohi me nga
Whakatipuranga i muri, he Ture nui kai to
taha o te Takuta hei whakawehi ia ratau, hei
tohutohu, hei tiaki mo te iwi.
Ki te mate ohorere tetahi tangata o te Iwi
Pakeha ka whakaarahia ano he whakawa
mo tena tinana, ava, kua rite noa atu nga
tangata o te lwi te kowhiri hei ata uiui i te
ahua o tona matengi, ka karangatia nga
tangata i kite i to hinganga i kite ranei o
takoto ana, ka karangatia hoki te Takuta
kai a ia nga kupu maana e titiro te tinana,
mana hoki e ki te mate i hemo ai, kai te
manawa kai te ate, he tataki ranei no te hau
he inumanga wai rama me era atu mato
ohorere, ki te kitea e ia he rongoa whaka-
mate, te mato o te Tupapaku, katahi ka
haere atu te Ture i tona taha ki tawhiti atu
tu mai ai, ka tukua ki te Kai-whakarite
whakawa me te Roia, hei arahi i te tinana o
te Tupapaku ki runga i te Tare, a, kia kitea
rano be aha tona tukunga iho.
Ki te kitea nga tamariki e he ana te tiaki
a ona matua i ranga i te Ture whakatipu
tangata, ka whiua ki te whiu a te Ture, a, ka
tau te wehi ki era atu o te Iwi, katahi ka pai
te tiaki i runga i te kupu a te Rata a nga
Kai-whakahaere ranei o te Ture, kai roto i
nga Marae e haere ana nga kai tiaki tirotiro
mo te Iwi, e kore e nehua noatia toua Tupa-
paku i mate ohorere, i mate taka, i mate
ranei ki roto i te wai, tangata ranei i mate a
kaore he Takuta he Pirihi ranei i tikina, ki
te tanumia e ona hoa whanaunga ranei, ki
te rongona e nga kai-tiaki o te Ture ka tikina
mai ka hurahia ki runga, kia puta ra ano he
kupu ma te Takata me te Huuri, ki te kitea
e te Takuta he nawe i runga i te tinana o te
Tupapaku i tanumia ngarotia nei i te Ture,
whakatipu tangata, ka tau te he ki nga kai-
tapuke huna, na konei he wehi kai nga hu-
arahi katoa e haere ai te Iwi Ingarihi me
era atu Iwi kai raro i tona mana, kua uru
tahi nei ki te mana huihui. Ki te kitea he
mea paitini, ara, whakainu ki te rongoa
whakamate, ka hurahina tena mea ki runga
ki nga maero maha me te Iwi, a, kia kitea
rano te tangata nana taua mahi me ona hoa
uru tahi me ia, mehemea kaore enei ahua ;
tiaki o te Ture, kotahi tonu te puna wai ka
ngaro te haunga ahi, kotahi ranei peeke
paraoa huka, maana e patu te 2,000 tangata i
i te ra kotahi. Koia tenei te take i tu ai :
te Kawanatanga hei matua hei tiaki i te Iwi I
hei hanga i te Ture, hei whakatikatika i
etahi wa, hui atu ki nga Mema me te Whare
Ariki. No roto i tenei mahi a te mataura-
nga, me te wehi ki te tinana tangata ka pai
te haere me te noho a te Iwi, ka wehi ki te
tinana tangata ka pai te whakatipu ia ratau
tamariki, me te tuku ki te ako i nga Ture
mo te tangata mo te Wairua, ko to ratau
kaha ki te awhi i te Whakapono hei tuara
mo ratau i roto i nga pouritanga ngakau, ho
Ture ano mo nga ringaringa ki te waiho e
totahi tangata o te Iwi Pakeha ona ringaringa
i roto i tona koti ko te ihu hei hongi haere
i to kakara o te kai, ko nga konohi hei titiro
ki te tipu o nga Paamu a etahi atu, katahi
te Ture tiaki tangata ka haere atu ka wha-
kaatu i te waahi pai mona ringaringa e
whawha ai e riro ake ai he oranga mo tona
tinana, whakaatu ai hoki i te waahi pai hoi
honginga, ma tona ihu, e whiwhi ai ia ki te
rawa hei okiokinga mo ana uri i muri i a ia,
kia titiro hoki ona konohi ki nga manu kaore
nei o ratau ringa, e oti ana nga kohanga i a
ratau te mahi hei nohanga mo a ratau pi,
kaore o te manu mangeretanga ki te peehi i
una hua ki tona tinana, kia waiho ma to
mahana pai o tona tinana e whakaputa mai
ana pi i roto i to ratau Whare kohatu, ka
noho nga tinana ki roto i te kohanga katahi
ka timata te mahi kui ma te whangai, hei
nga po ka taupoki i a ratau pi ki o ratau
parirau, a, pihi noa te huruhuru, kaha rawa
tu tiaka a te manu kore ringaringa i aua pi,
a, kia rere atu rano ki waho o te kohanga
katahi ano ka matu, a, mahi kai tonu atu
nga tamariki a nga manu kaore e noho kia
tipu rawa nga pahau ka wehe ai te manu,
e iti ana ano ka panaia e te matua manu
ana pi kia mahi kai mana, mana ano ia e
whakaora i tena wa, ka tahuri hoki te matua
ki te pehi i etahi atu o ana pi. Ki te kore e
rongo te tangata e akona nei e te Ture, heoi
ano ka makaia ki te pouri i waho, ka pa te
mataku ki era atu o te lwi, mehemea hoki ka-
ore tenei tiaki mo te Iwi kua pera te tokomaha
e kitea ana ano etahi e rua nei i roto i te Iwi
Ingarihi me era atu Iwi nunui o te ao nga Turo
whakatipu tangata, i kiia ai ratau he Iwi
no te Ao, na te tomahatanga ka rewa te
mana ki runga ka tau tenei kupu nga Iwi,
nunui o te Ao kua neke ake i te 800,000 Wa-
ru rau mano ue nui o te Iwi Pakeha kai ru-
nga i enei motu, ara, i Aotearoa me te Waipo-
unamu mo o raua motu ririki ko te Iwi Ma-
ori e tata, ana ki te 38,000 mano hui tahi ki
nga Awhekaihe, na te kaha o te tiaki a te
Ingarihi i tipu ai ratau ki te nui, na nga ka-
hu he rite no te whakahaere mo te kai mo te
moenga mo nga mahi Ahu-whenua me era
atu mahi e tau ai he ora tinana ki te Iwi, he
kaha tinana ki te arai atu i nga mate rere,
ahua iti ana te taenga mai ki te kiri o te ta-
ngata heoi nga mate e kaha ana ko nga ma-
te i tipu ake i roto i te tinana i ma roto mai
enei mate i te ngakau kore ki te tiaki i te ti-
nana ki nga tikanga tangata kia tae rawa mai
te mamae katahi ka tahuri ki te rapu ki te
kimi kaore e kitea, kua u ra hoki nga Pakia-
ka ki roto i te tinana kua puta nga pihi ki
roto i nga uaua haerenga toto hei kawe atu
ki roto i te manawa, ara i te oko koura a ka
motu te aho hiriwa, ka pakaru te haaka ki te
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI. 15th 1900. [Wharangi No. 2]
puna ka pakaru te wiira ki te paaka wai, te
Iwi nei te Ingarihi kua taka atu nei tatau ki
raro i tona mana, he penei ano me tatau to-
nu na nga kiri anake i ahua wehe ai me te reo,
otira ko tenei ahua kiri i a tatau nei he nui
nga Iwi i raro i te ra kai tenei ahua o te kiri
i a tatau nei, he tini he tini mano mano, e-
ngari ko te mana me te kaha kaore i tae atu
ki te kaha me te mana me te matauranga o
nga Iwi kiri ma, engari ko te tokomahatanga
i nui ake o nga Iwi kiri waitutu pangopango
kaore he kaha, engari te mana ki tona tura-
nga ano, ki tona Moutere ki tona takiwa o te
Ao nei, kaore i whiti ki ko atu o tona Moutere
kaore hoki i kitea e kauhau haere ana i te
Rongo Pai o te Whakapono, ko nga kiri ma
anake kai te kawe haere ki roto i nga takiwa
o nga kiri waitutu me nga kiri pangopango,
a, kai te kai tonu etahi o enei Iwi i te tangata
he iti kua Whakapono ki te kauhau a te kiri
ma. i timata mai ano te kiri ma i a Pita i a
Paora me nga Apotoro tae noa mai nei ki te
Ingarihi, me era atu Iwi kiri ma, e kauhau
haere ana i te Rongo Pai, me te haere tahi
tonu te matauranga me te aroha i a ratau,
ehara i te mea ko te Whakapono anake
ta ratau i whakahaere ai ki waenganui i nga
kiri waitutu me nga Kiri pangopango, engari
ko nga painga katoa mo te tinana e kore nei
o taea te ki ake, e he ana aua painga mo te
tinana o te kiri waitutu me te kiri pango,
kaore to ratau kaha me to ratau mana i kaha
ki te whiti i nga Moana penei i nga kiri ma,
kai raro katoa i a ia nga kiri waitutu me nga
kiri pango e tau ana, engari he kaha ano nga
kiri waitutu me nga kiri pango ki te whiti i
nga Moana ki nga Moutere me nga tua Whe-
nua hei tangata Whenua, he nui ano te
whai rawa o te Iwi kiri pango i te Koura i
te Hiriwa i te Peara, me nga kohatu utu nui
me te Whenua, he Kiingi ano he Kuini, engari
kai raro i tetahi mana Rangatiratanga e
moe ana o nga kiri ma, i tenei wa na te
Kongo Pai i tuku ki raro i te kiri ma, kia taea
ai te whakarite whakawa mo ratau ki roto i
o ratau Iwi, he aha i korerotia ai te kaha o te
kiri ma he tika he pono, mehemea e hiahia
ana te kiri ma kia riro katoa nga Moutere
• me nga tua Whenua o te kiri waitutu me te
kiri pango, e kore e weto te ra ka pau, otira
na te aroha e whakatipu ana i te tangata hei
hapai i te mana rae te whika kaute.
He pai nga mahi a te kiri ma ki te wha-
kamahi i te matauranga me te whakaaro nui,
hei hapai i tona tinana, kia whiti i nga Mo-
ana whanui, ki te whakawhiti i nga ahua
tangata katoa ki roto i te Atuatanga, o Ape-
rahama, a mahue ake i nga Iwi maha te
maharatanga ki nga Atua o ratau Matua,
tangohia ana te Atua o Aperahama hei Atua
mo ratau, puta noa nga Motu me nga tua
Whenua ki raro i te Atua o Aperaharna, hei
whakaritenga mo te kupu, i korero a waha-
tia atu e te Atua ki nga taringa tonu o Ape-
rahama, ka manaaki ano ahau i te hunga e
manaaki ana i a koe, ka kanga hoki i te ta-
ngata e kanga ana i a koe, a mau ka manaa-
kitia ai nga Hapu katoa o te Whenua, kua
tutaki tenei kupu ki tona Honore me tona
tika, kia whakapaingia te Atua o Aperahama
Amine.
"Te Puke Ki Hikurangi."
MO TE MATE URUTA.
Tari o te Hekeretari o te Koroni
Poneke Mei 1900.
Ko te mate kino whakaharahara tenei
naana i horomi te tini, te mano o te tangata,
o Asia, engari i roto i nga tau kua pahure ta-
ta ake nei, kua pa mai ki etahi takiwa o
Polynesia, o Adelaide, o Queensland, o
Sydney, a i naianei kua whakatata mai ki
Niu Tireni, he paruparu no nga whare me
nga kainga, te putake mai o taua mate, na
reira ka taea ano te arai. Heoi kia taea te
arai taua mate ka tika ia tangata, ia tangata
hui atu ki nga ropu takiwa, ki te whakako-
tahi i a ratau, ka tahuri ki te whawhai, ki te
peehi i nga paru kino, me nga mea haunga,
nae nga piro, a, me tino kaha, me tino ka-
makama hoki ratau ki te mahi, kia kore atu
ai nga mea paruparu, me nga mea kino, i
roto i waho hoki o nga whare, me nga waahi
katoa e nohia ana hei kainga. Kia ma kia
pai hoki nga kai, a, kia pera ano hoki te wai
inu. Kei nga waahi ma, kore piro, kore pa-
ru, e kore taua mate Uruta e toro ki reira,
tena ko nga waahi paru, kino, haunga, he
kainga tuturu tena nona, kei kona ka puta
tona kaha, i whiwhi a i ia i tona Ingoa wha-
kawehiwehi kua tapaina nei ki a ia. Ko ta-
ua mate he ngarara meroiti rawa nei, ma te
karaihe anake e kitea ai e te kanohi, a piri
atu ai i te tangata ki te tangata, i te tangata
ranei ki te kiore, i te kiore ranei ki te kiore,
a, i te kiore ranei ki te tangata, toro haere
ai taua mate, ko taua mate e pa ana ki te
tangata raua ko te kiore, a, i runga i te
nui o tona pa ki te kiore, ka riro ma te kiore
e tiri whanui haere ki te tangata. Ko te
mea nui hei tirohanga, ko tenei, mehemea
ka tupato te whakahaere, ruarua noa iho nga
mea e pangia ana o nga kai tiaki turoro e
mate ana i taua mate Uruta.
Ko nga purapura e rere atu ai taua mate
uruta i tetahi tangata ki tetahi tangata, e pi-
ri ai ranei i te tangata ki te kiore, i te kiore
ranei ki te tangata, e puta atu ana i roto i te
mimi, i te roke, i te huare ranei o te turoro,
ka piri ano taua mate me ka riro ake i roto
i te ha o te taagata i te wa ka maroke aua
mea paru, kino, piro, e kiia ake ra ina uru
ranei ki nga kai ki te wai ranei e inumia
ana, he mea piri mai ranei ki nga ringaringa
i te raweketanga i tetahi mea kua pangia e
taua mate, he mea ita werowero ranei te ki-
ri i uru ai tana mate, he mea ngau ranei na
te ngarara i uru ai, a he mea ano i uru ma te
kiri o nga kapukapu o nga waewae. Otira
kaore e kitea ana nga paruparu o taua mate,
i roto i te kakawa o te tangata. Tetahi ano
whakamakeretia ai e te kiore taua mate nei, i
roto i tona roke piri mai ai ranei i ona mate
koroputaputa, ki nga kai ki nga miiti, ki
runga ki nga mea taka-kai ranei, ki era atu
mea ranei o te Whare, na kona tere tonu te
piri ki te tangata. Ko nga kutu me nga
puruhi o te kiore, me era atu ngarara e
ngooki ana ma runga i nga roke me nga
mimi o te kiore, ma ranga ranei i nga pirau
i heke iho i ona mate, ka ai ena katoa hei
tiri haere i taua maue uruta e pa atu ai ki
etahi.
MAHI TUPATO HEI ARAI.
Me ara te pakanga mo nga kiore katoa, i
naianei tonu. Me patu katoa atu nga kiore,
i roto i nga Whare, i nga kauta i nga pataka.
kaua rawa e taea atu e te kiore nga kai, mo
tahutahu nga karukaru ki te ahi, a me horoi
nga pueru kia ma, kia pai te taka i nga kai
katoa, kia pai rawa te ma, kia para kore nga
mea katoa o te Whare, me whakatuwhera
nga Whare kia tae atu ai te hau pai ki nga
ruma katoa kia whitingia ai hoki e te ra, kia
pai ano te tiaki i te tinana kia ora pai ai, me
tere te ope atu i nga roke me nga wai paru-
paru o te kainga ki rahaki noa atu, a me ata
mahi ano hoki he wai pai mo te kainga.
Ko nga kiore mate e kitea ana e takoto
ana me tere tonu te ringiringi ki te karetini,
ki te wai wera ranei, kaua e pa te ringa,
engari me kapekape te hapai atu ki runga
ki te ahi kia pau atu.
A kia kore ai te kiore e noho i nga whare,
kaua rawa e waiho kia takoto noa nga ko-
ngakonga kai, hei to atu i nga kiore ki reira,
me hanga kia tino kaha nga kapata takoto-
ranga kai, kia kore rawa e taea e te kiore,
me hanga rawa a roto ki te kapa maitai, ina
mutu te kai me tere tonu te horoi i nga pu-
reti, i nga kapu, me nga mea taka kai, o te
kitini, a kaua e waiho kia taipu ana mo te
ahiahi horoi ai. Kaua e rukea nga kongako-
nga me nga maanga kai ki tua o te whare,
ki te marae ranei o te kainga, ki nga rori
ranei o te kainga, ki nga whenua ranei e piri
ana ki te kainga, engari me whawhao mari-
re ki roto ki nga paaki, he mea ata hanga,
kia kore rawa ai e taea atu e te kiore. Kaua
he heihei e whakanohoia ki te kainga, note-
mea ko a te heihei mea e kai ai he kai ano
hoki ena na te kiore. Ata tirohia nga awa
poka me nga paipa kohatu rerenga mo nga
wai paruparu o te kainga kia pai tonu ai te
takoto, kei uru atu ma reira te kiore ki roto
ki te whare. Me purupuru katoa kia kapi ra-
wa nga waahi puare o raro o nga waara o te
whare kei uru atu nga kiore ma reira. Kia
pai rawa te tahi i te iari o te whare kia tino
kore ai he mea paruparu o reira, tae atu ho-
ki ki nga tepara hoiho, mehemea ra he pera
kei reira; ko nga kai ma te hoiho me wha-
whao ki roto ki nga paaki kia kore ai e taea
e te kiore. Kaua ano hoki e waiho nga kiore
ina kitea e noho ana i roto i nga awa poka i
roto ranei i nga rerenga mo nga wai parupa-
ru o te whare, me patupatu katoa ka tahu ki
te ahi, he karetini he ta hei hoa mo nga wahie
kia tino pau ai te kiore i te ahi.
ETAHI MAHI HEI PATU I NGA
KIORE.
Me paitini.—Koia nei tetahi paitini. Kia ru-
a waahi arsenic ma, kia kotahi waahi otimira,
ka whakakakara ki te hinu rhodium, ki te
aniseed ranei, ka whakauru he awe ahi hei
whakapango. Kaua tenei paitini e hoatu ki
runga ki te rohi kua oti te pani ki te pata
kei kainga pohehetia e nga tamariki, engari
me whakaranu ki te wai ka pokepoke ai. Ma
whakatu nga tawhiti hei hoa mo te paitini.
ETAHI ATU TIKANGA.
Me auau tonu te titiro haere a nga Kai-
titiro i ia Whare i ia Whare, kia tere ai te
kitea me te whakakore atu o nga waahi kino,
ma nga Ropu takiwa tenei mahi e whakahae-
re. Ko nga awa poka me nga paipa kohatu
ranei, e mahia ana hei rerenga mo nga wai
paruparu, me tanu, a, me maka he Raima
(chloride of lime) ki roto. He mea pai to
haawhe pauna Raima ki roto ki te karani wai
kotahi, ka horoi i te Wharo ki tera, hei patu i
nga mate o roto i te Whare. Ko nga paru-
paru katoa e o pehia aua i nga taone, me tere
tonu te tahu ki te ahi. Kaua e whakaaetia,
kia haere nga tangata kia Whare kohikohi ai
i nga karukaru tawhito, wheua, pukapuka,
tini, me era tu mea katoa. Me hohoro te
whakaatu ki nga Roopu takiwa ki nga Pirihi-
mana ranei e nga tangata whai Whare, ina
kitea ranei e ratau, he nui te matemate o
nga Kiore, haaunga ia nga Kiore e matemate
ana i te patini, i nga tawhiti ranei.
KUPU WHAKAMUTUNGA:— E tika
ana ano i runga i tetahi ahua kia kaua e
wehi noa iho nga tangata ki taua mate Uru-
ta, notemea ahakoa tae mai taua mate Uruta
ki tenei Koroni, e kore e nui haere mehemea
ka whakahaerea tikatia nga mahi kua oti
ake nei te tohuttohu. Engari ma te tere a-
nake o te whakahaere raua ko te pau katoa
o te whakahaere o nga tikanga kua tohuto-
hungi ake nei, e taea ai te taami taua mate
kia kore ai e nui haere.
J. G. WARD (TE WAARI.)
Hekeretari o te Koroni.
NGA WHAKAHAERE O RAROTONGA.
WAAHI II
TURE MARENA.
Notemea e tika ana kia whakakotahitia he
tikanga, puta noa i nga takiwa katoa o Ra-
rotonga, hei whakahaere i nga ritenga o te
Marena, me te ritenga whakakore hoki i te
Marena, no konei ka meatia tenei Ture e te
Paremata o Rarotonga, i runga i te whakaa-
etanga o te kai-whakahaere o te Kuini.
(1) Ko te Ingoa poto o tene: Ture, ko te
Ture Marena o te tau 1899.
(2) Ko nga Minita o ia Haahi, e hiahia
ana ki te whakarite i tenei Ture, me Rehita
tona Ingoa me tona Haahi, me tona kainga
noho, e kore hoki tetahi tangata kaore ano
kia Rehitatia, e whai mana, ki te whakahae-
re i nga ritenga o te Marena ki roto ki nga
rohe o Rarotonga.
(3) Kia oti rawa te panui ki roto ki te
Whare Karakia, te hiahia o nga tangata kia
Marenatia, kia tora rawa nga tino ra o muri
mai o taua panuitanga, katahi ano ka whai
mana te Marena.
(4) Me ata whakaae marire e nga matua
a, e nga kai tiaki ranei, nga taane Kaore nei
ano kia tutuki nga tau ki te 21, me nga Wa-
hine kaore nei ano kia tae nga tau ki te 18.
ma reira ka whai mana te whakahaere i nga
ritenga o te Marena.
(5) Ko nga tangata katoa e hiahia ana ki
a Marenatia e tetahi Minita kua oti nei ia te
Rehita i raro i tenei Ture, me whakaatu pe-
nei raua, ara, kaa rite o raua tau, kaore raua
e mohio Ki tetahi take hei whakahe i to raua
Marena, a, na raua ake te hiahia, me te
whakaaetanga kia Marenatia raua mehemea
kaore ano kia rite nga tau, me matua wha-
kaatu e raua te whakaaetanga o raua matua,
o raua kai tiaki ranei.
(6) E kore e tika kia whakahe noa mai
tetangata, a, nga tangata ranei ki te Mare-
na, mehemea kai te ora ano nga matua.
Mehemea kua mate nga matua, ma te Uri
tata, a, ma te kai tiaki ranei kai a ia nei te
tamaiti e tiaki ana e whakaae, otira mo nga
tamariki whangai kua mate nei nga matua,
ko nga matua whangai hei Riiwhi mo nga
matua o aua tamariki.
(7) E kore e whai mana te Marena i te-
tahi Wahine kaore nei ano kia tutuki ona
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 11. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 15th 1900. [Wharangi No.3]
tau ki te 15.
(8) Ko nga tangata Maori i heke mai i
nga Moutere o waho atu o Rarotonga, a, e
e mea nei hoki ratau, kua oti ratau te Mare-
na mai i tetahi ata waahi, ina hiahia Tataa
kia whakaaetia aua Marena ki Rarotonga,
me whakaatu pono ake ratau kite aroaro o
tetahi-Minita Pakeha o tetahi o nga Haahi,
ara, me whakaatu pono aua tangata, i te
waahi i Marenatia ai ratau, me te Ingoa o te
tangata naana ratau i Marena, me te Ingoa
o te kainga e noho nei ratau, me ki pono ho-
ki ratau, . kaore ratau i te mohio ki tetahi
take, e kore ai e whai mana to ratau Marena
ko tenei whakaaturanga me tuku ki te kai
' Rehita o te Kooti o runga, mehemea ka kitea
e pai ana e tika ana ranei aua whakaatura-
nga ma te Kooti o runga e whakaputa he
Oota, hei whakamana i aua Marena ki roto
i nga rohe katoa o Rarotonga.
(9) E ahei ana te whiu i te tangata, i nga
tangata ranei e whakaatu he ana i raro i te
Tekihana waru, ki tetahi whiu kaua e neke i
te 3 pauna, a, kia kotahi ranei marama e
mahi taumaha ana.
(10) Me panui te whakatau a te Kooti o
runga ki roto i te Kahiti, mo nga Keehi e
whakahaerea ana i raro i te Tekihana waru,
ko te utu mo ia whakaaturanga, mo ia wha-
kaaturanga e 5/- hereni.
(11) Ko te tangata kua noho wehe ke i
tona Wahine, a, te Wahine ranei kua noho
wehe ke i tona taane, mo nga tau e 3, e ahei
ana te tono -ki te Kooti o runga kia whakako-
retia to raua Marena, mehemea ka kitea e te
Kooti o runga he tika taua tono, ma te Kooti
e whakakore taua Marena.
(12) Ki te Hara Puremu te taane, te Wa-
hine ranei, ka ahei te taha kore hara, ki te
tono ki te Kooti o runga kia whakakoretia
atu to raua Marena.
(13) Ki te mau tonu te ringa pa o te taa-
ne ki te Wahine, ka ahei te Wahine ki te
tono ki te Kooti o runga kia whakakoretia
atu to raua Marena.
(14) Ko te utu mo te Oota whakakore
Marena £1 pauna, e kore e neke atu te uta
mo tenei whakahaere i te 26 hereni me te
hikipene.
(15) Ko te mahi ma ia Minita, ma ia
Minita kua oti nei ratau te Rehita i raro i
tenei Ture, he tuhituhi i nga Ingoa o nga
tamariki e whanau aua mai, me nga Ingoa
hoki o nga mea kua mate, me te Ingoa o te
hunga kua Marenatia o tona Haahi. E kore
ai e tono kia utua mo taua Rehitatanga, e-
ngari ko te tangata e kore ana e Rehita i te
whanautanga o tona tamaiti i roto i te ma-
rama o muri mai o te whanautanga, ko te
Uri tata o tetahi tangata kua mate e kore
ana e Rehita i tana matenga i roto i te
kotahi marama i muri mai, ka ahei te whiu
kia 5/- hereni, ina Whakawakia ki te aroaro
o te Kooti o te Ariki takiwa.
ETAHI ATU TURE.
Ko te hara ki te tangata.
(3) Ko te tangata e hara ana ki tetahi
Wahine marena, ka ahei te whiu ina wha-
kawakia kaua hei neke atu i te 100 rau tara,
a kia rua ranei nga marama e mahi taimaha
ana ki nga huanui.
(4) E kore e whiua te tangata, ina hara
ki tetahi Wahine kore marena, mehemea
kua neke ake ona tau i te 15, engari ki te
pa te tangata ki tetahi Kotiro, kai waenga-
nui nei ona tau i te 12, me te 15, ka ahei te
whiu i a ia mo te 10 tara, a ko te tangata e
pa ana ki tetahi Kotiro kaore nei ano ona
tau kia tae ki te 12, ka whai hara nui ia, ka
kawea ia ina te Kooti o runga e whakawa.
(7) Ko nga tangata katoa e korero wha-
kakino mo tona hoa noho tata, ka ahei te
whiu i a ia ina oti te whakawa, kia kaua e
neke atu i te 10 tara,.
(B) Ko te tangata e korero teka ana i
roto i nga Kooti takiwa, a e pa mai aua he
mate ki tetahi tangata Wahine ranei, ka ahei
te whiu, i a ia mo te 20 tara me te apiti ano
ki tenei whiu, kia 80 nga ra e mahi taimaha
ana i nga huarahi.
(9) Ko te tangata e pa ana te ringaringa
ki tetahi Pirihimana, a ki tetahi atu Apiha
ranei a te Kawanatanga, ka ahei te whiu i a
ia mo te 10 tara, engari ki te mau ia ki te
rakau i te wa e riri ana ia ki te Pirihi, ka
ahei te whiu i a ia mo te 20 tara.
(10 Ko te tangata e tahuri ana ki te patu
i tetahi tangata, Wahine, tamariki ranei ki
ona ringaringa, ka ahei te whiu i a ia mo te
5 tara, engari ki te mau rakau ia, ka whiua
ia mote 12 tara.
(11) Ki. te kino te riri a te tangata, ka
maa ai ki te toki, a ki tetahi atu rakau ranei
e pa ai he mate ki taua tangata., a ka tupono
ai taua tangata ki te ora, ka riro ma te Kooti
o runga ia e whakawa.
(12) Ko te tangata e kanga ana ki tetahi
atu tangata hei whakakino i te ata noho i
waenganui i a raua, ka ahei te whiu i a ia
mo te 5 tara.
HARA KI NGA TAONGA.
(13) Ko nga tangata e tahae ana i nga
Poaka, i tetahi atu taonga ranei, ka
whakahaua kia utu ia i te moni e rite ana
mo aua taonga ki te tangata nana nga taonga,
ko te whiu apiti mo tenei, kaua e neke atu
i te 10 tara, otira ki te ata whakahokia paitia
e ia te taonga ki te tangata nana ake, e kore
ia e tonoa kia utu.
(14) Ko nga tangata whai Poaka, Hoiho,
Kau, Koati ranei, me utu ia mo te tukino-
tanga a ana Kararehe i nga taonga a etahi
atu tangata, ara ma te Tiati takiwa ia e
whakawa, a ka ahei hoki te Tiati ki te wha-
kamana i te tangata nana nga taonga i tu-
kinotia nei, ara ki te patu i aua Kararehe ina
hoki tuarua atu.
(15) Ko te tangata e poka noa ana te
tahu i te whare, a i nga whare ranei o tona
hoa, a o tetahi atu tangata ranei, ka ahei te
whiu i a ia mo te 50 tara, a kia rua ranei
nga marama e mahi taimaha ana ia i te rori.
(16) Ko te tangata e tahuri ana ki te
tahu i tetahi uru rakau, a i tetahi ngahere
ranei o runga i te motu, ka ahei te whiu i a
ia ina whakawakia kia 50 tara, a kia rua
ranei nga marama e mahi taimaha ana i nga
huarahi.
(17) Ko te tangata e poka noa ana te
mau i te Hoiho o tetahi, a ka tahuri ai ia ki
te whakamahi i taua Hoiho ki ana ake mahi
nae utu ia, kaua neke atu i te 10 tara.
. (18) Ko te tangata e taotu ana i tetahi
manu, Kararehe ranei a tetahi tangata, ka
ahei te whiu i a ia mo te 10 tara.
(19) Ko te tangata kai a ia nei etahi
taonga a tetahi tangata i ngaro, a ki te hu-
naia tonutia e ia aua taonga, ka whiua ia
mo tona tahae, me tona utu hoki i te 10 tara,
me te whakahau kia whakahokia e ia aua
taonga i hunaia ra e ia.
(20) Ko te tangata e whakarere ana i
tona-Wahine me ana tamariki, a ka piri ke
ata ki tetahi atu Wahiae, ara ka takahi i te
ture, ka ahei te Tiati ki te whakahau kia ia,
kia hoatu he moni, kia hoatu ranei he taonga
hei whangai i ana tamariki rae tana Wahine,
otira e ahei ana ano te Wahine kua mahue
nei ia i tana taane, a te taane ranei kua ma-
hue i tana Wahine, ki te tono ki te Kooti o
ranga kia whakakorea to raua marena.
(21) Ko nga keehi tautohe Whenua katoa
a, he tautohetohe ranei mo te rohe o tetahi
Whenua, me haere te Tiati ki runga ki taua
Whenua, me tona whakarongo hoki ki nga
korero a nga Kaumatua o taua takiwa, kia
ahei ai ia te whakatau i te tika mo nga. taha
e rua, a e ahei ana te taha i hinga ki te tono —
kia whakawa tuaruatia ki te aroaro o te Tiati
Timuaki o te Kooti o runga, me nga Ateha
e rua.
(27) Notemea e tika ana kia araitia te
hora haere o nga mate i waenganui i nga
Maori o Rarotonga, no konei ka meatia te
ture i raro iho nei:—
(a) Ko te Waka tuatahi hei tae ki nga
Kaipuke e tae mai ana ki Rarotonga, ko te
Waka o te Paerata.
(b) Me whakaatu pono mai te Kapene o
te Kaipuke, ki te tangata o te Paerata, ki
tetahi atu Apiha ranei kua oti nei te whaka-
rite, ara mehemea he mate kai runga i tona
Kaipuke, a mehemea he mate kai runga, me
whakairi he haki pungapunga ki runga, a
kaua hoki tetahi tangata o runga i te Kaipu-
ke e u ki uta, kia whakamanangia rano
tetahi reta e te Tiati takiwa, ko te tangata
e takahi ana i tenei Tekiona o te ture, e ahei
ana kia whiua ia, kaua hei neke atu i te 100
tara.
- (28) Ko tetahi mahi ma te Au, (Komiti
takiwa) he tiaki i nga manu Maori i roto i o
ratau rohe, e whai-mana ana hoki te Au, ki
te whiu i nga tangata e takahi ana i tenei
ture ara kia 5 tara.
(29) Ko te tangata e hoatu ana he moni
patipati ki tetahi Apiha a te Kawanatanga,
ka ahei kia whiua ia mo te 50 tara, a kia
kotahi marama ranei e mahi taimaha ana i
runga i te huarahi.
(40) Ki te tae haurangi atu tetahi tanga-
ta ki nga kaainga Maori, me te whakararu-
raru hoki i nga tangata ka ahei kia whiua
ia mo te 10 tara.
Papawai.
Akuhata 6 1900.
Ki te Etita o "Te Hikurangi" man e tu-
ku atu tena panui whakaata ki 6 tatau marae
ake o roto o te rohe potae o Wairarapa, kia
rongo mai koutou nga taane nga Wahine,
tenei kua hui nga morehu a Aitua o tenei
marae o tatau ki Papawai nei i te 4 o nga
ra o Akuhata nei, ki te whakatuturu i nga
mema mo te Komiti o te marae o Papawai.
I tu a H. Parata ki te whakatuhera i te
huihuinga; ka mea ia ka tu ake ahau ki te
whakaatu ki a koutou, ko te mahi kua wha-
katuria nei ahau e te Kawanatanga, hei
tirotiro i o tatau marae, i puta mai te wha-
kahau kia. haere atu ahau ki Porirua te ma-
rae o Ngati-toa, a kua tae atu ahau ki reira
kua oti taku Ripoata te tuku ki te Kawana-
tanga, mo te ahua o tera marae o tatau ; a i
tae atu ahau ki Tamaki whakahaere ai i tera
marae o tatau, kua pai tera marae o tatau.
Na, tetahi o aku kupu ki a koutou, kua
whakahaua mai e te Kawanatanga a Takuta
Paama hei Takuta mo to tatau takiwa. Na,
ko tetahi o aku kupu atu ki a koutou e tata
ana ahau te haere atu ki nga marae o Tara-
naki tirotiro ai. Na, ko tenei kupu aku kia
koutou, i hoki mai ahau i Poneke, ko Tama-
hau ko Tunuiarangi na Timi Kara i pupuri
atu kia mutu te hui a Waikato, ka hoki mai
ai. Na, ka hoki mai taku kupu ki a koutou
1d te take i huihui mai ai tatau ki konei; i
tera wa kua hori ake nei, i hui mai ano tatau
ki roto i te whare nei, a i whiriwhiria i konei
nga mema mo to tatau Komiti marae ; ko
nga take i toe mo tenei huihuinga o tatau,
ko nga Tiamana e rua, ko nga kai-tiaki moai
e rua, ko nga karaaka ko te Pirihimana; ko
te Pirihimana me ata waiho ake tenei, me
ata rapu he tangata marama, mahaki, hei
tango i tenei tuunga, notemea ki te he te
mani a taua Pirihi ka eke mai ki runga i te
Komiti te he o taua Pirihi. I mua ake o ta
tatau pooti i nga take kua kiia ake nei, me
pooti e tatau a H. T. Whatahoro hei Tia-
mana whakahaere mai i a tatau take.
Hohepa Aporo, Takana Kingi tautoko.
Ka noho a H. T. Whatahoro ki runga i
te tia, ka tu mai ia ki te mihi mai ki te wha-
kaminenga ka mutu, ka mihi mai ki a H.
Parata mo nga take korero kua korerotia
ake nei. Ka mea mai ia, kaore ahau i wha-
kaaro kia ngaro atu a Tamahau i to tatau
huihuinga nei, te take ; i te wa i hoki mai
ai au i runga i aku haere ki te whakaotioti
haere i aku mahi, ka titiro ahau ki te ahua
o Ngati moe o Ngati-muretu e noho nei,
kaore e piri ana mai ki te awhina i nga wha-
kahaere o te marae nei, haunga a Ngakeepa,
ka whakaaro au kaore i tika tenei ahua o
ratau ; ka pa mai kia au he ngakau aroha
ki oku tuakana kua ngaro atu ki te po; ka-
tahi ahau me Henare Paraea ka whakaaro
me tu he Komiti whakahaere marae, i a
matau e huihui ana ki te whakahaere i nga
tikanga mo te kanawara i tu ki Papawai nei,
ka korerotia e au kia tu he Komiti tiaki
marae, a ka whakaae katoa nga Hapu o te
marae nei, i reira ka kiia e au ki te tu tenei
Komiti, me tu he whare hei tari mo te Ko-
miti, engari ko te waahi he tunga kei whea
ranei.
Ka tu mai a Raukura, ka mea me tu te
Tari o te Komiti ki te taha o Hikurangi, na
katahi ka whakaaro te Komiti, e pai ana te
kupu a Raukura, engari me tuhi he Pukapu-
ka kia Tamahau, kia Raukura, kia tae mai
raua ki te aroaro o te Komiti kia tonoa atu
kia raua kia tukua he mana whakahaere ki
te Komiti o tenei marae, ma tera e whai ma-
na ai te Komiti, a i kiia ano maku e tuhi ta-
ua kupu kia Tamahau me Raukura.
I tuhia e au te Pukapuka whakamarama
atu i taua whakaaro o te Komiti kua kiia
ake nei e au, a i te wa i haere ai maua ko Ta-
mahau i runga i te powhiri mai a Nireaha
kia tae atu ki te hui o Hamua, ka homai e
Tamahau tona reta whakaae mai ki te wha-
kaaro a te Komiti i tuhia atu ra e au, & ka
mea mai ia ki au pai rawa atu te whakaaro
a te Komiti, kia tae ki te wa e hui ai tataa,
ka whakaotia e au te whakaaro o te Komiti.
I a maua i Hamua ka mea mai ano a Ta-
mahau ki au kia kaha te whakahaere i o ta-
tau Komiti marae i naianei, i na he tauira
|
|
4 4 |
▲back to top |
.
[NAMA 11, 6 TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 15th 1900. [Wharangi No. 4]
mo tatau ko te whakaaro- a to tatau hoa
a Nireaha Tamaki, ka mea atu ahau ae,
no taku taenga mai ki Papawai nei i tetahi
wa noa mai ka rongo au i pa mai he pouri
kia Tamahau mo tana kupu a Raukura i ki
ai me tu he Tari mo te Komiti ki te taha o
Hikurangi, ka rongo ahau i taua pouri o
Tamahau ka ki au, mahara aa he kupu ma-
rama tenei i tuhi atu ai aa, kua pa nei he
pouri kia Tamahau kaati me kore atu he
Komiti mo tenei marae katoa, a ka puta
hoki ahau ki waho o nga mahi whakahaere
Komiti, ko te take kaore au e pai ko taka
whakaaro whakatu Komiti, tono mana wha-
kahaere marae mo te Komiti, he take hei
putanga mai mo te pouri o Tamahau, no te
mea ka mate a Wiremu Kiingi, a Hakai, a
te Manihera, a Hikawera, o maua tuakana
ka toe ake ko Ngakeepa, ko Turei ko au, ko
Tamahau, ka mea atu ahau kia Tamahau, e
hika, ka whakahemo o tatau tuakana ka toe
ko tatau anake nga morehu e ora nei, hara-
mai e noho tatau ki te marae o tatau tuaka-
na kia titiro atu ai matau kia koe, koe kia
matau ia tatau e ora nei, i na a Ngaati-moe
a Ngaati Muretu, a Ngaati Kahukuraawhitia
a tatau Tamariki, a tatau Mokopuna, hei ti-
tiro atu kia koe, na ka whakaae a Ngakeepa,
a Turei, nga Morehu kaumatua o ona Hapu
kua ki ake nei, na e kore aa e pai maku te
take e pa ai he pouri kia Tamahau koia ahau
i whakaaro ai kia tae tonu mai a Tamahau
kia korero ai au i aku kupu nei ki tona aro-
aro tonu. Kaati kua kore nei ia e tae mai,
kaati ka tukua e au tenei whakaaro aku ki
raro, ina a te Wairata e noho mai nei, e
whakarongo mai nei kia aku kupu, mana e
korero atu kia Tamahau.
Na ka kokiriti e au e te Tiamana te take
tuatahi ko te whakatuturu i te pooti o nga
mema mo te Komiti marae o Papawai, na
ka tu ko H Parata, ka mea aku mema mo
tenei Komiti.
H.T.Mahupuku, H.T.Whatahoro, H.T.Ra-
ngitakaiwaho, Naera Pita, A.H.Kumeroa,
Hohepa Aporo, T.W.Te Aohaeretahi, Wha-
retauira Turei, Takana Kiingi, Hamuera Iha-
ka, Tame Tahuora, Hokotoki Paora, H.Pa-
rata. Tautoko katoa nga mema o te Komiti
i enei kia tu hei mema mo te Komiti, paahi-
tia ana e te Tiamana.
H. Parata e whakaari ana ahau ko H. T.
Whatahoro hei Tiamana mo tenei Komiti,
ko H. T. Mahupuku hei Tiamana tuarua,
tautokotia ana e te whakaminenga; paahitia
ana e te Tiamana.
H. Parata e whakaari ana au ko Whare-
tauira hei Karaaka, paahitia aua.
H. Parata e whakaari ana ko ahau ko H.
Parata ko T. W. Teaoharetahi hei kai-tiaki
moni ki te Niu Haute Weera Peeke o Poneke,
mo tenei Komiti, paahitia ana e te Tiamana.
Ko te Pirihimana i nekehia mo tetahi ata
huihuinga o te Komiti.
H. Parata whakaari ko H. T. Whatahoro
hei Kai-whakawa mo nga raruraru katoa e
puta ake ana i nga tangata o te marae nei,
paahitia ana e te Tiamana i runga i te tau-
toko a te hui.
H Parata, ko Tamahau ko Taituha Wai-
tere hei hoa Tieipi mo H. T. Whatahoro
mo nga whakawa, paahitia ana.
Ko nga Kaumatua o tenei marae era e ata
wehea a tetahi wa, hei haereere ki nga hui
ki te tirotiro i nga Komiti o nga marae, puta
atu ki nga Iwi o waho i te rohe potae.
H. Parata kia tae ki te wa e hui ai te
Komiti, me tu te pooti o nga Waahine ki te
whiriwhiri i nga mema mo to ratau Komiti,
paahitia ana. Na, he whakaatu tenei naku
na to koutou Tiamana kia marama ai koutou
kua apitiria e au ko Henare Rotia ko te Api-
hai Tarei hei mema mo tenei Komiti, hui
katoa te Komiti 15 katea nga mema. I ru-
nga i te whakaaro .ake he nui te. mahi ma te
Komiti e toe ana, ki te whakahaere i nga
tikanga hei mahi ma te Komiti, ka ki penei
atu ahau ki a koutou, me tu te huihuinga o
nga mema katoa o tenei Komiti ki te whare
i te Morere waahi o Papawai, a te 21 Aku-
hata nei, kaua, tetahi o koutou e ngaro atu i
taua ra. a me tae mai ano a H. T. Mahu-
puku,mei nga Wahine katoa i taua ra ki te
whakaoti i te pooti mo te taha B nga Waa-
hine, me tae mai. hoki a Raukura i taua ra,
koia tenei te pohiri ft to koutou. Tiamana ki
a koutou, haere mai.
Heoi ano na
H. T Whatahoro
Tiamana o te
Komiti
Koriniti.
Akuhata 1st 1900.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" tena
koe, te kai whakaata i nga korero o te Ao,
ki nga waahi e haere ana koe, me to homai
hoki i nga korero e ora ai te tinana o te ta-
ngata, kaati tenei.
No te 20 o nga ra o Hurae nei, ka eke atu
. a Pokiha ki runga ki te Tima hou o te awa
o Whanganui, ara, ki Aotea, e ahu ana ki
. • ranga o te awa o Whanganui, ara ki Pipiriki
e ki ana a Pokiha i tino manaakitia ia me nga
Tamariki o te Pamoana Kura e nga Ranga-
tira Tai-Tamariki o Ngaati Kura, ara e Reweti
Haumapu me Rerekura me to raua Iwi, no
te 21 o nga ra o Hurae ka eke mai te Iwi nui
tonu o Ngaati Kura ki runga ki te Tima, e
raa raa pea Taane Wahine Tamariki ka-rere
mai te Tima ki Hiruharama hoki ai ano ki
Pipiriki, a, i eke maa nga Tamariki o te Kara
o Pipiriki e 80, ki runga ki Aotea waiata ai,
kohia ana e nga Pakeha o runga o te Tima
nga moni £1 „ 4 „ 8d ma aua Tamariki, a ko
taua moni i homai e Rato Matene kia Pokiha
hei aroha ma nga Tamariki o te Kura o Pipi-
riki, ki nga Tamariki o te Kura o te Pamoana,
engari ko taua moni kei te Komiti o te Pa-
moana Kura e takoto ana, kaore ano i tau
he tikanga mo taua moni, i te Komiti me te
Iwi o Ngaati Pamoana, i runga i te raruraru
o te Iwi, kaati tenei.
No te 27 o nga ra o Hurae nei, ka tae
mai a (Takuta Allan B. Hogg,) ki Koriniti
nei ki te kawe rongoa mai mo nga Tamariki
o te Pamoana Kura, me te Iwi o Ngaati Pa-
moana i runga i te whakahau mai a te Ka-
wanatanga kia tae mai taua Takuta ki te
awa o Whanganui nei, a i kauhou taua Ta-
kuta ki te Iwi o Ngaati Pamoana mo te mate
Kiore e haere mai nei, engari i whakapai
taua Takuta ki nga Marae o te kaainga o
Koriniti, no te Turei te 31 o nga ra o Hurae
nei ano, ka haere taua Takuta ki te Whare
Kura, kia kite ia te Kerehi Mahita me nga
Tamariki o te Pamoana, a, i whakapai taua
Takuta ki te pai o te korero pukapuka Pake-
ha a nga Tamariki o te Pamoana Kura, me
tona whakapai ki te mohio o nga Tamariki
ki nga Waiata Pakeha, me te korero Maapi,
kaati no .tenei rangi ano, ara no te Turei te
81 o nga ra nei ka eke atu a Takuta (Allan
B. Hogg.) ki runga ki te Tima ara kia Aotea
ka rere atu ki runga o te awa o Whanganui
ki Hiruharama, hei kupu mutunga maku kua
timata te kohi moni o Ngaati Pamoana hei
whakapainga i nga Marae o te kaainga o
Koriniti, ara hei hoko paipa rerenga wai me
etahi atu mahi e pai ai nga Marae o te kaai-
nga, ko nga moni kua takoto £1 „ 2 „ 3d
kaore ano i mutu te kohi moni.
Heoi kia ora nga Tamariki o te "Puke."
Na Ngarongo Pokiha.
Te Kohekohe.
Te Paina.
Waikato.
Ki te Etita kei te tino mohio tatau, e rua
nga waahi o te motu nei, kei te tino uaua
ki tenei mea ki te whakapono, ko Parihaka
tetahi ko Waikato tetahi. 1 enei tau maha
kua pahure ake nei, he nui te hiahia o nga
Minita kai-karakia i te Rongo Pai o te Kara-
iti, ki te whakatupu i te Haahi ki runga i
enei wahanga, kia rite ano ki te ahua o te
taenga tuatahitanga .mai o te Rongo Pai ki
runga i te motu nei. Natemea he Iwi wha-
kaaro nui a Waikato, ki tenei mea ki te
Karakia i te timataranga mai, i te mea hoki
koia tenei ko te pou o te Kiingitanga i nga
ra o Potatau ko te whakapono. Kaati na
runga i nga raruraru pohehetanga* o nga
Kawanatanga ki te whakahaere i nga ture
i taua wa, ka tupu ake te raruraru, i wae-
nganui i te Maori raua ko te Pakeha ; ka
waiho te whakapono hei taruhaetangi ma te
ngakau; te tukunga ko te tino rukenga
rawatanga atu, a Waikato i tenei mea i te
whakapono tae ata hoki kia Taranaki, i ru-
nga i to ratau mohio ko o ratau kanohi i
whakatirohia e nga Minita ki te rangi; i
muri ia kumea o ratau Whenua e te Kawa-
natanga i raro i o ratau waewae; kei te
mohio-katoa tatau te Iwi Maori o te motu
nei, kia Taranaki me Waikato i te raupatu-
tanga o te motu nei; heoi na tenei mamae
ka waiho hei tahuritanga ketanga mo enei
Iwi i te whakapono. Kaati ka marama kou-
tou ki te titiro iho i te ahuatanga o nga wa
o muri. Heoi kua pahemo atu era kupu
pouri katoa kua matemate hoki nga Kau-
mataa nana i whawhati te kaki o te whaka-
pono. I naianei kaa tupu ake ko o ratau
uri kua tahuri ki te kimi i te maramatanga
na enei i whakawhiti te ra ki te ao katoa,
nana nei i taoro nga wahi taratara, waiho
ana he ara maeneene; pirititia ana nga moa-
na ki te aroha o te Karaiti; waiho ana hei
ara whitinga atu whitinga mai mo tena Iwi,
mo tena reo ki roto ki te haringa tahitanga
o te aroha pono o tetahi Iwi ki tetahi Iwi.
I naianei kua tangohia e nga Tai-tamariki
kote kapa a to ratau Kaumatua a Potatau
ki ona Iwi. "I muri nei kia mau ki te ture
ki te aroha, ki te whakapono, hei aha nga
mahi pohehe." I tenei ka apitiria ake ko
te kapa a tana mokopuna a Kingi Mahuta,
kia hoki & Waikato ki te owhaki a o ratau
Tupuna ara ki te whakapono, ara i puta ano
te kupu a Mahuta i ranga i tona torona "ko
te aroha me okioki ki te tangata, ko te ta-
ngata me okioki ki te Atua." Heoi kotahi
wahanga nui o Waikato kua tino hopa te
ringa ki te whakarite i te kupu a Potatau, a
i te kupu hoki a Kingi Mahuta i runga ake
nei mo te whakapono kia tino hapainga,
otira i tu tetahi huihuinga a taua ropa wha-
kapono ki te Paina ki te kaainga o Tahuna
Herangi, i te 17th o Hurae, ki te whakahaere
i nga tikanga mo to ratau whakapono. Ko
nga tangata i hui mai ki taua ra e 300. I
te mea ka noho to ratau hui, ka mahara a
Tahuna Herangi kia tonoa atu ne Minita o
te Haahi Weteriana kia tae mai ki te wha-
kamarama i nga tikanga o te whakapono, i
te mea kua tino warewaretia atu i te mate-
nga atu o nga Kaumatua. Tukua mai ana
e te Haahi ko te Rev. R. H. Tahupotiki
Minita o te Kareti o Terikingi Akarana.
Heoi no te Tereina o te 5 p. m. ka tae
mai. No te mutunga o te whakamihi i ru-
nga i nga tikanga mo te tangata, ka patua '
te pere Karakia, ka hui katoa mai nga tanga-
ta ki te whare nui o Tahuna Herangi, poto
' katoa nga tangata e toru rau ki roto i te
whare, ka timata te Karakia a te Minita ; ko
te himene 23, ka tu katoa nga tangata ki
runga, nga taane, nga Wahine, nga tamariki,
nga Koroheke, nga Ruruhi, me te pupu ano
o te ngakau tangi o nga tino Koroheke ki te
taonga i te wa e rau nunui ana te tangata,
hoki mai ana kia ratau te ahuatanga o ra-
- tau matua na ratau nei i hapai te whakapono
i nga ra o muri, te mutunga o te Himene, ka
tuturi katoa te Iwi, ka Inoi, ka mutu ka Hi-
mene tuarua, muri iho ko te rarangi o te
Kauwhau, i Koriniti 12—81 me te Upoko
13—13. Heoi he tino maramatanga nui i
tiaho ki roto i nga ngakau o te Iwi katoa, a i
taa iho ano hoki te Wairua Tapu i taua ra
ki runga i te Iwi, no te mutunga o te Karakia
ka tu te Minita ki te whakapuaki kupu ki te
Iwi, koia tenei tana whakamihi; E te Iwi
tena koe, tenei te aroha te pupuke nei i roto
i tooku ngakau, he mea kinaki rua ki te hari
tena koutou nga uri morehu, waihotanga ake
a o koutou Tapuna, a o koutou matua a nga
Taniwha o Waikata i aranga ai tenei ki, ko
Waikato Taniwha-rau; he piko he Taniwha,
he piko he Taniwha. Tena koutou, te wha-
kataniwhatanga i a koutou i roto i tenei ra
kia hoki ki te hapai i te owhaki a o koutou
Tupuna, ara ki te whakapono, te taonga
tapa a te Atua Matua, i kawea mai nei e ana
karere ki runga ki to tatau motu, i roto i
nga ra o te pouritanga, i te wa he Taiaha
he Mere-pounamu te kai a te tangata, i roto
i nga ra o Tutenganahau. Heoi ko tenei
kua hopa nei o koutou ringa ki te rama nana
nei i tiaho ai te maramatanga ki runga ki
nga Iwi, ki nga reo, e noho ana • i runga i
nga topito e wha o te Ao, e karapotia nei e
nga moana. Kia mau kia mau, kia u kia u.
Ko te taura tena nana i whitiki te aroha
pono o te tangata ki te tangata, i huaina ai
te tangata i roto i tenei Ao he tangata. Ma
tatau e titiro ki nga Iwi o te Ao kaore nei
o ratau whakapono id te Atua; ko to ratau
ahua e rite tahi ana ki nga kirehe mohoao o
waenga-parae, kahore he mohiotanga ki te
pai ki te kino ; ki te tika ki te he I pera
ano hoki te Pakeha, i mua me te Maori, me
era atu Iwi kua whiwhi nei ki te marama-
tanga o te pono me te tika. Kia rongomai
koutou, kua haereerea e ahau nga takiwa o
te motu nei, kua kite ahau i te ahua o nga
Iwi o te motu nei, otira kaore ano ahau i
kite noa i te whakapono kia penei te ahua
me koutou e tu nei i tenei ra. He nui atu
he roa atu te whai-korero a te Minita no
te mutunga o tana korero i to waenganui
po, katahi ka tu ake a Tahuna Herangi; ka
mea. E te Iwi, e te whanau tena koutou i
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 15th 1900. [Wharangi No. 5]\_\_
.haere mai nei i runga i raro o to koutou awa
o Waikato; e tuwhera nei ko te Angiangi-
hau te kai noho i ona Takutai, i nga marae
hoki o koutou Tupuna; ko tenei kua pupuri
nei koutou ki te taonga a o koutou Tupuna;
he mea atu tenei naku ki a koutou, kia tino
tika, kia tino pono te pupuri i tena taonga ;
i te mea hoki ehara te whakapono i te taonga
hanga noa iho, ko tena taonga na te Atua;
he taonga tapu, ko tona teepa i iri ai ko te
rangi. No konei e kore e pai te Atua, kia
mahia takarotia te mahi i te whakapono, i
te mea hoki ehara te Atua i te Tamariki;
he Kaumatua ia, no mua i nga rangi, nona
matariro no tuawhakarere. Na konei ahau
e noho puku nei, he titiro naku ki te ahua o
ta koutou hapai i te taonga. I te mea he
tangata tino wehi ahau i tenei moa i te wha-
kapono ; e kore ahau e pai kia rua, kia toru
nga mahi mo roto i te whakapono, ara ko to
kai waipiro ko te haka, ko te tu noa iho i
waenga marae hamama ai; ko taku hiahia
nui i naianei, kia patua katoatia enei take he
katoa, kia waiho anake ko te whakapono, ko
te taonga nana i mau ai te rongo ki tena Iwi
ki tena Iwi o te motu nei. ara o te Ao katoa.
Kua kite ahau i naianei, kei te tino hoki
haere tatau ki te kore kore rawa, e puta ana
i- roto i nga kaute a nga Mihinare o mua, ko
to tokomahatanga o nga Maori i te tau 1835
kei waenganui i te 120,000, otira no nga
tau tata nei, ka puta te kaute o te Iwi Maori
e 39,700 te tokomahatanga o nga Iwi o nga
motu e ma nei, o Aotearoa me te Waipou-
namu, kei te tino kaha te hoki haere o tatau
. o te Iwi Maori. No konei ho mea tino tika
kia tahuri o tatau ngakau ki te kimi i tetahi
tikanga hei whakatupu i a tatau, ina hoki
ko nga whakaaro katoa o nga Iwi o te motu
nei kei runga katoa kei te mea kotahi, ara
kei te ture anake i hanga noi e te tangata
mo te Koroni, otira ki taku mohio ma te
tangata ka tika ai te ture me te Koroni, ko
te Pakeha ko te moa nai i ona whakaaro, ko
te whakatupu tangata hei awhina i to ture,
a i ona Koroni hoki. Heoi ko tatau me titiro
i naianei ki te Atua Matua, ki te Kai-hanga
hoki i a tatau, me tangi tika, atu tawa kia
Ia, ina hoki e mau ra tana kupu i te 50 o
nga Waiata a Rawiri i te 15 o nga rarangi
"Karanga mai kia au i te wa o te he maku
koe e whakaora." Otira he nui atu nga
korero whakaako a Tahuna Herangi i tana
Iwi, ki tenei taonga nui ki to whakapono, a
ko te hiahia o te ngakau kia hopu mai nga
ringaringa o etahi atu Hapu o runga i te
motu nei ki tenei mea, nui ki te whakapono.
No te 1 o nga ra o to marama nei o Aku-
hata, i haere ai a Rev. R. H. Tahupotiki
raua ko tana Wahine me a raua tamariki ki
Taranaki, a ka tae atu ano hoki raua ki
Parihaka, ki te Iriiri i enei Taniwha nunui
i a te Whiti raua ko Tohu, notemea koia
enei nga tino pane o runga, i nga Kapu o
tera takiwa o to tatau motu. A Rev. R. H.
Tahupotiki he mokopuna na te toa nei na
Titokowaru, a na runga i tona kitenga i te
he o te whakahaere a ona Tupuna i te Iwi,
na reira ia i haere mai ai ki Terikingi nei,
ki te whakaako hei Minita ; heoi ra kua hoki
nei ia hei tangata takahi i enei mahi he a
to tatau Iwi Maori.
Ko tenei kia kaha e hoa e Rev. R. H.
Tahupotiki ki te whakahoki mai i to tatau
Iwi, ki runga ki te oranga tonutanga kaore
nei ona mutunga mai.
Mokena Patupatu.
TE ORA TINANA TANGATA.
E te tangata kia matau kia koe ano, he
kupu tahito tenei na te Iwi Pakeha, a, he
kupu tika hoki, hei whakaarotanga ma tatau
katoa, notemea kai te pau ke o tatau whaka-
aro ki era atu ara huhua noa iho, ko te mea
nui, ko te mohio ki a tatau ano, ara, ko te
mohio ki te ora mo o tatau tinana, ko te mo-
hio ki te arai i nga mate e pa mai ana ki o
tatau tinana, ko te mohio ki te whakaora i
nga mate ina pa mai ki o tatau tinana.
E te Iwi ko o tatau tinana e rite ana ki
tetahi Mihini atahua rawa, ki te pai te wha-
kahaere i tenei Mihini, ka pai tonu hoki tona
mahi, ko nga waro, o te Mihini ko nga kai e
kainga nei e tatau, hei whakamahana i o
tatau tinana, kia pai hoki nga. waro, kia pai
ai te mahi o te Mihini, kia pai hoki te Whare
takotoranga o te Mihini, kia maroke, kei ka-
inga e te waikura. Na konei i tuhituhia iho
ai etahi o nga kupu tohutohu a E. Heemi
H. Popi, hei whakamaharatanga ma te hi-
nengaro hei pupuritanga hoki ma te nga-
kau:—
NGA WAAHI PAI HEI KAAINGA.
I nga wa onamata he Whawhai tonu te
mahi a te Maori ki a rana whaka-maori ano,
kore noa iho e mohiotia te wa e haaki ni te
taua, na konei te ata tau te noho noa iho,
noho tonu ai te Maori i roto i nga pa, hanga
ai aua pa kia ahua kaha, kei taea hoki e te
hoa riri. Mohio ai ano hoki te Maori, kei
runga i nga puke te tuanga pai mo te pa, te
waahi ano hoki e kore ai e tino nui te mahi
i te hanganga ai o te pa, na konei i kitea to-
nutia ai inaianei te taunga o nga pa tawhito
o te Maori i runga i nga pake.
Ahakoa ano te pai o nga waahi i tu ai e-
nei pa, era ano etahi atu pa i whawhai ni
nga tangata i nohoia ai aua pa; i hono tonu
te pa mai o te ea pai ki waho o nga Whare;
i opehia noatia nga mea morikarika ki te pa-
ri; e kore e hopuapua te wai i runga i te
puke; kahore ano hoki he waahi koreporepo
i tata mai ki reira.
Ko nga mahinga a te Maori i raro i nga
waahi wharua penei ano me a ratau mahinga
i naianei, kei reira hoki nga Whenua, momo-
na e nui ai te tipu o te kai, otira he mea
apu te waahi i aua ra, hoki ai nga, tangata ki
nga pa inga ahiahi. 1 nga wa i penei ai te
noho a te Maori, kore noaiho ia e pangia e
ta mate kiri kaa, iti nei te paanga mai o to
mate ki a ia, a ki te paangia ia mama, noa
ake te paanga, mai. Hoha ana pea te mahi
kakekake tonu ki nga pa, me pewhea koa
hoki i te wehi o te patu a te hoa riri, ho aha
noa hoki i korerotia ai te mahi nui i te ora ton
o te tangata.
Otiia kua ahua rereke te noho o te Maori
i naianei, kua kahore te wehi o te taua hua-
ki mai, ko te Ture hoki to kai tiaki i enei ra,
kahoro he tikanga i hoki tonu ai nga tanga-
ta ki roto i nga pa noho ai tari atu ai i nga
kai ki reira. Noho ai te Maori i naianei i
runga tonu i a ratau mahinga, i te Whenua
momona te Whenua e kimihia ana hei ma-
hinga, a kei nga waahi wharua tonu tenei
ahua Whenua, otira e han maku tonu ana o
nai wharua e nui ana hoki nga mea pirau i
roto i te Whenua, tere tona te whakaahua
mai o nga mea kino, me nga purapura o nga
mate i roto i tenei hau maku, i roto ano ho-
ki nga mea pirau i te Whenua; ko te Whe-
nua Koreporepo nui nei te rakau pirau i roto
me te tarutaru pirau me nga rau rakau pirau.
ano hoki, koia tonu te Whenua e tere tona
ai te puta mai o nga purapura o etahi mato
kiri kaa. E mataa ana nga Pakeha mohio
kite whakaaro, na te mahuetanga o nga kai-
nga i runga i nga Puke, nohoia ai ko nga ka-
inga i raro i nga waahi wharua, i hono ai te
pa mai o nga mate kiri ka, e peehi nei i te
Maori, e kore pea e rongo te Maori mehemea
e tonoa ana kia hoki ano nga pa ki runga i
nga Puke hoi kaainga tuturu mo ratau, kaore
ano hoki he tikanga e tonoa ai ia, mehemea
e ata whakaaro ana ia ki nga mea e pono ai
te noho i runga inga waahi wharua, e taea
ana ano hoki te noho nga waahi wharua me
te kore e pangia tonutia e te mate, otiia ki
te nohoia he waahi wharua hanga ai te wha-
re ki te waahi koreporepo ki te waahi ranei e
tata ana ki te repo, era e hono tonu te pa
mai o te mate. Ahakoa no te Raumati e ki-
no tona ana nga waahi penei, i te mea hoki
ahakoa mimiti te wai noho tonu ai ano nga
hua onga mate ki reira, Uaia kautia iho e te
ua, tipu tonu ake he kino, whakapa tonu atu
ai i te mate ki te hunga e noho ana i reira.
E penei ana te ahua panga mai o te mate
ki nga Maori kari kapia.
E hono ana te rongo onga Maori noho roa
i te waahi kotahi e pangia ana e mate kiri ka,
me te mate tonu atu etahi o ratau.
Me mohio tonu nga Maori e mahi ana i
nga waahi koreporepo, ko nga Whare e moe
ai ratau nae waiho i tahaki tu ai, ara me
hanga ki runga ki nga waahi toropuke, kia
kati te wa e whakatata ai ratau ki nga repo,
ko te wa anake o te mahi, pai atu kia kotahi
te maero e haere atu ai ki te mahi, i te noho
tonu i runga i nga waahi e tiri nei nga pura-
pura o nga mate, moe ai ano hoki ki reira,
me te pangia mai hoki e etahi o nga mate
kiri ka kino. Ki te hanga te Whare ki be
waahi ahua wharua, kia matara noa atu i te
taha o te repo, o te wai hopuapua ranei; ki
te hanga ki te taha o te roto, hanga ki te
waahi e hohonu ana te wai, aua papaku ana.
Mehemea e wharua katoa ana te Whenua
me rapu marie tetahi waahi ahua toropuke,
hei tuunga mo te Whare.
Ka kari ai he awa kari hei rerenga mo nga
wai hopuapua.
Ki te hiahiatia te kaupapa o te Whare kia
ahua maroke, tenei tetahi tikanga pai, keria b
awa kari kia rere i waenganui tonu o te wa-
ahi e tu ai te Whare, kia penei me te V nei
te ahua, haere tonu ai te karinga tae noa ki
tetahi waahi e ahua taheke ana, kia rua putu
te hohonu o te awa kari.
Kia kotahi putu te hohonu, ka whakaki ki
te kohatu, a, ki te kirikiri rarahi ranei, ka
whakahoki atu ai i nga oneone hei whakaki
tonu ake, me whakapai ano hoki te kaupapa
o te Whare, kia totika tonu. Era pea e kiia
he mahi nui tenei, otiia e kore e tino roa te
mahinga ka oti; a, mehemea kia kotahi te
whakamatauranga, era e whaia tonutia tenei
tikanga mo nga tuunga Whare katoa.
Tenei he korero, e mohiotia ai te nai o te-
nei mahi kari Awa kari i runga i te Whenua.
He nui nga Whenua i Ingarangi; i Itari,
me era atu waahi ano hoki, i kore te nohoia e
te tangata i te nui o nga ma te kirika, me era
atu mate kino, i pangia tonutia ai te hunga
i whakamatauria ai te noho i aua Whenua,
i rite tunu to ahua o tetahi o enei kirika, ki
te kirika e hono tonu nei te pai mai ki nga
Maori.
Muri iho ka Awa karitia katoatia aua
Whenua, a. i naianei e nohoia ana e te hunga
mahi Paamu, me te tini atu hoki o to tangata,
me to ratau ora ano hoki. Ko to hiahia te-
nei mo te Maori, kia tatanga ia te whai mai
i nga tikanga Pakeha; me hanga Whare ia
kia rito ;:i ta te Pakeha tu hanga Whare; a-
hakoa kore i te nui, engari ko te ahua kia pai,
kia whai teepa ai, kia whai hoa ai a roto o te
Whare, kia whai moenga ano hoki, aua i te
moenga whariki kite Whenua engari kia
kotahi putu te maiengitanga ake i to Whenua.
Miharo ana te whakaaro, ki te kore o to
Maori e hanga Whare kohatu, pora ai me a
nga tangata, o nga motu e mahi nei. ara nga
Maori e noho ana i runga i nga Whenua
whai kohatu. Ehara ano hoki i te mahi ua-
ua te mahi tahu raima, mehemea e kohia
ana nga kota pipi e pukai nei i tatahi. E-
ngari pea te hunga noho Tuawhenua e kore
e taea o ratau tenei mahi. Ue Whare maha-
na enei tu Whare, he Whare pai noa iho, a,
he rau noa atu nga tau e tu ana.
Na te aha te Maori i kore ai o hanga Wha-
re penei? .Na to ratau wehi, ki ta to Maori
tikanga, e kore hoki e nohoia te Whare i ta-
koto ai tetahi Tupapaku, he wehi no ratau i
te kianga kua tapu taua Whare. Ka pewhea
ra te Maori, mehemea ko Ranana tona kai-
nga? Ka rima ran tau i noho ai ia i tenei
taone nui, me te matemate tonu o to tangata
me te noho tonu ano o te hunga ora i roto
ano i nga Whare i mate ai etahi o ratau.
Kaore he ahatanga a te tapu kia ratau, a-
hakoa nohoia tonutia ano aua Whare, me to
nui noa atu o nga tau i ora ai ratau, ara, i o
te Maori tau e ora nei ia. I nga wa onama-
ta, i Whakapono ano hoki te Pakeha ki te
tapu, i mahara hoki ia e puta mai ana nga
kehua o te hunga mate, ki te poke i te hunga
ora. Otiia kua marama i naianei nga wha-
kaaro o te, Pakeha. Tenei ake pea te wa e
penei ai ano te Maori, ara, tahuri ai ki tu
nanga Whare, e kore ai e hohoro te pirau,
me te noho tona ano hoki i roto i aua Whare.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Ngatauewaru.
Whare-runanga.
Hurae 10, 1000.
He mihi he tautoko hoki. Kia Morehu
me nga Hapu e noho nei i roto i te Awa o
Wairarapa, huri noa i te akau ; ki nga taane
ki nga Wahine me nga tamariki hoki, tena-
koutou. Tenei ka kite iho i a "Te Puke Ki
Hikurangi" e haere nei ki runga i ona marae
whakamarama ai. Ara mo te tono a te
Uamairangi te Maareikura, tono i nga ta-
ngata o Wairarapa kia tuhi ki te Pitihana
a te Kotahitanga, he kupu tino pai taua kupu
he marama, otira titiro atu ki te whakatauki
a to koutou Tipuna, atu i te ngaungau i te
tuatahi kia maru rawa, hei muri ano te horo.
Tuarua; titiro iho ano ki te whakatauki
a tetahi o koutou Tipuna; e mate ta Tama-
ngarara ki te ata haere, e mate ki te kaika.
E nga tangata titiro ki "Te Puke Ki Hi-
kurangi" kaua e pouri, ko nga whakaaro o
Taane e rua e toru, kaati iho enei kupu.
Tenei ka kite iho i ta koutou tino whaka-
utu i penei; "Ko ta Pirato i tuhituhi ai kua
tuhituhia." E tautoko ana au i tenei kupu,
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 11-, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA WENEREI 15th 1900. r Wharangi No.6]\_
me toku whare katoa.
He aroha, he koingo. E oku hoa ranga-
tira o te Tai-hauauru kua tae a tinana mai
nei koutou ki Papawai, i te ra o te Taimana
Tiupiri o to tatau Kuini; ahakoa kaore au i
kite i o koutou tinana i rongo au ko toku
kite tena i a koutou. Tuarua; ahakoa kaore
au i rongo i a koutou kupu ku rongo taku
taringa, puta rawa te rekanga i tetahi o aku
taringa, e tika ho...ki! Marumaru, te Ra-
tana, Hipango, putikitia te tinana ki te
tinana, te aroha ki te aroha, te tikanga ki te
tikanga, ko te Atua hei awhina i a tatau.
Porokoru, Tahunuiarangi, Eruera te Kahu
e koa ana au mo to koutou taenga mai ki
Papawai nei, i roto i te marama o Hune ka
hori ake nei, me to kite ano hoki i nga
whare o te Kotahitanga kai roto i aua whare
e whata ana nga kupu a to koutou matua, i
te wa i a ia e ora ana; i penei te takoto o
aua kupu. Kaati taku noho i te Hauauru,
ka rite nei. te tau ka whanatu i ahau ka
haere i Tireni ra ma nga Tauiwi.
Tuarua o aua kupu, huia mai tatau kia
kotahi te moenga. Enei kupu nuu...i noi
rawa atu te kaupapa, ko te aroha katahi, ko
te rangimarie ka rua, ko te manawanui ka
toru auahi ana. E kore au e haere ngaurua
i o rangi koi tu taku waewae, kei takitaki
ehinawa. E tautoko ana au i te kupu a
Morehu e tono nei ki te Kawanatanga, kia
tukua mai i runga i tona mana ake nga kahu
me nga mea katoa, e rite ana mo nga Hoiho
o nga Hoia. E nga Etita whakahaere o
"Te Puke Ki Hikurangi" tena koutou, ko te
Atua hei awhina i a koutu mo nga mahi pai
katoa, kaati noa enei kupu.
Na to koutou hoa.
Na te Harapaki Tamaiwhakakiteaterangi.
Ngatiki, Hawera.
Akuhata 8, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe, te tangata matau ki te mahi
i to tatau taonga, i a "Te Puke" hei whaka-
atu i nga whakaaro o te tangata matau raua
ko te tangata ware. Kaati kia ora kia ora,
i te atawhai o te kaha i runga nei Me pa-
nui atu e koe enei korero i raro iho nei:—
E nga Iwi, e nga Hapu, e nga matauranga
e nga huihuinga, e nga reo, kua kite nei
koutou i te panui a te Ari, i puta i a "Te
Puke" nama 3 o te tan tuatoru wharangi o,
ara te 31 o Maehe kua hori ake nei, a kua
kite ano hoki koutou i tana panui whaka-
tikatika i nga kupu i whakahengia e taku
panui, i tuku atu ai hei whakahe mo taana
panui, kaati kua marama "tonu iho koutou e
nga tangata titiro Nupepa, engari tenei ano
tetahi waahi o te panui a te Ari kaore ano i
takoto tika ko tenei kupu na; ko te tekau
ma-iwa o Maehe, hei tekau ma-rua mo nga
tau katoa, ko te tikanga ke ia mo tana Maehe
anake kua hori ake nei, tena ano kei roto i
taaku panui te kupu whakahe, mo te panui
a te Ari i taua marama ma koutou ano e
titiro iho ki tana whakatikatika i taua panui.
Kaati iho i konei aku korero, kia ora kou-
tou nga tangata titiro Nupepa.
Na to koutou hoa pono.
Na Kerei te Hanataua.
HE AITUA NUI T PA KI TE
WHANAU-A-PANUI.
No te Ratapu i te 5 o nga ra o Akuhata, i
te tau o to tatau Ariki 1900. Ka haere eta-
hi tamariki Maori ote Whanau-a-apanui kite
Kura Ratapu, 14 ratau, me o ratau pakeke
tokorua, hei tiaki haere i a ratau, ka hui ai
ratau 16, no to ratau taenga ki te Awa o
Mootu katahi ratau ka whakawhiti ma runga
i te Waka, ka tae ratau ki waenganui o te
Awa, katahi ka pakia e te ngaru o te Moana,
i konei ka tahuri to ratau Waka, kaore rawa
he mea o ratau i ora, kaati kaore hoki nga
tangata o te kainga i te mohio mai kua mate
ratau, no te ngaronga i te po o te Ratapu,
katahi ka haramai, ki te kimi i te ata o te
Mane, tae mai nga kai kimi, ki te
ngutuawa o te Awa o Mootu, ka kitea nga
tinana o taua hunga e tawheta ana i te akau
ka pa te pouri ki nga Iwi katoa i te rongonga
i tenei Aitua kino.
TURUPA AHERE HOHEPA.
Kua tae mai te rongo kua pai ake a Ahere
i tona mate, engari ko te mea kai te mau tonu
i a ia, ko te ahua ngoikore o tona tinana, kai
te whakahokia mai ki Niu Tireni nei, e kore
e roa nga ra ka tae mai.
PANUITANGA.
Mahitaone Wairarapa.
Ki te Etita o te "Puke."
Mau e tuku atu tena panui whakaatu ki
nga tangata tane, me nga Wahine maori
katoa o te rohe potae o Wairarapa, ko ahau
he tino kai-ruuri, raihana na te Kawanata-
nga, mo nga Whenua o te Kawanatanga ake,
mo a nga Pakeha ake, me o nga maori hoki,
a he maha nga pukapuka kei au, e pupuri ana,
na te Timuaki kai-ruuri, he whakapai mai
mo runga i aku mahi katoa i tae atu ki tona
aroaro, i runga i nga mahi ruuri, a ka tu he
tari moku ki Kereitaone, ki Mahitaone, nga
tangata e hiahia ana ki au, me tae mai ki
taku tari, kua kiia ake nei e au, ma te papa
e whakaatu taku tari i muri o tenei panui.
Na Te Paraihi.
PANUITANGA.
He whakaatu tenei ki nga tangata o Ke-
reitaone me ona waahi katoa. Kua tangohia
e au tetahi kainga i Kereitaonei nei, hei
whiunga Hoiho, a ko nga tangata katoa b
hiahia ana kia whiua o ratau Hoiho, me
kawe mai kia au, ahakoa Hoiho mahi, Hoiho
haereere ranei, ka whakaratatia e au, ki
roto i te hanihi a ki te tera ranei.
Ko nga Hoiho katoa e whiua ana e au, ka
whakahokia ratatia atu e au, mehemea kaore
e rata e kore au e tono kia utua e te tangata
na ana.
Mehemea e hiahia ana te tangata kia kati-
katia tona Hoiho, a kia pokaia ranei tona
Hoiho, a kia tapahia ranei te waero, me
tuku mai kia au.
Ka hokona mai e au nga ahua Hoiho katoa
ka hoko atu, a ka tuaputia ranei. Ka hoko-
na mai e au he Hoiho mo te tangata, a ka
hokoa atu ranei i runga i te utu Komihana.
Na to koutou hoa
Tanara Manaro (Donald Munro)
Kai te Tepara o te Hoteera o waenganui
O Kereitaone Noota.
[Ka tere au te whakautu atu i nga panui
a nga tangata] •
HE PANUITANGA.
Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Reo, me
nga huihuinga tangata hoki o te Iwi Maori,
o runga i Aotearoa me te Waipounamu. E
hoa ma tena ra koutou, i roto i te tau o to
tatau Ariki o kotahi-mano-e-iwa-rau. Kia
ora koutou katoa i raro i te maru o to tatau
Ariki; na ana nei tatau i tiaki mai i roto i
enei tau maha ka hori nei ki muri, a, koia
tenei e takahi nei tatau i roto i te tau hoou,
a, koia hoki i panuitia ake ai tenei panui ho-
ou, kia kite iho nga hoa aroha e tono Pepa
ana mai i muri iho i tenei panui, ara, he
penei atu kia koutou:—
Ki te tono pepa mai te tangata, nga tanga-
ta, Wahine, Tamariki ranei, i muri iho i te-
nei panui; ko te Pepa tuatahi tuarua ranei,
e tae atu ai ki te tangata, me tuku mai te
moni utu mo te Pepa, ara, te 10/- hereni,
kaua hei kumea kia roa atu te takiwa ka tu-
ku mai ai. I te mea hoki kua ata marama
koutou, kaore e whakaaetia te tango Pepa a
te tangata mo te 3 marama, mo te 6 marama
ranei, engari te tango i te Pepa mo te tau
tuturu, rue te utu mai hoki a te tangata i te
Pepa he te 10/- hereni, kaere e hoki iho.
Koia ahau i mea atu ai kia koutou, ki te
tono Pepa mai koutou i muri iho i tenei pa-
nui, ata titiro marie iho ki te panui nei i te
tuatahi, me te noho marama hoki o te nga-
kau o te kai-tono, i te kai whakapiki i tona tono,
ara, i te utu o te Pepa kua kiia ake ra, kia
takoto marama ena mea katoa, katahi ka
tuku mai i te tono mo te Pepa kia tukua atu,
Heoi kei pouritia iho tenei panui, ina kite
koutou. Kaati kia ora koutou katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Arahura.
Akuhata 6th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Tena koutou te kai mahi i to tatau taonga
ara, i "Te Puke Ki Hikurangi," e mau haere
nei i te rongo o nga takiwa katoa o to tatau
motu nei o Aotearoa raua ko te Waipounamu
me to tatau Kuini hoki a Wikitoria o Inga-
rangi. He panui tenei ka tukua atu nei e
au kia koe, hei hoatu mau ki runga i to tatau
taonga i "Te Puke Ki Hikurangi." No te
Wenerei i te 1 onga ra o Akuhata nei ka tu
tetahi whakahonore a nga Tamariki Ranga-
tira o nga Iwi o Tuhuru, ko te whakahonore
a aua tamariki ko te Kara i iri i runga o Ta-
irea, a ko te ingoa o taua kara a aua Tama-
riki, ko Tahuru, a, i nui te tae mai o nga
Iwi Pakeha ki taua Kanikani a aua Tamariki
a he nui te whakamiharo a nga Iwi e rua, te
Maori me te Pakeha, i tu taua Kakari ki
Arahura ki roto i te Hooro ia Tairea, a tae
noa ki te awatea o te Taite. Ko nga Tama-
riki na raua taua Hakari, na Irai Tihau, me
H. Te Ruahuanui Tainui.
A naku i tuku atu tenei panui kia utaia ki
runga i te "Puke Ki Hikurangi.
Na Wikitoria Peehimana.
Kia ora koe me te Kuini hoki.
He Panuitanga.
He whakaatu tenei ki nga Tai-Tamariki
katoa kua uru nei koutou ki nga mahi Hoia
o Wairarapa, he mea atu tenei kia koutou,
he ra nui na koutou kai Hamua a te 3O o
Akuhata nei 1900, he pera ano me te ra nui
i tu ki Hurunuiorangi i te 26 o nga ra o
Hurae ka hori tata ake nei, koia ahau i mea
atu ai kia koutou, me tae a tinana katoa
koutou ki Hamua, a te ra kua whakahuatia
i runga ake nei, hei reira koutou mahi ai i
nga mahi i whakaritea mo taua ra, a hei
reira hoki whakarongo ai ki nga kapu me
nga mahi ma koutou a enei ra e heke iho nei
"ahakoa e roa ana i te Whenua, engari e
tata ana i te whakaaro," kia mau i roto i o
koutou Hinengaro tenei anui.
Heoi ano.
Lieutenant Naera Pita.
Koi wareware rawa koutou ki te titiro ki tenei
wahi, ara ki tenei kupu, ki te nui nga korero
ka mau tonu ki te 8 nga wharangi, a ki te iti nga
korero ka hoki ano ki te G nga wharangi, a me te
titiro iho ano hoki ki te Tauira poto onga Ture,
ara ki te Ture 1, ko te utu mo te pepa ote "Puke''
i te tau, 10/-moni, kaore ite 10/-Pane Kuini, a
me te tango hoki a te tangata ite pepa hei te tau
anake kaore e hoki iho, heoi kia mau i roto i o
koutou ngakau enei kupu. "Te Puke."
KAHORE E TAU TE HEE, KI NGA KAI-MAHI
O "TE PUKE," MK To TATAU NUPEPA Mo
NGA WHAKAARO, ANGA RANGATIRA TAANE, WA-
HINE, E TUKUA MAI ANA KIA PANUITIA E
"TE PUKE KI HIKURANGI," OTIRA KIA TUPA-
TO ANO KOUTOU, KAUA NGA KORERO KINO.
MARAMA-TAKA O TE PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga,
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Pepuere. Taite 15, Ki te Wenerei, 28.
Maehe. Taite, Io, Ki te Hatarei, 31.
Aperira. Mane, 16, Ki te Mane, 3O.
Mei. Turei 16, Ki te Taite, 31.
Hune. Paraire, 15, Ki te Hatarei, 3O.
Hurae. Mane, 16, Ki te Turei, 81.
Akuhata. Wenerei, 15, Ki te Paraire, 31.
Hepetema. Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29
Oketopa. Mane, 15, Ki te Wenerei, 31.
Noema. Taite, 15, Ki te Paraire, 3O.
Tihema. Hatarei, ,15, Ki te Maue, 31.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TUKE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa. .
(TURE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TUKE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.