|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 24. 28 February 1901 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 24, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE PARAIRE 28th 1901. [Wharangi No. 2] .
katahi ka hoki atu kia Kiingi Rawiri, ka uru
atu ki te peka mai o Aperahama.
Ko tenei Whakapapa he mea perehi, a
tukua mai ana e tetahi Rangatira o te Airihi,
ara e (Late of the Madras) kai-whakahaere
mo era mahi. Ko tana whakahe mo tenei
ehara i te mea e tuturu ana, engari e mea
ana ia kia rongo i nga korero a etahi Iwi mo
runga i tenei take, kaati i runga i te tuma-
nako o te ngakau kia whakaakona nga korero
o mua e nga whakatipuranga e piki ake ana,
kia marama ai te takoto o nga kaupapa
korero o era nga wa, no reira i whakaatu ai
ia i te hohonutanga o tenei Whakapapa ki
nga waahi katoa o te ao e tau ana te rangi-
marie.
Kaati kia mohio ano nga kai-titiro o tenei
Pepa, ara ko tenei Whakapapa i timata atu
ia Kuini Wikitoria ahu atu ki muri, koia
tenei:—
1 Ko Wikitoria. He tamahine na
2 Eruera, Tuku o Keneti. " tama "
3 Hoori III. " tama "
4 Pererika Piriniha o Weiri. " tama "
5 Hoori II. ... " tama "
6 Hoori I. ... " tama"
7 Pirinihehe Hopia (i marena kia
Anini Akuhata Tuuku o Parana-
weka). ... he tamahine na
8 Rihipeti, Kuini o Pohemia. " tamahine "
9 Heemi I o Ingarangi. " tama "
10 Meri Kuini o Kotarani. " tamahine "
11 Heemi V o Kotarani. " tama "
12 Makareta. ... " tamahine"
13 Rihipeti o looka. " tamahine "
14 Eruera IV. ... " tama "
15 Rihari Pereneteitini. " tama "
16 Reiri Ene Motima. " tamahine "
17 Rotia Motima. ... " tama "
18 Reiri Piripa. ... "tamahine"
19 Raionere, Tuuku o Kererana. " tama. "
20 Eruera III. ... " tama "
21 Eruera II. ... " tama "
22 Eruera I. ... "tama "
23 Henare III. ... " tama "
24 Hoani. ... " tama "
25 Henare II. ... "tama "
26. Pirinihehe Maora. " tamahine "
27 Kuini Materita (Wahine a He-
nare I o Ingarangi) ka mutu
tonu te tamahine a
28 Mekorama III o Kotarani. " tama "
29 Takana. ... " tama "
3O Pitiriki (Wahine a Kirinana,
Ariki o te Aera.) " tamahine "
31 Mekorama II i mate i te tau
1040. ... " tama "
32 Keneti, (i mate i te tau 90-1. " tama "
33 Mekorama I (i mate i te tau 958 "tama"
34 Tanara (i mate i te tau 903) " tama "
35 Konatiteina (i mate i te tau 878 " tama "
36 Keneti (Keneti Mekoropaina
i mate i te tau 854) " tama "
37 Aropine (i mate i te tau 834) " tama "
88 Eoheata Rinemera. " tama "
39 Aotaa (or Hugh) Whiona. " tama "
40 Touata. ... " tama "
41 Tanara Pirieke. " tama "
42 Eoheataa Piutehi. " tama "
43 Eitihana. ... " tama "
44 Kepaharana. ... " tama "
45 Eoheataa. ... " tama "
46 Touata. ... " tama "
47 Whekaha Moa Meke laka, taina
o Mahietete Moa Meke Ioka
(131st Kiingi o Aerana.) " tama "
48 Muretete. ... " tama ;'
49 Eowhena. ... " tama "
50 Naira Moa o te 9 " tama "
51 Eoheata Miuta Mitahoena. " tama "
52 Muretete Taireti. • " tama "
58 Whaitia Hepereteini. " tama "
54 Keapere Rewhitia. " tama "
55 Komeke Mewhata. '• tama "
56 Ata-Eana-hia. ... " tama "
57 Kauna Hiaitiketa. " tama "
58 Wherima Riteatama. " tama "
59 Tiutara Tietema. " tama "
60 Whitia Whiona ora. " tama "
61 Whiaretete. " tama "
62 Kiritihana.
Koia te mea kua whakakiingitia
i te wa ka whanau a te Karaiti. " tama "
Rongeita Hairipa-a-Tiati (98th) " tama "
64 Perehiwa Rotaa. " tama " .
65 Whiona. ... " tama "
66 Eoheita Wheitaraioha. " tama "
67 Whiona Reehi. " tama "
68 Roihiana Ruata. ... " tama "
69 Ahamana Eamahanata. " tama "
70 Euta Akenehi. ... tama"
71 Aongeha (ara lenehe) Tumaha
Timarete. ... " tama "
72 Eoheita Ateretama: " tama "
78 Oriora Kehewhiakorehe. " tama "
74 Koura Keioma. ... " tama "
75 Tieru Keio. Hatete. " tama "
76 Mereti Horopatati. "tama"
77 Kopateahe Kaoro-parika. " tama '
78 Ukeini Moa. ... " tama "
79 Eohieta Puitihi. ... " tama "
80 Tueti Ratarate. ... " tama "
81 Whiheata Torokerehi. " tama "
82 Miurateehi Porokehi. " tama "
88 Haimona Pereete. " tama "
84 Aota Kerehe. ... " tama "
85 Nutahe Whionawhere. " tama "
86 Kioroheata. ... " tama "
87 Oriora Orohaoina. " tama "
88 Haiona. ... " tama "
89 Teini. ... " tama "
90 Rotieta. ... " tama "
91 Meiona. ... " tama "
92 Aokeha Oromatiehe. " tama "
93 Whaihieta Raua. " tama "
94 Himokoera. ... " tama "
95 leneporota. ... " tama "
96 Taikiarumaha. ... " tama "
97 Whorehe (ara Whorini). " tama "
98 Eitereere. ... " tama "
99 Iriara Wheita. ... " tama "
100 Heremona i moe ia Pirinihehe
Ti Tewhi tamahine a Terekia. " tama "
101 Marahaia.
Ka mutu tena ; Kia mohio ano koutou
nga kai titiro i te Pepa, i tangohia mai tenei
Whakapapa i runga ake nei, i roto i te reo
Hiperu Kariki ranei, no reira i kore ai e ahua
marama nga ingoa o nga tipuna, ma nga
mea e mohio ana ki enei reo e whakatika atu
kaati tena, ka hoki ake te whakamarama ki
nga Whakapapa o Pirinihehe Ti Tewhi, i
moe nei ia Piriniha Heremona, kua kiia i
runga ake nei.
Te Whakapapa o Ti Tewhi.
Pirinihehe Ti Tewhi. he tamahine na
Terekia Kiingi o Hura. ... " tama "
Hohia i moe ia Hamutara Tama-
hine a Heremaia Poropiti. " tama "
Amono. ... ... " tama "
Manahe. ... ... " tama "
Etekiaha. ... ... " tama "
Ahaha. ... ... " tama "
lotama. ... ... " tama "
Ohiana. • ... ... " tama "
Amahiaha. ... ... " tama "
Teoaha. ... ... " tama "
Ahiaha. ... ... tama "
lorama. ... ... " tama "
lohapata. ... ... " tama "
Aha. ... ... " tama "
Apitiama. ... ... " tama "
Rehopoama. ... ... " tama "
Horomona. ... ... " tama "
Rawiri. ... ... tama "
Hehe. ... ... " tama "
Opeta. ... ... " tama "
Poaha. ... ... '• tama "
Haramona. ... ... "tama""
Nahona. ... .... " tama "
Aminarapa. ... ... " tama "
Arame. ... ... " tama "
Heterono. ... ... " tama "
Parete. ... ... " tama "
Hura. ... ... " tama "
Hakopa (Piriniha o Iharaira) " tama "
Ihaka. ... ... " tama "
Aperahama.
Ka mutu nei nga whakapapa o Kuini Wi-
kitoria, i runga i te whakahaerenga o te rapu
a nga iwi i tona take mai, engari kaore ano
kia whakatuturutia tenei whakapapa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Porangahau.
Pepuere 8th 1901.
Kia te "Puke Ki Hikurangi." E koro
tena koe, me tou Komiti, kia ora i roto i te
tau hou. I haere ai to tatau Ariki a Kuini
Wikitoria, haere ra te mana nui o te Ao, te
Whetu marama o te ata, haere atu ki ou
Tipuna ki ou Matua, ki tou Ariki i te waahi
ngaro, maana koe e awhina mai, he nui te
mihi aroha a tou Iwi Maori kia koe, i te mea
kua tutuki tou aroha, kua mau te rongo ki
to Iwi Maori, a waiho ma to riiwhi e pupuri
tou aroha i muri i a koe, ma to Kaunihera
ranei, heoi haere i runga i te rangimarie
heoi. E "Puke" kua tae mai a Tuhua ratau
ko ona Tuahine, mea ratau Tamariki Moko-
puna ki Porangahau, ki te Poho-o-kahungu-
nu i te 28 o Hanuere 1901 i te mane 10
" nga haora o te awatea, ka mahia nga mahi <
te aroha, ka mutu ka timata te whakataa
' koia tenei haere mai Tuhua ki te mihi kia
' matau mo nga mea kua tangohia atu nei
roto i tenei tau, ko nga mea o era tau kua
wehea e te tau hou, engari e mihi mo tatau
mo a tatau Tamariki, tera atu ano etahi, ku
' mutu, i te 5 o nga haora o te ahiahi ka tima
' ta ano te tangi, na te pere karakia i whaka-
mutu, ka timata nga haahi e toru ki te mahi
' i tana mahi i te karakia, e 3O meneti ka mutu
ta nga haahi, ka timata te whakatau aroha
kia Tuhua, ka mutu kai runga a Tuhua,
kaore au i tino haramai mo nga mea kua
mate, i haramai au mo koutou mo nga mea
kai te ora, i runga i te aroha i runga i taku
rongo mai kai te pehia koutou e te raruraru,
no reira ka hiahia au ki te haere mai, na te
raruraru i tae mai ai ki tenei takiwa, ko aku
take hei hoatu ki o koutou aroaro.
1. Kia kotahi koutou i runga i te aroha o
tetahi ki tetahi.
2. A koutou raruraru katoa me tuku
katoa ki raro.
3. Ko nga Kaumatua kaua e pehia e nga
tai-tamariki, heoi he nui nga whakamarama-
tanga a Tuhua i ana take pai atu ki te titiro
atu a te ngakau marama ka mutu.
Ka timata te tapae a nga tangata o Pora-
ngahau, i a ratau raruraru ki te aroaro o
Tuhua, e toru ngara e tapae ana e hurihuri
ana, e arai ana, nui atu te ahua uaua, no to
whakataunga a Tuhua, iti noa iho, pai atu
ko tana whakataunga i penei. Koa koutou
raruraru e matua ana me tuku atu ki raro,
ko nga mea ahua taumaha ana me whakari-
terite ka oti ka tuku ki raro, ko a koutou
' raruraru kaua e tukua ma te Ture e mahi, me
whakahoki mai ma koutou ano e whakarite-
rite, ka mutu te whakatau. Ka tu au ki te
whakapai i te whakatau, ae ka unuhia mai e
au aku tono i runga ano i tau e mea nei, me
whakariterite e matau, ae ki te oti pai ia
matau, kua mutu ke te kore e oti pai, ka
haere tonu aku tono ma nga Ture a to taua
Kawanatanga e turaki, mehemea kua turaki-
na te Ture whakatikatika e tenei Kawanata-
nga, katahi au ka mohio ka hinga katoa nga
tono a nga Iwi Maori me nga Pakeha, tena
ki te tu tonu te Ture whakatikatika, a ka
moumou noa au ki te tuku noa iho i aku
tono ki raro, Tuhua e pai ana me pena ano
me tahau e korero nei, he nui nga take raru-
raru i korerotia e au hei titiro ma Tuhua, i
te mea kua toru nga ra, me nga po o Henare
Te Atua, me Ripeka, me etahi atu e korero
ana i a ratau take i runga i taku korerota-
nga, i nga take katoa hei titiro mai ma
Tuhua, ko te kupu a Tuhua me unu taku
kupu turaki mo ta taua Tamaiti mo Henare
Te Atua, ae ka whakaaetia e au, i runga i te
tuku raruraru ki raro, a me taku whakama-
rama ano hoki i nga take i turaki ai au. mo
tona patunga i tona Wahine, me te haurangi
koia nei nga take o taku turaki, e Tuhua
kaati unuhia ana enei take katoa kaati enei.
I te rua o nga ra o Pepuere i te mutunga
o nga mihi mo te nehunga i a te Kuini i
hoki atu ai a Tuhua, i te 4 o nga haora, a
he nui nga mihi mo te Kuini Wikitoria, i
taua ra, a i mutu katoa nga mahi i oti, me
era atu mahi, a i tukua nga Haki e toru, ki
te Poho-o-Kahungunu, ka timata te whaka-
tutu Hoia, ko Tuhurangi Rautu te Kapene,
o taua mahi, katahi ka whakatangihia te
Himene mo te Kuini, ka mutu ka timata te
pupuhi he mea whakamiharo ki te titiro atu.
Heoi ano.
Na Heta Matua.
I WAENGANUI I TE
HOA-RIRI.
He mea tuhituhi mai i Karakatopa, ki a
Tamahau Mahupuku, tetahi o nga rangatira
o roto o Wairarapa. Ko Turupa J. Kiiti o
Kereitaone, e ki ana ia :— I rongo koe i Niu
Tireni e kiia ana, kaore te Poa e kaha ki te
kakari. Engari ka kaha au ki te ki atu e
kaha ana taua iwi ki te whawhai, i te mea
he nui o ratau whakaruru. Engari he uaua
rawa e horo ai taua iwi ki waho i o ratau
whakaruru i te mea ehara i te wahi tika
katoa te wahi a te Ingarihi, e whakahoki nei
i te hoa-riri ki muri. I tae au ki etahi wahi
na horo ana matau. Na, i kite ano hoki au
i nga Hoia o Ingarangi e horo ana i te hoa-
riri. Engari he rawe taua iwi ki muri o
nga kohatu, ko nga Hoia o Ingarangi, kaore
e tino mohio rawa ki te whawhai ki nga Poa.
|
|
3 3 |
▲back to top |
[KAMA 24, O TE TAU 3.] TE PUKE KI. HIKURANGI, PEPUERE PARAIRE 28st 1901. [Wharangi No. 3]
i runga i taua tikanga whakahaere, engari
matau e kaha ana, kai te nui ko atu to ratau
na mohiotanga atu ki te whawhai, atu i
tetahi kohatu ki tetahi kohatu. Ko nga
mahinga kai a te Poa, he nui te kore e whai
kai o a ratau mahinga kai, kaore i rite ki
nga mahinga o Niu Tireni. E tiri ana tena
tangata i tana mahinga mana ano, e rua
pea ana mahinga i te tau. Ko te Tara-
nawaara he whenua nui atu te hua-rakau,
ara, te pititi, ki taku mahara ko te ahua o
te hoiho mo konei 15 nga ringa te teitei,
engari ko nga hoiho pakupaku nga hoiho
papai atu i nga hoiho nunui, he tere ki te
huri i tua o nga kohatu; na, he iti ano hoki
ta kai ma ratau. Ko nga kau o konei nui
atu te tupuhi he mahunga anake he hone
anake, ko te okiha momona atu ko te utu
e £25, tae atu hoki ki nga hipi te kinonga
atu i nga kau. E kore mataa e pata i aua
kararehe ma nga poaka o Niu Tireni na, he
nui ano hoki to ratau tito ki te ki mai ko
te utu mo te hipi 17s. Ehara i te hanga te
te kino o tenei whenna mo te whakatipu
kararehe, ka mutu ano te moa pai a Le Poa
ko a ratau pu (Mauser Rifle) ki taku mohio
i tino pai ke atu i a matau Raiwhara, ara i
te Rimetewhutu (Lee-Metford).
Muriwai.
Tihema, 1st, 1000.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." E
hoa tena koutou ko nga kai-taa i to tatau
taonga i "Te Puke." E hoa tukua atu aku
whakahoki mo nga korero o te panui a Hu-
rae, e hoa e Hurae e pai ana o korero e
whakaata mai nei koe, ara, mo nga whaka-
papa o tatau tipuna, e hoa e pai ana o wha-
kahe mo aku whakapapa, ina hoki e ki ana
koe i moe a Rongomaitara ia Tumaroroirangi;
na ki oku Kaumatua i moe a Rongomaitara
ia Tautuhika, nana a te Aonui i moe ia Pai-
kuha.
Ko. Hinenui.
Hinetekapua.
... Tamakonohi
... Te Aowheuru.
... Tamanuhiri.
Kaiapaea.
... Te'Aotauru.
... Matatangaroa.
... Whaiwhaia.
... Tamahou.
Tamaitohia.
... Temihi.
Te Ihurakau.
Rina.
Ko au ko te Raumoa.
Ko te Aonui ia Paikuha ko Hine-te-kawa,
i moe ia Tutakamaiwaho.
Ko Hine-te-ata.
... Tore.
... Tamahikawa.
... Te Ruataumata.
... Matakainga-i-te-tihi.
Mataitai.
... Tawhe.
Taumatua.
... Te Mihi.
... Ihurakau.
... Rina
Ko au ko te Raumoa.
Kaati tena.
Ko te wahine tuatahi a Rakaihikuroa, ko
Papauma, ka puta ki waho ko Hineraumoa,
ko Takapau, ko Rangitawhiao to muri.
Te wahine tuarua ko Ruarauhanga, ka
puta ki waho ko Hineteraraku to mua, ko
Kahuwairua, ko Taraia, ko Tupurupuru to
muri rawa; kei enei tipuna katoa au. E ki
ana koe na Rongomaipapa a Tumaroro; na
Rongomaikoihu ki konei. Ko Rongomai-
koihu te wahine tuatahi a Ruapani, ko Ta-
hito-tarere to mua, ko Ruareretai, ko Tu-
maroro me etahi atu. Na Tahito Tarere ko
Rakainui, e rua nga nga wahine ko Hineka-
hukura nana a te Aomatarahi, i moe ia
Houmearoa, tetahi onga wahine ko Pouwhare-
kura, nana a Ruatapui he awhi ta Kahungunu
ko te Toto no Rakainui.
Ko Ruatapui.
... Kahuturi.
... Turumakina.
... Tutakamaiwaho.
... Rongotawhanga.
.. Kohai.
... Hineone.
... Kohaikura.
... Rangikawa.
... Te Kauna.
... Taonoa.
... Te Awhiawhinga.
... Motuomihi.
... Tamaitohia.
... Temihi.
... Te Ihurakau.
... Rina.
Ko au ko te Raumoa.
E hoa na Hineteraraku a Rakaipa, ka
noho ia Takaha nana a Hikawera e ki nei
koe na Tuwairau. Me tiki atu e koe ia Ka-
hukura raua ko Ruatapui, ko* Rakaihikuroa
raua ko Tamaira, ko Hineteraruku, ko
Takaha raua ko Rangimatakoha, ko Raka-
imoari raua ko Hikawera, ko Kahukuramango
raua ko te Whatuiapiti, ko Humarie raua ko
Hikawera, ko Tataiaho raua ko Ratua, ko
Tuwairua raua ko Tane-te-kohurangi, ko Ra-
kaipa raua ko te Aihurangi. Ka hoki nei te
Rakaipa e korero na koe ki nga Iwi o Taka-
ha moe ai. E hoa me kaati tonu taau, na
toou matua ano au korero, me aku na tooku
inatua, e hoa e ki ana koe nau nga korero
tika, me au naku nga korero tika, mo to kupu
e ki nei koe e kore e hopohopo, ka whaka-
matakitakitia ki nga tangata katoa, te hoki-
nga ake o Rakaipa ki nga Iwi o Takaha, na
ki oku pakeke na Hineteraraku a Rakaipa,
na Tamaira a Takaha.
Ko Hikawera.
... Te Whatuiapiti.
Hikawera.
... Te Rangitohumare.
... Mataitai.
... Hamaiterangi.
Wharekuka.
' ... Mimiti-o-te-rangi.
Ratauwhanga.
... Rito-o-te-rangi.
Rangipaeroa.
Kawana.
Nana a Koroua-i-te-rangi.
E hoa hei tuakana ki au a Koroua-i-te-
rangi, na te Wharekuka a te Mimiti-o-te-
rangi, to mua a Tawhe to muri, na Tawhe
ko Taumatua, ko te Mihi, ko Ihurakau, ko
Rina, ko au ko te Raumoa.
Ko au e hoa kaore e pena rawa te taumaha
o te whakahe me tau whakahe, kai Taranga
tonu nei au e korero ana kai konei to pou-
whare Tauapohokura Te Rakauaue noo tera
wharo. Kaati mo nga Waka e ki ana o konei
pakeke tae atu ki te Rawhiti, he Waka ke
tonu a Horouta, he Waki ke ano a Taakiti-
mu, no Whakarau a Taakitimu, kai te mate-
nga i te Whitikarihi, ko te take tena i punga-
ia ai e Ruawharo, ka riro mai ia Ruawharo
kua korerotia e au i era tukunga panui; ko
Horouta no Tato ratau ko te whanau ko Ro-
ngokako, ko Pawa, ko tona mokopuna ko
Tamatea, ko te Waka tenei i hoki ki Hawaiki
tona hokinga ruai kei Turanga nei, tenei
Waka a Horouta, ko te Aratawhao, no mutu-
turangi raua ko tona tangata ko Kahukura,
no te wa ia Toi rano, ko te Waka tena i ha-
ere ai a Rauru raua ko tona tama ko Whato-
ma ka paia e Muturangi ki te Wheke te
te moana koi hoki mai ano, no te wa ia Kupe
ka hoki mai ka mate te Wheke, ka hoki a
Kupe, tairotia iho a uta nei ki te Kumi ki te
Moa, ki te Ongaonga, ki te Tumatakuru, te
Takutai ki nga Tai o Maihirangi; no te wa
ia Horouta ko Tamatea, nana i tahu ki te
ahi ka pau katoa nga tairo a Kupe, kaati
tena. Heoi te Waka o runga o tenei motu
ake i rongo au i haere ki tawahi ki te patu ia
Manaia no Ngatoroirangi ko Totara-i-karia,
te hokinga mai ko Motiti mai kukutea, na
Ngatoroirangi au.
Ko Hauturangi.
... Moeahu.
Ruamoero.
... Kikoruawairangi.
Ngapouaka.
... Ngatoromataroa.
... Te Ruaiti.
... Te Rangitauira.
Rakaipa.
... Hikawera.
... Te Whatuiapiti.
... Hikawera.
Ratua.
... Te Huki.
... Te Rimu.
... Te Whenuariri.
Tamakirunga.
... Te Ihurakau.
... Rina.
... Ko au ko te Raumoa.
E hoa e Hurae kia ora tahi tatau ko a
tatau mahi, E hoa e te Ama-o-te-rangi, e
pai ana hoki to whakamarama mai kia wha-
katikaia nga whakapapa o tatau tipuna, mo
tahau tokorua nga Wahine a Kaukohea ko
Mawete raua ko Turipo, na Maweto a Tute-
kanao, na Turipo ko Tupokonui, nana ko
Mamangu, ka moe ia Maihi kote Atepuru,
ka moe ia Hine-te-ao- hanga, kote Maunga-o-
* te-rangi, ia Ngarue kote Kourawerau, ia Ma-
taitai ko Hinewehi, ia te Rakato ko te Wha-
rekuka, ia Mataitai ko Tawhe, ia te Huki ko
Taumatua, ia Tamaitohia kote Mihi, ia Ta-
makirunga kote Ihurakau, ko Rina ko au ko
te Raumoa. Kaati tena.
E ahu atu ana taku korero kia koe e taku
hoa e Hakopa Kapo o Maungawhio. E hoa
tena koe, e hoa e pai ana o korero mo Tara-
nga, e ki nei he taane, pai tonu, kua korero-
tia e au i era panuitanga o tatau Waka o
tatau whare-korero. E hoa ki konei he tane
a Tamanui, i moe i a Hinetitema ko Muri-
rangawhenua he taane, i moe i a Hinema-
rutu-kite-rangi ko Hina to mua he wahine,
ko Taranga to ruuri he wahine, i moe a
Hina i a Mahuika ko Maheawha he taane.
ka moe i a Taranga he wahine a Taranga,
ko Maui-tikitiki i a Hineraumaukuuku.
Ko Whaito ia Te Ararau, ko Teewe ia
Whanaupani, Ko Takahapu ia Huarau, ko
Te Wharekiokio ia Teuira, ko Whaitiri ia
Kaitangata' ko Hema ia Arawhita-i-te-rangi,
ko Tawhaki ia Maikukumakaka, ko Wahie-
roa ia Matokarautawhiri, ko Rata ia Te Rau-
ngaehe, ko Hinekukutirangi ia Timuwhakai-
ria, ko Rotuhenga ia Te Moana, ko Te Ahu-
rumoairaka ia Tahitorangi, ko Whatiuaroa
ko Whatiuatakamarae ia Hinearaiara, ko
ko Uekaiehu ia Pouheni, ko Nanaia ia Niwa-
niwa, ko Porourangi raua ko Tahupotiki, ko
Hamo ta raua Wahine. Ma ia tangata raa ia
tangata, e mau i konei tona ara. Heoi noi
nga korero mo naianei, kia ora katoa tatau.
Kia ora koe e te Etita koutou ko nga kai
taa i ta tatau taonga, ma te inatua i te rangi
tatau katoa e tiaki, i nga wa katoa.
Heoi ano.
Na Henare Raumoa.
Te Korero Tau Whitiwhiti me te Whaka-
mihi mo te Take i kitea ai. te ngakau
Pouri o "Te Puke Ki Hikurangi."
Mangawhio.
Hanuere 25th, 1901.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" tena
koe, koutou ko to Komiti me Tamahau hoki,
me te iwi katoa o Wairarapa, to koutou ora
kia pumau kia koutou, to koutou matauranga
kia nui atu ; he oranga ngakau kia au to
koutou matauranga e hapai nei i te ingoa o
to tatau maunga ki runga, tika rawa ta kou-
tou mahi, no tatau katoa hoki te tuturutanga
o tera maunga, te korero a nga kaumatua
kia au. Te ngakau poari o te "Puke" mo
te ngaronga o te iwi Maori ki te po, he tika,
he tika, he mea pupu hoki nana te iwi Maori
i mua toku rongo ki etahi kaumatua, te
honeatanga o Paikea i te pata a Ruatapu, te
kupa a Ruatapu. Me huihui nga tangata ki
runga i te "Puke Ki Hikurangi" e whai
morehu ai i a au. Heoi ano aku mihi, me
aku kupu ki a koutou, ma to tatau Matua i
te rangi e homai te matauranga nui ki a
koutou, kia kaha ai o koutou hinengaro ki
te whakahaere i ta tatau pepa, mana hoki e
homai te oranga • ki a koutou i kona, ki a
matau hoki i konei, ae. Amine.
Te korero tau whitiwhiti:— Tenei kua
kite iho nga whatu i nga korero a to tatau
koroua, a Popata Pariohe o te Aararoa, e
wahaina nei e te "Puke" No. 19, o te tau
tuatoru, 15 o Tihema 1900, wharangi No. 4.
Te korero tau whitiwhiti, i mahara iho ia
toku ngakau te korero kumekume ke i nga
tipuna o te iwi Maori kia motumotu rikirikii,
ki ta toku hinengaro i mohio iho nei, he
mokopuna au na Tamatea-pokai-whenua, he
kawai ke tena; he mokopuna au na Uenuku
he kawai ke tenei; he mokopuna au na
Rongo-mai-tuaho, i ahu mai ano tenei i a
Uenuku raua ko Rongo-mai-tahana, ka oti
te huihui e to tatau hakoro e Popata Pariohe
kia kotahi ano kawai, kia kotahi mano ai te
putanga ki te ao pouri kerekere. E te iwi,
e nga hapu o nga motu e rua nei, o Aotearoa
me te Waipounamu, ata tirohia te pepa e
whakaatutia i runga ake nei, kia mohio ai
koutou ki te ahua o nga korero a Popata
Pariohe, me aku kapu whakahoki, i kite ano
au i tetahi pepa e ki ana ia, i moe a Uenuku
i a Pou-matangatanga, taku kupu. Whaka-
rongo e nga iwi Maori mahara e nga hapu
roho a Rangi-kapitia, e mate nga tangata,
ki te kupu a to tatau tipuna a Uenuku, E
|
|
4 4 |
▲back to top |
|
|
5 5 |
▲back to top |
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 24. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE TAITE 28th 1901. [Wharangi No. 6]
herehere kia haere tonu i nga wa katoa kaua
rawa hei whakata, a ma te hinga rano o te
tangata ki te whenua i te ngenge ki te haere
katahi ano ka whakarerea ara ka tukua.
TE TOTOHUTANGA O TETAHI
TIMA.
Kotahi tetahi tima ko "Rio Te Tiniiro" te
ingoa, i haere atu i Hongokongo me Okoha-
ma e ahu ana ki Hana Wharanahihiko (San
Francisco) no te taenga ki Koura Keeti
(Golden Gate) ka tutuki ki te toka, a totohu
tonu atu, ko taua tima i pokia e te kohu,
kotiti ana ki waho o tona raina ka tutuki nei
ki te toka. Ko nga pahihi o runga o taua
tima 140 ko nga tangata mahi o runga 29,
ko nga pahihi o te tekene karaihe ara,
(Steerage) e 61. Kaati ko te moana i taua
wa e takoto ana i te marino, engari e pokia
ana e te kohu, no te tutukitanga ki te toka,
15 tonu nga meneti i muri mai o te tutuki-
tanga ka totohu nei, kotahi rau e rima tekau
nga tangata i heke tonu atu ki te moana me
to ratau tinia hoki.
Kaati i muri mai o te tutukitanga o taua
tima ki te kohatu, ka karanga te kai-whaka-
haere "e mau ki nga Poti" heoi ko te
maunga o nga Tiainamana ki nga Poti, me
era atu tangata hoki, ka aue nga Wahine me
nga tamariki hoki, he nui nga mea i atetete
mo nga Poti, ko etahi i rerere noa atu ki ro-
wai i runga i te ponana, ko te Kapene i
tahuri marie ki te uta i nga Wahine me nga
tamariki ki runga i nga Poti pau katoa ki
runga me etahi hoki o nga taane, menga
kai-hoe hoki, katahi ia ka hoki ki roto i tona
ruuma ka rakaia e ia te toa ka noho ia i roto,
a totohu ana te tima me ia hoki me te 150
tangata.
TIANARA TI WETI.
E ki ana te "Teiri Meera Nupepa," kanui
te pouri o Tianara Ti Weti i tona nohanga
ki tetahi whenua kaore nei ia e mohio. Kati
kaore hoki ia e kitea nuitia ana ki roto i nga
pakanga. Engari te Tianara e kitea nuitia
ana i roto i nga pakanga, ko Whoronamana
a riro tonu atu hoki ko ia hei whakahaere i
nga pakanga a te Poa, ko Ti Weti e kiia ana
ka nui tona ahua wehi; I te Turei 19th ka
riro ko ia ki mua o nga matua a te hoa-riri,
i to ratau ahunga atu ki Riira Tiriwhi, e 50
maero ki te taha whakarua o Pirihika, kaati
e whakamatau ana ratau ki te whakawhiti i
te Awa o Arani ka tata atu hoki nga kai-whai
ia ia, kaati i runga i te puke o te Awa kihai te
kai-whakahaere o te hoa-riri i kaha ki te
whakawhiti i taua Awa, katahi ka ahu wha-
katehauauru.
Te Ripoata o mari mai, e ki ana, Ko te-
tahi wahanga o Ti Weti i karapotia ki wae-
nganui o te puruatanga o nga Awa, (ara i te
Awa o Arani me te Awa hoki o Peraki), kaati
i runga i te kaha o te pukenga o aua Awa,
kihai o ratau hoiho i kaha ki te whakawhiti
i tetahi o aua Awa. kaati ki te whakaaro iho
i mau herehere taua ropu.
MEIHA-TIANARA PURUMA.
E ki ana a Meiha-Tianara Puruma i roto
i tana Ripoata, ko Kanara Owena me nga
ropu Hoia i raro i a ia, e rua nga purepo a
Ti Weti i riro i a ratau, a marara ana hoki
te hoa-riri i a ratau ki nga wahi katoa, e 50
hoki i riro herehere mai i a ratau, me nga
kaata mau kai hoki mo a ratau pu, kaore
he mea o te Ingarihi i mate, kaati tena.
I te Hatarei ka hori ake nei, katahi ka
whaia e Meiha-Tianara Puruma a Tianara
Ti Weti, atu i Kemara Tiriwhi ki Hopataone,
kaati e kiia ana no te po i riro ai i te Inga-
rihi nga taonga o Ti Weti.
Te kokiri a Meiha Owena i te whawhai
kua whakahuatia i runga ake ra, ka riro he-
rehere i a ia te ropu o nga pu-nunui, me a
rata purepo hoki, ko te nuinga o te hoa-riri
. whati, mahue ana o ratau hoiho me o ratau
tera me a ratau kohua kai hoki, e ki tonu
ma i te kai, kaati tena.
I roto i tetahi Ripoata e ki ana, ko te take
puta ai a Tianara Ti Weti, i te wa i kara-
potia ai e te Ingarihi ki te Awa o Arani, i
whakawhiti ia ma runga i tetahi poti ki
;awahi o te Awa, a he iti nei hoki o ana ta-
ngata i whai i a ia, ko te nuinga i mahue
katoa iho ki tetahi taha, ko te maha o nga
tangata i raro i a ia e 300.
TIANARA TEINA.
I korero a Tianara Teina ki etahi ano o
ratau, he nui nga tangata o te "Poa kua tuku
ki raro i o ratau hoiho i runga i te mea kaore
he hu o ratau hoiho, a, kua hoki ano ratau
ki te Awa o Arani Koroni, ara, ma ratau e
kite atu he tikanga e tae ai ratau ki reira.
Ko Tianara Teina me -Tianara Ti Weti,
i a raua nga tino hoiho papai atu e 300 kua
whakawhiti raua i te raina o te Rerewe o
Kereenekuira, e 60 maero ki te taha whaka-
teraki o Te Aa, no te atatu e te Ratapu raua
i whakawhiti ai, e ahu whakaterawhiti ana
raua.
TE RIPOATA A TIANARA
WHERENIHI.
I puta te Ripoata a Tianara Wherenihi, i
te Paraire ka hori nei, e mea ana ia:— Kai
Paeata Ririiwhi ia e noho ana e tata ana ki
te rohe o Huihirana, ko nga Hoia i raro i a
ia kai te tiaki i taua roha.
Kua puta te whakaatu a Tianara Where-
nihi mo nga tangata i mate o te taha ki te hoa-
riri, me nga taonga hoki i riro mai i te
Ingarihi me era atu mea, i te whawhai o te
16 o nga ra o Pepuere nei, koia tenei:—
E 282 nga mea o te hoa-riri i mate me
nga mea hoki i tua-kiri i roto i tenei wha-
whai ; e 56 i riro herehere ; 183 i tuku i a
ratau pu ki raro, kotahi te purepo ; 465 nga
Raiwhara ; 160,000 nga kariri; 350,000 nga
hoiho ; 74 nga miuru ; 3,530 nga okiha;
18,700, nga kau; 155,400, nga hipi; 1,070
nga wekena me nga kaata i riro i te Inga-
rihi, no te taha katoa ki te hoa-riri enei
taonga i riro mai nei i te Ingarihi.
No te taha ki te Ingarihi, e 5 nga Apiha
e 41 nga Hoia i mate rawa, a, e 4 nga Apiha
108 nga Hoia i tua-kiri.
NGA TAONGA O ROORE NERE-
HANA I TAHAETIA.
He nui te mamae o te Iwi o Ingarangi i te
tahaetanga i nga taonga utu nui o Atimera
Roore Nerehana, a i runga hoki i te mea
kaore i mohiotia te tangata nana i tahae aua
taonga, ko aua taonga i riro mai ia Roore
Nerehana i runga i tona toa ki te Whawhai
ki nga Iwi e takahi ana i te inana o Ingara-
ngi, no reira i waiho ai e te Iwi o Ingarangi
hei whakamaharatanga ki a ia me tona toa
hoki ki te Whawhai, a kawea aua ki tetahi
waahi pai takoto ai, kihai i mohiotia era e
taea aua taonga te tahae, kaati ko aua taonga
i tahaetia nei koia e whai ake nei:-—
1 Te Wati Koura, ko taua Wati koi ra
tonu te Wati a Roore Nerehana i nga wa
katoa e haere ana ia ki te Whawhai, a koi
ra hoki te Wati. Koura tuatahi i hangaia i
taua wa.
1 Te paaka Koura he mea hoatu hei aro-
ha kia Roore Nerehana mo tona kaha ki te
tautoko i te mana o Ingarangi i te tau 1797.
1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu
mona i te rironga o te Wikitoria o te Wha-
whai ki Hene Win ihana i a ia, ko Haratio
Nerehana esq, koia te kai-whakahaere o nga
manuao o te Ingarihi i te 14 o Pepuere o te
tau 1797 i hinga ai nga manuao o te Paniora
i a ia.
1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu
mona mo te rironga i a ia o te Wikitoria o
te Whawhai ki te Naera i te tau 1798. Ko
Ta Haratio Nerehana K,B ; he Atimera tua-
toru ia, a he apiha whakahaere hoki i te 1 o
nga ra o Akuwhata i te tau 1798 i hinga ai
nga manuao o Wiwi i a ia.
1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu
mona mo te rironga i a ia 6 te Wikitoria o
te Whawhai ki.Tarawhakara (Trafalgar) i te
tau 1805, tona ingoa i taua wa, ko Wihikau-
te Roore Nerehana Atimera tuarua, a
Timuaki whakahaere hoki o nga waka taua
a te Ingarihi i te 21 o Oketopa o te tau 1805
i hinga ai nga manuao o te Kotahitanga o
Wiwi raua ko Paniora.
1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu
mona e te Kiingi o Neipara, ara e (Ferdinand
IV) hei aroha mana kia Roore Nerehana.
1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu
e Kapene Ruiha hei aroha mana kia Roore
Nerehana mo runga i tona toa ki te Wha-
whai ki te Naera, kua kiia ake ra.
1 Te tohu Koura, ara (Medal) i hoatu
mona i te Whawhai ki Hene Tomingo, ko
Atimera Ruiha koia te kai-whakahaere tua-
toru i taua wa.
1 Te Hoari he Koura te kakau, he mea
aroha kia Ta Haratio Nerehana, he mea
aroha na te Kapene o nga ropu manuao o te
Ingarihi, mo runga ano i te Whawhai ki te
Naera i te tau1798.
1 Te Hoari he Koura ano te kakau, he
mea aroha kia Atimera Ruiha na te taone o
Ranana mo runga i te Whawhai ki Hene
Tomingo, me nga taonga Hiriwa, tona nui.
Me nga tohu hoki o te Wikitoria ki tenei
hanga ki te Whawhai, ara:—O, B. SOS
J. G, C, O, S, J. O, F. S, T, O, C.
Me era atu tohu, kaati ko etahi o enei
taonga, kai runga tonu te Ingoa o Roore
Nerehana e mao ana, me te Ingoa hoki o nga
Rangatira naana aua aroha kia Nerehana,
kaati ko te tangata naana i tahae aua taonga
me hoatu hoki ki a ia te Wikitoria, mo tenei
hanga mo te tahae, i runga i te mea ko aua
taonga i te waahi tapu rawa e takoto ana, i
te waahi hoki e kore ai e tae te Huhu, kihei
hoki i mohiotia, era e taea e te tahae, ko te
waahi pukaitanga hoki tera o nga taonga o
nga toa katoa o Ingarangi, ara o nga toa o
nga Whawhai ki waho moana, ko nga kakau
Koura anake o nga Hoari i unuunuhia, ko
nga mata i whakarerea, tae atu ki nga patene
o nga kahu o Roore Nerehana, ara nga kahu
e mau ana ia i roto i nga Whawhai katoa,
tae nga, ki te wa i tu ai ia i te mata, a mate
iho ia. ki roto i aua kahu, tangotangohia
katoatia nga patene me nga whakapaipai o
aua kakahu, whakarenarenatia katoatia nga
kakahu o nga toa o te Ingarihi o taua wa, tae
atu ki te whakaahua nui o nga toa o te Inga-
rihi, mai o te timatanga tae noa mai ki te wa
ia, Roore Nerehana pakarungia ana taua wha-
kaahua e taua tahae.
WAEA MAI KIA TAMAHAU.
E rua nga waea, no te Whakarewarewa
tetahi, no Ohinemuri tetahi, e mea mai ana
kia Tamahau, ara:—Kua hikitia te hui o
Rotorua ki te 10th o nga ra o Aperira, wha-
kaaturia.
Na te Komiti o te Arawa.
HE WHKAATURANGA.
He whakaatu tenei ki nga tangata katoa o
roto i te Haahi Mihingare, i roto i te rohe
o Wairarapa, ara, be mea atu kia koutou ko
nga takiwa e tae mai ai a te Maki Wiremu
Minita o Otaki, ki Papawai nei karakia- ai,
ko te 19 o nga ra o Mei, ara, te Ratapu i
muri iho i te Kakenga.
Ko tetahi ona taenga mai, kai te 24 o nga
ra o Akuhata, ara, te 12 o nga Ratapu i mu-
ri iho i to te Tokotoru.
Ko te tuatoru ona taenga mai, kai te 25 o
nga ra o Noema, ara, te 25 o nga Ratapu i
muri iho i to te tokotoru.
Ka mutu nei nga wa e tae mai ai ia i tenei
tau, a, hei tera tau ka taia atu ano e matau
nga wa e tae mai ai ia ki konei.
PANUITANGA.
Kia mohio te hunga tapu kai te 9 me te
10 o nga ra o Maehe o te tau 1901, te hui
ono marama ki Hikurangi whare e tu ana ki
Papawai Kereitaone, me haere mai koutou i
mua atu o enei ra. Haere mai te hunga
tapu o nga ra o muri nei.
Heoi kia ora koutou.
A. H. Kumeroa.
TAUIRA P O T O .
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 8.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.