[NAMA  13, O TE TAU TUATORU.]      WAIRARAPA.     HEPETEMA   HATAREI  loth 1900.  Wharangi No. 1]
   TE PUKE   KI HIKURANGI.
                          ——
                    [PUTEA.]
               

        KAUNIHERA  MAORI.
       HE PIRE E HUAINA ANA HE TURE
    Hei tuku i tetahi waahi Mana Whakahaere
  Takiwa ki te Iwi Maori o te Kuini e noho
              nei i tenei Koroni.
   Notemea he tono tonu te mahi a nga Iwi
  Maori o nga takiwa o te Koroni, e nohoia a-
  na e nga Maori, a, e mohiotia ana he Kainga
  Maori he takiwa Maori aua waahi, kia hoatu
  kia ratau tetahi mana whakahaere mo roto i
  aua takiwa, e ahei ai nga Maori e noho ana
  i reira ki te hanga i etahi tikanga, me etahi
 huarahi whakahaere mo nga take, me nga
  mea e pa ana ki o ratau Kai nga me a ratau
  takiwa, e pa aua ranei ki nga whakahaere e
  ora ai, e pai ai te noho a te Iwi me te tanga-
  ta, i runga ano i nga huarahi e rite ana ki
  te te Maori ahua : A notemea tera e nui ha-
 ere te tipu o nga matauranga Pakeha, i roto
 i te Iwi Maori, a tera hoki e tau nga whaka-
 aro o te Iwi Maori mehemea ka whakamana-
 ia, a ka whakangakaunuitia aua hiahia aka
 o ratau e whakamoemititia nei : A notemea,
 hei whakatutuki i aua tikanga, i aua take,
 me aua hiahia, e tika ana kia whakaritea he
 huarahi e taea ai te whakatu etahi ropu ta-
 ngata Maori, i runga i te ritenga pooti mo
 roto i aua takiwa, a hei whakahaere i nga
 tikanga kua korerotia ake nei, a, kia whaka-
 whiwhia aua ropu tangata ki nga mana e ta-
 ea ai e ratau te whakatutuki nga ritenga me
 nga tikanga whakahaere era nei e whakata-
 kotoria, kia ahei ai ano hoki ratau ki te ha-
 nga  ruuri-whakahaere, a, ki te whakatutuki
 hoki i nga mahi e mahia ana i raro i aua
 mea:
    No REIRA  KA MEINGATIA  HEI TURE, E TE  RU-
 NANGA NUI  O NlU TlRENI, E NOHO HUIHUI  ANA J
 ROTO I TE PAREMATA i RUNGA ANO HOKI I TONA
 MANA,  ARA:—
   1.  Te Ingoa poto o tenei Ture ko "Te
 Ture Kaunihera Maori, 1900.
   2.   "Maori" tona tikanga i roto  i tenei
 Ture ko nga Maori, me nga Haawhe-kaihe,
 me o ratau Uri. "Whakatakotoria,"  tona ti-
 kanga he huarahi whakahaere i whakatakoto-
ria e te Kawana i raro i tenei Ture.
   3. Ka ahei te Kawana ki te whakaputa
 panuitanga hei wehe i tetahi takiwa hei ta-
 kiwa Maori, mo runga i nga tikanga o tenei
 Ture, a, ka ahei ia a muri atu ki te whakare-
 reke, ki te whakakore ranei, i taua panuita-
 nga.
   4.  I roto i tetahi takiwa i panuitia hei
takiwa Maori i raro i tenei Ture, me tahuri
tetahi kai Whakawa tuturu, Apiha ranei a te
Kawanatanga  i whakaturia i roto i taua pa-
nuitanga (a muri ake nei huaina ai ko "Te
Apiha Whakahaere  Pooti"), e whai mana
whakahaere ana i roto i taua takiwa, a te
wa tuatahi tonu e taea ai e ia te panui ki
nga waahi tangata o taua takiwa i runga i te
panui-a-nupepa, panui whakapiri, panui pe-
hea atu ranei, kei tana i pai ai te tikanga, e
whakatuturu ana i tetahi ra, engari kaua hei
  hoki iho i te rua tekau matahi ngara i muri
  iho i te ra i whakaputaina ai taua panui, e
  whakatuturu ana i taua ra hei ra pootitanga
  Kaunihera Maori mo taua takiwa ; a, i roto
  i taua panui me whakaatu te waahi hei tae-
  nga mo nga whakahuanga Ingoa o nga Ma-
  ori e meatia ana kia pootitia, mo taua Ka-
  unihera Maori, me te whakamarama ano ho-
  ki i nga kupu tohutohu ki nga tangata e
  whai mana ana ki te whakahuahua Ingoa hei
  mema mo te Kaunihera i runga i tana i kite
  ai e tika ana.
    5.  Hei taua ra i whakaritea i runga ake
  nei, me noho te Apiha whakahaere pooti ti-
  mata i te tekau o nga haora i te awatea, tae
  noa ki te wha o nga haora i te ahiahi, ki te
  waahi i whakaritea hei whakahuatanga Ingo-
  a, he mea tuhituhi, he mea whakahua-a-
  ngutu noa ranei, o te Maori, o nga Maori
 maha  noa ata ranei, engari me kaua e maha
 atu i te tekau marua tangata, hei mema mo
  te Kaunihera, a nga tangata e noho ana i
 roto i tana takiwa, e whiwhi pooti ana mo
 tetahi mema Maori nao te Wharo o Raro o
 te Paremata.
   6.  Me tu he Kaunihera mo ia takiwa tera
 e rohea e whakaturia i raro i tenei Ture, a,
 koia enei nga monia mo ia takiwa, ko te me-
 ma  Apiha Kawanatanga, a ko etahi atu me-
 ma, kaua e tokoiti iho i te tokoono, a kaua e
 tokomaha atu i te tekau marua, me pooti i
 roto i nga Maori o te takiwa moua te Kauni-
 hera e pootitia ra. a me whakahaere  taua
 pooti i runga i nga tikanga e mau ake nei ;
 a ko te maha o nga mema mo ia takiwa ma
 te Kawana e whakahua, a te wa e rohea ai e
 whakaturia ai ia takiwa ; a ka whai mana
 te Kawana i runga i tana panuitanga, ki te
 wawahi i ia takiwa i runga i ana wawahanga
 i whakaaro ai he pai, a mana e whakahua he
 panui, te tokomaha o nga mema e taea te
 whakatu i runga i te pooti mo ia o aua wa-
 hanga.
   7.  Ko nga Maori  tekau marua,  tokoiti
 iho ranei, kua kiia i runga ake nei ma te
 Kawana e whakarite te ratau tokomaha, i whi-
 whi i te nuinga o nga whakahuanga Ingoa
 ka tu ko era hei Kaunihera mo taua takiwa,
 a, me whakahau e te Apiha whakahaere po-
 oti i te tekau marua o nga haora i te awatea
 o te ra tuatahi tonu i muri iho o te ra wha-
 kahuanga Ingoa, kia whakapirihia he panui ki
 tetahi waahi marama e kitea nuitia ai te ta-
 ngata, hei whakaatu i nga Ingoa o nga ta-
 ngata kua tu hei mema mo te Kaunihera ;
 a me tuku atu ano hoki e ia nga Ingoa o ta-
 ua Kaunihera ki te Minita Maori, a mana e
panui ki roto ki te Kahiti hei whakaatu koia
 tera te Kaunihera mo taua takiwa.
   8. I roto ia takiwa Maori i whakaturia i
raro i tenei Ture me tu te Kaiwhakawa tutu-
ru i te taone nui o taua takiwa, tetahi atu
tangata ranei i whakaturia e te Kawana i ia
wa i ia wa, hei Mema ex officio mo taua Ka-
unihera, a ka huaina  a muri ake nei ko te
"Mema Apiha Kawanatanga."
  9.  Ko enei tikanga e whai ake nei ka pa
ki nga whakatuunga Kaunihera.
  (1.) Ko  nga tangata katoa e whiwhi poti
ana i nga pootitanga Mema o te Kaunihera,
e ahei ana kia pootitia hei Mema mo taua
  Kaunihera.
    (2.) Ka ahei noa atu tetahi Mema o te
 Kaunihera ki te whakamutu i tona Memata-
 nga  i runga i taua kupu-a-tuhituhi atu ki te
 Tiamana, i runga ranei i tana kupu i puaki-
 na-a-ngutu atu i tetahi tuunga o te Kauni-
  hera.
    (3.) Ki te hara tetahi Mema i te hara e
 whiua  ai ia ki te whareherehere i raro i teta-
 hi o nga Ture o te Koroni ka whakakorea e
 tena tona nohoanga.
    (i.) Ki te ngaro atu tetahi Meina i nga
 taunga honohono e wha  o te Kaunihera, a
 ehara i te mea whakaae e te Kaunihera kia
 ngaro atu ia, heoi ka whakakorea tona noho-
 anga.
   (5.) Kia toru nga tau e tu ana ia Mema
 o te Kaunihera, ara, ki te kore e matua wha-
 kakorea te Kaunihera.   Ki te watea tetahi
 nohoanga o te Kaunihera kia ahei te Kawana
 ki te whakatu i tetahi atu Maori hei whaka-
 kapi i te nohoanga o te Mema i whakamutu
 ra i a ia. I te wa e takoto watea ana tetahi
 nohoanga  o te Kaunihera ka mau tonu te
 inana o taua Kaunihera  i raro i tenei Ture,
 ahakoa kua tokoiti iho ona Mema.
   (G.) Ka ahei noa  atu te Kawana i tana
 wa i kite ai, ki te whakaaro ia he mea tika
 kia peratia, ki te whakakore atu i tetahi Ka-
 unihera a ki te whakahau kia tu he pootita-
 nga hou.
   (7.) Ka  ahei te Kawana  i ia wa ki te
 whakatu i tetahi rangatira Maori o ia takiwa,
 me tapa he ingoa mona ko te Kai-tohutohu
 Kaunihera, hei tohutohu i te Kaunihera i te
 Kawana   ranei, ahakoa i tonoa ia kia pera
 kaore ranei, mo nga mea katoa e pa ana ki
 nga mahi e whakahaerea ana  i raro i tenei
 Ture.
   10. Me  mana  enei tikanga e whai ake
 nei mo nga huihuinga o te Kaunihera:—
   (1.) Ko  te huinuinga tuatahi o te Kauni-
 hera ma te Minita mo nga Mea Maori e ka-
 ranga, a ko nga huihuinga o.muri iho ma te
 Tiamana e karanga, i runga i tana huarahi i
 kite ai he pai.
   (2.) I te huihuinga tuatahi me whakatu
e te Kaunihera tetahi o ona Mema hei Tia-.
mana,  a rae tere tonu te haere o taua Tia-
 mana  ki te Apiha whakahaere Pooti kia
oatitia ia ki te oati hei here i tona piri pono
ki te Kuini, a kua whakamana taua Apiha e
tenei Ture hei whakaoati i taua Tiamana.
   (3.) I te mea kua  oti te whakaoati e te
Tiamana,  hei reira mana e whakaoati nga
Mema  katoa o te Kaunihera. Kia oti te oati
e te Mema katahi ra ano ka mana tona no-
hoanga.
  (4.) Kaua  he mahi e mahia e te Kauni-
hera ki te kore e noho he korama ki to ratau
Whare  huihuinga, e whai korama ai ina hu-
ihui nga Mema me tae te hawhe te nuinga
atu ranei o ratou ki reira. Engari ki te tu-
pono tokoono tonu nga Mema o te Kaunihera
o tetahi takiwa kia tokowha o ratou e huihui
e whai korama ai.
  (o.) I  nga huihuinga  o te Kaunihera,
mehemea  kei reira te Tiamana, ko ia hei
tumuaki Tiamana, engari ki te ngaro ia i
tetahi huihuinga ma nga Mema i rokohanga
ki reira e whakatu he Tiamana nao tera hui-

      [NAMA 18, O  TE TAU  3.]  TE PUKE  KI HIKURANGI, HEPETEMA   HATAREI  15th 1900. [Wharangi No. 2] ,
   huinga o te Kaunihera.
     (6.)  Ko  ia putake e tae atu  ana  ki te
   aroaro o te Kaunihera me whakatau i runga
   i te pooti a me tau ki ta te nuinga o nga
   Mema   i reira i pooti ai, a ki te riterite nga
   pooti me whai pooti tuarua te Tiamana, te
   Mema  ranei i whakaturia hei Tiamana a
   mana e whakatau.
     (7.) Me whakahau  e te Tiamana kia tu-
   hituhia ki roto ki tetahi pukapuka nga korero
   o ia huihuinga o te Kaunihera. a me tuhi ki
   roto ki taua pukapuka nga ingoa o nga Me-
   ma i tae ki ia huihuinga o te Kaunihera me
   nga ingoa o ia Mema i pooti mo tetahi puta-
   ke, me te whakaatu ano i te taha i pooti ai
   ratau, ina pooti te Kaunihera. Me tuhituhi
   hoki ki roto ki taua pukapuka ia whakatau,
   ia ota, ia mahi whakahaere i mahia e te Ka-
   unihera, hui atu ki nga motini i whakaaetia
   ai tetahi Mema kia ngaro atu i tetahi hui-
   huinga o te Kaunihera.
     (8.) Ko nga korero i tuhituhia o nga ma-
   hi i whakahaerea i te huihuinga o mua atu o
  te Kaunihera me panui e te waha ina huihui
  te Kaunihera i muri iho, a ki te pai aua ko-
  rero ki te Kaunihera, me haina e te Tiamana
  aua  karero i te aroaro o te Kaunihera, a me
   tuhituhi e ia te ra i hainatia ai e ia.
    11.  Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa ki
  te hanga, ki te whakarereke, ki te whakati-
  katika ranei, i nga huarahi-whakahaere i nga
  mahi  a te Kaunihera. A  ko ana huarahi-
  whakahaere, aua whakarereketanga me aua
  whakatikatikanga  me  perehi ki roto ki te
  Kahiti, a hei reira kua whai mana aua mea.
    12.  Me  whai hiiri te Kaunihera, ma te
  Minita mo nga Mea  Maori e whakaae tona
  ahua, a me whakamihi taua mea hei hiiri i
  nga pukapuka e whakaputaina ana e te Ka-
  unihera, kia whakaponohia ai te tika o aua
  pukapuka .
    13. Ko ia Mema o te Kaunihera ka tika
  kia whakawhiwhia a kia utua ki etahi moni
  hei whakahoki atu i ana moni i pau i ona
  haereerenga atu ki nga huihuinga o te Kau-
  nihera, a ma te Kawana i ia wa i ia wa e
  whakarite e  whakatuturu  te rahi o ana
 moni.
    14. Ko  nga  utu-a-tau mo te Tiamana,
 me  nga moni kua  whakaritea i runga ake
  noi hei utu i nga Mema o te Kaunihera, me
 era atu moni katoa e tika ana kia whakapaua
  i runga i nga whakahaerenga o tenei Ture,
 ma te Kaute o nga moni topu a te Kawana-
  tanga o te koroni e utu.
    1"). Tetahi mahi ma te Kaunihera  he
  tuhituhi, a ka ripoata atu ki te Kawana i ia
 wa  i ia wa, i etahi tikanga whakahaere tera
 o paingia e nga Maori a tera e tika mo nga
 mahi e whai ake nei, ara:—
    (1.)  E taea  ai te uiui, te whakariterite,
 me te whakatutuki o nga mana, o nga mahi
 me nga mana, e eke ana ki runga kia ratou,
 ki o ratou Iwi, ki o ratau  kainga, ki ia ta-
 ngata ranei o ratau, me era atu mea e pa ana
 ki te ahua o ta ratou noho me ta ratau wha-
 kahaere i o ratau Whare  me  o ratou kai-
 nga.
   (2.)  E taea ai te peehi o nga waahi kino
 o nga tikanga Maori, a kia hoatu hei whaka-
 pai mo  era ko  etahi tikanga  e ahei ai te
 whakaora o nga mate  me  te whiu o nga
 hara e kimihia nei i naianei ona oranga me
 ona eanga i runga i nga tikanga Maori.
   (3.) E taea ai te whakakaha  ake i nga
 mahi ako  kura, ako mahi-a-ringaringa, me
 nga whakahaere katoa mo nga kura Maori.
   (4.)  E taea  ai era atu mea  katoa e tika
 ana hei whakamu ake i te ora me te noho pai
 o nga tangata Maori o ia takiwa.
   16.  Ka whai mana te Kaunihera o tetahi
 takiwa Maori i whakaturia i raro i tenei Ture,
 ki te hanga, a i ia wa i ia wa ki te whakati-
 katika ki te whakakahore atu ranei i etahi
 tikanga-whakahaere mo enei mo etahi ranei
 o enei take e whai ake nei, ara:•—
   (1.) Hei  whakarite i te ora me te noho
 tika o nga tangata e. noho ana i roto i tetahi
 kainga Maori, pa, waahi ranei e tu puputu
 ana nga Whare tangata.
   (2.) Hei akiaki kia tahia nga para o roto
o nga Whare tangata me era atu ahua Wha-
re e paru ana e ahua kino ana, kia ma a roto.
   (3.) Hei peehi i nga tikanga kikino.
  (4.) Hei whakamutu  i nga mahi haura-
ngi-
  (5.)  Hei tiaki i nga Whare runanga me
era atu Whare  o te katoa.
   (6.) Hei peehi i te raruraru kuri haereere
noa, a hei whakarite hei whakapumau i nga
mana, i nga mahi me nga taumahatanga e
                                                                      *
    tau ana ki runga ki nga ariki o nga kuri, me
2   era atu tangata mo runga mo nga kuri e ha
   ereere noa ana.
     (7.) Mo  te paranitanga me te maaka ta-
   nga o nga kau. o nga hoiho, me nga poaka
   hei tohu e mohiotia ai te tangata nana, a
   hei peehi i nga mahi tahae mo runga mo te
    paranitanga me te maakatanga o aua Kara-
    rehe, hei. peehi hoki i nga mahi tahae kau,
   tahae ranei i nga kiko me nga kiri o nga kau
i   e patua ana.
• •   (8.) Hei tiaki hei whakahaere hoki i nga.
  pa tuna, me te whakarite tikanga mo te ha-
    nganga o aua mea  kia kore ai e raruraru e
    araitia ranei nga awa e haerengia ana e nga
    tima ririki, e nga poti ranei; a hei tiaki hoki
   i nga kupenga me nga hinaki ranei kei wha-
    kakinongia kei pakaruhia, hei tiaki hoki inga
   pareparenga awa, me nga ngaherehere o nga
   taha awa.
     (9) Hei tiaki whakahaere hoki mo nga
   mahinga  tio, mahinga pipi, mahinga kutai,
   mahinga ika a nga Maori me era atu waahi
   mahinga  kai a ratou, a i ia wa i ia wa ki te
   kati i aua mahinga  kai, ki te tiaki ranei i
   aua waahi kei pau nga kai o reira, me te ha-
   nga rahui hei tiaki i te whakatupunga o aua
   ika makoi, tuna ranei kei pau rawa, me to
   whakanohonoho ano he pera ki nga waahi e
   tata ana te pau me te kore, nga kai pera o
   reira. Engari ia me kaua aua tikanga wha-
   kahaere e hanga kia taputapu ki nga ritenga
   o tetahi atu Ture ranei e pa ana ki aua take
   ki etahi atu take penei ranei.
     (10.) Hei  tiaki hei whakahaere hoki i
   nga Urupa Tupapaku, me te whakaora i nga
   taepa Urupa Tupapaku, me te hanga  rori
   huarahi ranei i runga i aua Whenua, me te
   whakato rakau, me te hari atu ranei i nga
   rakau o reira, me te whakarite tikanga, me
   te whakahaere i nga aronga katoa o aua U-
  rupa Tupapaku.
     (11:) Hei tiaki i nga papa takarotanga,
  me te whakarite tikanga whakahaere mo nga
  mahi whakataetae, me era atu mahi takaro e
  maia  ai te tangata.
     (12.) Hei whamutu   atu i te kai hikareti,
  tupeka ranei a te tamariki, me te whaina i
  nga tangata whakawhiwhi i nga tamariki ki
  aua mea.
    (13.) Hei whakamutu i nga mahi purei
  moni me nga Whare purei, a hei whakahae-
  re hei whakakore  ranei i nga Whare tutu,
  me nga ruuma  Piriote.
    (14.) Hei mahi  hei whakahaere hoki i
  nga wai o nga Kainga Maori, me nga pa, me
  tiaki tika i aua wai kei whakaparuparutia.
    (15.) Hei whakatakoto hei hanga hoki i
  etahi tikanga e karia ai etahi awa paipa hoi
  tahi i nga wai paruparu o nga Kainga mo
  nga pa, kia takoto ma ai pai ai hoki aua Ka-
  inga, me aua pa, a hei whakahaere tikanga
  e takoto ora ai, e takoto ma ai hoki aua awa
  paipa.
    (16.) Hei whakahaere tahi me  te Tari
  mo nga mahi Paama (a ko te Kaunihera a-
  no hei agent mo taua Tari) i nga take katoa
  e pa ana ki nga Kararehe, ki nga mate ranei
  o nga Kararehe, me te hapai i nga whakaha-
  ere katoa e tika ana hei arai hei whakamutu
  atu ranei i te mate piwa Poaka, me era atu
  mate e pa ana ki nga Kararehe rarata, me te
  Ripoata atu ki te kai titiro Kararehe a te Ka-
 wanatanga i nga paanga mai o aua mate.
    (17.) Hei whakarite i te nui o nga wahi-
  ne hei utunga ma nga Maori, e takahi ana i
  te katoa, i etahi ranei o tikanga-whakahaere
  katoa, me inatua tuku atu ki te Minita Mao-
  ri kia whakaaetia e ia, a e kore ano hoki e
  whai mana, kia oti rano te panui e te Mini-
  ta ki roto ki te Gazette me te Kahiti.
    17.   Ka whai mana te Kaunihera ki te
 whakatu i etahi Maori o tetahi Kainga Mao-
 ri, pa ranei hei Komiti, kia kaua e hoki iho
 i te toru, e neke atu ranei i te rima ona me-
 ma, ka huaina tona Ingoa ko te Kouaiti Ma-
 rae, a ma ratau e whakahau i raro ano i te
 mana  whakahaere o te Kaunihera, kia wha-
 kamutua, kia whakakorea atu ranei nga mea
 kino, kia whakangaromia ranei nga mea ki-
 kino tena e waiho hei whakararuraru i nga
 Maori e noho ana i tetahi Kainga Maori, pa
 ranei; ma ratau e akiaki i nga tikanga e
 tiakina tikatia ai nga whare tangata me era
 atu whare, me te whakahau atu kia whaka-
 orangia, kia whakahoutia, kia haria atu, kia
 wawahi ranei; a ma ratau e whakahaere, i
 raro ano i te mana o te Kaunihera kua kiia
 ake nei, nga tikanga katoa e whakatutukitia
 ai nga tikanga-whakahaere mo nga Kainga,
 mo  nga pa ranei, me te ripoata atu ki te
   Kaunihera ina takahia ana mea.
     18   Mo  ranga mo nga ritenga o tenei
   Ture me  "The Public Health Act," 1900,".
  me whai mana te Kawana i runga i te panui
   i perehitia ki roto ki te Gazette me te Kahiti,
   ki te panui i tetahi Takiwa Maori hei health
  takiwa i raro i nga ritenga o "The Public
   Health Act, 1900," a hei reira ka tu te Kau-
  nihera Maori hei health Komiti me te whai
  mana  ki te whakahaere i nga tikanga e tiaki-
  na ai te ora o te tangata, me te hanga rae te
  whakahau kia whakaritea e  nga Maori,  i
  runga i nga huarahi e whakaaetia aua e te
  District Health Officer tera ranei e whaka-
  takotoria e Te Kawana.
     19.  Ka whai mana  te Minita mo nga
  Mea Maori i roto o nga mom e wehea ana
  mo nga mahi  Maori i raro i te "Civil List
  Act, 1863," i roto ranei o nga moni e pooti-
  tia ana e te Paremata mo aua mahi, ki te
  awhina, engari kaua e neke atu i te pauna
  kotahi mo te kotahi pauna, o nga moni katoa
  e kohikohia ana e te Kaunihera i nga Maori,
  i runga ranei i etahi atu huarahi, hei whaka-
  haere i nga mahi tiaki i te noho o te tangata
  e tupu haere ai te ora o te Iwi.
    20.   Kua whakamanaia te Kaunihera e
  tenei Ture ki te whakato i tetahi Kai-rehita
  Whanautanga, Matenga, Marenatanga, a me
  tuhituhi e ia nga whanautanga, nga matenga
  me  nga marenatanga, tangata  ki roto ki
  tetahi pukapuka ka tuku atu ai i nga tauira
  o aua mea, kia rua nga kape, i ia toru ma-
  rama ki te Pakeha Kai-rehita Whanautanga,
  Matenga, Marenatanga,  e tata ana ki taua
  kainga i runga i nga huarahi kua whakata-
  kotoria.
    21.   Hei huarahi e taea ai te wh
 me  te whakakakahu i nga tamariki poriro o
 te lwi Maori, ina kitea te papa o tetahi tama-
 iti poriro, me whiu taua tangata e te Kau-
 nihera kia utu ai ia i tetahi moni i ia wiki,
 kia whakarite ranei i tetahi atu moni, hui
 oranga mo taua tamaiti i runga i ta to Kau-
 nihera i mahara ai he tika, a me tono kia
 takoto ho punga kia puta tika ai nga moni e
 ora ai taua tamaiti.
   Engari ia ki te tupono he Pakeha te papa
 o te tamaiti poriro a tetahi wahine Maori,
 heoi kua whakamanaia to Tiamana o tenei
 Ture, i  runga i te Ingoa 6 te tangata kua
 whakamanaia e "Te Ture mo nga tangata
 Rawakore, 1894." ki te tuku hamene i runga
 i nga ritenga kua whakaritea e taua Turo
 mo nga tamariki poriro.
   3O.  Me tiaki a me whakahaere e te Kau-
 nihera, etahi tikanga hei arai i te toro haere
 o te tataramoa, o te paahi, o te parakipere,
 me era atu taru kikino, a me whai-mana ia
 ki te whakahau kia topea kia tahutahuna atu
 aua tu taru, a ki te kore nga tangata nona
 te whenua e whakarongo, heoi ma te Kauni-
 hera e whakarite he tangata hei tope, hoi
 tahutahu i aua taru, a ka tono atu kia utua
 ana moni i pau, i te tangata nona te whenna.
   Mo runga mo nga mea katoa i raro i tenei
 tekiona, me whakahaere e te Kaunihera ana
 mahi i raro i nga tangata kua whakatuna
 etahi atu Ture a, te Paremata, i paahi ai hei
 whakatakoto tikanga mo nga taro kikino.
   23. Ka  whai-mana te Kaunihera, i raro
 ano i te whakaae a te Kawana ki te whaka-
 tautau reiti, mo roto i tona takiwa, a ki te
 kohikohi i aua reiti.
   24.  Mehemea ki te kore tetahi Maori, e
 whakaae ki te utu i tetahi whaina, i whaka-
taua i raro i nga tikanga-whakahaere ihanga
i raro i tenei Ture, heoi tenei kua whakama-
 naia te Tiamana o te Kaunihera, ki te ha-
mene  i taua tangata ki te aroaro o to Kooti
whakawa  hara, hei huarahi e riro mai ai i a
ia ana whaina.
   25. Ko  nga reiti katoa, me nga whaina,
me  nga whii e whakataua ana, e kohikohia
ana e te Kaunihera, ina riro mai i a ia rae
utu atu ki roto ki te kaute a te Kaunihera i
tetahi  peka tari ranei, o te peeke kei a ia e
takoto ana te kaute moni a te Koroni, ka,
huaina taua kaute ko te "kaute a te Kauni-
hera Maori," a heoi te huarahi e taea atu ai
nga moni o taua kaute, ma te haki anake i
hainatia e te Tiamana, a i hainatia tuaruatia
e te mema apiha Kawanatanga.
  26.  Ko  te katoa  ko  etahi ranei o aua
moni a te Kaunihera kua korerotia ake nei,
me whakapau ki runga ki nga mahi tiaki i te
ora o te tangata, me era atu aronga mahi
tena e whakamana e te Kawana, i a wa i a
wa i runga i te kupu tohutohu a te Kauni-
hera.
  27.  Me  ata tiaki marire te Kaunihera, i

     [NAMA 13, O TE TAU 8.]  TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA  HATAREI 15th 1900. Wharanga No. 3] 
  ana kaute me  ana riihi katoa, hei tirotiro-
  hanga, me te hanga i tetahi ritaana i a ra
  whakamutunga  o ia koata tau, hei whakaata
  i nga moni i tae atu kia ia me nga mea i
  whakapatia e ia, me te tuku atu kia rua tahi
  nga kape o tana ritaana ki te Minita mo te
  taha Maori.

             - Matahiwi Clive.
                Hepetema 7th 1900.
    Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
  e hoa ma tena koutou katoa kia ora koutou,
  e te Etita utangia atu enei kupu ruarua, ki
  runga i a te "Puke," hei utanga mana, hei
  kawe raana ki nga marae nunui o Aotearoa,
  me te Waipounamu hoki, he nui te ua b He-
  retaunga nei, i tenei marama ia Hepetema
  nei, me te wai-puke hoki o nga awa, kaati i
  runga i te roa o te marangai katahi ka haere
  etahi tangata ki te tirotiro haere i nga wha.
  naunga, i runga i te ngakau aroha, ki nga
  whanaunga i te araitanga a te marangai, i
  nga tangata nei, e haere nei i te rori ka kite
  raua i tetahi tuna nui e 6 putu te roa, ko te
  Ingoa o taua tuna, ki te kii a nga Maori nei,
  ko tiaki, katahi ka ui atu nga tangata nei ki
  te tuna nei wea u ko tiaki, ka whakahokia
  e te tuna nei, ai ko neke kiriki mai poai, ka-
  tahi nga tangata nei, ka mataku i taua tuna,
  e "Puke" kei hoha koe, tukua atu ki nga
  marae nunui o Aotearoa me te Waipounamu,
  tenei mea hou, heoi kia tau te rangimarire-
  tanga kia koe e te ''Puke," ma te kaihanga
  o te rangi me te Whenua koe e tiaki.
             Na P. M. Ereatara

              Horowhenua.
                 Hepetema 5th, 1900.
    Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
 tena koutou katoa me nga tamariki hauta i
  to tatau taonga, e korero nei i waenganui i o
 tatau Marae, hei hoatu maramatanga ki tena
 tamaiti ki tena Wahine ki tena Kuia ki tena
 Kaumatua hei whakaoho i nga ngakau e moe
 ana i roto i nga tinana, ko tenei tena koutou
 katoa i raro i nga ngutu o to tatau Kauma-
 tua o Tamahau, kia tohungia to tatau Kau-
 matua  e to tatau Ariki e noho iho nei i te
 rangi.
   E  te Etita tenei taku  reta mo  to tatau
 whanaunga  mo te Hon Timi Kara, Minita
 mo te taha Maori, ma "Te Puke"' e hari atu
 kia kite iho ia me nga  Iwi titiro hoki i to
 tatau taonga i a "Te Puke," e hoa tena koe
 i roto i to taua Iwi i te Pakeha, e tatari mai
 na koe i nga rengarenga hei oranga ngakau
 mo  to Iwi Maori, koia au i naihi ai kia koe
 kia puta mai ia koe tetahi aroha kia matau
 ki tenei ahua o taua ki te Maori, i rongo ho-
 ki ahau ia koe e korero ana i te oranga mo
 te Maori ia tatau i Turakina i te hui a Ngaa-
 ti Apa i te Hooro Taraipi, me nga Ture me
 te rarangi Tupapaku, i roto i taua karanga
 kotahi i tu nei i te 11 onga ra Hune 1900,
 heoi makona  ana  te kanohi ki te titiro, pai
 ana te kai a te taringa i te waahi kia ia, heoi
 i roto i te ngakau e penei ake ana katahi te
 Iwi Maori ka ora ki o kupu e korero nei, ka-
 ati ko koe e korero ana i te whakakotahi i nga
 ngakau kia kotahi, kaore ia ko Ngaati Apa
e takoto ke ana nga whakaaro, e penei ana
 koa te Atua anake i pai ai a ratau hei tango,
ko nga mea  kaore ratau e pai ka tapahia atu
ki waho, heoi ko Aperahama Tahunuiarangi
i whakahe ki taua mahi a Ngaati Apa, otira
i te hui i tu ki te Kopiro i te Whare runanga
o Hone Waitere i te Takurua no Horowhenua
nei  tetahi Taitamariki i tahuri tonu ki te
whakahe i nga mahinga me nga korero o ro-
to o taua pukapuka rarangi Ingoa a Ngaati
Apa, heoi nau i peehi te kupu a taua tamaiti,
kaati kai te mohio koe ki taua tamaiti me
nga Tupuna kua mate e mohio ana me nga
korero o mua kai a ia katoa, heoi i taua hui
i tu nei i te 11 o Hune, ka whakahe ano ia
mo  Aperahama Tahunuiarangi, otira hei aha
ma  etahi o nga rangatira e hapai ana i o ra-
tau tinana e waahi nui tonu i te korero, heoi
taupatupatu  ana ratau kia  ratau ano, otira
ko nga tino Kaumatua e mohiotia ana o mua
mai kai roto ratau i te ngakau rangimarie e
noho ana, kaati no muri mai nei o taua hui
katahi au ka kite i taua pukapuka rarangi
Ingoa o Ngaati Apa tuturu, heoi ko au te ta-
ngata mate i roto, ko tooku teina me ana
Uri kai roto me nga Uri a to maua Tuahine
e wha i uru, kotahi kua panaia kai waho o
ta ratau rarangi Ingoa, ko taku tamaiti tonu
ake kai roto, engari ko au i tapahia, mehe-
mea e mahara  penei no te Iwi  kia tataitia
ano e au tooku putanga mai i a Apa pai noa-
   atu, kaati me penei e au ko Ruatangata te
   Whenua ko Apa te take ki taua Whenua ko
   au tetahi kai roto i taua Whenua ko aka eka
   145 nuku atu iti iho ranei, engari ko etahi
   o nga Kaumatua nana i whakatakoto nga
   korero mo taua rarangi 86. eka nuku atu iti
   iho ranei kai roto i te oranga 6 tenei ao katoa,
•  kaati he nuinga o Ngaati Apa kai roto ia o
   Ngawairiki ia Rangitaane me Muaupoko,
   nui atu nga hia i tenei i raro iho o tooku hia
   nei, kaati ko taaku tikanga e Timi ka Inoi au
   kia koe, mo matau katoa, mo nga mea i pa-
   naia ki waho o taua rarangi, ki te pataitia
   mai moku ano to matau rarangi e tuhi atu
   nei kia koe ? ko ahau hoki e whakahe ana au
   ki te urunga o etahi ki roto i taua rarangi
   Ingoa, ao etahi Iwi ke noa atu, kore rawa
   he koea putu, he koea inihi ranei, i roto i
   nga takiwa o Ngaati-apa, ara i Whanganui.
   o te awa o Whangaehu, me te awa o Rangi-
   tikei. Heoi  ka tuhia e au ki raro iho nei,
   hei titiro mau ki te kape i a koe o taua puka-
   puka, ara, o aku e whakahe nei. Takerei te
   Apaatua, Kararaina te Aue, Hingatu Paki,
   Maata Pahau, Puke Rangitauira, Hepetema
   Rangitauira, Kaporeihana Hepetema, Tau-
  poki Reremoana, Tiemi Rata, Arani Huima,
   Mere Kiriona. Takimoana, Meri Karikari,
   Metiria te Rangiwhakaingo. Ko te nuinga
   o enei tangata no Whangnui, no Taupo, no
   Ngapuhi, he toru koata Pakeha tetahi no
   Muaupoko.  Takerei te Apaatua, i tono ia
   kia uru ia ki roto i Ruatangata, i te take kia
   Apa, kaore i taea e ia te whakaputa tona ara
  heoi pangaia ana tana Keehi, tokorima ana
  Mokopuna  kai tenei rarangi, hei whakaatu
  tenei maku e Timi kia koe, i te hee o te ma-
  hinga i taua pukapuka, ko nga mea tika ka
  kapea ki waho, ko nga mea hee ka paingia,
  ko au hoki e korero penei ana, i runga i te
  kaha,  kore rawa tetahi tangata i roto i nga
  takiwa o Ngaati-apa, i runga ranei i te ma-
   ta o te Whenua, ki tuturu no Ngaati-apa a-
  nake, kore rawa kia kotahi, katoa te rarangi
  Ingoa o Ngaati-apa timata iho i runga puta
  noa ki raro, he haawhe-kaihe anake no nga
  Iwi maha, hei tino whakaatu tenei maaku
  kia koe, i whanau tonu au ki Rangitikei i te
  tau 1868, i whangaia tonutia au ki Whanga-
  nui o Rangitikei, me te awa o Turakina, pa-
  keke noa au ki reira. Heoi no te 5 o nga ra
  o Hepetema 1899, katahi ano au ka haere
  mai ki tetahi oku ahua kia Muaupoko, ka
  motu nei au ki waho i te. rarangi Tipuna o
  Ngaati-apa, heoi e koro, e kui, e tama ma, e
  hine ma, e pa ma, e whae ma, kai pouri
  mai, he moto kua pa kai te karu, e kore ho-
  ki e taea e au te pewhea, ite mea engari kou-
  tou kua kite, tena ko au kai te waahi tonu o
  te rangi, kai te po, koia nei e Timi aku ku-
  pu kia koe, i runga i te pai o au korero, ka-
  tahi ano hoki au ka ata rongo atu ki tou reo
  e korero mai ana, me te rekanga hoki ki to-
  ku ngakau, kaati ko te mutunga ake tenei o
  aku kupu kia koe. Ko taku tikanga mo ta-
  ka tinana, me te rarangi Ingoa ano o Ngaati-
  apa kai waho, penei me te rarangi Ingoa a
  Ngaati-apa i mahi nei, ki te whiwhi a Nga-
  ati-apa i tetahi, i etahi aroha ranei, i a koe,
  i te Kawanatanga, kia, riterite tonu te kai o
  matau katoa.
    Ko  tenei kia ora tonu koe i roto i nga ti-
 kanga nunui o te motu, maana e haramai ki
  a koe he waimarie, kia rite ai i a koe nga ti-
  kanga e whiwhi ai ou Iwi Maori, ki te pitopito
  oranga, e kimihia mai na e koe, ko te Ariki
  hei piringa mou, hei kai awhina hoki i nga
 wa  o te hee, ma te Ariki koe o te atawhai e
  tiaki ake ake Amine.
   Ko nga patai moku i runga i nga kupu o
 taku reta, maku ano e whakautu kia koutou
  ki te hunga patai mai.
   Na to pononga i roto i te Whakapono.
           Eparaima Te  Paki.

      TE TANGIHANGA A NGA.
      TANGATA O WAIRARAPA.
     MO PAORA ROPIHA.

                  Hurae 20th 1900.
   He  nui te tangi, i tangihia e nga tangata
 o Wairarapa a Paora Ropiha i taua ra, a te
 mutunga  o te tangi, ko nga whaikorero, ko te
 tangata tuatahi i tu ki te whaikorero o te ta-
 ngata Whenua, ko Takopa, (tuarua) ko Ho-
 romona, (tuatoru) ko Hawaikirangi, (tuawha)
 ko Te Atahikoia, (tuarima) ko Nepe, (tuaono)
 ko Tiaki-Tai, (tuawhitu) ko Ihaia, (tuawaru)
 ko Te  Hapuku,  (tuaiwa) ko H. Teatua,
 (tetekau) ko Te-Ua-Mairangi Temareikura,
 me te nui atu o te tangata Whenua, i tu ki
  te whaikorero, no te manuhiri, i tu atu ki te
  whakauta ata i nga whaikorero, me te poro
  poroaki ki te tupapaku, ko Purakau, (tetua-
  tahi) ko Tetakou,: (tetuarua) ko Tamahau,
  (tetuatoru) ko Tunuiarangi, (tetuawha) ka
  mutu nga whaikorero me nga poroporoaki
  ki te tupapaku, ka tae mai a Nireaha ratau
  ko ona hoa ki te tangi kia Paora no te po ka
  tae mai a Ngakeepa, ki te tangi ano kia Pa-
  ora, ka nui te tangi, ka haere ki te whare, ka
  tu a Teteira Tiaki-tai; haeremai e Huraha-
  nga ki te tangi kia Paora, ko tetahi tenei o
  nga kai-hautu i a tatau, kona tuakana, kona
  taina kua mate atu koia to tenei ra, ka mea
 ano ia haere mai e Tamahau, haere mai ko-
  utou ko tamariki ki te tangi kia Paora, ko te
 tangata tenei nana i pupuri tenei kupu a te
 whakapono,   ko  tetahi ano tenei o nga kai
  torotoro atu ia koutou i roto i nga takiwa o
  te kino o nga tangata o Heretaunga, he tiki
  tonu atu ia koutou he patu i roto i era ca
  kahori nei, ko tenei kua mate a. Paora, i
  roto i nga ra o te rangi-marire.
   Tamahau.   Ka mea, karanga mai kia ma-
  tau, tenei te haere mai nei ki te tangi kia
  Paora, e pai ana au kia nui kia maha o tatau
  ra e tangi ana kia Paora, kia pera hoki me
 te tangi hanga a Iharaira ia Hakopa, e 70
  nga ra i tangihia ai, otira i hoki atu ano te
 tangi a Hohepa me Iharaira kia Aperahama,
 kaati inga ra 70 tae mai kia te Karaiti e 600
 rau nga  tau, kaati ki taku whakaaro me
 whakatata ki nga naahi o te rangimarie, kaa-
 ti KO enei morehu o koutou kei te timata te
 whakatata  ki enei tikanga, otira me whaka,-
 marama ake e au, ko Piripi Te Maari te rohe
 atu ki muri, ko Piripi ano te rohe, hoki mai
 ki nga mahi o Wairarapa Moana, kaore rawa
 ia i pai kia riro i te Kawanatanga tena Moa-
 na, kaati i roto i nga ra o mua ko te Harawira
 Te  Tatere raua ko Piripi o tatau kai roto kai
 te Pou Whakamaharatanga, ara, no te 1840
 i timata mai ai te Whakapono o Ngaati Ka-
 hungunu,  otira i haere atu o tatau Tipuna
 matua i runga i te mate ki Nukutaurua, ko
 te Whakapono,   ko to ratau kahu tenei i te
 hokinga mai ki te Kainga nei, koia taua Pou-
 Whakamaharatanga   kei roto i Ngatauewaru
 e tu ana, kaore e taea te whakakorikori, kaati
 i muri ia Piripi ka tono te Kawanatanga kia
 tukua atu a Wairarapa Moana, whakaaetia
 ana e nga Morehu, me penei, he kai whaka-
 haere hou tatau mo te Moana nei, kia hou
 hoki he kupu ma  tatau, ko te kupu tenei a
 te Iwi kia koe. e Hau tukua atu te Moana
 nei ki te Kawanatanga tukua ' whakareretia
 atu, kaati ko nga tau i raruraru ai a Piripi
 me te Iwi ki te Kawanatanga 36 nga tau, ko
 te huarahi tenei i takoto atu ai nga Morehu
 o Wairarapa ki raro i tenei Kawanatanga e
 tu mai ne, me whakatakoto e au tetahi kupu
 maaku  ki roto i tenei Whare takoto ai, hei
 whakatitiro i te ngakau, koia ra tenei wha-
 kahoutia he whakaaro  mo  koutou. Taku
 tamaiti e Mohi, e tika ana to kupu, wahiiti
 nei kua whakaae atu au ki taau e ki nei kia
 hoki mai a te Momo Kiingi hei matua mo a
 raua pani ko tona Tuakana, e pai ana ano,
 engari ko taaku kupu kia korua ko to Tua-
 kana ko te Teira, e taku tamaiti e Mohi ko
 koe tonu hei awhina i nga Pani nei, rauhitia
 te morehu tangata whakawhaititia whaka-
 whanauhoutia tatau e koutou i muri to kou-
 tou matua, kua hua atu nga rarurarutanga
 i waenganui ia koutou i nga tangata o Here-
 taunga, kaati te pupuri i roto i o koutou
 ngakau, ka waiho  hei whakatangata ke ia
 koutou i roto i nga ra e ora ai koutou, kuhua
ki roto kia Paora, e Peni, Puhara, Te Rahui,
e Nepe, Ihaia, koia nei aku kupu kia koutou
e nga Morehu o te Marae nei, he oriori taaku.
  Popo  e tangi ana tama ki te kai mahana
waiho me  tiki ake. Hei konei mutu ai.
            Ka nuku te korero.
  P m. Tamahau.  Ka  mea ia he Waiata
ano taaku:—Kainga  ai au e te ao kohe o o te
ori e whakahorora. Hei konei mutu ai.
  Ko  tenei waahi o taku korero he whakaatu
naaku i te Take o taku haere i runga i te-
motu  nei, he kimi i te kakano Maori, i runga
i te hainatanga a te Kotahitanga i nga ta-
ngata Maori, a, ko te kaute o te lwi Maori
i roto i te Kirihipi o te tau kotahi mano e
waru rau e iwa tekau ma toru 1898,e toru tekau
ma iwa mano 39000, kaati no te takiwa o te
Pootitanga i o tatau Mema, ka kitea tekau ma
toru ano mano  18,000, katahi ahau ka kite
ki ta terenga o te ngaronga o te Iwi Maori i ro-
to i enei tau e 7 kahori nei. Kaati e nga Tai
tamariki kaore au e mea atu kia koutou kia
tahuri ki te mahi Ture mo te Whenua, enga-

      [NAMA 13. O TE TAU 3.) TE PUKE EI HIKURANGI HEPETEMA HATAREI 15TH 1900 Wharangi No 4
    ri ko taaku me kimi noa. koutou i te ora mo
   koutou tinana i runga i o koutou ringaringa,
   ahakoa mate pa mai mate pohara ranei, wha-
    kapaua o koutou kaha ki te rapu i te oranga,
   kei ao ana te ra, kei tamariki ana ano koutou
   kei mau ana te kaha, kaua hei tukua kia Ka-
   umatua rawa ka kimi ai i te ora. Na e aku
   tamariki e aku Mokopuna, whakarongo mai
   ki au e korero atu nei, he morehu au no ko-
   utou Tipuna,  kei mea i roto i o koutou nga-
   kau  kaore e tika tenei tangata hei  ako ia
   matau  hei tohutohu  ia matau, haere kia
   koutou naahi Pakeha  katikati Hipi tua nga-
   here, tapahi Karaihe,  mahi rori i era atu
   mahi ranei, e puta mai ai he moni, e mutu
   to mahi e ia tamaiti e ia tamaiti tangohia to
   moni e ia tamaiti e ia tamaiti, ka hoatu te-
   tahi waahi o to moni ki nga putea takotora-
   nga moni a te Pakeha, ko tetahi waahi hei
   tango haate hei tango tarau mou mo koutou
   ranei. Ko te takiwa hei kainga mau   i to
   moni, ko to Kaumatuatanga kua kore hoki
   ou kaha ki te mahi. Kaati tena, e nga Mo-
   kopuna tahuri ki te mahi paamu, tonoa nga
  . Whenua Kawanatanga, kai te paare tonu nga
   Whenua  o te Karauna ki te tangata e pirangi
   ana ki te mahi paamu, e tuhera ana hoki nga
   Peeke moni a te Kawanatanga he iti te tako-
   ha mo te rau £100 pauna, kaati i konei enei
   kupu aku kia koutou.
     Ko taku kupu  kia koe e taku tamaiti e
   Mohi mehoki mai koe S tenei, ki te ngaro o
   te tangata ki roto ki te Iwi, whakawhaititia
  te morehu tangata, engari koutou he tokoma-
   ha, kaati te tonotono ki nga tangata kia hai-
   na ki roto i te Putihana  a te hui i tu ki
  Rotorua, notemea ko matau  kua oti noatu
   te haina ki nga Putihana tuatahi o ta Pirato i
   tuhituhi ai kua oti te tuhituhi, ko tenei kaore
   ano i oti noa nga hainatanga tuatahi ki roto
   ki era putihana kahori ake nei, a kua puta
  mai ano tenei putihana hou e tono nei kou-
  tou kia haina ano, ko taku whakaaro e penei
  ana kia  makaia era o a tatau putihana o te
  tuatahi ra ki waho o te whare, katahi ano ka
  marama  i au te haina atu i tetahi putihana
  hou  atu.  kaati tena.
    Hurahanga;  ka mea, tenei te haere mai
  nei kia kite i to koutou Matua, nana i kara-
  nga  ake kia haere mai ki to tangi ki a ia,
  karanga mai e taku Tamaiti, e tika ana to
  kupu  e korero mai nei mo te kupu a nga
  tangata o  Heretaunga kia patua  matau,
  engari i noho tonu nga tangata o Wairarapa
  i runga i taua kupu i kiia ake ra kia patua
  matau,  engari no te taenga ake o Henare
  Matua ki roto ki Wairarapa, katahi ka wha-
 karongo ki te korero a nga tangata o Waira-
  rapa katahi ano a Henare Matua, ka ki kaati te
  waiho i to koutou ora i roto i to koutou whare,
  haere  whaakina  ki waho, kaati te waiho ia
  koutou, katahi ka kiia atu e matau ; E Ta
  kaore e taea e matau te pikau he ware matau
  engari mau tonu e pikau ma te tangata Ra-
  ngatira e mau kia taea ai te pikau koia tenei
  te take i puta ai ki waho.
    Nireaha ; ka mea e tu ake ana au ki runga
  ki taaku mahara kua mutu a tatau nei take,
  kua oti te whakatakoto e korua, - engari ko
  taku he kii ake me waiho a Paora i konei
  nehu ai, mehemea kai te pai te Whenua ka
  mutu.
    Renata Te Rahui; E ki ake ana au ki to
  tatau pai ki te ata whakarongo ki nga korero
  a nga tangata nei, e penei ana taku kupu ake
 kia tatau, ahakoa he nui nga take e korerotia
  mai nei, engari ko te take mo Paora tako, ko
  tenei Whenua kua riro i te Kooti, kua waiho
  hei taone, ki te maunu mai tenei Whenua ka
  wawahi  ai tenei Whenua, ka haere tika te
 Raina a te tangata tupono mai he whare ka
  haere tonu, kaati me korero atu au mo te
 taha ki te horere a taku Tamaiti i haere mai
 nei ki.te tiki mai kia mauria ki Porangahau,
 ko taku mo te korero a taku Tamaiti, penei
 ano me  tenei Kainga, he Whenua  raruraru
 ano a Porangahau, ko  Heta raua ko tona
 Taina kei Poneke, kei te mokete, kei te wha-
 kahaere  i etahi tikanga rereke ko  au he
 tangata ngawari noa iho ki nga tikanga katoa
 ko tetahi kaore aku Tamariki i roto i te wha-
 re  nei, kei te awhi tonu i to raua Matua,
• engari ma korua tonu e haere ki nga Pani
 na, kaati me korero ake au mo tetahi o a
 korua take ara mo te Whakapono, e tautoko
 ana au, he take-hou rawa tenei kia au, engari
he take tawhito ano tenei, mo ta korua kore-
 rotanga,e Tama ma  ka tino hou rawa atu
 kaati kua karangatia e korua he ra mo tatau
ka pai engari mea kai runga i tenei take, ko
nga take nunui me waiho atu i nga Iwi o
   runga i te motu nei, ko tatau me hoki mai
   tatau ki-roto pei, (Waiata Tangi), taku aroha
   kia koutou i te ahiahi ka uruki nei, ka mutu.
     Nepe Apatu ; Me korero ake au mo te take
   i huihui ai tatau, ko te rakau tena a nga ta-
   ngata o Heretaunga,  te kore whakaatu atu
   kia ratau, kaati he ohorere tonu te matenga
  o Paora, otira ka whaa taima noa atu, e tora
  nga ra o te paanga mai o tona mate. Ko nga
  waea i tukua, ki Heretaunga e 2, e 2 nga wa-
  ea i tukua, ki te Kawanatanga, e 2 ki te Mo-
  tuiti, e 2 ki Whanganui, 1 kia Raukura Ma-
  tenei, 1 kia Tamahau, 1 kia Te Momokiingi,
  1 kia Kahungunu.  Katahi ano au ka rongo
  he kupu poroporoaki ano taana, i te ra i mate
  ai ka poroporoaki au kia Paora, ko aku kupu
  haere kua oti ano ia koe taau kupu i te takiwa
  e ora ana koe, i kiia ai kia hoki koe ki Pora-
  ngahau, i korero ano a Renata pera ano me
  aku  korero, a Ihaia i korero ano, i pera a te
  Otimi i korero ano, pera katoa me aku korero
  engari i korero awangawanga tonu matau, he
  nui nga korero mo Hori, i whakaaetia e au
  kia riro a Hori ki Porangahau, kaati na Paora
  ano i haere mai ki au ki mai ai ki au kia
  unuhia s au taku kupu kia mauria ki Pora-
  ngahau, ka whakaae au kia waiho i konei,
  notemea nana tenei taone i mahi, kaati ko
  tenei kua oti taku whakaaetanga kia Te Atua
  kaati mo tetahi o a koutou kupu, ko au hei
  Paora i muri i a ia e whakaae ana au, kua
  oti katoa ia Paora te whakatautau haere a
  raua mahi ki runga ia matau • katoa e noho
  nei, ko taua Paora kei runga ia matau katoa
  tae atu ki ona Tamariki, otira kua Marae
  katoa ona Tamariki, tenei ano te takoto nei
 nga tino take, e whakaae ana au kia whanau
 hou  tatau, e tautoko ana au i tenei take.
   Te Otimi Taki; Mo te kupu i puta nei kia
 Ngai Toroiwaho, e whakaae ana au hei He-
  ramana au ko o Tuakana hei Kapene, kaati
 kua mate o Tuakana, ko a tatau Tamariki
 i ora ake nei ko ratau ano hei Kapene, ko au
 ano (hei Haramana, kotahi ano te oha kia
 Paora ko te teihana o te Tereina mo te taone
 Maori  kia tu ki Waipawa,  te teihana o Le
 Tereina, Tamahau, Tunuiarangi, Nireaha ka
 tukua  atu kia koutou kia rite ia koutou tenei
 Ohaki.
   Henare Te Atua; i haere tonu mai ahau ki
 te tiki mai ia Paora, ehara i au nana tonu
 ahau i tono mai kia haere mai ki te tiki mai
 i a ia, kia mauria ia e au ki Porangahau, kia
 riro ano ia ma ona waewae e kawe ki Pora-
 ngahau ki te Urupa ona Tipuna, ona Matua,
 ona Tuakana, onga Tamariki, ona Tuahine,
 ona Mokopuna, hei okiokinga mo tona tinana
 ko te takiwa hei tikinga mai i a ia ko te takiwa
 o te hui o Pohokura, kaati maku e whakarite
 tenei kupu e kiia nei e te korero a Tunuiara-
 ngi kia nehua  a Paora ki roto i te Whare
 Karakia, kaati mo te kupu a Renata Terahui
 e ki nei he kainga raruraru ano a Porangahau
 ara kei te mahi etahi o tatau i te mokete,
 whakarongo mai ki taku kupu, ae e mokete
 ana era o tatau i o raua ano hia, kaore i te
 Urupa, kaati kua rongo ake ano au i nga
 korero a nga Rangatira o te Marae nei, e ki
 ana kua whakaae  ena kia riro i au a Paora
 kaati kai ona Tamariki te kupu e toe ana.
   Ihaia Hutana; ka mea, e nga tangata o
 Wairarapa tena koutou, ko etahi o a koutou
 take, kaore au e korero, ko te take mo to
 koutou Whanaunga, e wha nga lake hei ko-
 rerotanga ake maaku, tuatahi, mo te Whaka-
 pono, tuarua, mo te mahi paamu, tuatoru,
 mo nga Hoia, tuawha, mo te Ture e nangaia
 ana i runga i te Whenua, ara ko te Tiriti e
 Waitangi i hangaia ki runga i te Whenua,
 ko to tatau Kotahitanga kai te mau tonu
 kaore e taea e wai o te tangata te whakahe.
  Mo  te korero a te Momokiingi, e tika ana
 ko au tetahi, engari kua mate te pereki o ta-
 ku kiki, hei paahi i te heketanga, ki te eke
atu au ki runga hei pereki, ka ora ranei i a
au ka mate ranei, i te mea he tauhou au ki
tera mahi, me tahuri ki te awhina i a tatau
Tamariki,  ki te kore tatau e tiaki, ka mate
ratau, otira kua aroha noa atu au kia ratau.
  Waiata.  Tenei ka noho ka hihiri ngakau
o tangata ki te mahi, heoi ka mutu.




 te Tiriti-o-Waitangi
Heretaunga 



    1.  Rauhi; e whakaae ana aa. ' 2. Mo
  te whakapono kua oti tena i a taua, ko Hi-
  kurangi te whare. E  rua o take kaore au e
  whakaae, ko te take kaore te Atua e whakaae
  kia porotaka tonu tons aroha me te Kuini
  hoki e mahia ana e ia te ture mo katoa o te
  tangata, ko te take mo te haere i ranga i to
  take haere i runga i te motu nei; kaore au
  e marama ana ki to haere, ko te take kei te
  rapu tonu, engari mehemea e ki tonu mai
  ana koe kei a koe Le ora kua pai. Me korero
  ake au mo te whakatunga i te Kaunihera.
    Ko Tunuiarangi, ko Nireaha, ko Manahi,
  ko Ihaia.
    Koia  tenei te take i titiro ai au, kaore i
  mutu te hoko whenua i roto i tenei katinga
  i te hoko; taku kupu ki a koe mo to kupu e
  ki nei koe, kia waiho ma nga Iwi nei e haere
  ki te whakatikatika i ana Pire ; ko taku kupu
  ki a koe, me unu e koe to kupu e kina koe
 ma  tena Iwi tonu e mahi ki te Paremata
 tana mahi.  Ko taku  i tuhituhi ai kua oti
  te tuhituhi, unuhia rawatia atu ki waho; ki
 taku mahara ko koe tonu te Kawanatanga
 hei whakaotioti i nga mate, otira me whaka- •
 atu tonu mai e koe te ora; ka hoki ano taku
 korero mo  taku tautoko i to kupu mo te
 rauhi i te tangata. E whakaae  ana au ki
 te whakatopu, ki te whakahoro i nga raruraru
 i waenganui i a matau.
   Tamahau  ; mo a korua kupu ko to taina
 e ki mai nei me whakaatu tonu atu e au te
 ora, ae. Ko  te ora mo tatau me takoto atu
 tatau ki raro ki tenei Kawanatanga, kaati
 hoki tatau te ki i tenei kupu kahore, kahere,
 me ki hoki tatau i tenei kupu ae, ae, ina
 hoki ko koutou i runga i tenei kupu kahore,
 kahore koutou e pai ki te Poari 10,000 mano
 nga tangata i whakakore.           .  .
   E  3000 mano  i runga i te ae, ae. Kaati
 hinga ana te toru mano.
   Kaati he aha hoki korua i aue ai ki to ko-
 rua kaainga.  Ki  taku whakaaro kua  rite
 ki ta te 10,000 mano tangata i whakaae ra
 ki te hoko; ko ta te 3000 mano ra hoki he
 whakakore i te hoko. Ko tenei kua whakaae
 mai nei koutou ki te whakahoro atu i nga
 raruraru i waenganui i a koutou, ae. Ka
 nehua atu  ki roto ki te rua e nehua ai a
 Paora Ropiha.
   E  Tiakitai, te Atahikoia, me haere ake ki
 Poneke, ki reira whakariterite ai i nga Pire
 katoa a taua a te Iwi Maori.
   I. Hutana;  E tu ake ana tenei ahau ki
 runga. Tamahau;  tena koutou ko o tama-
 riki, nga morehu o tena wahi o tatau. E tu
 ana ahau ki te whakararangi, i a koutou kupu
 kia whaiti kia taea ai e ahau te whakahoki
 atu i a koutou kupu, me o koutou roimata ;
 koia tenei taku whakawhaititanga.
   1.  Ko tenei kupu takoto atu.
   2. Me  timata i tenei ra te ao hou, me
 mutu i a Paora Ropiha, te ao tawhito.
   3. Me  mutu  tatau ki tenei kupu kahore
 kahore.
   4. Me whakatopu tatau ki tenei kupu
 ae ae.
   5.  Kei te ringa tonu te ora ki te whato-
rotia ka riro tonu mai.
   6. Kia whai whakaaro ki te whai-hanga
pa mo  te kiore.
  Te  kupu a nga morehu mo te take tuatahi
ae, me takoto atu tatau : kei te Karaipiture
te kaupapa  o tenei take, ara, kia whakaiti
tatau.  No reira nga morehu ka whakaae ae
  Mo  te take tuarua. S  whakaae ana nga
morehu  ki tenei kupu, kia mutu te ao tawhi-
to i a Paora ; me timata i tenei ra me ao
hoou, ae, fie morehu Kaumatua rangatira
kua  mutu tenei kupu te whakahuatia, ki
tenei marae o koutou. Ko te kupu ka mau
mo naianei ko te pani. Ka mau tenei kupu
ki runga ki nga pani, nae nga morehu o tenei
wahi.  I ngakau nui ano ahau, ki te kupu o
te waea mihi mai, ate Minita Maori, mei 
kore tana raruraru, mana tonu e kawe mai,
te piihi a te Kawanatanga, kaati mei tae mai
hoki a ia, penei kaa tukua tonutia e ahau ki
tona aroaro, nga pani, me nga morehu o


                      

     [NAMA 13. O TE TAU 3.]   TE PUKE  KI HIKURANGI,  HEPETEMA   HATAREI 15th 1900. Wharangi No. 51
 tenei wahi. Ko ia hei matua maana e ma-
 naaki, e atawhai, hei timatanga mo tona
 tuunga hei matua ki nga Iwi o te mota, kua
 kore nei a Timi Kara i tae mai. E pai ana,
 he ra ano kei tua.
   Mo  te take tuatoru. E whakaae ana nga
 morehu  ki tenei kupu, kia kaati hoki tatau
 ki tenei (kaore kaore) me mau mai e au, i
 tenei taha o te tau 1898.  I reira mai tae
 mai nei ki te tau 1899. Koi  nei te kupu
 (kaore kaore) ko te kaupapa kua kitea e tatau
 o tenei reta kotahi. Ka kotahi pea miriona
 me te hawhe kua riro atu, o roto o nga mi-
 riona e  toe nei ki te Maori.  No  reira e
 whakaae ana ahau, me mutu hoki tatau ki
 tenei reta kaore, kaore.
   Mo te take tuawha. Me whakatopu tatau
 ki runga i tenei kupu, ae, ae. Te kupu a
 nga morehu  mo  tenei ae; me whakatopu
 hoki tatau, ki ranga i tenei reta kotahi ae,
 ae.  Notemea kei runga i enei reta e rua. e
 tau ana te kupu wehewehe o tatau, ara he
 whakatu ta tetahi taha, he whakahinga ta
 tetahi, a ko te taha whakakore kua whai
 kaupapa tena, kua hinga taana parekura, e
 korerotia nei nga hua, he miriona eka kua
 riro i roto i nga tau e toru. No reira me
 topu tatau, ko te Teira ma raua ko tona taina
 me nga morehu o Heretaunga, ki tenei reta
 paku  ara ki te ae, kia kitea hoki e tatau nga
 hua o tenei reta, kei te -whakahua wairua
 kau tatau i te mate mo tatau, i ranga i tenei
 reta o te kupu ae, ae.
   Mo te take tuarima. E whakaae ana nga
 morehu, kia hopu o tatau ringa ki te ora, ki
 a kaati hoki te pepeke o nga ringa, ko te take.
 He tokomaha nga rawa-kore e heke mai ana
 ki to tatau whenua, na te whatorotanga o te
 ringa ki te ora : kua riro i a ratau nga mano
 eka, kua tauria hoki o ratau mahunga e nga
 potae roroa. Pera hoki nga  Haina-mana,
 e haere mai nei, whatoro tonu o ratau ringa
 ki te ora.  E  kitea nei e tatau, te hua o te
 whatoro,  me te hua o te kore e whatoro ki
 te oneone.
   Mo te take tuaono. E whakaae ana nga
 morehu, kia hanga pa tatau hei whawhai
 atu  ki te taua a te kiore e haere mai nei.
 Tika tonu kia whakapaua te kaha mo tenei
 take. Koia  tenei nga mea o kupu i whai
 kaupapa, kua kitea e te kanohi, kua matauria
 hoki e te hinengaro. Otira ko nga mea  o
 kupu kaore ano i whai kaupapa, waiho atu
 ena ki a koe, kaore he kupu ma matau mo
 ena.  He mea hoki ena e whakaaroa kautia
 atu ana e to mahunga, kaati nei ma matau
 hei taonga mo matau, ko nga mea o kupu
 kua whai kaupapa ; kaati ka marama mai
 koutou, no reira me mutu aku kupu i konei.
 Ki a ora tonu tatau.
                    Purakau Maika.

                Main  Street.
                  Greytown North 4/9/000.
   He whakamihi nahaku ki Etita o te "Pu-
 ke" kanui te kaha ki te mahi i te taonga o
 te Iwi, i te mea he Tai-tamariki rawa koe.
 me o hoa mahi i to matau taonga, kaati ra
 ko tooku ngakau kai te tangi atu kia koutou,
 e hoe inaina i te Ika roa a Maui, heoi ra e
 aku Tamariki, kia kaha ki te mahi i te oti-
 nga atu o nga Pumanawa o ia tangata, o ia
 Wahine, hei whakaatu kiia waahi, kiia ma-
rae o nga Motu e rua, o Aotearoa, me te Waipo-
 unamu , kaati kia ora koutou i roto i ngawhi -
u a te kaihanga, mana koutou e titiro iho, e
 awhina, e whakataki atu kia roa atu nga ra,
 ki te orangatonutanga i runga i ta koutou
 mahi pai, e whakaatu nei inga Aitua o ia
 waahi o ia waahi 6 ia Marae, ka mohio atu
 ahau ki nga mate o tera waahi o tatau, ara,
te Whanau-a-Apanui i roto o Mootu Opotiki
e riringi mai ra i te wai kamo ki waho, kaati
nga  kupu  mihi kia koutou. E  whakapai
ana tooku ngakau mo  te panui Karaipiture
a I. Hutana o Waipawa,  kai te tika katoa o
whakamarama   e whakaatu nei koe ki roto i
"Te Puke, notemea he Paipera he Kawe-
nata he Rawiri kei au e pupuri ana, koia a-
hau  i whakatika  ai, kaati ko nga tangata
kaore  e titiro ki tera taha raa ratau pea e
whakahe, kaati koira tonu to tatau kaupapa
e arahi nei ia tatau ki te tika ki te he, i puta
nga  matauranga i roto i nga Karaipiture, ka
tahuri mai ki te hunga iti taami ai, kaati te-
na kupu kia ora koe i roto i te atawhai a to
tatau Matua i te waahi ngaro, e titiro iho ana
tona mata ki ana pononga i tenei ao, kaati
te raihi kia koe mo korero pai. He poropo-
roaki ki nga Uri rangatira a Apanui Tipuna,
i tahuri mai ra ki roto i te wai, 18 to ratau
  ope i haere atu ai koutou i tenei ao, kanui
  te pouri atu o tooku ngakau mo to koutou
  mate, waiho ake ko te pouri ki muri mamae
  ai te ngakau o te Iwi o koutou inatua, otira
  e nga Uri a Apanui e taea hoki te aha i te ta-
  ngata nui kei te ao, ko Aitua kua takoto mai
  i mua i o tatau tipuna, nga mate tahuri ki
  te wai, wera i te ahi, taka i runga rakau, pa-
  rekura Whawhai, otira nga mate katoa kai
  tenei Ao, haere atu ra e Hine ma, haere atu
• ra e nga Uri o roto i o tatau tatai Tipuna,
  tenei ka kite iho i te koutou Tipuna ia Tu-
  ariki, kei kona ahau kai roto i to  koutou
  Tipuna  ia Tuariki, ko Tutono, ko te Pito
  Whawha,  ko te Manukoa, ko Tamakorua,
  ko te Rauniao, ko Pakira, ko Tukiauau, ko
  Rurupongi, ko te Whanau, ko Hinerauriki,
  ko  Wheura-ki-te-rangi,  ko Mere  Whariki,
  kaati tena Tipuna o tatau, mo tetahi Tipuna
  o koutou, Rakaituhimata kai kona ano au
  nana  ko Tukiauau, Rurupongi, kaati koia
  ka tika atu taku poroporoaki kia koutou nga
  Uri o tatau Tipuna, hei karanga i o ratau
  Whakapapa  i te Ao nei, mo tetahi Tipuna o
  koutou e whakaatu nei te Puke ia Tamatea
  kai kona ano ahau, Tamatea. Kahungunu,
  Kahukuranui, Rakaihikuroa, Rangitawhiao,
  Hinekahukura, Kapihoromaunga, Akapawhe-
  ro, Hinemaurea, Tamatea Kuhakauri, Tapui
  Paraheka, Tekahakoko, Tunga Te Mihinga
  Marama, Te Manawaherea Hikurangi, Mere
  Whariki, kaati taku whakamarama mo tena
  Tipuna o koutou, kaati ra haere atu ra ki o
  tatau Tipuna i runga i te mate kino, waiho
  ko te puna roimata ki muri, nei. mapu ai te
  ngakau pouri kia  koutou, kaati  te mihi,
  ka mihi atu toku ngakau ki o koutou pakeke
  e tau mai ra i roto o Mootu, tae atu ki Oma-
  i huri ki roto o Opotiki, e Te iwi, tena ra
  koutou e mamae mai mai na e aue mai na i
  roto i te pouri ki o koutou Raukura, kua riro
  atu i te tangata nui kai te ao nei e haere ana
  ara ko Aitua, nana i horo te iti te rahi, kaati
  e te Iwi ehara i te mea kai koutou anake to
  pouri kainga waahi katoa o to Mota nei, te-
  nei  kai te titiro ake ki te kupu a to tatau
  Ariki, ara a te Karaiti, e penei ana, e tangi
  kia koutou me a koutou Tamariki, ko apopo
  hoki mate ai, kua tika taua kupa, kaati iho
  nga kupa mihi kia koutou, ma te Kaihanga
  tatau e tiaki e awhina e whakakaha rao nga
  tau maha e takoto mai nei, ake ake tonu ata
  amine.  Tenei kai te titiro ake toku ngakau
  ki o tatau.Whakakapapa e whakaatu nei te
  Puke, kaati kaore aku whakahe mo tatau Ti-
  puna, notemea no toku itinga ano ka rongo
  ahau ki toku Matua ki oku Tipuna, e whaka-
  hua ana i nga Ingoa o tatau Tipuna e whakatu
  nei te Puke, tae mai ki toku Kaumatuatanga
  e rongo tonu ana au tae atu ki roto i te Kooti
  Whenua Maori, koi ara ano ko aua Ingoa ra
  o tatau Tipuna, mehemea he Pakeha,  he
 Mangamanga,   he Tainamana, he Itariana,
  he Hiriana, he Paniora, he Wiwi ranei, ka-
 tahi ka  whakahe tatau, notemea hoki he
  tangata hou ki au, kaore i roto i o tatau tatai
 Tipuna, e whakahua ana o tatau pokeke inga
  ra o mua tae mai ki tenei ra, heoi taku tukua
 o tatau Whakapapa  Tipuna ki runga i to ta-
 tau Puke haere ai hei whakamohio i o tatau
 Uri. Whanaunga e noho mai ra i te Tai Ra-
 whiti, i te Tai Tokerau, i te Tai Hauauru, i
 te Waipounamu,   kaua e waiho i roto i a
 koutou kete takoto ai koi kainga e to Huhu,
 e te waikura, erangi purangatia ki te tahora
 nui hei titiro rua te iti ma te rahi, notemea
 ko o tatau kaupapa tenei, te taha Karaipiture
 mo  te Wairua, te taha ki o tatau Whakapapa
 mo  te kikokiko, kaati pea kia uru mai ai nga
 reta aku hoa, hei kona ra i roto i te atawhai
 a to tatau Ariki e tiaho iho nei tona mara-
 matanga  ki runga kia tatau i te ao i te po.
   Na to koutou hoa pani i tenei waahi.
          Mere  Whariki K.  Warahi.

                   Tiniroto.
                     Hepetema 4th 1900.
   Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
 tena koe, te tangata kaha ki te mau haere i
 nga rongo-korero o nga Motu katoa i tenei
 Ao, tae mai hoki ki enei Motu e rua, tena koe
 ma te Atua koe e Awhina, e whakakaha i te
 kaha rawa i runga e kore nei e taea te wha-
 kangaueue. E  "Puke" tena koe mau e uta
 atu aku kupu torutoru, hei titiro ma nga Iwi
 o nga Motu e rua, o Aotearoa me te Waipou-
 namu.  Ara e penei ana te ritenga o aua
 kupu aue e pa ana te mate me to hina-pouri
 ki nga Iwi Maori, kua pa he mate ki runga
 ki o ratau Whenua, ma te ahara e ea ai enei
 mate.  No reira a Wi Pere, ka mea ki nga
 Iwi Maori kia tukua aua Whenua,  ki te riihi
 kia puta mai nga moni o te riihi, hei utu i
 aua  taimahatanga. Kaore aua Iwi e wha-
 kaae, heoi tonoa ana he Kooti whakamana
 take, ara ana taua Kooti uru ana taua ki te
 Kooti.  Whakataua ana e te Kooti, me wha-
 kaoti he Komiti hoa mo enei poraka, ara
 ana he Komiti hou, i te aranga o te Komiti
 hou.  Ka  kitea te mate o enei Whenua,  i
 nga moni e £3,/500 ko nga. eka e 60,000 neke
 atu ranei, kua riro enei Whenua   i te riihi
 kua tonoa hoki he moni e £2,000 hei utu
 whakapai-whenua. Ara mo  nga eka wha-
 kaputa hei mahi Paamu ma te hunga whai-
 panga, e mohiotia nei te Ingoa o aua Whe-
 nua, ko te Papuni e  4,266 hei Paamu,
 ko Waimaha e 6,200 hei Paama ma nga Iwi
 Maori, no ratau enei Whenua heoi.
   Na te Tiamana o te Komiti nana nei i
 tuku enei Whenua  ki te riihi.
                Na Arani.

              Whangaehu.
                   Railway Crossing.
                       Sept. 3rd. 1900.
   Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
 e hoa utaina atu tenei kupu, ki runga ki to
 tatau Maunga, ki te "Puke Ki Hikurangi,"
 heoi ka timata i konei:— I te 3O o nga ra o
 tenei marama ka hori ake nei ka haere matou
 ki te whakangau Weka, i  Kuao-totara, ka
 tae atu matau ki taua pa ka ki atu au kia
 Mikaera raua ko Tiokara kia haere raua  ki
 te hopuapua wai, i raro tata iho o matau,
 mehemea  e kore raua e whiwhi Weka, note-
 mea hei a raua ka whai nga Kuri, heoi ka
 haere nga tangata nei, i muri  tata iho ka
 haere hoki a Inuroa ki tetahi paamu nui,
 ka haere nei te tangata ra, ka tae ki te puta-
 ke Tii ka whakahua te tangata ra i tana
 pao:— mehemea ko ahau nga rakau tu motu
 e tu ria e Tii hei rani e au. Ka mutu  tera
 ka haka ano;— Ko Timi Kara te mema ko
 Tiapa te Iwi ko nga karaka hei tautoko ako
 i raro e au. E timata ana ano te tangata
 ra, i tana pao tuatoru, ka rongo i nga Kau
 wero e haere mai ana ki te wero i a ia tiro-
 tiro kau ana te tangata nei katahi ano, ka
 oma tupono atu he taiapa waea, he hanga
 noa iho kia Inuroa me  te karanga haere,
 "kei raro to Ko" heoi ka tata ki te awa o
 Whangaehu, ka kite atu matau i a Inuroa,
 e whaiwhai ana e nga Kau, tae atu pea aua
 Kau ki te tekau ma rua. katahi a Inuroa ka
 rere ki roto i te awa o Whangaehu, ka rara
 mai, he rara kei te hope te Ko, rongo tonu
 atu nga Kau tahuri tonu atu ki te rara, ka-
 ore i roa e whaiwhai ana e nga Kau, ka mau
 a Mikaera raua ko Tiokara, ka karanga atu
 a Inuroa i roto i te wai e koe kei runga taku
 Ko. kei raro koko ko rua Ko, heoi mau ana
 a Mikaera raua ko Tiokara, i nga Kau mari-
 nga nui i taka ki roto ki te raa a nei ngaku-
 ngaku ana i nga Kau wero ra, i ta maua tiki-
 nga atu kaore e kaha ki te korikori, ko nga
 tarau kua ngakungaku noa iho, heoi haria
 ka mai e maua ko Inuroa ki te Paparakauta
 o Whangaehu, kia whakainumia ki te Wehi-
 ke. Ka oho ano  te pao a Inuroa. Nau e
 Mika i ki mai kia Tio, e Inu haere ki te wha-
 kangau Weka e au. Katahi ano  ka haria
 mai e maua a Mikaera raua ko Tiokara, kia
 raua Wahine  i naianei, kua ora aua tanga-
 ta.
        Heoi ano na to hoa aroha.
             Na R.  W. Whaitara.

    TE AITUA A TE AHI I TE
      PURUATANGA, E TATA
     ANA KI MATENEPARA.

  I te takiwa i wera ai te whare o Teone
Matene, raua ko taana Wahine  me ta raua
tamaiti Wahine me  ta raua tamaiti taane,
me nga hoa Wahine e rua, o te tamaiti Wa-
hine a Matene,  ratau ko etahi tangata ko
Wirihana Mete, raua ko taana Wahine me
taana tamaiti taane ko nga tau e (9), me
Hera Nerehana (kuki) me etahi atu Wahine
e rua, ko te kaute tenei (14) katoa. A  i te
rua o nga haora i te ata ka rongo nga tanga-
ta o roto i te whare i te haruru o te mura o
te ahi, a tere tonu te ohonga o nga tangata
e moe ana i roto. Ki te titiro mehemea kua
wera katoa te whare,  to. ratau kitenga, ko
mua  o te whare kua tata tonu te horo ki raro.
  Ko nga tangata katoa o roto o taua whare
e moe katoa ana i runga o te puro o te whare
a, ka kite hoki a Teone Matene,  i te tino
kino rawa o te ka a te ahi, katahi ka oma
iho raua ko tona Wahine, me ta raua tamaiti

    [NAMA 13, O TE TAU 3.]   TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA  HATAREI 15th 1900. [Wharangi No. 6]
paku, a puta pai atu ana raua me ta raua
tamaiti ki waho i mea ano ia ki te hoki ki
roto i te whare, kaati kaore e taea. Ko te
pikitanga ki te puro o runga, kua kaha rawa
te mura o te ahi, me te nui hoki o te auahi
e puta mai ana i nga taha katoa o te whare.
  Ko te tamaiti Wahine a Matene, ara ko
Whereita Matene,  i te parani o runga o te
whare me  etahi atu hoki, a ko te tamaiti
taane a Teone Matene ara Woota Matene, i
rere iho i te parani o runga o te whare ki te
whenua;  ko  te teitei o taua waahi kai ko
atu i te 25 putu.
  Ko Woota Matene, i puta whakauaua he
iti nei te waahi ona i mate, engari ko tona
tuahine, i mate tona papa-tikoinga, me tona
pona hoki, i tona rerenga iho i runga, tau
iho ana ki runga ki te waahi maro, a he mea
hiki atu na tona papa ki tetahi waahi pai,
aue ai i runga i te kaha o tona mamae.
  I runga i te aranga ake o Wirihana Mete
i to raua moenga, katahi ka titiro kua ki tonu
to raua ruuma i te auahi; katahi ka tahuri
ki te whakaara i tona hoa Wahine, ka mea
atu kia ia, kia whai mai i a ia me ta raua
tamaiti paku, i te mea kai te hiki ke hoki ia
i ta raua tamaiti taane. Ko te pikitanga ake
ki runga o taua whare i tenei takiwa, kua
wheterotero tonu ake te mura o te ahi, enga-
ri i runga i te toa o te tangata e hiki nei i
tana tamaiti, hei aha noa iho maana te mura
o te ahi. Heoi  urutomotia tonutia mai e
tangata nei raua ko tana tamaiti te mura o
te ahi, a tatu noa  ki raro o te heketanga,
(whakamataku  ana te weranga o te tangata
nei raua ko tana tamaiti i te ahi) tona puta-
nga atu ki waho, hoatu ana tana tamaiti ki
 a Teone Matene. Kaati i runga i te aroha
 o te tangata nei ki tana Wahine, katahi ka
 hokia tuaruatia ano e ia a roto i te mura o
 te ahi, ki te kimi i tana Wahine raua ko
 tana tamaiti paku; a ko te wa tenei kihai
 rawa te tangata nei i hoki mai ano ki waho
 o te mura o te ahi. No te mamatetanga o
 te ahi, ka kitea te tangata nei raua ko tana
 Wahine rae ta raua tamaiti, e pukai tahi ana
 ratau i te waahi kotahi. Hei whakaatu tenei
 ki nga tangata kitea rawatia ake e ia tana
 Wahine  me  taua tamaiti, kua tureiti ke te
 wa hei whakaoratanga maana i tona hoa me
 ta raua potiki, a pau iho ratau i runga i te
 kaha o te riri a te mura o te ahi.
   Mihi Nerehana  he Tai-tamahine, ka 23
 ona tau, (ko tana mahi he kuki) a i kino
 rawa  atu te kainga a te ahi i a ia, kai te
 Hohipera ia o Kereitaone e takoto kino ana.
 I ara ake ia i runga i te papa o te ahi, i te
 wa e kainga ana te whare e te ahi, mohio
 tonu ia kua wera te whare i te ahi i te tia-
 hotanga o te marama ki tona wini me tona
 toa, i runga i te ponana ko tona panekoti
 anake tona kahu, uhia iho ai tona keipa ki
 runga i a ia; katahi ka titiro ki waho o tona
 wini, ka kite ia kua horapa katoa te mura
 ki nga waahi  katoa o te whare, a koi ara
 tonu nana ia i whakahoki ki roto o te ruuma,
 katahi ka huakina e ia te toa o tona ruuma,
  tuhera ana te toa, uru atu ana te auahi me
  te mura tonu o te ahi. Na reira tonu i pu-
  puhi tona keipa ki raro i "a ia ; a wera katoa
  tona kanohi me ona ringaringa i te ahi. Te
  toa o te kotiro nei, kaore rawa ia i mohio
  me pewhea ia, heoi ano i karanga ia "Kaore
  au e pai kia mate penei au me te kiore, e
  mau  nei ki roto i te taawhiti." Katahi ia
  ka oma tonu atu ki te kahaki i tona tinana
  ma roto i te mura o te ahi, ki te parani o
  runga o te whare, tae atu ia ki te parani kua
  uhi katoa te mura ki reira ; ko ona waewae
  kaore he puutu, heoi maoa ana ona waewae
  i nga ngarehu o te ahi; i runga i tona kaha
  ka tae atu ia ki te paparewa, katahi ia ka
  rere iho i runga tau ana ia ki runga i te
  pikitanga atu ki roto i te whare; he nui ona
  waahi i mate i tona taunga iho ki raro, i ru-
  nga i tona  hiahia kia ora ia; katahi ia ka
  ngooki  haere  a tae noa ia ki raro i tetahi
  paina, katahi ano ia ka tapapa, me tona aue
  i te mamae i a ia, i te kainga a te ahi i tona
  tinana, me tona matenga hoki i tona rerenga
  iho i te waahi kua kiia ake i runga ra. Ko
  Teone Matene i pau  katoa tona kaha, i te
  mea  kotahi tonu ia ki a ratau katoa.
    Ko  Mihi S. Reke, (he Hawini) ko Tiri
  Patara  (he Neehi,) kotahi to raua ruu ma
  moenga,  ko mihi Reke, i ohorere ake te ara-
  nga i runga i te haruru o te ahi, me te ki o
  to raua ruuma i te auahi, tona marangatanga
  ake katahi ka mau ki nga huruhuru o te ma-
  hunga o tona hoa, katahi ka kukume a ma-
   ranga noa tona hoa ki runga te marangatanga
ake o tona hoa, katahi raua ka tarapeke ake
i roto i to raua peeti me te haparangi nga
waha katahi a Mihi Parata ka panaia e tona
hoa ka whiti is ki mua, katahi ka huakina
te wini, katahi ka rere iho i te wini ki raro.
e 25 putu te teitei, tau ana ia ki runga i te
waahi kohatu, puruu katoa tona tinana, me
etahi waahi ona i whatiwhati, e hara hoki i
te mea e rere ana mo te ora, engari he rite
tonu, noho i roto i te Whare he mate, rere i
te takiwa ko taua ahua ano.
  Ko Mihi Reke, kaore rawa i ponana i mea
rawa ia kia tau tona mauri, ahua roa rawa
ia e tu ana, katahi ia ka whakamatau ki te
huaki i te toa matata ana te toa puta mai
ana te mura me te auahi, wera ana tona ma-
hunga me tona tinana hoki i te ahi. katahi ia
ka karanga "pai atu tona mate mehemea ia
ka rere ma te wini, ina te kore he riro nona
ma te ahi e kai," katahi ano ia ka oma atu
kite wini, katahi ano ia ka rere i te takiwa,
tau ana ko ona turi ki runga i te waahi koha-
tu, whatiwhati katoa ona turi e rua, i kino
rawa te mate ote Kotiro nei a koia tetahi onga
mea  kua  tae nei ki te Ohipera o Kereitaone.

        WIRIHANA METE.
  Ko  te tangata nei ko Wirihana Mete i
pau nei i te ahi, raua ko tana Wahine me ta
raua tamaiti, ka 35 ona tau a he taokete ia
no Teone Matene : ko tona hakui kua poue-
rutia, ko tona tuahine me tona taina, kai
Akarana e noho ana, me to ratau hakui.
  I whakaakotia te tangata nei ki nga mahi
Paamu  Hipi, i te Teihana a Ropata Rere-
whata i tera motu, ara i (Canterbury) i muri
iho i tera mahi a ana ka riro ia hei kaiwha-
kahaere  Okihana (agent) i tera motu ano.
   Kaati ka iwa ka tekau ranei nga tau ka
 hori ake nei, ka marena ia ki te tamaahine a
 te Korana, o Kaikoura H. B. Ko ta raua
tama  tuatahi kai te Hohipera ; ko to muri
 iho i tenei te mea i wera nei ratau ko o raua
 matua i te ahi.
   Ka 12 nga marama i naianei o tona tae-
 nga mai ki Puruatanga, ara ki te waahi i
 wera nei ratau i te ahi, mai i taua wa, tae
 mai ki te wa i mate ai ia, ko ia tonu te kai-
 whakahaere  o te Teihana ara te Menetia.
 He tangata ia e pirangitia nuitia ana e nga
 tangata katoa e mohio aria kia ia, me ia hoki
 e pera ana ano, ki nga tangata e mohio ana
 ia. Kaati i te rongonga ona hoa, i te aitua-
 tanga o raua ko tana Wahine  me ta raua
 tamaiti i te ahi; pa ana he mamaetanga nui
 ki nga tangata katoa o roto o taua takiwa, i
 te horapatanga o taua aitua i nanahi nei.
   Ko  te whiriwhiritanga a te Ture i te aitua
 i runga ake nei, kai tera putanga o te pepa
 puta atu ai.

                Panuitanga.
   Mo te hoko i nga Heeki a nga Tikaokao
 tino pai hei whakaawhi, ka tuhia ki raro iho
 nei nga Ingoa o aua Manu, me nga utu o nga
  Heeki, ara, ko te utu e 5/- hereni mo nga
  Heeki 13, a ko nga Ingoa o aua Manu he;—
  Minorcas,  Silver Spangled, "Golden, Pen-
 cilled, Hamburgs, Brown Leghorns Andaluns-
 ian, Langshans, Plymouth rocks and Hou-
  dans.
      Heoi ano Na Wiropi Taramana.
    Kei tetahi taha tonu ake o te Tari o "Te
  Puke Ki Hikurangi" tooku Whare.

    TARI O NGA WHENUA A TE
              KUINI.
                          Mei 7th, 1891.
       T. M. Taramana  o Kereitaone.
    E  hoa  i roto i nga tau (12) kua mohio
  ahau ki nga Ruuri kua whakaotia e koe i roto
  i tenei takiwa, a, e koa ana taku ngakau ki
  te ki atu kia koe, ko a au mahi katoa i runga
  i nga Whenua,  kua tika, kua pai, me au
  Maapi hoki pena ano  i nga takiwa katoa,
  kua tino whakakitea tou tino matauranga ki
  te Ruuri Whenua, na te nui o au mahi, me
  ou akonga i taea ai e koe.
       Na Te Timuaki o nga Kai-Ruuri.

           PANUITANGA.
              Mahitaone Wairarapa.
               Ki te Etita o te "Puke."
    Mau  e tuku atu tena panui whakaatu ki
  nga tangata tane, me nga Wahine  maori
  katoa e te rohe potae o Wairarapa, ko ahau
  he tino kai-ruuri, raihana na te Kawanata-
  nga, mo nga Whenua o te Kawanatanga ake,
mo a nga Pakeha ake, me o nga maori hoki,
a be maha nga pukapuka kei au, e pupuri ana,
na te Timuaki  kai-ruuri, he whakapai mai
mo runga i aku mahi katoa i tae atu ki tona
aroaro, i runga i nga mahi ruuri, a ka tu he
tari moku ki Kereitaone, ki Mahitaone, nga
tangata e hia hia ana ki au, me tae mai ki
taku tari, kua kiia ake nei e au, ma te papa
e whakaatu taku tari i muri o tenei panui.
             Na Te  Paraihi.

         PANUITANGA.
  He whakaatu tenei ki nga tangata o Ke-
reitaone me ona waahi katoa. Kua tangohia
e au  tetahi kainga i  Kereitaonei nei, hei
whiunga Hoiho,  a ko nga tangata katoa b
hiahia ana kia whiua o  ratau Hoiho, me
kawe mai kia au, ahakoa Hoiho mahi, Hoiho
haereere ranei,  ka whakaratatia e  au, ki
roto i te hanihi a ki te tera ranei.
  Ko nga Hoiho katoa e whiua ana e au, ka
whakahokia  ratatia atu e au, mehemea kaore
e rata e kore au e tono kia utua e te tangata
na  ana.
   Mehemea  e hiahia ana te tangata kia kati-
 katia tona Hoiho, a kia pokaia ranei tona
 Hoiho, a  kia tapahia ranei te waero, me
 tuku mai kia au.
  Ka hokona mai e au nga ahua Hoiho katoa
 ka hoko atu, a ka tuaputia ranei. Ka hoko-
 na mai e au he Hoiho mo te tangata, a ka
 hokoa atu ranei i runga i te utu Komihana.
         Na to koutou hoa
           Tanara Manaro (Donald Munro)
   Kai te Tepara o te Karapu Hoteera, i te
 pito whakatetonga o Kereitaone Noota.
   [Ka tere au le whakautu atu i nga panui
 a nga tangata] •

   Koi wareware rawa koutou ki te titiro ki tenei
 wahi, ara ki tenei kupu, ki te nui nga korero
 ka mau tonu ki te 8 nga wharangi, a ki te iti nga
 korero ka hoki ano ki te 6 nga wharangi, a me te
 titiro iho ano hoki ki te Tauira poto onga Ture,
 ara ki te Ture 1, ko te utu mo te pepa ote "Puke"
 i te tau, 10/- moni, kaore ite 10/-Pane Kuini, a
 me te tango hoki a te tangata ite pepa hei te tau
 anake kaore e hoki iho, heoi kia mau i roto i o
 koutou ngakau enei kupu. "Te Puke."

   KAHORE E TAU TE HEE, KI NGA KAI-MAHI
 O "TE PUKE," ME To TATAU NUPEPA Mo
 NGA WHAKAARO, ANGA RANGATIRA TAANE, WA-
 HINE, E TUKUA   MAI ANA KIA PANUITIA E
 "TE PUKE KI HIKURANGI," OTIRA KIA TUPA-
 TO ANO KOUTOU, KAUA NGA KORERO KINO.

   MARAMA-TAKA  O  TE "PUKE."
 Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
 i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
 nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
 kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
 nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
  ake nei:—
  Pepuere.  Taite 15,   Ki te Wenerei, 28.
  Maehe.  Taite, 15,  Ki   te Hatarei, 31.
  Aperira. Mane,   16, Ki  te Mane,   3O.
  Mei.    Turei   16,  Ki  te   Taite,  81.
  Hune,   Paraire, 15, Ki te  Hatarei, 3O.
  Hurae.  Mane,   16, Ki te  Turei,  31.
  Akuhata.  Wenerei,  15, Ki te Paraire, 31.
  Hepetema.  Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29-
  Oketopa. Mane,   15,  Ki te Wenerei, 31.
  Noema.   Taite, 15,  Ki  te Paraire, 3O.
  Tihema.  Hatarei, 15,  Ki te Mane,  81.
        TAUIRA  POTO.
  ONGA  TURE  OTENEI PEPA.
                     (TURE  1.)
    Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
  kurangi" i te tau 10/ hereni.
                 (TURE  2)
    Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
  hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
          "O Te Puke Ki Hikurangi."
                Box 20
            Greytown  Wairarapa.
                  (TUKE 3.)
    Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
  ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
  Poutapeta anake.
                (TURE  4.)
  E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
    Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."


     Printed and. Published by T. RENATA.
  Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
  at his Registered Office, Main-street, Grey-
           town North, Wairarapa.