[NAMA  1, O TE TAU TUATORU.    WAIRARAPA.     PEPUERE   WENEREI   28th 1900.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1] .
   TE  PUKE   KI  HIKURANGI.

                    [PUTEA.]
              

       KEREITAONE PEPUERE 28TH  1900.
         WAAHI TEKAU-MAWARU  o TE

            N  G  A K  A U     P  O U  R  I.
    E to matau Matua he aha matau i panga
  ai e koe ki te puehu, he aha i mau tonu ai
  to riri, ki a au Hipi i Hepara ai; mahara ki
  to whakaminenga i hokoa e koe i mua ki te
  mea utu nui, me te mea  matau he rimu
  manu, i maunu mai, kahore nei e mohio ki
  tona take me te toka i tipu ai; e tere ana i
  te Moana e puhia ana e nga hau kaha  i
  runga  i te kare o nga wai, me nga tuatea
  nunui, kahore e whiwhi ki te okiokinga o te
  ngakau.
    Kotahi tenei mea nui e whakaarotia ana e
 matau,  tena hoki te Iwi e ki he tika me
  timata mai tenei kupu  i re tuhituhinga a
  Raniera Wharerau,  rue  Pene Taui, me o
  rana hoa, tae noa mai ki te 1893, tae mai
 ki te 98, ara te tokomaha o nga tangata o
 nga  Motu nei, kai roto i anu tuhituhinga
  Ingoa i roto i nga pukapuka e korerotia nei
 he Kirihipi, me inoi ake ki te Kawanatanga
 Maori  kia tukua mia ta ratau Ripoata ki te
 Iwi  ki a tatau Nupepa ranei, kia panuitia ai
 ki te Iwi nui tonu ka tekau nei hoki nga tau,
 kia tirohia e hia mano e ora ana e hia mano
 kua moe  ki te puehu, o roto i te toru tekau
 mawhitu  mano o toru tekau maiwa ranei
 mano.   Otira ma ratau me to ratau Pirimia,
 e ata whiriwhiri tenei inoi. Ko te take i
 lino whakaukia  ai tenei tikanga, kia  ata
 marama ai te Iwi, mo matau hoki e pokai-
 kaha nei ki te turanga, o te Iwi, kai te piki
 whakarunga  kai te heke haere ranei ki raro,
 ko ta matau whakaaro he mea nui tenei hei
 tirohanga hei whakaarotanga ma te Kawa-
 natanga Maori.  E kore hoki e tu tenei moa
 te Kawanatanga mehemea kai te heke haere
 te Iwi Maori ki te kore, he tino take  nui
 tenei hei whakaarotanga ma ratau, i roto i
 nga mate katoa e korerotia nei mo te Whe-
 nua me te mana, te ora tinana o nga Iwi
 katoa i raro i te ra na o ratau Kawanatanga,
 kaore i te mea mo nga rawa anake o te lwi
 i whakaturia ai he Kawanatanga mo ratau,
 engari mo te  tinana, mehemea kaore te
 tinana hei aha  nga rawa, he Hepara  te
 Kawanatanga no te kahui, tangata tinana
 ora, he tika ano kia puta he kupu ma matau
 mo tenei take nui, me penei ake:— Kia wha
nga Kawanatanga mo nga Motu e rua nei
me  o raua Motu ririki kia tora mo Aotearoa,
Tai-Rawhiti, Tai-Hauauru, Tai-Tokerau, te
Waipounamu.   Ko te mahi ma enei Kawa-
natanga  he tiaki i te ora tinana o te Iwi, ko
nga rawa, ma te Kawanatanga, o te Koroni e
tiaki mai era hei painga mo nga uri, ka oti
nga tikanga i nga Kawanatanga Maori te
titiro te whakaare mo te ora tinana, katahi
ka tuku ma te Kawanatanga o te Koroni e
whakamana  e whakatuturu hei Ture, ara
Kei whakatipu tangata, kia whai mahi ano
te Iwi Maori mo tenei take. Ki te korerotia

 
   atu e matau te ahua o te tokomaha o te Iwi
   Maori e penei ana:— Nui  atu te ngoikore ki
   te whakatipu tangata, ahua hoha ana ki a
   ratau tamariki nonohi kaore e peera to nui o
   te ngakau rue te wa ka taha nei ki muri,
   kua panuitia e ''Te Puke" to tenei wa ma-
  anaki a nga matua i a ratau kohungahunga,
   ko runga tonu i to tuara piri ai i te ata mai
   tao noa ki to toonga o te ra pangia noatia, e
   te mate uruta ki  runga i te tuara, katahi
   ano ka waiho i  raro, ahakoa i ki mai te
   Pakeha, i korero whakatinatina mai tae noa
   ki nga Rata, e whakatupato tonu ana i nga
  wa katoa, kaua a koutou tamariki e whangaia
  ki nga hua rakau, he mate kai roto, Rarepape
  Koeke nga kai reka katoa a te Pakeha, me
  te kikokiko o nga Kararehe katoa e kainga
  nei, kaore e aro atu nga inatua, engari toko-
  iti nei nga matua, tupato  ka  titiro ki aua
  kupu.  Ki ta matau titiro tika pono, me wha-
  karongo te Iwi ki enei tohutohu a te Iwi Pake-
  ha ina hoki, mehemea te Pakeha ka kore e wha-
  karongo ki ta tatau tohutohu mo a tatau kai
- ka mate ano ratau i a tatau nei hua rakau, i
  te                       Karaka i te Poroporo i te hua
  Kahika, nga kai hua rakau katoa a te Maori
  ki te kainga e nga tamariki ka mate, ma nga
  pakeke anake e mahi kia tino rite ki te kaha
  o te tamaiti ki te kai katahi ano te matua, ka
  hoatu kia kai tana tamaiti mokopuna tama-
  ki whangai era atu tamariki ranei, he iti nei,
  kaore e tukua te hiahia o te tamaiti kia hipa,
  atu i te mea e rite ana maana, ko a ratau
  tamariki kaore e patua ki te ringa, engari
  rumaki ai ki roto i te wai, nui atu te rongo o
  nga tamariki te wehi i taua whiu a nga Kau-
  matua, kotahi tonu  kawenga, a te matua i
  taua tamaiti ki te wai rumaki ai, taka ana
  te pu o nga kanohi, e kore ano tena tamaiti
  e hoki atu ki te takatakahi i te tikanga a to-
  na matua i ako atu ai hei tika mona, mehe-
  mea he tokomaha nga  tamariki i kite i te
  rumakanga i tetahi o ratau ka tau katoa atu
  te wehi ki era me etahi noa atu ma taua
  hunga tamariki e korero ki etahi atu o ratau,
 mataku   noa atu era tamariki, ki te mea e
 tutuu ana e kino ana e taupatupatu ana, ki
 te rongo taua hunga tamariki i te reo e ka-
 ranga  ana, akuanei koutou rumakina  ai,
 koropupu ai o koutou  ihu i roo te wai, he
 kupu nui tenei ki nga tamariki o mua, mutu
 whakarere nga mahi kino me te maonga A-
 wha hoki ana  tena ki tona matua ki tona
 Tipuna, no tenei wa kaore e tau te wehi o
 nga matua ki ngu tamariki, ahakoa tamaiti
 paku rite tonu, ko te tamaiti Pakeha ki te
 kino ana kupu ki tona matua, ka haere ia he
 waahi ke noho ai, a ora noa ia i te rawa me
 te taonga, mate atu ranei i te rawakore, kao-
 re e rewa te ringa o te tamaiti Pakeha ki
 tona matua, ki te pera he mate porangi, ka
 haere mai te Ture whakatipu • tangata ka pa
. kia ia, pena ano mehemea kaore i porangi,
 ka pa ano te Ture, he mea nui ki te Iwi Pa-
 keha te Ture o te inatua ki te tamaiti. Hei
 titiro ma tatau, ki te haere he tira Maori he
 Wahine etahi he tamariki, ka, kii nga Kareti
 o te Rerewe i te kiri hua rakau me te rori o
 te Tereina, ki te mea he taane anake taua
 tira, e kore rawa e kitea he kiri hua -rakau -i
roto  i nga Kareti i te rori ranei, ki te tae ki- . <
   nga taone ka, kii ano nga tumera i te km
  hua  rakau, ki te mea ho taane anake kai ro-
  to i taua ruuma   kaore e kitea he kiri hua
  rakau. He aha i penei ai. ko te mea pai ki
  nga Wahine  Maori kia kai tonu nga tamari-
  ki i te hua rakau, hei aha nga tohutohu a te
  Pakeha mo nga hua rakau, e korero nei he
  mate kai roto he kai hoki, he mea whakamiha-
  ro te ki o  tetahi Kareti i te Wahine Maori
  me nga Wahine Pakeha, noho aua te kiri ma
  me ana tamariki kaore he hua rakau, noho
  ana te Maori me nga hua rakau, ma ratau
  tamariki, he  moa tuturu tenei e kitea rinitia
  ana i nga taone ririki nunui, e haere ana nga
  Wahine Pakeha me a ratau tamariki kaore
  he kopaki hua rakau i o ratau ringaringa, e
  haere ana nga Wahine Maori me a ratau ta-
  mariki rite tonu i to kopaki Keeke Rarepape •
  hua rakau o Nia Tireui, o Tawhiti o Hawai-
  ki, kai te penei ranei te kai a ia Iwi nana o
  nei hua rakau kaore ranei, e tika ana ranei
  tenei maoa e kainga nei e nga tamariki Ma-
  ori kaore ranei ina hoki e toru e wha nga
  ahua o nga Arani e hokoa nei i Niu Tireni,
  ko te hua tenei e kainga nuitia ana, e nga
  tamariki, ka pai ranei te kai huihui a te ta-
  maiti a te Wahine Tai-tamahine me   nga
  Wahine Kaumatua i enei hua Arani, kaore
  ranei ko nga kiri i rite he kohai te kakano
  engari ko nga reka me  te wai i rereke o to
  tahi o te tahi, e koro e roa, e kai ana i te Pa-
  naana me te Painaaporo, 10 atu pea ahua o
  nga, Aporo e kainga ana aua hua katoa, na
  tenei ahua ka mahara matau me  tatari kia
 puta he whakatupato, ma te Kawanatanga
  Maori ma nga mema ranei, mo enei mea ka-
  toa e kitea nei e te konohi, e maharatia atu
  nei kai konei tetahi waahi o te mate tinana e
 here ana, ko nga Kotiro Wahine kaha atu te
 hiahia ki te hua rakau, i ko atu i nga Taita-
 ma  Taane.  Me hoki ake ano ta matau ko-
 rero mo nga hua rakau o Hawaiki, e korero-
 tia una kaore e ora roa te tangata o Hawaiki,
 he kai tonu i ngu hua rakau engari te heke
 mai o te whakatipuranga e tuturu ana, pe-
 nei i nga manu e mohiotia nei he Para he
 Maina, na te mahana i mahi kaoti te manu,
 ka taka mai ki waho o tona Anga, na te Pi-
 rautanga o te kaakano i puta ake ai te rito
 hei maunga mo te hua, he iti rawa te kohao
 totohu ana i a ia te Kaipuke, ma te whaka-
 hoha ka tuturu ai te Whare, te kupu tuturu
 te ata pai, te ahiahi pai, maharatia  nga
 whakaatu tika pono a te Tiupiri e tohutohu
 nei mo nga rongoa, tiakina e te Iwi kaua e
 whakahoha  kaua e whakaroa, engari tino
 hohorotia, kia rite tonu ki tana e tohutohu
 nei ki te ngakau nui koe ki te pupuri i ana
 rongoa me ona whakahaerenga katoa, ka pi-
 ri tena hei tika mou, kaore hoki e nui rawa
 nga utu ara mo te wehi mataku tenei maha-
ra a te Tiupiri i te utu-nui a te Takuta me-
hemea  hoki etahi Tai-tama Tai-tamahine
 ranei i puta mai i nga Kiira, e tahuri ana
ki te whakaako ia ratau ki nga tohutohu a
te Tiupiri mo nga rongoa me te . mahinga
hei inumanga ma te tangata mamae penei e
kore e roa ka puta ano he, maramatanga ki
te Iwi, no te mea he nui nga rongoa e ma-
hia  ana  i roto i te Iwi Maori  he Pe-
ene-kara, he  Kararina,  he Makutu., he

                                                                                      

      [NAMA  1, O TE TAU 2.]  TE PUKE KI HIKURANGI  PEPUERE WENEREI 28th 1900.   [Wharangi No. 6]
  



      TE MATENGA O TIANARA
           WAAHAPE.

    He  mea  tuhituhi mai ki te  Pirihipane
  Koria Nupepa.  I mea te Kai-tuhituhi i roto
  i tana panui:—
    Kua rongona noatia atu e koutou te uaua
  o te Whawhai ki te takiwa o Neitera, me to
  matau matenga nui hoki i te Whawhai  i
  "Makerewhoteina" e tata nei id Kimari.
    Ko te tino take i hinga ai nga Hois o te
  Ingarihi i te Whawhai ki "Makerewhoteina"
  he pohehe no Tianara Roore Matiuna i mate
  ai te Roopu Hoia i raro i a ia.
    I to timatanga o tenei Whawhai, ara, i te
  ata o taua rangi, ka pupuhi ata te Roopu
  Hoia o Roore Matiuna ki nga Parepare o te
  hoa riri, a horo ana te hoa  riri ki tua o te
  Hiwi, mahue ana o ratau Parepare, i konei
  ka mahara s Roore Matiuna e kore te hoa riri
  e hoki mai ano ki roto i to ratau Parepare;
  katahi ka whakaritea e Tianara Roore Mati-
  una, kia haere te Ropa Kotarani i raro i a
 Tianara Waahape,  kia tae ratau ki roto i nga
  Parepare o te hoa riri, me te kupu whakahau
  ano kia haere huihui tonu atu ratau a tae
 noa ki te Parepare, i kaha ano te whakahe a
 Tianara Waahape, i te kupu a Roore Mati-
 una  kia haere huihui atu ratau, kaati i runga
 i  to te Ture tikanga kaore tana kupa  e
 kaha ake i ta te tino Tianara. I mea hold a
 Tianara Waahape  me haere wehewehe atu
 ratau, a tae noa ki te Parepare, kaati kaore
 te tino Tianara e whakaae, katahi ka haere
 atu te Roopu Kotarani nei me to ratau Tia-
 nara, i ranga hoki i te whakahau. He po
 tino poari rawa te wa ka haere nei ratau, a
 he nai hoki te kaha o te rere a te ua (haere
 atu ana te Roopu nei ki to ratau matenga.)
   Akuanei no te mutunga o te pupahi o nga
 Purepo a te Ingarihi i taua ahiahi, katahi
 ka hokia mai  ano e te hoa riri, ka nohoia
 ano a roto i to ratau Parepare, me te wha-
 kapai ano i ta ratau noho i roto i o ratau
 Parepare, me te noho hoki i runga i te Ohiti,
 koi kokiri atu te Ingarihi.  Na,  ka  haere
 atu te Roopu  Kotarani  nei, ka tae atu ki
 tetahi taiepa waea i raro i te Whenua e takoto
 ana he mea mahi  pera ano na te hoa riri,
 mo  te haere atu o nga Roopu a te Ingarihi
 ka rongo ratau ki te tatangi o nga waea ka
 noho mohio mai ratau, me to ratau mohio
 mai hoki ki te tawhiti mai o taua taiepa
 waea i to ratau Parepare, e kiia ana no te.
 taenga o te Roopu Kotarani nei ki taua tai-
 epa, ka mau te waewae o tetahi o nga Hoia
 i te waea, hinga ana, paku tona atu tona pu,
 i taua wa ano hoki ka tiaho mai tetahi Raiti
 a te Poa, he tohu tenei ki a ratau ano kia
 timata te waipu, na, ka waipu mai hoki te
 Poa, ki te Roopu o nga Kotarani e haere
 huihui tonu atu nei, i te waipu tuatahi ka
 hinga to ratau Tianara ki raro, ka matika
 ake ano, ahakoa e maringi ana  ona toto,
 hei aha whakamatau tonu ia ki te arahi i
 ona Hoia, na, ka waipu mai ano te hoa riri,
 ka tu ano te Tianara, ka hinga ano  ki te
 Whenua,  ka maranga ake apo ia, me te
 whakahauhau ano ki ona Hoia, kia-kokiri
 atu, otira kaore i roa ka tu ano ia, ka hinga
 ano ki te Whenua, ko tona hinganga wha-
 kamutunga tenei, kaati i a ia e whakahemo-
 hemo ana ko tana kupu whakamatanga (E
 boa ma kaore hoki e taea e aa te pewhea, ko
taku he whakarongo ki te kupu whakahau,
 kokiri tonu ata koutou) no te mutunga  o
tenei kupa aana, ki hemo hoki te Tianara
toa nei. Na, ka kokiri ata tona Roopu, engari
he kaha rawa atu te pupuhi mai a te hoariri,
ano ko te mura o te Kapura o te Reinga te
ahua o te pupuhi mai a te hoa riri, ka hari
te Roopu Kotarani nei ma te taha ki matau,
ka puhia mai e nga Poa o reira, ka ahu atu
ma te taha ki maui, ko taua ahua ano, ka
kokiri nu tetahi ata ara he taiepa papu-waea
e arai mai ana, otira i tae atu ano te Roopu
nei ki roto rawa i te Parepare, engari kua
matemate ke hoki te nuinga, no konei ka
                      .                                    
                                                      
  hoki whakamuri ratau, i taua wa e hoki
  whakamuri ra nga morehu o te Roopu Koto-
  rani, ka tutaki i a ratau tetahi Roopu o te
  Poa e 60, ka werowerohia a ratau ki te Pe-
  neti, mate katoa, kotahi ano te morehu i ora.
    Ko tenei po e kore rawa e warewaretia i
  roto i nga korero o nga mahi toa, ahakoa i
  hinga te Roopu Kotarani i roto i tenei Pare-
  kura, engari i tino whakatutukitia e ratau to
  ratau, toa.

          MATE URUTA.
    Kua puta ano te panui a te Kawanatanga
  o Nu Taute Weera, kaore ano  kia ngaro te
  mate Uruta ki taua takiwa, ko tetahi mahi
  nui hoki o reira he patupatu  i nga Kiore,
  notemea he  nui nga Kiore i kitea e takoto
  matemate ana i runga i nga Waapu, engari
  ko aua Kiore  kai te tirohia e nga  kai-titiro
  mehemea i mate ana Kiore i te mate Uruta,
  engari kaore ano i pata mai te whakaatu,
  kua puta hoki te whakahau a te Pirimia o
  Nui Tireni, kia noho ohiti nga  kai tirotiro
  pera mo nga Kaipuke e rere mai ana i reira
  ki Nui Tireni nei.

   TE ROPU TUAWHA O NUI TIRENI.
    Kai te whakariterite te Kawana i etahi
 Tima  nunui e rua, kai Ahitereiria i naianei.
 hei mau i nga Hoia o te Ropu tuawha o Nui
 Tireni ki te pito whakatetonga o Awherika,
 e kiia, ana era e neke atu i te 400 rau Hoia i
 tenei haerenga, ka haere atu ratau i nga ra
 timatanga o Maehe,  kua tae mai hoki te
• whakaatu kua tae atu nga Hoia o te Ropu
 tuarua o Nui Tireni ki Awherika.

        HE WHAKAHAU
   Kua puta te whakahau a te Kawanatanga
 kia whakatungia tetahi Ropa Hois ki Pone-
 ke, kia 500 raa, ko tenei Ropu i whakatu-
 ngia ai kia noho rite tonu ina tupono he
 raruraru hoa, mo te tupono rawa mai he
 whakahau a te Kawanatanga, e noho  rite
 ana taua Ropu, kia kore ai e ruihi te taima
 ki te rapa tangata.

     HE AITUA I RUNGA I TE
            KAKARI.

   E ono nga tangata e purei Taihi ana i roto
 i tetahi Hoteera i Kerei maute, i te wa e
 pure: ana, ka tautohetohe nga tangata toko-
 rua, ka mea atu  tetahi he tangata  korero
 parau koe ? ka mea mai hoki tetahi, he ta-
 ngata korero parau hoki koe! No konei ka
 puta nga tangata nei ki waho, whakarite ai
 i to raua hiahia, (e ahua haurangi ana raua
 i taua wa) kaore raua i roa e kakari ana, ka
 mea atu a Karu ki tona hoa, kua mutu toku
 hiahia ki te riri, a mutu ana hoki ta raua
 riri, hoki ana ki roto i te Hoteera, kaore i
 roa ki roto i te Hoteera, ka mea a Karu kai
 te ahua mate ia, a ka puta ia ki waho, no
 runga i te roa e ngaro ana, ka haere ona ki
 te kimi i a ia, ka kitea ia e takoto ana i runga
 i te Tiriti, na, ka mauria ki roto i te Whare,
 ka tikina hoki he Takuta, engari kaore i ora
 ake, i hemo tonu atu.
   I te Whakawatanga i mea te Takuta :—
   Ko te take i mate ai taua tangata, i pakaru
 te angaanga, ehara i te mea na te meke,
 engari no runga pea i tona hinganga ki raro,
 i pa ai tona mahunga i te kohatu ngawha
 ana tona angaanga, whakataua  ana e te
 Huuri, i mate taua tangata i runga i te
 pakarutanga o tona angaanga, engari kaore
 i marama i te Huuri, he aha te take i paka-
 ru ai. Ko tona hoa kakari ko Matene kua
 hopukia ki te Whare-herehere, engari kua
 whakaputaia ki waho i ranga i te Peere.

     RUHIA ME INGARANGI.
                                                                                  \_\_            ..•
  Kaa maha nga korero kua puta i nga "Nu-
pepa" Pakeha, mo runga i te ahua raruraru
o nga mana nunui, ara o Ingarangi me Ra-
hia, mo te Whenua  o Awhekanatana, he
Whenua  tenei kai raro i te mana o Ingarangi,
engari no enei tau maha kua hori nei ki muri,
 otira kua hiahia noa atu a Ruhia kia riro i
a ia taua Whenua.
  




     NGA MANUAO O TE KUINI.
    Ko nga Manuao  katoa o Ingarihi kai te
  noho i runga i te Ohiti, mo te puta rawa ake
  o te kupu a te Kawanatanga o Ingarangi kia
  huihui, e noho rite ana nga mea katoa,
   Kaa  takoto te Motini a te Honore G. J.
 Kohina te Timuaki o te Ropa whakahere i
 nga Manuao, ki te aroaro o te Paremata o
  Ingarangi, kia pootitia mai kia £27,500,000
 pauna, hei whakahaere mo nga Manuao, kia
 mahia mai  hoki etahi Manuao hoa, a, kia
 whakaurua hoki kia 4240 mano tangata hei
 Apiti mo nga Heramana o nga Manuao—
    I mea hoki ia, kai te whanga ia kia oti te
 whakakotahitanga o nga  Koroni o Ohi terei-
 ria, ka whakatakoto  ai e ia tetahi ritenga
 whakahaere mo nga Manuao o aua Koroni.

        WIWI ME TIAMANI.
   Kua  takoto te Motini a te Kaiha Kiingi o
 Tiamani ki te aroaro o tona Kawanatanga,
 kia whakaaetia mai kia £75,000,000 pauna,
 hei mahi Manuao mo Tiamani, kia whaka-
 paungia taua moni i roto i nga tau e whitu,
 e tu mai nei, mo runga i nga mahi e pa ana
 ki nga Manuao o Tiamani, kai te whakahae-
 rea taua tono i roto i te Paremata.
   No  runga i te titiro Ohiti o te Wiwi ki
 tona Kakari. o mua kia Tiamani, ka puta
 hoki tana whakahau kia whakaaetia mai kia
 £60,000,000 paana, hei whakahou i  nga
 Manuao, P, hei hanga hoki i etahi Manuao
 hou mo ratau.

   TE WHAWHAI  KI PIONA-KOPA.
   No te ata o te 23 onga ra o Hanuere ka
 kokiri atu te Ropu i raro i a Kanara Wuru-
 keeti he mea whakahau kia pikitia te Maunga
 o Piona-kopa, he Pa tenei no te hoa riri, he
 roa e haere ana te Ropu nei ka tae ki te pu-
 take o te Maunga, na, ka timata ta ratau
 piki a eke noa ratau ki runga, kaore rawa te
 hoa riri i kite mai ia ratau, no to ratau eke-
 nga ki runga, katahi ka karanga mai te He-
 teri o te hoa riri, ko wai tena? He Umere
 na te Ingarihi te whakautu atu; katahi ka
 whakahaua kia whakamaua nga Peneti, ka-
 tahi ka kokiri atu te, Ingarihi, ohorere ana
 te Poa, werohia ana te Heteri mate ana, me
 etahi atu hoki o te Poa, ka riro i te Ingarihi
 te Parepare tuatahi o te hoa riri, katahi ka
 noho te Ingarihi i roto i te Parepare, ka
whanga  kia Awatea, no te ohonga ake i te
ata, e ngaro ana te Whenua i te Kohu, no te
9 rawa o nga haora o te ata i te mea kua
mahea te Koha, ka timata ta matau Whawhai
kaore i tino nui o matau i mate i te timata-
nga o te Whawhai, kaati ia matau e whanga
ana, ki te kupu whakahau kia whakatata atu
matau ki te taha o te hoa riri, kaha rawa
ata te mahi a matau Pu teretere me nga Pu-
repo hoki ki te pupuhi atu ki te Poa, ka utua
mai hoki e nga Purepo  a te hoa riri, ka ti-
mata hoki i konei te hingahinga o mataa
tangata, no te roanga e Whawhai ana matau
katahi matau ka whakaaro e kore rawa e ta-
ea e matau te pupuri taua waahi, i runga i
te kaha rawa o te Whawhai, engari he toa
tohu no nga tangata i u ai matau ki te pu-
puri i te Parepare, no te tatanga, ki te 2 o
nga haora, ka kite iho matau e piki ake ana
te Ropu whakapiki mo matau, i te mea kao-
re ano kia tata mai te Ropa whakauru mo
matau ka kokiri mai te Poa kia matau, a, tae
rawa mai ki to matau Parepare, ka whaka-
hangai mai  i nga Ngata o a ratau Pu kia
matau, me te karanga-mai hoki, tukua a ko-
utou Pu ki raro ka haramai hei herehere ma
matau, no runga i to matau kore e whakaae
atu, katahi ka Waiputia mai matau, a, he
                           

      [NAMA 1, O TE TAU 2.]   TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE   WENEREI  28th 1900.  [Wharangi No. 7]
   nui o matau i hinga i taua Waiputanga, no
   muri tata i tenei, ka tae mai te Ropu, Wha-
   kapiki ia matau, katahi ka tino kino atu to
   matau ahua i te pipiri tonu o ta matau noho,
   i te kore whakarurutanga hoki mo matau,
   ko tetahi he whaiti hoki no te waahi e noho
   atu nei matau, ko te waahi nui ke hoki i te
   hoa riri, ko tetahi mate he kore wai no taua
   waahi, he kore hoki kaore e taea ake a ma-
   tau Purepo te mau ake ki runga, i te Poupou
  'o te Pikitanga, i te kaha hoki tetahi o nga
  " Purepo a te hoa riri ki te pupuhi mai. He
   kaha tonu no nga Apiha me  nga tangata
   hoki i ora ai te Ingarihi i taua ra, i te nui
   rawa o te hoa riri, i tetahi taima ka haere
   mai tetahi Ropu o te Poa, kua oti a ratau pu
   te takawe, a, me te ara hoki o ratau ringari-
   nga ki runga me te whakatata haere mai ki
   te Parepare o te Ingarihi, ano e tuku ana i o
   ratau tinana ki roto i te ringa o te Ingarihi,
   ko taua mahi a te hoa riri he Maminga i te
   Ingarihi, no te taenga mai ki tua tata atu i
   te Parepare ka tu, me te mea ano e korero
   whakariterite nga Iwi e rua. ia ratau e tu ana
   katahi ka paku te Pu a tetahi tangata, ko te
   wa tenei i timata ai te Kakari, ka Waipu
   mai te Poa, ka kokiri atu hoki te Ingarihi,
  me  nga Peneti. I muri mai, e rua nga ma-
   hi peratanga a te hoa riri, engari i Waiputia
 ' tonutia e te Ingarihi, i konei ka horo te Poa,
  engari ka kino atu hoki te riri, me te pupuhi
   mai hoki o te Poa, a, he nui atu hoki e te
  Ingarihi i hinga, no te 9 o nga haora o te
   Po ka whakahaua  kia hoki matau ki raro,
  tae rawa atu matau ki raro, e whakawhiti
  atu ana etahi o matau i te Awa o Tukera.
    I hinga i tenei Pakanga 1300 o te Ingari-
  hi.  Kua  taka mai  tetahi reta ki roto i te
  ringaringa o te Ingarihi, he mea tuhituhi na
  Tianara Tiopaata kai whakahaere o nga Ropu
  Hoia o te Poa, e mea ana ia:—
    Ko ona Hoia i mate i te Whawhai o Piona-
  kopa e 8000 mano.

             HE AITUA.
    I te 6 o nga ra o tenei marama, ka wha-
  kawakia tetahi tamaiti ko Hoani Tamati Mi-
  rapana, ka 12 ona tau, mo tona Kohuruta-
  nga i tetahi atu tamaiti taane, ko Hoone Ka-
  nihama te Ingoa, ka 14 ona tau, nga korero
 a Takuta Whurutana i te takiwa i whakawa-
  kia ai, i mea ia:— I kite ia i tetahi tu i wae-
  nganui o te rara tuarima-tuaono, o te taha
 maui o te tinana, i te waahi o te manawa.
    Nga korero a  nga tamariki tokorua, he
  taina he tuakana, ko Kereama me tona taina
  ko nga tamariki tenei i kite i taua Aitua:— I
 mea a Kereama i te kakari maua ko taku taina
 ka rere mai a Kaningihama ka tangohia taku
  rakau, a, taia ana au ki raro, kaore i roa i
 muri mai, ka rere mai a Kaningihama ka
 taia ano au ki raro, i tenei wa ka karanga
 mai a Mirapana waiho atu ia ka karanga a
 Kaningihama kaore au e pai, ka mea atu ano
 a Mirapana  me rongo koe i naianei, katahi
 ka rere mai a Kaningihama ka kikia a Mira-
 pana.  I taua wa e tihore ana a Mirapana i
 te kiri o tona rakau ki tona naihi, tahuri to-
 nu atu ia werohia ana e i a  tona hoa ki te
 naihi i roto i tona ringa, ka aue a Kaningi-
 hama, ka hinga hoki ki raro, katahi ka hoki
 a Mirapana ki tona kainga.
   "Ko te whakaatu tenei a te Huuri" tekau
 meneti e whiriwhiri ana te Huuri, ka wha-
 kataungia, ki raro ki tetahi tikanga o te Ture
 patu tangata, ara, (Manslaughter) me te api-
 ti ano i tenei kupu, kaore a Mirapana i te
 mohio he naihi i roto i tona ringa i te wa e
 mekea ra e ia tona hoa.

     TE  RA NUI KI PAPAWAI.
                  Pepuere 28. 1900.

   Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
 tena koe me ou Kai-whakahaere katoa, heoi.
   Utaina atu enei kupu hei whakamahara
 atu ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Reo, ki
 nga Rangatiratanga, me te hunga Iti hoki,
otira ki nga Taane, ki nga Wahine, me nga
Tai-tamariki, me nga Tai-tamahine, o roto
o te Rohe Potae o Wairarapa nei, he wha-
kaaro i puta  ake i roto i te aroha, ki nga
Pani; ki nga Poueru, me nga Tu-a-kiri hoki
o te Ingarihi e Whawhai mai nei i Awherika.
  He  mea atu tenei kia koutou, kai te wha-
kahaerea tetahi ra kohikohi moni,  i tenei
marama  e heke iho nei, ko taua ra na tatau
anake na te lwi Maori, ko nga mahi  he   
Tutungarehu, be Haka, he Poi, he Ti, me   ;
   etahi atu mahi motuhake hoki a te Iwi Ma-
   ori, ma  koutou ena e whiriwhiri mai, ko nga
   mea hei hoko a  te Maori ake. He  Kete
   Taewa; he Rourou, he  Parekoreke, he Kete
   Whakairo, he Whariki  Whakairo,  he Kahu
   Maori, he Piupiu, he  Potae, he Pake, he
   Pokeka, me era atu taonga motuhake a te
   Maori e mohio ana i a koutou, mauria mai
   ki  to tatau marae ki te Rongo-o-taketake,
   ara, ki Papawai, otira ko a te Pakeha ana
   taonga. He  Kau, he Hipi he Hoiho,  he
   Poaka,  he Kuihi, he Parera, he Tikaokao,
   he Take, he Witi, he Oti, he Tiaawhe, me
  era atu taonga a te Iwi Pakeha e tahuri nei
   tatau ki te whangai ki te whakatipu hoki, ki
   te kore he moni, mauria mai i enei taonga
   hei hokohoko, ko te ara hei taenga mai mo
   nga taonga a nga tangata o tawhiti ki konei,
   ma te Komiti e whakaatu kia koutou, me-
   hemea ka rite i a koutou enei whakaaturaunga
   i runga ake nei, otira ma koutou ano e wha-
   kaatu mai ki te Komiti whakahaere o tenei
   mahi ara ki te Hekeretari. Me penei te tuhi
  reta whakaatu mai a te tangata a te Wahine
  a nga Tai-tamariki ranei, i a ratau na taonga
  mo  te Teera :—
       Ki te Hekeretari,
        Mo te ra kohi moni,
              Greytown,
                      Wairarapa.
    Ko tenei Panui e tukua atu ana kia wawe
  koutou te kite ta koutou mahi nui he wha-
  kaakoako ki nga Haka tawhito, me etahi atu
  mahi tawhito a te Iwi Maori, kua kiia ake
  i ranga ra etahi o aua mahi. I  kore ai te
  ra e tuhia iho ki roto i tenei Panui, kua
  mauria e Tamahau   ki Waikato, kia kite ra
  ano i a Timi Kara, a ma raua e whiriwhiri
  te ra, katahi ka tuku mai te ra ki muri nei,
  hei reira katahi ka whakaatutia atu kia kou-
  tou, ko tenei ra kai mua mai  o te ra ki
  Poneke, a, kai te po o taua ra he Kanikani
  ki  roto ki Aotearoa.  Ko  Hikurangi  hei
  Whare Hakanga me era atu mahi a te Maori.
    Ko au te mea i whakaatu i toku whakaaro
  ki oku Komiti, ara, ki nga Wahine mo te
  Haka, mo te Poi, me kakahu ratau i nga
  kakahu ma, notemea  no roto tatau no te
  Rangimarie, heoi kua whakaaetia mai  e
  ratau, na, e hiahia ana hoki ahau me penei
  mai hoki o koutou kakahu o nga Wahine.
        Kaati iho i konei kia ora koutou.
             Niniwa-ki-te-rangi.


                Panuitanga.
   No  te 28 o nga ra o te marama nei i oti
 ai nga laari me nga Peene mo nga Kararehe
  katoa e Maketetia ana ki Papawai, a te ra
 nui kua kiia ake i roto i te panui a Niniwa-
 kite-rangi, me nga Whare hoki hei tuunga
 mo  nga taonga a te Ringa i whakatipu ai ki
 te Whenua, ara nga taonga mo te Teera i
  taua ra.
                   Heoi.
    Na  te Komiti whakahaere i te ra nui
               ki Papawai.



      TE RA NUI KI PONEKE.
   Ka tu tetahi ra nui ki Nutaone Paaka i
 Poneke, a te 24 o nga ra o Maehe 1900. Ko
 tenei ra nui i whakatungia ai he kohi moni
 hei aroha ki nga Pani ki nga Poueru a nga
 Hoia o te Ingarihi, i mate ki roto i te Wha-
 whai i Awherika, a me era atu mea hoki e
 pa ana ki te Whawhai, mo   reira taua ra.
   Kaati tenei hoki kua tae mai te whakahau
 a te Kawanatanga ki nga kaumatua Ranga-
 tira o Wairarapa kia tae atu ki taua ra nui
 kua kiia ake ra, me etahi Taitamariki Tai-
 tamahine hoki, kia 60 tekau hei tangata
whakangahau mo  taua ra, i runga ano i ta
 te Maori tu ngahau, ara, haka Poi me era
atu ngahau pera a te Maori, kaore he utu
tahi mo te Tereina, me te nohoanga hoki i
Poneke, a hoki noa  mai ratau  ki o ratau
kainga.  Kaati ko taua whakahau a te Ka-
wanatanga kua whakaaetia, atu e nga Kau-
matua o Wairarapa, i runga ano i te whaka-
aro iho he mea   tika kia whakaritea taua
tono a te Kawanatanga,  kaati kua timata
nga Taitamariki me nga Taitamahine o roto
i te Rohe Potae o Wairarapa ki te akoako
i nga ngahau, kua kiia ake i runga ra, hei
whakarite kau mo te whakahau mai a te
Kawanatanga kia ratau kia mahia nga mahi
pera i taua ra.
       TE INGARIHI ME TE POA.
       TE HOKINGA O TE TAI.

     He nui nga rongo korero mo te Whawhai
   kua tae mai, he nut hoki nga Whawhai kua
   Whawhaitia  i enei wa tata ka hori nei, he
   nui te Parekura a tetahi taha, a tetahi taha,
   ahakoa kai te hinga haere te Poa, engari ka-
   nui tonu te uaua haere o te Whawhai, he
   nui nga Rangatira  o tetahi taha, me tetahi
   taha kua nehua.

       TE TAENGA O TIANARA
        WHERENIHI  KI KIMARI.

     No nga ra timatanga o Pepuere, ka hui-
   huitia e Roore Ropata ona  Hoia, ki te pito
   Whakatetonga   o te Arani Pirii Teiti, neke
   atu ona Hoia i te 45,000 mano. Ko te take
   i huihuitia ai e ia ona Hoia i konei, hei ko-
   kiri raa roto i te Arani  Pirii Teiti, ara, kia
   wahia e ia, a waenganui o te Matuaiwi, o te
   Poa, no te huihuitanga, mai o nga Tianara
   ki te waahi kotahi, katahi ka tukua e ia ko
   Tianara Wherenihi hei  tango i tetahi wha-
   kawhitinga o te hoa riri i te Awa o Moota, o
   23 maero te tawhiti atu, i te taenga o Where-
   nihi ki taua wahi, i ohorere tonu tona taenga
   atu, kore rawa te Poa i kaha ki te Whawhai
   mai, a whati ana, ka riro mai hoki nga Pahii
   o te hoa riri i a ia, me nga taonga katoa o
   roto, ka noho ia ki tenei takiwa, ara, ki nga
  Hiwi o te taha whakararo o te Awa o Moota,
  ka whanga  ia kia tae mai ona, hoa Tianara,
  nae te Roopu nui hoki o te Ingarihi i raro i
  a Tianara Kopata, no te taenga  atu o nga
  Ropu  o te Ingarihi ki te waahi e noho nei
  ia, katahi ka whakahaua ko ia me tona Ropu
  eke Hoiho, me etahi Ropu  haere waewae
  hoki e haere 1d te whakaora i te Pa o Kimari,
  ko te waahi hei haerenga mona  me ana
  Ropu i raro i a ia, ma waenganui tonu i to
  Koraha, ko te ta whiti atu o te Pa o Kimari
  i te waahi e noho nei te Ingarihi i te Awa o
  Moota, e 75 maero, ko te mate o te huarahi
  e haeretia nei he kore wai katahi, he Whenua
  onepu ka rua, he kaha hoki no te ra ka toru,
  a he nui nga tangata i mate i te wera o te
  ra me te wera ake hoki o te kirikiri, e wha
  nga ra e haere ana a Tianara Wherenihi mo
  ana Ropu Hoia, a e rua hoki ona Whawhai-
  tanga i te huarahi ki te hoa riri, ka tae ia ki
  Kimari, a marara ana hoki i a ia te hoa riri
  ki te takiwa Whaka-te-tonga o Kimari, kaati
  kaore e taea te tuhi iho te nui o te koa o nga
  tangata o Kimari i te taenga atu o te Inga-
  rihi ki te whakaora i a ratau, ko te waahi e
  noho ana nga Wahine me nga Tamariki o
  taua Taone ko raro i te Whenua, ara, ko roto
  i nga waahi karinga Koura, mai ano o te
  timatanga o te Whawhai, tae noa mai ki
  taua taima, kua whakahaua e "Ta Titara
  Roori" kia kawea atu nga Wahine me nga
 Tamariki ki te taha Moana, a mana e utu
 nga mea  katoa.
    Ohorere ana te rongonga o Tianara Koro-
 nati, kua tae atu he Hoia whakauru  mo
 Kimari, me te tata atu hoki o te Ropu nui o
 te Ingarihi ki a ia, a i taua wa ano ka wha-
 karerea e ia tona Pa, mahue iho ana ona
 taonga, me ona kai, me era atu mea a ana,
 engari ko ana pu anake i riro i a ia, ka rere
 ia ki te Koraha, ka ahu  Whaka-te-rawhiti
 tana haere, ko tona whai kia tae ia ki roto i •
 te Pa nui   o te Arani  Pirii Teiti, ara, ki
 Purumawhonotaina, tae rawa mai te Ropu
 nui o te Ingarihi kaa puta  ke atu ia ki LO
 Koraha, katahi ka tukua ko Tianara  Kere
 Keni me ana Ropu hei whai i a ia, e kiia ana
 e 33 maero e haeretia ana e Tianara Koro-
 noti, kaore rawa e whakata ana, no te Tinga-
 nga ona Hoiho me ona Kau katahi ano ia
 ka noho, ka tae atu hoki. a Tianara Kere
 Keni te kai whai i a ia, ka timata i konei te
 raruraru o Tianara Koronoti, engari i kaha
ano ia ki te Whawhai ki te Ropu o Tianara
 Kere Keni, no te taenga o Koronoti ki Tara-
iputa, kotahi ra tuturu e Kakari ana ia ki te
Ingarihi i konei, engari kaore i nui nga ta-
ngata o te Ingarihi i mate i tenei Whawhai,
na, ka haere ano te Poa, me te whai atu ano
te Ingarihi me te pupuhi atu i muri i a ia,
a, he nui nga taonga a te hoa riri i riro mai
i te Ingarihi i te wa e whai ana ratau ki te
Poa.

   TE WHAWHAI KI KOTARANA.
  No  runga i te mahi whakararuraru a
Tianara Kere Keni i te Poa, kore ana e tere
te haere a te Poa, no konei ka tae atu nga