|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 18. 30 November 1900 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA 18. O TE TAU TUATORU. WAIRARAPA. NOEMA PARAIRE \_ 30th 1900. [Wharangi No 1]
HE KIMIHANGA HE RAPUNGA
I TE TAKE O TE
NGAKAU POURI.
Whangapoua.
Noema 4, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe ; toou ora kia tuturu tonu ki toou
tinana, toon kaha kia pumau tonu ki a koe,
toou manawanui kia kaua e hoki ki raro,
toou matauranga kia ranea tonu i nga wa
katoa, ko te Atua te kai awhina i enei mea
mou, Amine.
Aku take me aku whakamaramatanga i
aku take, mau e panui hei mea mo nga ra
kei te haere mai, me o reira whakatupura-
nga tangata.
I te ora kua iti, i te tika kua he, i te pai
kua kotingotingo, i te mate kua toitu : na
runga i enei take kua he te takoto, i tika
ai-kia ata whakatakina mariretia nga mea-
tanga o nga tikanga o nga ra i o tataa Ti-
puna, me o tatau inatua ; i runga i te rongo
a oku taringa ki nga korero a nga morehu
Kaumatua o tenei takiwa, i rokohanga e
toku whakatupuranga, e ki ana; He nui
rawa te ora o te tangata i o ratau whaka-
tupuranga kore rawa he mate.
Kaore o era whakatupuranga tangata e
korero teka, e whakamatea ana te tangata
5 aua wa mo te korero parau.
He nui te pai o nga whakaaro o nga ra-
ngatira ki tona Iwi, ki tona Iwi, ka mate
tena rangatira i tona Koroheketanga, ka ako
ki ona uri, kia pai kia atawhai ki te tangata
kia manaaki ki te Iwi.
Ko to mate o te tangata i era wa he mate
Koroheke anake, he mate ruruhi hoki o te
wahine, heoi nga mute ko nga whawhai,
. ko nga whare-wera, ko nga Waka tahuri,
ko nga makutu, ko te taka i runga i te rakau
i te pari, e ki ana ratau ; Ko tetahi makutu
nui o mua he whakaoi, ka tangihia, ki te
tangi o Rikiriki, kia whakangaromia tena
Iwi, kaore rawa he morehu o tena Iwi e ora,
ko te ingoa o te ora o te tangata o tera wa,
he toi tupu te toi, he toi ora te toi, he ora-
nga roa te ora o te tangata.
Na runga i enei korero i mohio ai tatau
tenei whakatupuranga, kaa rereke to tatau
nei ora i te ora o tatau Tipuna o tatau matua,
notemea e tino kite ana tatau ha mate
turoro te mate e huna nei i a tatau.
Ko te "Puke Ki Hikurangi" kei te kimi,
kei te rapu, kei te uiui, kei te whakataki
haere kei te tirotiro, kei te whakahau mai
ki a tatau ki nga Iwi, kia kimi tahi kia rapu
tahi, i nga take e heke nei tatau te Iwi Ma-
ori ki te po.
Na, e boa ma e aku rangatiratanga i ru-
nga i nga motu nei, tena ra koutou, he mea
nui tenei e kimihia nei e "Te Puke" e wha- •
kahaua mai nei kia kimi tahi tatau, he nui
te whakamoemiti o toku ngakau me te wha-
kanui atu o toku ngakau katoa, ki te whaka-
aro o "Te Puke" i hurahia ai e ia tenei take
nui ki runga, kia tirotiro tatau ki nga take
o heke nei tatau te Iwi Maori ki te po.
Na, e hoa ma, ka whakaatu ahau i aku
kimihanga mo tenei take, i runga ano i te
Inoi mai a "Te Puke."
E koro e "Te Puke" e to matau Maunga
tena koe, tenei ahau, tetahi o au i karanga
mai nei te haere atu nei kia tapapa atu ki
raro i ou waewae, me te taumarumarutanga
iho o tou kaha; ki te mau atu ki a koe i nga
wahi o to take i kimihia, i tirotirohia, i
whawhatia e toku kotahi, ahakoa kaore pea
i hangai ki nga kimihanga e rite ana ki ta tou
hiahia i pai ai. e mohio ai koe ae koi ana
nga take e heke nei tatau ki te po, e taea
hoki e au e koro te pehea, ko te rahi ano
tenei o te waahi i tuhaina mai ma toku ti-
nana e hapai, i te hanga tonu ka ea te wahi
o to tono ki a au nei :—
Na, e koro, he tino uaua rawa te take nei
ki le ki penei atu te tangata ki a koe he mea,
he mea, nga take e heke nei tatau ki te po,
ki taku mahara ; Ko te huarahi marama hei
whakangawari, hei whakatatu i o tatau
ngakau, hei wakamama i nga kimihanga me
nga tirotirohanga ki te take o to tatau mate,
ko te hoki ano ki te titiro i nga mana, me
nga kai me te kore kakahu o tatau Tipuna
tae noa ki o tatau matua; He mea enei kua
kahore i tenei whakatupuranga.
Ko o tatau toto he mea heke iho i o tatau
whakapaparanga Tipuna tuku iho tuku iho,
ko te ahua o tatau Tipuna i runga i nga
korero, me te ahua o nga kupu o nga karakia
Maori me nga whakapapa he ahua Atua, i te
wa i whanau ai tona whakapaparanga o ta-
tau Tipana ka whanau, ka karakiatia, ka
motu te pito ka karakiatia, ka kawea ki te
wai tohi ai ka karakiatia, ka kawea ki te
tuaahu ka karakiatia, ka tangaengaetia ka
karakiatia, ki nga tikanga a o ratau Atua :
ka papanga iho ka papanga iho nga inana
tapu, ki ranga i te tinana me nga toco o tena
tangata, o tena tangata, o tena whakatupu-
ranga, o tena whakatupuranga o tatau Ti-
puna tae iho ana ki o tatau matua, ko aua
toto ra kei a tatau ko aua mana tapu ra kei
a tatau, i te wa i tae mai ai nga Atua hoou,
kaore o tatau Matua i tahuri ki te horohoro, i a
ratau i a tatau hoki i o ratau uri, (ara ki te
whakanoa) kuhu atu ana o tatau matua me
tatau hoki me a ratau tamariki ki roto i nga
whakahaere o nga Atua hoou, me o ratau
nei tikanga he tikanga noa; Kei te mohio
ano tatau nga tangata o tenei whakatupu-
ranga, 1 a au nei e ora nei ne Atua riri nga
Atiia o tatau Tipuna, mehemea ka tuku .
parapara noa iho te tangata i a ia, ka patua
tonutia e ana Atua mate rawa. E koro e te
"Puke" ka kiia e au ko te take tuatahi tenei
e heke nei tatau ki te po.
Ko nga kai. Ko nga kai a o tatau Tipuna
he kumara, he hue, he aruhe, he ika, he
manu, he tuna, he kiore, tera atu te nuinga
o a ratau kai, ko etahi o aua kai kaore i
etahi wahi o te motu, ko enei kai kaore i
whakananua ki etahi mea ke, penei me a te
Pakeha kai e whakananua nei, ki te tote, ki
te pepa, ki te mahitete, ki a te Pakeha tini
mea whakananu, ko nga toto i mahia e nga
kai a o tatau Tipuna ki roto i a ratau he toto.
tuturu, ehara i te toto he mea mahi na nga
kai whakananunanu, i te wa i kai ai tatau i
nga kai a te Pakeha, kua whakahengia o tatau
toto tuturu i heke iho ra i o tatau Tipuna,
kua noho he wai ki roto i nga toto i nga
uaua i nga kikokiko. E koro, e "Te Puke"
ka kiia e au, ko te take tuarua tenei e heke
nei tatau ki te po.
Ko nga kakahu. Kaore he kakahu o ta-
tau Tipuna penei me o te Pakeha kakahu e
mau nei tatau, ko nga toto o tatau Tipana
he toto kua utonga ki tenei mea ki te maka-
riri me o ratau kiko kua utongatia, kaore e
mutu te mahi a nga toto i te makariri, ko
nga kai i mahia ai aua toto he mea karakia
katoa te whakatoonga, te hauhaketanga, te
hopukanga i nga ika, i nga manu, i nga kai
katoa i mahia nei aua toto ra, e aua kai ra,
ka kaha ena toto ki te whawhai ki nga mea
katoa, nga uaua nga wheua o tatau Tipuna,
he kuha katoa, ko aua toto ra i heke iho ki
a tatau ; I to tatau kakahutanga i nga kahu
Pakeha, kua he aua toto ra kua rongo i te
mahana, apiti atu hoki ki nga toto kua he i
nga kai a te Pakeha, kua waiho tenei hei
take tuatoru, e heke nei tatau ki te po.
E koro e ''Te Puke" kua mutu aku nei
take i titiro ai i whiriwhiri ai, i whakaaro ai
hei korerotanga ata maku ki a koe, mo ru-
nga i to take e Ngakau-pouri nei koe, ho
mea whakaaro noa iho ehara i te mea tuturu,
ara ehara i te mea kei ko atu etahi cake hei
whakaaturanga atu maku e mutu ai nga
whakahe a te tanga ca mo enei take, ki taku
mahara, mehemea ki te tokomaha nga ta-
ngata, nga Hapu ranei, nga Iwi ranei, e eke
mai ki te awhina ki te whakaae i enei tako,
ka mea ratau he mea tika kia hoki tatau ki
te mahi i nga tikanga kua korerotia nei; Ki
taku tino whakaaro kauaka tatau e hoki ki
muri, kaore e taea, kua hohonu ke tatau ki
nga tikanga Pakeha, kua kite tatau i nga
korona whakamiharo o enei ra; Ki taku
whakaaro me tino tuku tatau kia Pakeha,
nga tikanga katoa ka rite to tatau ora ki to
Le Pakeha e kite nei tatau, ka tupu tatau
am o tatau uri pera me te tupu o te Pakeha.
Na, e koro e "Te Pake" kua tatu rawa
taku nei whiriwhiringa ki te huarahi e ha-
erea nei e tatau i enei ra. kei konei taku ora,
me taku tupu, o tatau uri e kite nei, ara me
Pakeha a tatau tikanga katoa, ko to tatau
Atua ko te Atua o te Pakeha rae tino wha-
karite e tatau e te Iwi Maori nga tikanga.
nga mahi katoa a taua Atua, pera ano me
a te Pakeha whakataki i nga tikanga o taua
Atua, me marena nga wahine puta noa nga.
motu o Niu Tireni.
Kei te nui ano te aroha me te tangi o toku
ngakau, ki nga tikanga me nga mana Maori
o tataa Tipuna, ka kiia nei e aku korero kia
whakangaromia, e taea hoki e Kui ma, e
Koro ma te pewhea, i runga hoki i te wha-
kaha a kia kimihia kia rapua, kei whea to
take o to tatau mate e heke nei tatau ki te
po: Koia tenei kua whakaatu nei ahau i aku
i kimi ai, e kite ana, ahau ko to tatau reo
ka ngaro, ma nga pukapuka e pupuri; ko
nga kiri penei me toku nei ara kiri pai kaha
ki te pouri, ka paraihetia katahi ka rawe
rawa ka piata, o te momo Kiingi ano tona
kiri o Kiingi Huauri ona whakatupuranga.,
ka ngaro tenei ka riro atu ki te Haawhe-
kaihe ki te Koata-kaihe, ma nga whakaahua
tenei e pupuri, ara, te ahua o to te Maori kiri.
E hoa ma e nga Iwi, tukuna mai nga
• \\
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 18. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA PARAIRE 30th 1900. Wharangi No. 2]
whakahe nga whakatika ranei, nga whaka-
tikatika ranei, kia wawe tenei take te tatu
ki raro. E nga Iwi tena ra koutou, ''Te
Puke" tena koe, me ou Ariki arahi katoa.
H. Mangakahia.
Whangapoua.
Noema 3, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke" me panui tenei.
I kite ahau i roto i "Te Puke mo te Tiu-
piri" o whakaatu ana kua pa tetahi Aitua
nui kia. te Whakatohea i te takiwa o Opotiki,
tekau 10 nga tamariki kua mate i tahuri ki
te moana, e whakawhiti ana ratau ki te kura
mate katoa. He nui te pouri me te mamae,
me te aroha o toku ngakau, i toku kitenga i
te whakaaturanga a aua Nupepa i tenei Ai-
tua, i runga hoki i te mate o te Iwi kotahi,
o te motu kotahi, o te reo kotahi, o te kiri
kotahi, i ranga hoki i te whakakotahitanga
o te lwi Maori hei mea kotahi.
Koia ahau ka tuku atu nei i aku mihi me
aku tangi aroha, hei whakaputa atu i tooku
mamaetanga ki nga matua o nga tamariki,
me te Iwi nui tonu ; te Whakatohea Ngai-
tai te \\Vhanau-a-Apanui. E Kui ma; E
Koro ma, te Iwi tena ra koutou nga morehu
Aitua o tena wahi o tatau; Tena koutou e
noho mai na i roto i te poari i te pawera i
te koingo i te tumatatenga, i te ruuha, i te
taimaha i te mamae, e kore o taea te korero
mo a koutou nei taonga i whakatupu ai mo
te ao, kua tangohia hohorotia e Aitua, ma-
hue noa te tau o te ate o nga matua kia
puare ana ; Hei kona ra koutou whakamau
atu ai te titiro ki te moana, ki te ara i haere
atu ai te ope kahurangi kua wehe atu na
ratau i a koutou ta te po tana riri, hei ma-
mae mo te ao ; he ahakoa e aku whanaunga
kia maia kia manawanui, ko reira ano hoki
te katoa.
Haere ra e Koro ma, te whanau wehe atu
i o koutou matua i o koutou marae kainga,
i te Iwi hoki; me inihi atu me poroporoaki
utu koutou e au i runga i to kare o nga wai,
kei reira nui koutou e tapuke ana, haere
aope atu koutou ki te wahi kua tae na koutou.
Haere i runga i nga take i Aitua ai kou-
tou, kei a koutou ranei te hee, kei a wai
ranei, e mohiotia ana o te katoa he Aitua
kei nga Awa whakawhiti.
Takoto mai ra e Koro ma i roto i tena
urupa, he urupa tawhito ano no to wa i a Noa,
he mano nga mano tangata i tapukena 1d
tena urupa, i te wa i a Mohi, i te moana whero,
he mano nga mano tangata i tapukena ki
rona urupa.
I te ra kangia i te ra toorua, i to moana
waipu, i te whakaware aui a Whena, he
mano te tangata i tapukena ki tona urupa,
i te whakaware a to koutou Tipuna a Nga-
toroirangi ko Maikukutea, ka tapukena te
tini o Manaio, ki roto i te moana, kua tapu-
kena mai na koutou ki roto.
Ko nga huarahi tena o te mate o te tanga-
ta i whakataukitia e o koutou Tipuna, he
pa tahoro "he whare wera ki uta, he waka ta-
huri ki te moana" kua haere atu na koutou
i tetahi o enei huarahi pouri ; Haere ra ki
to koutou Matua i te rangi, kua rite noa atu
koutou mo te ra o te whakaoranga, e okioki
ai nga wairua me te haringa nui whaka-
harahara. Kia mahara ki o koutou matua
i mahue i a koutou i te ao nei, Inoia kia
whakamarietia o ratau ngakau e mamae nei
mo koutou.
Te lwi e Kui ma, e Koro ma, tena ra kou-
tou me o tatau Aitua.
H. Mangakahia.
Takurua Matenepara.
Noema 19th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
• tena koutou, tenei kua hoki mai au i Poneke
i runga i nga mahi mo te Motu nei, i wae-
nganui o nga Iwi i tae mai nei ki Poneke, e
whakarongo ana lu te tangi mai o te reo i
waenganui o te huihuinga tangata, no reira
. ka pakara nui te matauranga o te tangata ki
waho, i runga i te reo kotahi me nga whaka-
ritenga kotahi, kaati he nui te whakamoemiti
o tooku ngakau kia Apirana Ngata, mo tona
kaha ki te whakamarama mai ki te Iwi, inga
tikanga o nga Pire i paahitia nei hei Ture,
no reira te Tai Rawhiti kaore he korero, ka
waiho atu maana katoa nga korero. Kaati
e te Iwi kua rite pea nga hiahia o te tangata
o te taane o te Wahine, i wawata ai i nga tau
ka hori nei ki muri, kia paahitia mai he Tu-
re, no tenei tau ka paahitia he Ture, kua oti
te Pire Marae te Pire Whenua. Heoi te mahi
nui kei te toe ko nga tohutohu mo aua Ture
mo ia rarangi mo ia rarangi, kaati kia tukua
rano ki roto i te Kahiti katahi ka kite nga
Iwi, ko te mea tuatahi kia tae ki nga Minita
a te Kawanatanga katahi ka tuku kia taia,
kaati kei te haere marire, heoi ano te mahi
i naianei he tatari, kaati tena.
No te 12 o te Marama nei ka tae au ki Po-
noke mooku raruraru ano, i reira ka rongo
au kia Hoone Heke raua ko Apirana, kua
puta a Waikato ki waho o nga Pire i paahitia
nei, ka hoki ano a Waikato ki te ritenga Ma-
ori rano noho mai ai, ko te hui ka tu ki Wa-
ahi waahi o Hanatere, a te o onga ra o Tihe-
ma, ko te ritenga o taua hui he whakarereke
i nga robe mo nga takiwa o Waikato, hei
tuunga mo nga Kaunihera, o taua takiwa,
heoi i runga i ta matau whiriwhiringa oti iho
te kupu me tuku atu tetahi reta kia Ngaati
Maniapoto, kia noho -mahara ki taua hui a
Waikato, a, kua tukua atu te reta kia ratau,
tetahi o nga kupu i reira ko te hui ki Roto-
rua a te Kotahitanga, ka ahu mai tera kapu
ki au, kia noho mahara au ki taua hui, kaati
kaore ano au i whakautu i taua kupu, tera
pea kei te putanga onga panui ka mohio au
ki taaku kupu tuturu ake, otira ka whakaa-
turia ano e aa taaku haere ki reira, kaati
tena.
E te Iwi koi te haere mai nga ra e kori ai
te tinana o te Iwi Maori, ki te whakahaere i
nga mahi mo enei Ture ka oti nei te paahi
mai e te Whare, ko tenei e nga Wahine kua
•rite pea nga wawata a o tatau ngakau, i roto
i nga tau ka hori nei tae mai ki tenei tau,
ko te whakaaro ia o nga Iwi e hapai ana i le
Kotahitanga i runga i nga Motu e rua nei,
he kawe i te Mana Motu-hake ki Ingarangi,
. ma te Paremata o reira e mahi mai he Ture
mo tatau, kaati na te puka, na te hemanawa,
noa iho o te ngakau hia paahitia mai he Tu-
re e te Kawanatanga mo te Iwi Maori. Ka
parau noa ake nga morehu Kaumatua o ru-
nga i nga Motu e rua nei, nga taane me nga
Wahine i hui mai nei i te tuunga o te Kota-
hitanga ki konei, ko te mihi kia te Kuini, i
ma rototia mai i reira enei Ture ka oti nei te
paahi hei Ture mo te lwi Maori, no reira ka
mihi taku ngakau ki oku hoa Wahine, ia
matau e tutahi aua i waenganui i nga Iwi, i
te tuunga o te Kotahitanga ki konei, e korero
ana i o matau nei whakaaro, ko nga Iwi ka-
ore e mohio ki te tu o te Wahine ki te korero
kanui te whakahawea mai o te ngakau o nga
taane, otira ko te Tai Rawhiti i tino hapai
nui i ona Komiti Wahine, kaore e araitia nga
hiahia onga Wahine ki te korero.
Waiata.
Hine-pare Hine-pare kiipitia ai to Whenua
koi ai he ara uhinga mai mo te Kawana S
hinawa, aua hiki te to, takiri takiri. Na
Hinehauone
1 te haerenga o te mihi ko taana Waiata
tenei:— Taku ripene pai e kakapa haere am
ra i aku tau whaka-hingahinga, i taku te
mania i tiawhe te hua nawa, aua hiki te to
takiri takiri. Ko enei mahi he wawata na te
ngakau, heoi ra kua tupono mai ki mua i o
tatau aroaro i tenei tau, he ahakoa e hoa ma
kotahi i taka kotahi i mau, naaku i kawe to
tatau nei ahua ki roto i te Whare e tu mai ra
ki waenganui i nga Iwi nunui o te Motu nei,
i tetahi ra ka hai matau ki te Paremata, i
muri o te paahitanga o nga Ture nei, kua
mutu te Paremata ko te take e haere ana kia
kite i te Pirimia mo nga rohe takiwa e te
Motu nei, ka uru matau ki roto i tetahi onga,
ruuma nui o te Paremata ka tatari ki te Pi-
rimia, ka roa matau e noho ana ka puta mai
te Pirimia, te mea tuatahi i mahia mai e ia
he pukapuka, haehaetia ana e ia kia pakupaku
ka tuhituhia a runga katahi ka whaona ki
roto i te potae, kei te matakitaki atu nga Iwi
nei, ko au nei kei te rapu noa atu he aha ra
tera mahi a te Pirimia, ka mutu ka karangu
mai kia au kia haere atu, ka ki mai te Kai-
whakamaori me tango e au aua pukapuka,
naaku i tango tango, ko nga wawahanga o te
Motu nei, ko te Tai Hauauru he nama (1)
ko te Tai Rawhiti he nama (2) ko waenganui
o te Motu nei he nama (3) ko te takiwa kia
Ngapuhi he nama (4,) ka mutu katahi ano
ka korero, ka puta i reira nga tautohetohe a
nga Iwi o te Tai-whakararo o te Hauauru,
ko Henare Kaihau e tohe ana kia kotahi he
rohe takiwa Kaunihera mo Waikato mo
Ngaati Maniapoto mo Ngaati Tuwharetoa,
kaore i whakaaetia te kupu a Kaihau e Ngati
Maniapoto e Tuwharetoa, i kite ano i te pa-
keke o Kaihau ki taua kupu, otira ko te lwi
tera nana i whakaae te Pire a te Pirimia, i
te tuatahi tonu, ko nga Iwi katoa i hui mai
nei ki Poneke i runga ko i ta Timi Kara Pi-
re e whakatikatika ana, ohorere te putanga
mai o ta te Pirimia Pire, ka rongo matau kua
whakaae a Waikato e 800 tangata naana i
paahi te Pire a te Pirimia mo nga whakatika-
tika a Waikato, heoi ka mahue ta Timi i nga
Iwi nei, ka eke ki ta te Pirimia whakatika-
tika ai, ko tenei kaore au i te mohio he aha
ra te take o Waikato i puta ai ki waho, otira
ko ratau ano pea kei te mohio. Hei konei
mutu ai aku kupu mo tenei wa. Heoi tena
koutou.
Niniwa Ki Te Rangi:
Kauangaroa waahi o Whangaehu.
Hepetema 11th, 1900.
Haere atu ra e taku reta aroha, i runga i
te taumarumarutanga o te ngakau pouri, me
te ngakau mamae, ki tetahi Aitua i pa ki te-
tahi Kaumatua, o to matau takiwa, i ohorere
tonu taua mate, e 2 nga rangi Ka mate tenei
Kaumatua, ara, a Haami Teriaka, kuti tena.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," o
hoa tena koe me to tatau Kaumatua me Ta-
mahau Mahupuku, katoa koutou nga kai-
whakahaere i to tatau Waka, ma te Atua
koutou katoa e tiaki e whakakaha. Kia ora
kia ora.
Katahi ka piki atu, me timata atu taku
korero i to matau haerenga atu i Kauangaroa
nei. I te ata o te Wiki o te Marama nei i te
9 onga ra o Hepetema 1900, ka haere ta ma-
tau uhunga, koia tenei nga Hapa. Nga-Wa-
iriki, Ngaati Apa, Te Arawa, Te Urewera, Te
Whakatohea. Ko te mamao o te waahi e
haeroa nei e 38 Maero. I te 8 onga haora ka
haere ko au ko Wora Puhaki, i te hapahi o
te 10 ka haere atu au, 10 Maero ka mau i au
etahi, ka haere atu nei matau ko enei, ka tae
ki to kainga i Mangawhero, ko te nuinga o
matau i ma te puiti, rokohanga atu kua kare
nga wai ki runga ki te rau o te Whiro, hei
aha kaore i whakaarohia ake, e pirangi ana
kia mau o matau Pakeke, ka karanga mai a
Matiu Pirihira heoi taku e mea ana ko koutou
tena ko au ko te aranga taku Pone, pena me
te Waka e rere ana i te au, wera, ka mea atu
haere atu tatau katoa i runga i te Ingoa o te
Atua, naana nei i whakawhiti atu te Iwi o
Iharaira i te Moana whero, heoi ano ko Kei-
na rawa i te tuatahi, ruku tonui atu te hoiho
puea rawa atu kua whiti man mai ko te Pone
o te maia nei. mehemea koe he punga e pa-
ngaia haeretia ana e te ia, ko te Pone o taua
tamaiti rite tonu ki te Tia, na te kore Maire
i kiia ai he hoiho, ka tae ki o Ngarue ka ki-
tea i reira te Pone nei, kua. haere i te haerea
te Tia, he pari tena mo te mea ano e haere
ana i te waahi tika, rawe atu hoki te rain o
runga o iaua Pone, ki taku mohio kai wae-
nganui o te 3 putu me te 4 putu te ikeike o
taua Pone, ka maa ia matau o matau Kau-
matua ki Le Karo waahi o Mangawhero, ka
tae matau ki te Wetaweta kai tua te ope nei,
ka tu ra te hoiho o te Hina Paewai, patu noa
patu noa kore kau ake e haere, wera, ka ki
atu kauaka hei patupatua, roa rawa ka ki mai
te autaia nei, me tiki nga Kipa ia Keina ka
homai e Matiu nga Kipa, tena whakamaua
tena werohia ehara kua haere, roa rawa e
haere ana kua tu ano te hoiho o te autaia
nei, katahi ka karanga atu kia Ruka, ha e
tama ka tu ra te hoiho nei kua kata a Ruka,
ka huihui katoa matau, roa rawa katahi ma-
tau ka haere, katahi te maia nei ka karanga
mai ko te Atua to tatau hoa haere, maana
tatau tahi e kawe tahi atu ki te kainga, ka
tae ki Otoko he pa nui tera, no nga tangata
o Mangawhero, kotahi te timokumoku i toe
iho ki te kainga ko Kero te Ingoa, tuku tonu
te tamariki ki raro kua uru 1d roto ki te kiti-
ni, kua tae te Kaumatua nei ki te tiki wai,
uta tonu e 3 pire ti, e 2 paera miiti, ka kara-
nga mai o matau Kaumatua haere mai e
ta ma, hei aha ma te tamariki i te kawenga
ake a te hiakai, ka toe nga Maero e 4, haere
atu nga Kaumatua, ka rautu ta matau kai ka
riro ki te whai inga Kaumatua, kino atu te
rori nei, hei aha ma te tamariki, ka tata ki
te kainga ka pa te poroporoaki a Paora, toku
papa haere atu ra, haere atu ra, tua ruatia,
ka tae mai te kaitiaki o te kainga a Rangi
Kawheka, tai hoa e haere kai te raruraru ki
te ope o Karioi waahi o Murimotu, roa rawa
ka pa te powhiri a te tiaki whenua, e 3 tiini
te mamao mai i te takotoranga o te Tupapa-
ku ka mau ra i reira te mahi nei a te Wahi-
ne ki te maemae, koia tenei ta ratau mae-
mae:—
Kaahu taku puta ko te ana e tutaki, ko te
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 18, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA PARAIRE 15th 1900. [Wharangi No. 3]
ana e hari, ko te putikinga o to Atua nei
hepoi poi harara, kai taku tau eha.
Roa rawa ka haere ata ki te tangi, e 3
haora e tangi ana katahi ka mutu, kai runga
no te ope ko Winiata Puhaki; taku taina
haere atu ra, i runga i te ringaringa o Aitua
tini nga mea kai te ao no Aitua katoa, taka
i runga i te rakau no Aitua, wera i te ahi no
Aitua ka mutu kia koe te Kaumatua pupuri
i te reo o Tupuna kaore kau he mea i toe,
ka mutu kia koe te reo Maori. Haere e Koro
haere haere.
Waiata.
Kaore te aroha e whakapuke anei ki te ta-
ngi, waiho i roto nei kai auru ai te aroha ki
te hoa ra e ka mau atu ki tawhiti, ki hei koe
e koro i haere ware ware, iri ana koe i ranga
te kai te mohiotia-hamu atu!
Kai runga mai no te tangata Whenua ko
Tereari Atua huhua, hei aha atu a Poipoi
hei aha, tenei ano to Atua te karanga nei to
nono te Atua, ka rawe hoki me te Ruatai,
kai runga ko te kai tiaki o te Marae, hai aha
kua mutu nga Rangatira, tai hoa e whai-ko-
rero, kai runga no te ope Ruka Poni Wahio,
ka rawe ra te mahi a te tawhaki nei, iri kau
ana i runga i nga ngutu te korero puka e
hau penei ano i tenei i runga ake nei, tenei
no te ope o Karioi ko te Ahi Toro, he poro-
poroaki ki te mate he mihi mai hoki ki tenei
ope me te Iharaira, kai runga no Harangi,
"nei ahaha" ka mataotao nga kai, e heke
ana, Taika katahi ano ka mutu o matau
Rangatira ki au, nui atu nga korero a tenei
ka muta. I te po ka whai-korero ano te Iwi
nei, ka ake nga ahi ki te Marae e o, marama
katoa te Marae 3 tia he taone nui ko te rite,
whakahaere ana i te ritenga mo te Kaumatua
nei, tauiho te tino kapu ma te Iharaira e nehu
mate atu ia waihotia ake ko tona taonga
hoou, ko tona taonga i tiki ai ki te Ra-
whiti ko te Ringatu, no te wa ka haere ia
waihotia ake ko te pai, kaati tena.
No te 10 o nga ra o te marama nei i te 2 o
nga haora ka maati haere mai nga Wahine
poi, to ratau kaute e 24, tekau marua pango
katoa (tiehe) tekau marua ma katoa, (tiehi.)
ka tae, mai ki te takotoranga o te tupapaku
ka karanga te Kapene, ho, ka timata te poi,
mutu rawa, Kapene Parauta, tiini kuiki mati
ko te haerenga, i mua i te tupapaku, ko te
nuinga i muri katoa, ka tae ki te waahi hei
tanunga tekau marua ma ki tetahi taha, te-
kau marua pango ki tetahi taha, mutu rawa
ta te poi tuku, ka tu to ratau Kaumatua wha-
kahaere, ha whakata whakarongo mai ko te-
nei mea a nga Kotiro, nei, ko nga tai o te Kau-
matua nei ko te tai o runga ko te tai o raro,
tetahi kupu aku kotahi tetahi rakau i whaka-
tokia ki te taha o te awa, te horonga iho ona
hua ki te putake, ko nga rau na te hau i
tango atu ki taana waahi, ki te Ingoa o te
Matua me te tamaiti me te Wairua tapu
Amene. Ka tukua te tupapaku i te 4 o nga
haora, ka poia katoatia nga poi ka rawe ra
te mahi a te Iharaira, ka kitea i reira te rawe
o te Kapene, ara, o Potae Te Hauwai mehe-
mea ki te kite hoki nga mea kaore ano i kite
i tenei Kapene poi, tera e ki koia ano ko ra-
parapa te maia nei, he pono he tika te rawe
o taua poai, he rawe hoki nga Wahine wha-
ka-hi i te rangi o te poi, ko te Wahine tonu
a te poai nei tetahi, ara, ko Hui Potae raua
ko te Hirata Te Matara, tetahi mea huatau
atu hoki ki te matakitaki atu ko te tini atu
taki, otira ratau katoa he rite tona ki te hapai
o te poi, kai muri o ratau te Iwi pakeke e
hapai mai ana, mehemea he haruru Moana
ko te rite. Me tahuri ake ki te whakamara-
ma i te ahua o te huarahi e haerea e nga
ope nei, timata atu te kino i Waipahihi tae
noa ki Okapua ki te waahi e haerea nei, ko te
paru o te rori kai nga piro tonu o nga hoiho,
hei aha i te ngakau nui tonu o te Wahine
me te tamariki, ko te roa o te teneti i noho
ai te uhunga nei e 2 tiini, kaati ake enei.
Ko te nui o te kai o taua kainga nui atu,
kaore he kai i ngaro atu i taua uhunga he
waahi mamao hoki taua kainga i te taone,
he uta tonu i te papa o te Kau ki runga i te
ahi hei tunu, ahakoa kopeke te tangata mu-
tu te ringa o te tangata, ka ringa tahitia ka
pangaia te tokotoko ka ahu ke te whakaaro
ki te tanu miiti, Kaumatua rite tonu, na te
nui kai i penei ai anei e kore e penei. Me
huri ake ano ki te rarangi kai runga ake nei,
ko nga hapu i tae ki tana uhunga koia tenei,
no te Iharaira, Ngaati Hinearo, Ngaati Tu-
wera, Ngaati Rongo-mai-tawhiri, Ngapaera-
ngi, Ruaka, Ngaati Hau, Ngawairiki, Ngaati
Apa, Te Arawa, Te Urewera, Te Whakatohea,
Ngaati Rangi, Ngaitewe. Ko te kaute o nga
tangata katoa 182, no mari ia matau ters atu
ano hoki era uhunga mei kotahi pea te hae-
renga tera e tae ki te 300 rau. No te 11 o
nga, ra ka pakarukaru enei hapu, heoi ra ka
tae mai ki te Karo noho iho i reira ki te tina
ka mutu ka peka atu te Iharaira ka peka mai
a Ngawairiki, ka tae mai ano a Ngawairiki ki
ona tapuae katahi ka kumea te haere ka tae
mai ki uta atu o te Rimu, rokohanga mai ko
te rori hei aha ma te tamariki whakapekengia
nga hoiho haere atu ana, kua karanga etahi
hiahia hiahia, ka aratakina e Paora raua ko
Ruka, o raua hoiho ka whiti, hure! hure!
muri mai ko Puka raua ko Puhaki whakape-
kengia atu o raua hoiho whiti ana, wera, ka
karanga atu kua mate korua i nga Kaumatua
nei, tai hoa ka whakamau nga tangata nei ki
to raua matenga i nga Kaumatua nei, haere
mai ka huri mai i te keeti ka whai atu ki te-
tahi, katahi ka kino te haere, hei aha ma
nga Kaumatua kai muri tonu, ka mahue he
keeti, ka riro ko Paora i mua kua kino atu te
haere i tenei taima, katahi au ka mahara ka
raru pea nga Kaumatua nei, no te roanga e
haere ana ka mahue a Paora a Paka, ka
noho atu ki te kai tii i Tiemi Piripari, ka
riro tonu ko tetahi o nga Kaumatua nei i tae
mai, e nga Iwi e nga hapu, e noho ana i to
tatau Koroni, ara, i Niu Tireni whiti atu,
mihi mai tangi mai ki tenei o tatau Kauma-
tua ka riro nei ki tera ao, e taea hoki te -pe-
whea te tangata nui kai te ao. heoi ma te
atua o tatau tipuna o Aperahama o Ihaka o
Hakopa koutou e tiaki e whakakaha, me au
hoki i konei heoi-
Na Wera Puhaki.
Tari o Ranginui.
Uawa.
Oketopa 9th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa ma tena ra koutou katoa e mahi mai na
i te taonga o te Iwi nui tonu, ka mihi atu
nei matau kia koutou i tenei pito o te Whe-
nua, kia ora koutou i kona matau i konei,
heoi noa te mihi. E hoa e te Etita, utaina
atu enei kupu i raro nei ki runga o "Te Pu-
ke Ki Hikurangi," hei titiro ma nga hoa i
te Motu nei, i tera Motu i te Waipounamu
tae atu hoki ki to matou hoa kia Hakopa
Kapo, e koro tena koe, e koro kua kite iho
te kanohi i tau korero e takoto nei i roto i
"Te Puke Ki Hikurangi" o te 29 o Hepete-
ma. E koro kei te mohio ra te Tai Rawhiti
nei ki ena korero e panuitia nei e "Te Puke"
otira rue korero atu ahau mo tetahi waahi o
au korero mo te Ingoa nei mo Rongomaitua,
ko Rongoiamo ki enei Tupuna taua tangata,
nana i mau mai te Kao, ara, he Kumara te
Kao, i te matanga o taua kai he Kumara te
Ingoa, ka maoa, i te umu te tao ka taurakina
ki te ra he Kao te Ingoa, i roto i te tatua o
taua tangata o Rongoiamo, i rapua ki te wai
puta ake nga ipu hoko whitu, a, kai ana ta-
ua Iwi, kei te tika o korero, heoi ano te mea
hou kia matou ko to ki no taua takiwa Hae
mai ai te Kumara ki Aotearoa nei, no reira
- matou ka whakahe ki tenei waahi o to kore-
ro, ki ta matau mohio no muri mai
nei a Toi ma, i tau e korero nei koe, kaati
kaore ana Maara Kumara, heoi ano ana kai
he Mamaku he Ti-ponga me era atu kai, he
mea ota tonu na ratou heoi tena; He kupu
atu kia koe, me mutu noa te tuku i enei tu
korero kia taia e to tatou Nupepa, notemea
ko enei korero e korero nei koe, be pakiwai-
tara, ara, he korero laana ki te reo Pakeha.
I whea koe i te tukunga o nga korero pe-
nei me tau e whakataki nei koe, a ka hoatu
enei tu korero ki te Kawanatanga, mau e titiro
i nga pukapuka ia Hoori Titipere i Poneke,
kei reira nei nga korero a Ngaaitahu, a Nga-
ti tu Wharetoa, ara, a nga Iwi katoa o
tenei Motu, heoi tonu te korero pai whaka-
mihi a te Taa Rawhiti nei, ko te haerenga mai
o tatou Tupuna i tawhiti nui, i tawhiti roa, i
tawhiti pamamao, i te hono-i-wairua, ara,
kua oti ake ia "Te Puke" te whakamarama,
heoi ano te mea marama me rapu i runga i te
mararatanga o nga Uri o Noa ma, i noho
pea ratau ki Ihipa ki Pahia ki Inia a tae mai
ki Hawaiki. Heoi ano enei korero.
Utaina atu ra ki to tatau Nupepa, i hiritia
ake kia Ranginui. Heoi ano na to koutou
hoa.
Na Eru Monita me ona hoa.
Tahoraiti. Hawkes Bay.
Oketopa 12th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe korua ko to Pepa, maau e taku
atu enei kapu ki roto ki ta tataa Nupepa, maa-
na e hari ata ki nga waahi e tae ai ia, hei
titiro iho ma o tatau hoa, i ia Marae i ia
Marae onga Motu e rua nei, o Aotearoa me
te Waipounama, koia tenei ko matau ko nga
tangata kua kowhiria nei i waenganui i enei
hapu s rua, ia Ngaati Pakapaka ia Ngaati
Mutuahi, hei Komiti whakahaere mo nga ra-
ruraru e pa ana ki te Iwi, me era atu mahi
o te Marae e mohiotia ana ka puta he painga
he oranga hoki ki te Pani ki te Poueru ki te
Rawakore mo te Iwi katoa, i runga i nga ti-
kanga o te Ture Marae.
Heoi ano ko matou Ingoa ka tahia iho ki
raro nei.
Eriata Nopera, Tumuaki. Matene I. Ra-
utahi, Tiamana. Mane Taurau, Pirihimana.
Karaitiana Wirihana, Tapapa Rautahi,
Wirihana Keremeneta, Eruini Rautahi, Iha-
ka Rautahi, Manahi Paewai, Wirihana He-
kiera. Hekeretari.
Tawa Rautahi.
Muriwai.
Oketopa 15th 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe te kai manaaki i te taonga a
te Iwi, e hoa utaina atu aku korero kia pika-
uria e te "Puke" hei horahora maana ki nga
marae e tae ai ia. E hoa e te Ipututu tena
koe, e hoa tenei to whakamihi mai mo aku
korero, i kite iho na koe i roto i te "Puke,"
. e pai ana hoki au whakapapa i kite iho nei
au, e hoa pai tonu ehara hoki i te mea kotahi
tonu te whare no reira a tatau korero, ki enei
tipuna o tatau tokotoru te whanau a Ihupa-
rapara raua ko Ira, moe anake i a Tamatea, a
te Onoono-i-waho to mua, a Iwipupu to nauri
iho, a te Moana-i-kauia to muri rawa, na te
Onoono ko Haene, na Iwipupu a Kahungunu
to mua, a Iranui to muri iho, na te Moana-
i-kauia a Ranginui to mua a Kino to muri
iho, kaati me korero au ia Iranui, i moe ia ia
Hingangaroa.-
Ko Taua.
" Apanui-waipapa.
" Rongomai-huatahi.
" Apanui-ringamutu.
" Tukaki.
" Te Ehutu.
" Wahia.
" Tumataura.
" Te Kapiti.
" Kaupo.
" Te Ruamahunu.
" Tangataiti.
" Tini.
" Paora.
" Raiha.
" Heneriata.
" Motoi.
" Paraone.
Kei konei enei uri o Apanui, kei Turanga
nei.
Ko te Onoono-i-waho i moe ia Tamatea.
Ko Haene.
" Rongoiri.
" Rua-ariki.
" Pouwharekura.
" Ruatapui.
" Tamaira.
" Takaha.
" Hikawera.
" Whetiapiti.
Kei taua tipuna ahau, kaati tena. Mo to
korero e ki nei koe i mate a Ruapani i a te
Porangahau, kaore i mate tupapaku tonu a
Ruapani ki Turanga nei, i haramai a Rangi-
tihi ratau ko te whanau kite tangi, ka riro
atu a Rongomaipapa, na Rongomaipapa hoki
au.
Ko Rongomaipapa.
" Manuhangaroa.
" Tuterokura.
" Tutakamaiwaho.
" Rongotawhanga.
" Te Kohai.
" Hineone.
" Kohaikura.
" Rangakawa.
" Kauna,
" Taonoa,
" Awhiawhinga.
" Te Huki.
" Taumatua.
" Te Mihi.
" Te lhu-rakau.
" Rina.
Ko au ko te Raumoa.
Ko Tupouriao te tangata i mate i a te Po-
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 18, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA PARAIRE 30th 1900. Wharangi No. 41
rangahau, ko Tuteihonga te Wahine nana
nei te whakatauki, mo te whakapakoko mai
a Kahukuranui. "E ea ranei i a koe te mate
o taku tane ? "Ka whakahokia atu e Kahuku-
ranui" e kore e ea i au anake, engari tou tini
toku tini ka ea i au" ko te Porangahau na Ka-
hukuranui i patu, ka moe a Kahukuranui i a
Tuteihonga, kei te mohio nga uri nona tenei
tipuna a Tuteihonga.
Ko Tuteihonga.
" Rakaipaka.
" Kaukohea.
" Tutekanao.
" Tureia.
" Te Huki.
Ko Tureia.
" Te Huki.
" Taumatua.
" Te Mihi.
" Te Ihu-rakau.
" Rina.
" Te Raumoa.
Na te tane tuatahi a Tuteihonga, na Tupo-
uriao.
Ko Rumakina.
" Tarawha.
" Rakaitekura.
" Hineiao.
" Te Huhuti.
" Hikawera.
" Ratua.
" Te Huki.
" Te Rimu.
" Te Whenuariri.
" Tamakirunga.
" Te Ihu-rakau.
" Rina.
" Te Raumoa.
E hoa koia nei ra, nga akonga iho a enei o
tatau tipuna, e hoa e te Ipututu kia ora tonu
koe i kona, me au hoki i konei, kaati kia koe.
E ahu atu ana aku mahara kia koe e te
Ama-o-te-rangi, e hoa tena koe, kanui taku
mihi atu ki o kupu e mea nei koe me whaka-
marama o tatau whakapapa.
Ko Tikitikirangi.
" Rongomarua-a-whatu;
" Taanga.
" Rakai.
" Houmea.
" Tamatea.
" Hinenui.
" Tuteihonga.
. . " Rakaipaka.
" Kaukohea, e rua ona wa-
hine he mahanga, ko Mawete tetahi, ko Turi-
po tetahi.
Na Mawete ko Tutekanao.
" Tureia.
" Te Huki.
" Tureia.
" Te Huki.
" Taumatua.
" Te Mihi.
" Te Ihu-rakau.
" Rina.
" Te Raumoa.
Na Turipo ko Tupokonui.
" Hinengakau.
" Mamangu.
" Te Atepuru.
" Te Maunga-o-te-rangi.
" Te Koura-werau.
" Hinewehi.
" Whare-kuka.
" Tawhe.
" Taumatua.
"Te Mihi.
" Te Ihu-rakau.
" Rina.
" Te Raumoa.
Koia nei te hangaitanga, na Mawete ke a
Tutekanao, tetahi ko Porourangi.
" Ira-manawapiko.
" Tahumurihape.
" Uenuku.
" Rakaitotorewa.
" Tamanuhiri.
" Tokanui.
" Papauma.
" Hineraumoa.
" Raumatanui.
"• Tineia.
" Te Rii.
•" "Te Ao-wheururangi.
" Ruakete.
" Whare kotore.
" Uira-i-waho.
" Te Rangi-tohumare.
"'Mataitai.
" Hinewehi.
" Te Whare-kuka.
" Tawhe.
" Taumatua.
" Te Mihi.
" Te Ihu-rakau.
" Rina.
" Te Raumoa.
Koia nei o konei korero, rao Hineterangi
raua ko tona tungaane, ko Whare-kotore, kati
tena e ahu ake ana ki etahi, ara ko ahau na
Rina koia ta Te Ihu -rakau.
" Te Mihi.
" Taumatua.
" Tawhe.
" Mataitai.
" Purua.
" Rangi-tohumare.
" Te Uira-i-waho.
" Te Huimaiao i noho i a
Whare-kotore. " Kaniwha.
'• Mokaihaere.
" Te Ahiahi.
" Tamaraukura.
" Tamanuhiri.
" Rakaitotorewa.
" Rua-te-nunumi.
" Rua-kau-tuku.
" Rua-kapuanui.
" Ruawharo ko Takitimu
tona Waka, i whiti mai ai ia i Hawaiki.
E hoa e Te Ama-o-te-rangi, kia ora koe,
heoi aku whakamarama, kei pau katoa i au te
Pepa, utanga a te katoa, tenei ake ano etahi
o aku korero, e hiahia ana au kite tuku kia
haere, na te mataku kei pau katoa ta tatau
taonga i aku korero te whakakapi. Ko wai
ka hua atu. kei ta paingia mai enei korero, he
kai reka ano ki etahi tangata te kai nei te
whakapapa, he tino kawa atu ki etahi, na
konei i iti ai, kei amuamu tenei hunga e kawa
nei te whakapapa ki o ratau taringa, mo te
whakakapi i ta ratau taonga, i a "Te Puke Ki
Hikurangi."
Kei ki mai koutou, ara, a koe e Te Ama-o-
-te-rangi, mo to kore i whakamoemoea, na
runga i te rereketanga o nga korero ki kona i
o konei, na reira i kore ai e whakamoemoea
enei tipuna, pera me era o tatau tipuna i roto
i aku panui kua kite iho na koutou, ka taea e
au te whakamoemoe enei tipuna, mehemea e
hiahiatia ana kia peratia, kei nga kai taa pea
e whakatariri ana ki te tini o te ingoa tipuna,
he ahakoa ra ka hari mo te itinga o nga i-
ngoa hei taanga ma ratau o roto i tenei o aku
panui, ehara e tama ma he korero noa ake,
kia ora koe e Purakau, koutou ko nga kai taa
i ta tatau taonga.
Ma te kai hanga koutou e tiaki i kona, me
au hoki i konei.
Na Henare Raumoa.
26/10/1900.
TE TAENGA MAI O KIINGI MAHUTA ME TONA
IWI ME WAIKATO KI OTAKI.
I te 26 o nga ra o Oketopa 1900, i te Pa-
raire, i te 4 p. m. Ka haere atu nga tama-
tiki o te Otaki Maori Paraihe Peene, ki te
Teihana o te Rerewe o Otaki ; ki te tatari
atu ia Kiingi Mahuta me tona Iwi, no te 4
20 p. m. Ka tae mai te Tereina e ahu mai
ana i Poneke, i runga a Kiingi Mahuta me
tona lwi. Te taenga mai o te Tereina e tu-
a-kapa atu ana nga tamariki o te Peene, ka
tu te Tereina, ka whakatangihia atu e te Pe-
ene te waiata, (God Save the Queen) ka mu-
tu ta tena Peene, ka whakatangi hoki te Pe-
ene a Mahuta i taana waiata ano, ka mutu -
tena. Ka haere ko te Peene a Ngaati-Rauka-
wa i mua, muri atu ko ta Mahuta Peene,
i muri atu i tena ko Kiingi Mahuta i runga i
te Kareti, ko H. Te Ao te kai-arahi mai.
Ko nga Iwi kai te marae o Raukawa e ta-
tari mai ana ka tae mai ki te Pariki Tarawei-
hana, ka waahi te Peene a Ngaati-Raukawa
ki tetahi taha ki tetahi taha, ka takua te ope
ki waenganui haere ai, ka tukua ma te hu-
nga mau pu e powhiri, hui katoa tena hunga
e 42, he pai ano te rere a te waewae o te ta-
ngata, puta mai ana te aroha o nga mahi a
nga Kaumatua kua ngaro atu i nga ra o te
whakamamaetanga o tenei Motu; ka tae ano
ki te rohe e mutu ai te hunga mau pu, ka
waahi tena hunga ki nga taha ka kitea atu
be Iwi nei te Kotiro Wahine, ko ta tera hu-
nga mahi he Poi taana powhiri, ko tera hu-
nga e 80, ka rawe ano kite titiro atu nga mahi
a Raukatauri; ko nga kakahu o te hunga
Poi he ma katoa, rawe ana tera te porotiti a
e Poi, ka tae ki te keeti o te marae ka mutu
ta tena hunga powhiri, ka riro ma te Iwi nai
tonu e powhiri, ara "Kumea mai te waka,
toia mai te waka" ka mutu taua mea na;
katahi ka tangi, he roa e tangi ana ka mutu,
ka noho ki raro, kei runga ko Pitiera H. Ta-
ipua. Haere mai e Mahuta, kawea mai te
ahua o to matua e te Tipana, kaa ngaro ata
ra ki te po, haria mai te aroha, tou taonga to
te Iwi Maori, kaore he tangata hei karanga
mou, kua mate nga Rangatira naana i hanga
nga tikanga, he tamariki anake e noho atu
nei, kawea mai nga aitua o te hunga mate,
kaore he korero, he mihi atu anake kia koe,
tena koe Me to Iwi.
Kiingi Mahuta:—Karanga e taku tuakana,
karanga e aku Tipuna, karanga e aku matua,
karanga e nga Iwi, tenei te haere nei i runga
i te aroha, karanga mai ki o tatau aitua o te-
ra waahi, kua riro atu ratau ; tenei te tangi
nei ki enei aitua o tatau, haere e aku Tipu-
na, haere e aku matua, haere aku Rangatira,
- haria atu to koutou mana, to koutou Ranga-
tiratanga, whakahemoa atu koutou, tenei te
kawe nei i nga kupu tawhito a o tatau Tipu-
na, a o tatau matua, karanga taku tuakana,
ka tika o kupu, ma te piri ano ki te Iwi ka
kiia te Rangatira he Rangatira, koia ra tena
i a koe e tu mai na i te aroaro o Tipuna, o
matua, te waihotanga iho a to matua, te Iwi
tena koutou, tena koutou, he mihi anake te
mea nui i a au, moku i kite atu nei ia kouto-
u, i nga morehu i mahue iho i aka Tipuna, i
aku matua, kaati nei nga kupu.
Heemi te Karawa:—Haere mai e Mahuta,
haere mai e Waikato, kawea mai te aroha ki
a tatau, tena koe e Mahuta, te waihotanga
ake a to matua, tenei te tu atu nei he tama-
riki ki te mihi atu kia koe, i te mea kua ma-
te katoa o matau nei Kaumatua, nga Ranga-
tira hei mihi mou, hei tangi hoki kia koe,
kawea mai te aroha, ahakoa i ahu mai koe i
tena huarahi e pai ana ano nau i kite, heoi
nau ano i kite iho me ahu mai koe kia kite i
o Iwi, ina e pae atu nei o Iwi, haere mai!
haere mai!.
T. Hoia, kaati nga tangata e tu i tenei ta-
ima kua po, waiho mo apopo ka mihi ai kia
Mahuta me tona Iwi.
Ka mutu to tenei ra.
Ko nga Iwi i te marae e noho ana ka N'Ra-
ukawa, ko N'Toa, ko N'Awa, no Wairarapa
ko te Whatahoro me tona hoa Wahine.
I te hatarei 27 6 nga ra, i te 9 a. m. Ka
hui ano te Iwi tangata Whenua ki te marae,
katahi a Kiingi Mahuta me tona Iwi ka puta
mai i roto ia Kaukawa Whare, ka noho ki te
marae, tau rawa ki raro, kei runga no te hu-
nga Whenua.
T. Te Hoia:—Haere mai e Mahuta haere
mai, kawea mai te ahua o to matua, o to
Tipuna e mau na i a koe, kawea mai te aro-
ha, kua ngaro a N'Raukawa ki te po, hei ka-
ranga mou, haere mai e tama haere mai, ka-
wea mai nga oha a o Tipuna, to pai, to ra-
ngimarie, to aroha.
K. Kapukai:—Haere mai e Mahuta kawea
mai nga oha a o tatau matua, te aroha, i
hanga ai e ratau nga tikanga i o ratau ra e
ora ana ratau, naomia ake e te tangata taka-
hia iho; i roto i enei ra kei te whakaputa
mohiotanga a ia tangata a ia tangata, haere
mai e te Kiingi, kawea mai to ngakau aroha
ki o Iwi e pae nei; me era ato o Iwi i Aotea-
roa katoa, whiti atu ki te Waipounamu; ka-
ore he tangata hei mihi mou, kua ngaro enei
o Tipuna naana i hanga te tikanga, ka tu ko I
Potatau, haere mai! haere mai! haere mai.
T. Poutama:—Haere mai e Kiingi Mahu-
ta kia kite i o Iwi, ko te mea nui atu ko te I
aroha e tabu ai nga tikanga pai, kawea mai i
to kupu kia rongo atu o Iwi, i runga i tena I
huarahi i haerea maina e koe, haere mai e te I
Kiingi. I
P. R. Kipa:—Haere mai te Kiingi, haere I
mai Waikato, i haere mai-noutou i te kainga I
i whakaturia ai a Potatau hei Kiingi, hei po- I
puri i o tatau Whenua, me to tatau mana, I
me to tataa Rangatiratanga, kawea mai te I
aroha o tatau Tipuna, o tatau matua, haere I
mai na te hau marangai koutou i kawe mai 1
ki Poneke, kei reira te hau tonga hei whaka- I
tupu i te rakau, kia pai ai tona tupu, haere B
mai i runga i o Waka, ia Waikahua raua ko 1
Waikatohu, haere mai e te Kiingi i irunga i I
te rangimarie. H
W. Te Kakakura:—Haere mai e Mahuta, 1
haare mai e te Iwi, hatia mai te aroha o ko- I
utou Tipuna o koutou matua, he ara ano I
kua waerea iho e o koutou Tipuna, heoi ano I
to enei ra be haere kau, haere mai e Mahu- I
ta kua ngaro a N'Raukawa, a N'Toa, a N'A- I
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 18. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA PARAIRE 30th 1900. [Wharangi No. 5]
wa ki te po, hei karanga atu mou, heoi ano
e tu nei ko Raukawa Whare, haere mai ka-
wea mai to kupu ki o Iwi, ko te mea nui ma
tatau i roto i enei ra, ko te aroha anake, ko
nga kupu kua korerotia i nga ra i o Tipuua
e ora ana, heoi whakaparahakotia ana e nga
tangata o enei Whakatipuranga,, heoi ano ta-
ku korero kia koe me to Iwi, he poroporoaki
anake, ehara hoki i a au, nau ano, ko Iwi e
takoto nei, kaore kau he korero kia koe, mau
e haere ake ki runga ki o Iwi i te Tai-hauau-
ru mihi ai, a, taihoa ano koe kite ai i o Iwi
kua puta he mahi ke, ko tenei haere mai!
haere mai! tena koutou.
P. Pukuatua:—Haere mai e te Kiingi ki
a kite i o Iwi, hoea mai o Waka ki tenei wa-
ahi tu ai, haere mai nga Uri o Tawhaki, i
pupuri ra a Tawhaki ki te aka matua, i eke ai
ia ki te rangi, kawea mai te ahuatanga o Ti-
pana, ka pai tena ka tae mai koe i runga i to
ngakau aroha ki o Iwi Maori e pae atu nei; e
noho mai ra i te Tai-hauauru, kaore he kore-
ro kia koe, heoi ano he aroha anake to enei
ra, mou i tae tinana mai kia kite i o Iwi, e
tama tena koe, te ahuatanga o to matua i a
ia e ora ana, ka pai ka rite i a koe nga ma-
hi o roto i enei ra, haore mai! haere mai !.
R. Rangiheura :—Haora mai e Mahuta
me to Iwi, kawea mai te aroha ki o Iwi e noho
atu nei, ko te taonga tena o Tipuna, no nga
Whakapaparanga inaha kua parea ki muri,
waiho iho kia tatau e kore nei e ngaro, haere
ake nei, haere mai te toputanga o to mana,
o te Rangatiratanga o Tipuna kua ngaro atu
nei ratau, ko koe anake e ora nei, hei ana
nga kupu a o tatau matua i roto i enei ra, i
te mea na nga Rangatira ano i takahi i o ratau
ra ano e ora ana, haere mai kia kite i nga
morehu o enei o Iwi, hei hirihiri kia ora ake
e taea te aha e koe, nau hoki i aha ? na nga
Rangatira ano i takatakahi, kaore he kupu a
o Iwi kia koe, heoi ano he mihi atu anake,
mou i tae tinana mai kia kite ia matau, tena
koutou haere mai i roto i te ra hou.
T. Pokaitara ;—Haere mai te Kiingi me o
Iwi, haere mai kia kite ia tatau, hana mai
te aroha o tatau inatua, whakahauputia ki
waenganui ia tatau, haere mai i roto i te ra
hou. tena koutou.
H. Roera:—Haere mai e Mahuia, kawea
mai te aroha, kua mate o matau Tipuna, o
matau matua, hei karanga atu mon, he ta-
mariki anake e noho atu noi, he ahakoa ko
te mea nui i mahue iho i a ratau ko te aroha
na taua aroha hoki koe i tae mai ai kia kite i
o Iwi e noho atu nei.
R. Kotu :—Haere e Waikato arahina mai
to tatau Kiingi a Mahuta, kia kite i ona lwi
Maori, haria mai te aroha, he ra tenei no te
moko kore, he kokau anake e noho atu nei,
ka tika ano tatau kia kitekite ia tatau i te ra
o to tatau Kiingi, kaore he korero, heoi ano
he koa anake i runga i te ngakau tatu, mo
tenei huihuinga o tatau, tena koutou e Wai-
kato.
H. Te Kahu:—Haere mai e Waikato, ha-
ria mai to tatau Kiingi i hangaia ai e nga Ka-
umatua hei mana motuhake mo tatau i era
ra, naomia iho e nga Rangatira whakahekia
iho, haere mai Mahuta te ahua o Tipana, o
to ratau mana, o to ratau Rangatiratanga,
kua mate nga Kaumatua hei karanga atu ia
koe, tena koutou.
P. Horohau;—Haere mai e Waikato ara-
hina mai te Kiingi o te motu, i hangaia ai e
era Rangatira hei pupuri i to tatau mana,
whakahaweatia iho e nga whakatipuranga o
muri nei, haere mai kawea mai te mea i mau
kia tatau te aroha, haere mai kia kite i o Iwi
e noho atu nei, he mihi anake te mea nui i roto i
enei ra, mou i tae tinana mai nei kia kite i o
Iwi.
N. Te Hiwi:—Haere mai te Kiingi, kawea
mai te aroha, o to Tipuna o Potatau, waiho
iho hei kupu pepeha mo enei ra, na taua ku-
pu na te aroha, ka kitekite tatau ia tatau,
kaore he kupu, he koa anake ka kite atu ia
koutou ko Iwi, tena koutou.
E. Te Wano:—Haere mai te Kiingi, hae-
re mai, he mea whakatu nei to Tipuna o Po-
tatau, na nga Tipuna, na nga matua, hei
mana mo tenei motu, roe te tangata ; nao-
mia ake e nga rauhanga a te ao takahia ake,
ko tenei haere mai koutou ko to iwi, mauria
mai te taonga o enei ra te aroha, he mea
whakakotahi nei na te kupu a te Aaua, tena
koutou katoa.
M. Te Tihi:—Haere mai e Mahuta haere
mai Waikato, haria mai o tatau aitua ki enei
o tatau aitua e takoto atu nei, kawea mai
nga kupu a o tatau matua i a ratau e ora ana,
ko te mea nui i roto i enei ra ko te aroha, ko
te noho tahi, ko te rangimarie, pupuria mai
ki roto ki te kupu a te Atua, kia pai ai tatau
te noho a nga ra e haere mai nei, haere
mai Mahuta, haere mai e Waikato, tena ko-
utou.
Rongowhitiao :—Haere mai e te Kiingi,
haere mai kia kite i o Iwi e tau nei, kaa kite
mai koe i ena o Iwi i runga o Poneke, i nga
tangata o to Iwi Maori motuhake, tenei o
lwi te tau nei, te mihi nei ki a koe. kaore he
tangata hei karanga mou, kua mate o Tipa-
na o matua, ko tenei haere mai e tama, e
koa ana au mou i tae mai kia kite i o Iwi me
to Iramutu me Hera, kua oti tena taha, kaa
oti te here te taura tangata, kia raua whaka-
tangata, he tikanga iho ano no Tipuna, no
reira i nui ai te hari o taku ngakau, mo tona
taenga mai ki konei, tena koutou.
R. R. Tahiwi:—Ka tu; whakaronga e
nga Rangatira, kia whai taringa hoki e nga
tangata ririki, mo koutou enei ra, arohaina o
tatau tuakana me o tatau teina e noho mai
nei, kia wehi tatau ki te Atua o tatau Tipu-
na, o tatau mataa, kia whakahonoretia hoki
te Kiingi !
Haere mai e te Kiingi haere mai kawea mai te
ahua o Tipuna, o matua, haere mai kia kite
i o Iwi, i haore mai koe i te waahi tapu a o
Tipuna, i te tuaahu ; e ngaro nei i nga tau
maha, ko tenei kua taka atu taua arai, ina
hoki kua kitea atu koe e o Iwi e noho maina
i kona, haere mai e Mahina ki Otaki, ki te
kainga e kiia nei i uhu atu i konei a Matene,
te tangata nana i whakahua to Tipuna a Po-
tatau hei Kiingi, no te heenga i mate ai te
motu nei, ka kiia na Matene i mate ai, me-
hemea i ora i roto i aua ra, e kore e kiia na
Matene i ora ai. engari na tena lwi ano, na
tena Iwi ano. Haere mai te tangata o te
maunga-a-rongo, haere mai to tangata hou,
te tau hou, te haere hou, te kite hou, te ti-
kanga hou, kawea mai te kupu kia rongo atu
o Iwi, kaore he kupu a o Iwi ki a koe, kua
mutu ano nga kupu i o Tipuna e ora ana, he-
oi ano i tenei ra he mihi anake ki to ratau
ahua, e waha mama i runga i a koa me te I-
wi. homai te aroha a Potatau i ki ai, kia
mangu i waho, kia ma i roto, kia mau ki te
whakapono me te aroha, ko te huarahi ano
tona o to Tipuna o. Potatau, i tae mai ai kia
kite i a N'Raukawa i Otaki nei, i te tau 1817.
Haere mai he hunga tamariki anake e no-
ho atu nei, he ahakoa ko nga kupu a o Tipu-
na e takoto nei i o ratau marae, koia nei ano
te kainga i tae mai ai to Tipuna a Porokoru
i te tau 1S62 i ki te ai ia N'Raukawa e ora ana,
haere mai i mahia ano te Whare e tu nei, mo
to matua, heoi kaore ia i tae mai, i tenei ra
kua tae mai ko koe. haere mai, whakatoopu-
tia o lwi i runga i te pai, me te rangimarie,
ma te Atua koe e tiaki, me mataa katoa, ano
hoki.
WAIKATO.
P. Te Tuhi:—Karanga e nga Iwi, kara-
nga i runga i te aroha kia tatau, karanga ki
ta koutou tamaiti kia Manata, kei a ia tonu
te kupu, kei te pai te haere a te tamaiti nei
kei runga ano i nga kupu o mua, te Iwi e,
tena koutou.
T. Mahutu :—Karanga mai e N'Raukawa
ki ta koutou tamaiti, te Uri o koutou Tipuna
kaore he kupu, ko te inihi atu anake kia ta-
tau, mo tatau ka kitekite nei ia tatau i tenei
ra, tena koutou.
H. Teimana :—Karanga e N'Raukawa,
tena koutou me nga aitua kua ngaro atu ;
haere atu koutou ki te kainga o nga Ranga-
tira e wehe atu ana i tenei ao, kaati ena.
E N'Raukawa, e mea atu ana au ki a kou-
tou, kia whai kupu mai koutou ki ta koutou
tamaiti, nana ka hee, e pai ana, e hee ana
ki te marae o tatau matua, ara, me awhina
mai koutou i ta tatau tamaiti, e mea ana pea
koutou koia nei te ora ? kua kiia noatanga
e Mahuta, me mutu te hoko, kaore i rongo,
ia koutou hoki i nga tau inaha kua mahue
ake nei, kaore he ora, ko tenei tahuri mai a-
whinatia ta koutou tamaiti, tera ano te tama-
iti a Mahuta rana ko te Pirimia kai te wha-
kawhanau, maana ka puta whakatohe e taea
te aha, ki taku mohio tera e puta tangata
mai, ma koutou e tatari ake, te Iwi tena ko-
tou.
Ka muta nga whai-korero.
Ka huri ki te hariru ringaringa, ka mutu,
ka nukuhia ano te korero mo te 2 p. m.
I te 2 p. m. Ka hui ano ki te marae.
' W. Te Kakakura:—Whakarongo e N'Ra-
ukawa kaore aku kupu i tenei taima, kore
pai nei, heoi ano he whakarongo kau atu, :
notemea na Tawhiao ano taua puta ki waho,
me ana korero, kaore he whakahee, engari
he moteatea kau atu taku mo taua Ingoa ;
ko koe e Hare Teimana i tu maina no N'Ra-
ukawa ano, mo pewhea he korero ma N'Ra-
ukawa kia N'Raukawa ano, na Waikato ano
ana mahi, whakarongo kau atu ana, kaore
aku taunu, he moteatea anake taku, notemea
he kupu i rangona e N'Raukawa i te mate-
nga o Tawhiao, haere e koro haria atu au,
maku ano tetahi maka e kimi, e kore hoki te
tangata e mahi kaore he mu tunga hei reira rano
whakapai ai te kai whakarongo, kei te Ra-
ngatira anake te korero, whakarongo kau ana.
ko matau nei e karanga tonu ana, "Kiingi
Mahuta" engari taihoa to hoa i mahue atu
na i a koe, ka kore e karanga "Kiingi" ko
N'Raukawa o korero atu nei, e korero motea-
tea ana, me au ano hoki.
Kiingi Mahuta :— E nga Iwi o pae nei te-
na koutou kua tae au ki te waahi ra, ko ahau
he tangata tinihanga he pora au me Haki,
ko taua mahi he tinihanga, otira kaore ano
maku, kaore ano haki ma te Kakakura, he
penei ano hoki a te Kakakura me ahau nei,
he Haki, he tinihanga, ko te mahi a tenei
Iwi a te Rangitira he tuku tangata ki te ma,
te, kaore aku hui atu kia koutou, o mea mai
ana hoki koutou kaa riro aa i te Kawanata-
nga, e tika ana, engari taria atu te oranga a
muri ake nei, kia kite ai koutou i te ahuata-
nga, tena koutou e aku Iwi, tena koutou.
H. Te Kanawa:—E pai ana o kupu, ki te-
ora hoki koe mo tatau katoa, ki te mace koe
mate katoa tatau.
Ka mutu nga korero
I to 3 p. m. ka tu ko te Iwi Wahine ki te
poi, tu ake taua hunga e 2G, hei whakanga-
hau mo ta tatau Manuhiri mo Mahuta ratau
ko tona Iwi, he mea whakamiharo taua tao-
nga te poi a N'Raukawa, i kitea ano ki to
Kaniwara i tu ki Poneke ia Maehe kua taha
noi.
Na te Ripoata i to 28/29 o nga ra.
HE RETA MAI NO AWHERIKA.
Moromani Sept 8th 1900.
Kia Tiki Kiiti, kua tae mai te whakahau
ki to matau Ropu kia hui atu ki roto i te
Ropu Hoia a Roore Matiuna, kaati kai te
haere matau ki Reitinipaaka. No reira ahau
i whakaaro ai me tuhi reta atu ahau kia koe,
i mua atu o to matua haerenga, notemea ka-
ore rawa au e kaha ki te ki ake era ano ahau
e whai takiwa ki te tuhi atu kia koutou a
ko ake nei;— Kaati ko te hoa-riri kei te awhi
tonu i Moromani. a, kai te whakararuraru
tonu ia matau. I tera ata nei i te o o nga
haora, katahi ka haore e 50 o matau ki waho
ki te titiro i tetahi taunga mo matau i runga
i te keokeonga o tetahi karahiwi, a, po iho
matau ki taua waahi, no te hahaetanga mai o
te ata, ka kite atu matau i nga Poa e 40 o
haere mai ana, no te tatanga mai ka rongo
atu matau e korero ana, e kata ana hoki;— Ko
ta ratau haramai e haramai aua ano ki taua
waahi e nohoia atu ra e matau, no te taenga
ki te 400 Iari pea te tawhiti atu ia matau,
katahi ka tu mai, ka tuku tokowha ki raro o
nga hoiho, ka piki ake i te hiwi e nohoia ra
e matau, he titiro na ratau i runga o taua
hiwi hei nohoanga mo ratau, heoi i taua wa
ano ka whakahautia kia waiputia e matau
aua tangata e piki ake ra, katahi ka waiputia
e matau, ka hinga e toru mate rawa, kotahi
te mea i tuakiri, tino rara rawa atu te hoa-riri,
i te mea kihei rawa i paku mai a ratau pu,
me to ratau kore hoki e mohio he tangata
ano kei runga o taua hiwi, ko te wa tenei i
marara ai te oma a te hoa-riri, me ta matau
pupuhi tonu, te mutunga iho, 12 nga hoiho
i mate o te hoa-riri, me nga tangata e 7 i
tuakiri, kotahi te tangata o te Poa i kino ra-
wa atu te tuunga, haria mai ana e matau ki
to matau pahii. Katahi tetahi hanga kino
rawa atu, he kite i te tangata tuakiri;— I te
tangata tuatahi i hinga ai katahi au ka oma
atu, tae atu au e takoto ana i roto i te hopua
toto, ko te mataa i tu tonu ki te korokoro,
totahi tonu te upoko ka motu rawa atu, kaati e
ki pono atu ana ahau kia koe, tetahi mea
whakamiharo rawa atu, he puta o tenei ha-
nga o te tangata i roto i te mate;— Kotahi te
tangata e oma ana me tona koti nui ano i
runga i a ia, tekau-ma-iwa nga puare mataa
i runga i tona koti, e wha nga mataa i uru
rawa atu kiroto i tona tinana, koi mahara
mai koe he korero teka tenei, kaore, he kore-
ro tika tonu ko te atua hei titiro iho i te he i te
tika ranei, heoi katahi ka oma tana tangata ki
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 18, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA PARAIRE 15th 1900. [Wharangi No. G]
muri i nga kohatu ka umuhia tona potae kata-
hi ka whakatungia ake ki runga, he tuka na-
ana ia ia ; i muri i tenei tu tonu atu taua
tangata hei Kapene.
Heoi ka hoki ake ano taku korero ki runga
ra, apopo matau haere ai ki Reitinipaaka e
20 maero, te tawhiti o te waahi hei haerenga
mo matau ka uru ai matau ki nga Ropu a
Roore Matiuna, kaati ki taku mohio iho era
pea matau e kite i Piritoria, ki te titiro iho
ki te waahi ka haerea nei e matau, era matau
e tae ki tetahi waahi, kei reira nei etahi o
matau e takoto mate ana i te Piwa, tokoono
pea nga tangata;— Ko Paate Hiwara o Kaata-
taone, kanui te kino o tona mate i te Piwa,
kaati kua kite iho au i roto i te Nupepa i tae
mai kia Parangeeke Roitihaute (Frank
Roydhouse) ara kua hinga te Tiima kiki
Pooro o Kereitaone, kaore rawa oku hiahia
kia riro te Haki, ara, te (Banner) notemea e
£4 pauna taku peti kai runga i te Tiima o
Kereitaone, kaati ko te tino mahi pea kai
Papawai i naianei, ko te pokapoka kuao hipi,
kua kite iho ano ahau i roto i te Nupepa, kai
te hangaia eKatarapeeke tona Haapu hou ki
te Pereki he mea nui rawa tenei ki Kereitaone.
Heoi e kore rawa au e pouri mehemea ka
muta te whawhai, a, e hoki atu ana matau
ki Niu Tireni na, ki taku mohio iho era te
B. S. A. C. e hoatu whenua mahi paamu
kia 8000 mano eka mo nga tangata e mohio-
tia ana e nga Kapene, he tangata mohio ki te
mahi paamu, a, e ki ana hoki ahau ka kaha
noa atu ratau ki te whakapai i o ratau whe-
nua, me te karanga mai ano kia ratau kia
whawhai mo te rima tau, ko ahau hoki kua
tino ki rawa atu taku puku i tenei mahi i te
Hoia; kaati mo to matau haere ki Ingarangi,
ki taku mohio e kore rawa taua haere a ma-
tau e tutaki, engari ko te pai anake o matau
e noho atu nei, he nui no te kahu ia matau.
Heoi ko te reta whakamutunga mai kia au,
na Rina Paati, ko ahau kai te whanga reta
tonu mai au kia au, inga ra katoa; e wha tu-
kunga rama ma matau i te wiki, etahi tino
rama pai atu ki te inu, taku hiahia kia ora
nga tangata katoa o te kainga na, heoi me
whakamutu iho e au i konei taku aroha kia
koutou katoa.
Na to taina aroha.
Tiaki Kiiti.
HE WHAKAATU.
Tera e tu te Hai o te Kotahitanga o to
Aute ki Patiki Whanganui, a te 6 o Tihema
tae atu ki te 11. He take nunui nga take o
taua Hui, e pa ana ki nga Ture kua paahi
nei. I pakia aku mahara e te huhua o te ma-
hi, te whakaatu wawe ai.
Apirana T. Ngata.
HE WHAKATIKA.
E hee ana te kupu e ki ra i roto i taku
panui, ko te hui a Waikato ka tu ki Waahi
waahi o Hanatere, Engari ka tu ke taua hui
ki Tauwhare waahi o Waikato.
Niniwa-kite-rangi.
NGA HOIA O TE INGARIHI I
MATE.
Ko te whakaatu whakamutunga tenei a te
Tari mo nga mea Whawhai i Ranana, ara,
nga Hoia o te Ingarangi i mate i te Wha-
whai ki te pito Whakatetonga o Awherika,
mai o te timatanga o taua Whawhai a tae
noa mai ki te 15 o Hepetema ka hori nei,
koia e whai ake nei:—
Apiha. Hoia.
I mate ki roto i te Pakanga. 285. 2,713
I mate tu-a-kiri. 86. 797
I ngaro, i riro herehere hoki. 12. 803
I mate ki roto i te herehere. 3. 86
I mate i nga mate,Uruta. 149. • 5,582
I Aitua te matenga. 3. 107
I tu-a-kiri whakahokia ana. 1289. 28199
Te huihuinga 1,777. 38287
Te tino huihuinga katoa. 40,064.
TIANARA PATENE.
Ko te Ropu i raro ia Tianara Patene nana
i whakamarara nga Ropu Hoia a Tianara-
Ti-Weti, i te Whawhai ki Whereterikiteete
(Fredrickstad), he nui i mate he nui hoki i riro
herehere.
I MURI MAI
Ko te Ropu Roera Kotarani (Royal Scot)
me te Ropu Werehi Whiutiria (Welsh
Fusiliers) i tino kitea to ratau toa i roto i
tetahi kokiri a te Ingarihi, engari 31 o ratau
i mate rawa, e 20 i tu-a-kiri. No te taha ki
te hoa-riri e 24 i mate rawa, 19 i tu-a-kiri, e
26 i riro herehere. Kaati e 3 nga Poa i tu
o ratau ringa ki runga, he tuku ia ratau hei
herehere ma te Ingarihi, no te tatanga atu o
nga tangata katahi ka pupuhi mai aua ta-
ngata, ka mate i konei etahi o te Ingarihi, i
runga i taua ta mahi a te hoa-riri.
RIRONGA HEREHERETANGA
O TE INGARIHI.
E wha tekau nga tangata o te Ropu haere
hoiho, me etahi o te Ropu o nga hoiho kohi-
nahina, ara, (Scots Greys) me etahi o te Ro-
pu Huha, me etahi hoki o te Ropu Tirikunu
i riro herehere i waho o te pa o Piripiporiha,
i te Whawhai o te 22 onga ra o te marama
ka hori nei.
TE MAUNGA O HIPITO.
Kua mau i tetahi Tekitiwhi o Parihi a Hi-
pito te tangata i mea nei ki te pupuhi i te
Piriniha O Weiri i Paraahere, a, kua wha-
kahokia ia ki te tino taone o Peretiama, ki
reira ia whakaaro ai ki nga mahi i mahia e
ia i mua, me tona Whawhai hoki ki nga
whiu e hoatu ana kia ia.
WHAWHAI KI PIRIPINO.
Kua tae mai te rongo o Manira e ki ana;—
I Whawhai nga Hoia o Marika ki nga Pi-
ripino i Navikena, kore ana i kaha ki te wai-
pu i te hoa-riri, heoi hoki ana a Amerika,
mahue iho ana tokowha o ratau i mate e 9 i
tu-a-kiri, no te taha kia Piripaina 150 i hinga.
Rongo o muri.
I mau herehere i te Ropu o Marika nga
tangata Whenua o Piripaina, ara, te Iwi
tuturu ake o te Whenua kua whakahuatia i
runga ake nei, i tetahi waahi e 35 maero te
tawhiti, ki te taha whakateraki o Manira, hui
atu hoki ki o ratau taonga, me a ratau paura
mataa, me era atu mea hoki, e tika ai tenei
hanga te Whawhai ki tetahi Iwi. kaati e 50
o te Piripino i mate, no te taha ki te Marike-
na 11 ano i mate.
NGA MAKETE O RANANA.
He nui nga Hipi Harapahia i Maketia i
nga ra whakamutunga o Akuhata ka hori
nei, i te Makete a D. Pata o Kahitaua, ko
te utu mo te Tariana Hipi kotahi, nuku atu
i te £100, mo te Uha nuku atu i te £6 mo te
mea kotahi, a, ko te utu iti rawa atu i taua
Makete £15 mo te Tariana kotahi. I te Ma-
kete a Ewana o Hard, i Maketia nga Hipi mo
Ahitereiria, ko te utu mo nga Tariana e tae
ana ki te £126 pauna, ko te utu iti i taua
Makete e £42 pauna mo te Tariana, a mo
nga Tariana a P. Mana, me ta Arawhata
Taana ko te utu o a raua Tariana e tae ana
ki te £128 pauna.
NGA MIITI.
Ko te nui onga Miiti o Niu Tireni me Ahi-
terei na i tae ki Ranana i roto i nga Wiki e 2
koia tenei:—
Hipi. Kuao. Kau
Niu Tireni 128,634. 55,778. 9,233.
Ahitereiria. 21,079. 734. 9,427.
Huihui katoa. 149,713. 56,512. 18,660.
MAKETE O AKARANA.
Mo te tana Hei, mea perehi, e £2 tae atu
ki te £4; mo te rau weeti; 3/6 tae atu ki te 5/6.
Mo te tana toroa Oti, mea perehi, £2 „ 5
tae atu ki te £3.
Mo te tana tiawhe. £3 „ O tae atu ki te £3 „ 10
... Hei-koroa. £4 „ ... ...£4 „10
Taewa i nga Hapu £3,,10 ... 0,,0
Taewa i nga Wapu £3 „ 5 ... O „ O
... Taewa Huri £3 „ 10 ... £4 „ 10
... Paraoa £1 „ 15 ... £8 „ O
...Witi Miira £1 „15 ... *8 „ O
...Paraani £3 „15 ... £± „ o
... Pare-miira £4,, O ...£4,,16
... Oti Mura £9 „ 10 ... £10,,0
... Peara Pare £11,, 10 ... £U ,,o
... Pii Ngakungaku £12,, 10 tae atu
ki te £14 „ 0.
Mo te Peeke Witi Kai-manu i nga Waapu,
2/7 tae atu ki te 2/8.
Mo te Peeke Witi Kai-manu i nga Haapu,
2/8 tae atu ki te 2/9. *
PURAPURA (Seeds)
Koroa ma O „ 8d tae atu ki te 8d 8id.
Koroa Whero O „ 5d.... ...... O 6d ;. 7d.
Kau-Karaaihe O „ 5id ... ... 06£d,,8d.
Reipi 0»2|d... ... 03d ,,4d.
Rai-Karaaihe 5s „ 0~ ... ... 5/6.^
Kaakawhutu 5/6 ... ... 7/8.
- Tanapu 1/4 ... ... 1/6.
MAKETE O NGA KARAREHE.
NIU TIRENI ROONA & MAKENETAERA KAMUPENE.
Akarana.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TUBE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama. '
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.