[NAMA .6, O TE TAU TUATORU.]\_\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA.      MEI TAITE 31st 1900.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1]
     TE    PUKE        KI   HIKURANGI.
                          
                    [PUTEA.]
               

    "KANARA PEITINI-PAUWERA."
          TE TOA O MAWHEKIINGI.

   I mua atu o te pakanga i waenganui i te
 Ingarihi me te Iwi Poa, ka whakaarotia e te
 Tari-mo nga mea whawhai, ara, kia tukua
  atu tetahi Apiha mohio hei whakahaere i
  nga Hoia e tiaki ana i Rorihia me Petua-ara-
 na,  a, whiriwhiritia ana e te Tari mo nga
 mea whawhai, ko Kanara  Peitini Pauwera
 mo  taua tuunga;— Ko tenei tangata he Tai-
 tamariki tonu, ara, kai te 43 nga tan, engari
 he tangata ia e mohio ana ki nga whakahae-
 re e tau ana mo taua Whenua;— Notemea he
 Apiha  tuarua ia i raro i a Tianara Ta Pere-
 rika Karengitana, i te whawhai ki te Iwi
 Matapiri;— No  te tuponotanga o tenei wha-
 whai katahi ka huihuia e ia ana Hoia ki roto
 ki te taone o Mawhekiingi, otira e kore e kiia
 he taone tenei, e toru tonu nga toa hokohoko
 me etahi Whare  pakupaku nei, no te 14 o
 nga ra o Hanuere ka hori ake nei, ka timata
 te whawhai o te Poa ki tenei Pa, a, no taua
 ra ano hoki i riro herehere ai i te Poa tetahi
 Tereina whawhai, e mau ana i tetahi Purepo,
 me nga pu pakupaku, me nga niata me nga
 paura hoki, ma nga tangata o rota i te Pa o
 Mawhekiingi, he Aitua  nui tenei i pa kia
 Kanara  Peitini Pauwera me tona Iwi, i Le
 mea e rua tonu a ratau Purepo pakupaku, me
 nga Puteretere e ono, ka mutu tonu a ratau
 Pu nei tiaki i taua Pa, ko ana Hoia hoki e
 650 ano, ahakoa te iti o ana Purepo me ana
 Hoia hoki, engari i tahuri ia ki te whakarite
 i nga mea mo te pakanga.
   I te tuatahi i tahuri ia ki te hanga  i
 te raina o te Tereina kia porohita i te Pa, hei
 huarahi mo nga Tereina whawhai, ka mahia
 hoki e ia he nohanga mo nga Wahine me
 nga tamariki, mo nga tangata hoki kaore i uru
 ki te whawhai, i karia e ia ki raro i te Whe-
 nua, kia kore ai ratau e mate i te mata, ka
mutu  tena mahi  a ana, ka mahia e ia he
 parepare mo aua Hoia ki nga takiwa ka oti
 aua parepare, ka whakanohoia e ia e 20 e 80
 ki roto i tena parepare i tena parepare, a, ta-
whio noa te Pa;— I te timatanga o te wha-
whai ki Mawhekiingi, ko Tianara Koronoti
te kai-whakahaere o te Poa i reira, he maha
ona Purepo nunui, a he kaha rawa hoki tona
pupuhi mai ki roto ki te taone o Mawhekii-
ngi, engari ka timata tona pupuhi mai ki te
taone, ka, houhou nga tangata ki raro Whe-
nua,  no reira i kore ai e nui nga tangata e
matemate.
  No te 24 o nga ra o Oketopa, ka whaka-
haua a Kapene Whiti Kararena me nga Hoia
e 80 i raro i a ia, kia ko kiri atu ki te pare-
pare o te hoa-riri i runga i tetahi Hiwi i reira,
no te tatanga ki waenganui po ka puta atu
ki waho o te Pa o ana Hoia e 80, me to ra-
tau Kapene ka haere i te parae, a, ka piki ki
te waahi e nohoia ana e te hoa-riri, i te mea
ka tata atu katahi ka whakamaua nga peneti,
katahi ka reia atu e taua  80 me  to ratau
Kapene  ma runga i te parepare o te hoa-riri,
  a uru ohorere atu ana ratau ki roto i te pare-
  pare o te hoa-riri, ka timata hoki ta ratau
  werowero  i te hoa-riri ki te peneti i runga i
  te ponana o te hoa-riri horo ana ratau i taua
  80 me te whaia haeretia hoki, a puta noa ki
  waho o te parepare, ka timata hoki te pupuhi
  a nga Hoia o te Ingarihi, rue te hoki haere
  hoki a uru noa  ratau ki-roto i te Pa, he iti
  nga tangata o tenei kokiri i mate, ara e ono
  nga mea i mate, engari he nui rawa nga mea
  i mate o te hoa-riri;— No te 31 o nga ra, ka
  kokiri mai te hoa-riri, ki te tango i tetahi
  Hiwi i te pito whakatetonga o te taone, e
  nohoia ana taua Hiwi e tetahi ope o te Pa,
  me ta ratau Purepo kotahi, no runga i te tu-
  unga o taua Purepo kotahi ki runga i taua
  Hiwi, i aranga ai te Ingoa o tenei pakanga,
  "ko Kenana Koopati," ara te whakamaorita-
 nga ko te Hiwi o te Purepo;— Engari ko te
  tino hiahia nui o te hoa-riri kia riro ia ratau
 taua Hiwi, hei whakatuunga hoki mo a ratau
 na Purepo, hei wawaahi  i te taone;— No
 waenganui po, ka mauria mai e te hoa-riri a
 ratau Purepo ki te take o taua Hiwi, me te
 nuinga hoki o ratau Hoia neke atu i te 800
 r. u katahi ratau ka whawhai onerere ki nga
 tangata o runga i taua Hiwi, ko nga Hoia o
 te Ingarihi i runga i taua Hiwi e 47 i raro i
 te whakahaere a Kanara Warawhora, kotahi
 tonu  ia ratau Purepo, kaati i mahara nga
 tangata, o roto i te Pa, e kore rawa taua 47
 e kaha ki te pupuri i taua Hiwi, a, mehemea
 hoki taua 47 i whati ki roto i te Pa, e kore
 rawa e taea te whakahee ratau, engari ko
 taua 47 he toa anake kaore rawa o ratau
 whakaaro kia whati ratau, engari me mate
 atu ratau ki reira, i runga i to ratau mohio
 ma to ratau kaha ki te pupuri i taua Hiwi e
 ora ai te Pa, me te Iwi hoki e noho ana i
 roto;— Kaati i te timatanga o te whawhai, i
 kaha rawa te pupuhi ake o nga Purepo a te
 hoa-riri, no te roanga e whawhai ana, katahi ka
 kokiri mai te hoa-riri, me te pupuhi haere
 ake i a ratau Pu pakupaku ki runga o te
 Hiwi, no konei hoki i kitea ai te kaha o taua
 hunga tokoiti o te Ingarihi i runga i taua
 Hiwi, ara, te mau tonu o tena o tena i tona
 tuunga, i tona tuunga, i tua i o ratau pare-
 pare, me te kaha hoki o ta ratau pupuhi atu
 ki te hoa-riri, nawai ra i kaha mai te hoa-ri-
ri me te nui hoki o nga mea o ratau e hinga
ana, heoi riro ana ano ma ratau e hohou te
rongo, whakatuungia  ana te Haki Ripeka
Whero,  ki a ai ai he takiwa mo ratau ki te
mau i o ratau Tupapaku mate, rae nga mea
hoki  i tuakiri, e waru rawa nga mea o te
Ingarihi i mate i tenei pakanga, e rua nga
Kapene.
  Ia Noema  ka  hori nei he iti noa iho nga
korero e puta mai ana mo te ahua o te Pa
o Mawhekiingi, no te 28 o nga ra ka tae mai
te rongo kua pa he mate piwa ki nga tanga-
ta o roto i te Pa i runga i te kino o nga wai
e unumia ana e ratau, me te kaha hoki o te
hoa-riri, ki te whawhai tonu ki te Pa;— No
tetahi wa o Tihema, ka whakaaro a Kanara
Peitini Pauwera, era e pau nga kai, katahi
ka paunatia te hoatu o nga kai ma tena ma
tena o tona Iwi, no tenei wa hoki ka puta
mai nga rongo mo Kanara Puruma te kai
whakahaere o te takiwa o Rorihia, me tona
  mahi ki te whakamatau ki te whakaora i te
  Pa o Mawhekiingi, engari no runga i te toko-
  iti ona Hoia, kore rawa ia e tata atu ki te Pa,
  no te 26 o nga ra o Tihenia, ka puta te ko-
  kiri nui a te Pa o Mawhekiingi ki te hoa-riri,
  ara, a nga Ropu e rua o te Ingarihi, me te
  Tereina  whawhai  hei whakakaha   i te
  Matua;— No mua  o te haenga o te ata ka
  puta nga Ropu nei ki waho o te Pa, a, i te
  atatu ka timata te whawhai, na kua mohio
  noa  atu ratau e kore rawa e taea e ratau a
  mua  o te Pa te piki, engari te pito whakate-
  rawhiti o te Pa e ahua ngoikore ana, a i ahu
  nga Matua a te Ingarihi ma reira;— Kaati
  kua tae te whakaatu ki te hoa-riri, a tetahi
  tangata o roto i te Pa o te Ingarihi, a, ko
  taua tangata he Tutei, ara i whakaatu taua
  tangata era nga Ropu o te Ingarihi e tika ma
  te pito  whakaterawhiti  o te parepare o te
  hoa-riri a whakanohia ana e te hoa-riri e 200
  ona tangata ki  roto i taua Pa. kaati ko te
  Ropu o te Ingarihi hei piki i taua P? e 80
  tonu;— I kaha rawa te piki o ta Ingarihi ki
  taua Pa a tae noa ratau ki taua parepare,
  kitea ana e ratau e kore rawa e taea e ratau
  te piki taua parepare, i te mea e 7 putu te
 teitei o taua parepare, a he awa kari a waho
 o te parepare, heoi ra tae atu ana nga Ropu
 o te Ingarihi ki nga ngutu tonu o nga Pu a
 te hoa- riri whawhai ai, me ta ratau kimi
 hoki i te huarahi e uru ai ratau ki roto o taua
 parepare, he roa ratau e kimi ana, ka kitea
 e ratau te huarahi paku noa iho hou atu ai
 ma  roto i te Whenua ki roto i te Pa, engari
 kotahi  ano te tangata e kaha ki te hou i te
 takiwa kotahi, kaati i taua wa kua hinga
 nga Kapene e rua me te Rewhetenana, a me
 te nuinga hoki o nga Apiha, no konei i hoki
 haere ai te Matua, ka ahua tawhiti ato i te
 Pa, ka tapapa ki te Whenua me te pupuhi
 mai ano ki te Pa, i muri tata iho o tenei ka
 tae mai te whakahau kia hoki ratau ki roto i
 to ratau Pa, a, hoki ana nga Koia o te Inga-
 rihi ki roto i te Pa, ko nga mea o ratau i
 mate rawa e 21, ko nga mea i tuakiri e 38, o
 roto i taua 80;— Ko te kai-whakahaere o te
 taha ki te hoa-riri i tenei wa ko Tianara Po-
 ata, ko Tianara Koronoti kua riro ke ki te
 aukati i nga Ropu Hoia o te Ingarihi i raro
 i a Roore Matiuna, i te takiwa o te awa o
 Moota;—  No te timatanga o tenei tau ka tae
mai nga whakaatu mo  te mate kai o nga
 tangata, o roto i te Pa, me te mate piwa, me
era atu Aitua, i tenei wa ka riro a Tianara
Haimena  hei whakahaere i te Poa, he ta-
ngata tenei kua Ingoa kinotia, ko te take mo
tona mahi kohuru i nga Wahine me nga
tamariki, ara i runga ano i te ture o tenei
hanga o te whawhai, kaore te hoa-riri e whai
kaha ki te patu i nga Wahine me nga tama-
riki, a ko nga waahi e noho ana nga Wahine
me nga tamariki he waahi tapu, kaore e tika
kia pupuhi te hoa-riri ki reira;— Kaati ko te
mahi a taua tangata a Haimena he whaka-
hau i ana tangata kia pupuhi ki te Ohipera,
me nga waahi hoki e nohoia ana e nga Wa-
hine me nga tamariki, i runga i tenei mahi
kino a taua tangata, katahi a Kanara Peitini
Pauwera, ka tuku atu i tana whakahe ki taua
tangata, mo tona mahi kohuru i nga Wahine
me nga tamariki, kaati kaore rawa taua ta-

      [NAMA  6, O TE TAU 3.]\_\_\_\_\_TE   PUKE  KI HIKURANGI    MEI  TAITE  31st 1900.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
  ngata i rongo,  katahi ka whakahangaia
  katoatia atu nga Purepo, ki taua waahi  e
  nohoia ra e nga Wahine me nga  tamariki,
  me te Ohipera hoki, katahi ka pupuhi atu i
  nga mataa papa ki reira a he nui nga Wahi-
  ne me nga tamariki i mate i runga i taua
  mahi a taua tangata, no konei katahi ka
  whakaaro  a Kanara  Peitini Pauwera, me
  kawe nga herehere o te Poa ki taua waahi e
  nohoia ra e nga tamariki me nga Wahine.
  me tona tuku atu ano i tona whakaatu ki
  taua Tianara ara penei;— I te mea kua tu-
  kua atu nei e au nga herehere o te Poa ki te
  waahi e pupuhi na koe, a tena e mahi i to
  mahi, no ranga i tenei whakaatu a Kanara
  Peitini Pauwera ki taua tangata, katahi ano
  ka mutu te mahi a taua tangata, ki nga Wa-
  hine me nga tamariki;— No te 22 o nga ra
  o Hanuere ka tae mai ano te whakaatu, kua
  whakahokia iho ano te hoatu kai ma nga ta-
 ngata o roto i te Pa o Mawhekiingi, ki a ai ai
 he kai mo nga marama e toru, na i muri mai
 o enei marama e toru, ka tae mai ano te
 whakaatu, kua tahuri nga tangata ki te kai
 i nga hoiho, me te tahuri hoki ki nga Ooti
 me nga Tiawhe hei kai ma ratau, i muri o
 tenei ka tae mai ano te whakaatu,  kai te
  tahuri ratau ki te kai Mawhitiwhiti, a ki te
 kohua hoki i nga kiri o nga hoiho hei hupa
 ma  ratau;— No runga i te mohiotanga o te
 Poa kua tata atu te whakauru mo te Ingarihi,
 katahi ka whakahaua e  Tianara Haimena,
 kia kokiri atu a Tianara Irowha  me  ana
 Hoia 250, a i kaha rawa tenei kokiri a te hoa-
 riri, notemea i uru rawa ki roto i etahi o nga
 parepare o te Ingarihi, i te wa e kokiri ana
 tenei kokiri, ka kokiri mai hoki  tetahi i te
 taha whakatehauauru o te Pa, ka roa e wha-
 whai ana, katahi ka awhiotia e nga tangata
 o roto i te Pa o te Ingarihi te hoa-riri ki
 waenganui a i mau tonu te whawhai a po
 noa te ra, a no te kitenga o etahi o nga Hoia
 a Tianara Irowha, kua kore kaha ratau ka-
 tahi ka omaoma etahi, katahi ka whakahaua
 e Tianara Irowha kia waiputia e nga Hoia e
 pin ana kia ia, nga mea o ona Hoia e oma-
 oma  ana a muri tata iho o tenei, ka riro
 herehere mai taua Tianara, me ona Apiha e
 S, me  ona tangata 120, i te Ingarihi, kitea
 aua he nui nga tangata Tiamani Wiwi hoki
 i roto i aua herehere;— Ko to whawhai wha-
 kamutunga tenei ki tenei Pa;— No muri mai
 ka tae atu he whakauru mo te Pa i raro ia
 Kanara Mahana he nui nga whakamihi mo
 Kanara PeitiniPauwera, mo tona kaha ki te
 pupuri i te Pa o Mawhekingi me tona toa
 hoki ki to whawhai ki te hoa-riri i roto i enei
 marama e 7, a kua whakatungia ia e te Kuini
 Hei Meiha Tianara.
        "Te Puke  Ki Hikurangi."

          PANUITANGA.
   He whakamaramatanga  tenei ki nga kai-
 tautoko katoa o te "Puke Ki Hikurangi" ara
 he mea atu kia koutou kua whakakorea  te
 putanga o te "Puke" i te Turei te 16 o nga
 ra o Mei nei, kua whakanukuhia mo te Tai-
 te te 31 o nga ra, ka kotahi ai putanga o te
 "Puke" i tenei marama, engari kia marama
 ano, mo tenei putanga kotahi anake o te pe-
 pa o tenei marama tenei whakakorenga; mo
 nga putanga o te pepa i muri atu i tenei, ka
 haere ano i ranga i te Tauira tuatahi, ara
 i te 2 putanga roto i te marama.
   I peneitia ai e matau, ko nga takiwa hei
 putanga mo te pepa kai mua, ko ta matau
 mahi kai muri, e ngari kia whakakorea teta-
 hi o nga putanga o te pepa, katahi ka rite
 tonu te putanga o te pepa i nga wa katoa, a,
 ko te putanga o te No. 24 o te "Puke" i te-
 nei tau, ka nukuhia atu mo Maehe tau 1901.
          Heoi kia ora katoa tatau.
        "Te Puke  Ki Hikurangi."

                 Ruatoki.
             Mei 6,9. 3O. a. m. 1900.
   Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe, he nui ano te aroha mou i ngaro
roa nei i roto i nga Wiki e wha, he mahara
noku kua mate koe. Heoi nga mihi.
   Tenei etahi korero no roto i te wa o nga
mahi a te Komihana e whakawa ana a te
Waipotiki, ka hui nga Wahiae o nga Hapu
o Tuhoe  ki te purei kaari i te po, ka haere
atu a Hurae Komihana o Waikare-moana ki
te purei, ka noho i te taha o Ka, i moe i a
Toki Tareke o Ngati-tawhaki me Ngati-rongo,
koia nei ona Hapu ko Tama-kai-moana ano
tetahi ona Hapu.   Ka  korerotia e Kii kia
Ngati-rongo, ka kiia atu e Tamara Wahine
  a Teepa Koura, i te kikini koe Hurae i a Ka,
  ka pouri tangata nei, ka Hamenetia  ki te
  Komiti o te Ure-whakairo, ko Tamehana te
  Tiamana o taua Komiti ka whakawakia, ka
  whakataua te hee kia Tamara. Ka ki atu a
  Tamara, e te Komiti e he ana ta koutou
  whakatau, i rongo au ki a Ka ko Ka i Mau-
  ngapohatu, tae atu a Ka ki tona hoa taane
  ka ki atu i te to a Hurae i ahau, ka pouri a
  Toki, katahi ka haere mai ka moe ki te ara
  ao ake te ra, ka haere mai ka moe ki te Wai-
  mana, i reira ka tukua mai he tangata ku
  rongo nga Hapu, ka hui ki Taurau nga ta-
  ngata katoa i tae pea ki te 300 tangata i tana
  ra, te taenga mai o tangata nei ka tu ki te
  marae he taua, ka tono i a Hurae kia tu atu
  ki runga kia riri raua, kore rawa a Hurae i
  tu ki runga. He Taiaha te rakau a Toki ka
  ki atu a Toki, taurekareka nawai  koe te
  tangata ware i ki atu hai tango pakanga, ka
  peke ana a Toki, kaore e taea i runga i te
  taha Maori i te taha Pakeha kaore i tika, tu
  ana tangata nei a ka roa ka noho a Toki ki
  raro, katahi a Hurae ka tu ka ki Tona ko-
  rerotia mai taku taha ware ? notemea ko au
  te Upoko o nga mea katoa o tera taha o tenei
  taha, i te mea na Karia-houpapa au e tu nei,
  ka tu a Toki ka ki atu. Te tako o taku kupu
  mo Matiaha i riro Herehere mai i te Arapari,
 he nui rawa te uaua o nga kupu i taua wa,
 nga Rangatira i taua wa.
   Ko Tutaituha, ko te Wakaunua, ko Tama-
  rau, ko Kereru, ko te Whiu, ko te Iriwhiro,
 KO Mehaka, ko te Whare, ko te Whenuanui,
 ko Tupara, ko te Kaha, ko Utiera, ko te Wao,
 ko Teepa, ko Tapene, ko te Wharau,  ko te
 Tuhi, ko Eru Tamaikoha, ko te Waaka Tuke,
 ko te Whaina, ko Hatata, ko te Reweti.
   Me  era atu o nga tangata Tai-tamariki hui
 ki nga Wahine,  katahi ka tu a Hurae ka ki
 atu e he ana, ko tena i heria ke mai a Mati-
 aha hai mokaikai, kaore i riro Herehere mai,
 ka tu a Teoti ka ki. E hoa e he ana to kupu
 e pata nei kia Karia-houpapa, notemea na
 Karia ko te tangata e tu nei, mehemea mo te
 Whatupe  na re Whatupe hoki a Toki, i muri
 ka tu mai ano a Hurae ka ki.  Kaore i riro
 pena mai, ka tu a Kereru, ka ki atu i wae-
 nganui o nga Iwi te rongo o Tuhoe katoa e
 noho nei me au hoki, ka riri ki te Arapari
 ka riro Herehere mai a Matiaha i a te Rangii
 pumamao  hai tangata mona, te taenga mai
 ki Manawaru ka tukua kia taua, tana Matiaha.
 nei.  Na Matiaha  ko Whariki ko Hurae
   Koinei nga korero o tenei wa, kaati ena
 Kai te mutunga  o nga ra o Mei ka hiki te
 mahi a nga Komihana. No te Taite 8 o nga
 ra o Mei ka tae te Kura-a-mahaki ki Ruatoki
 nei, he haramai ki te herimai i te mate o te
 tamaiti a Matioro te Purewa, a no te moenga
 mai ki Matu ka hemo ko te tamaiti a Pure
 na, ka rua enei Aitua i pa kia Ngati-rongo,
 mo enei tamariki Rangatira i tangohia atu e
 Aitua, mana tonu ki te Aitanga-a-mahaki ki
 a Tahoe, anei taua Whakapapa:—

      Ko Tuhoe.
       "  Murakoreke.
       " Te Whanapeke.
      " Tamaona.
    " Marutarapeke.
       " Hikatutonu.
      " Kokamutu.
      " Tamahore raua ko te Purewa.
       " Kiwaenga.        Whakatangihau.
       '' Teroau.  Te Purewa Pahokorua.
       " Tepouwhare.  Pure raua Matioro.
       Ko a raua tamariki i mate nei.

   Ka hui  a Tuhoe katoa ki te Rewarewa
 waahi o Ruatoki ki te tiaki i taua Iwi, no
 muri i te tina ka tae mai, na te Peene i po-
 hiri, he nui rawa te pai o te ngahau i tera
 ra, ko te matua noho ai ki raro e wha nga
 kapa pohiri, e rua tiini te mataratanga atu
 ka tu mai te Peene, ka haere mai ratau ka-
 tahi ka riro i te tangata te pohiri, he Wahine
 ki mua he rau rakau ki nga ringa, ko Tupara
 te kai-takitaki i te pohiri, anei te pohiri:—
  Haramai Mahaki  mauria mai aku mate,
 ahaha... aue te poto aue te roa, aue te tari-
nga raa i ahau e... !
   Te kotiritiri te kotaratara o tai o huki o
e., whakatiitaha rawa i te kaha o te kupe-
nga ki uta ra... ahaha. hurahia te tangata
mate, hurahia te tangata mate i houhoua e
te ure ki roto ki te onepu kai motu te kariri
i te tupere, mate atu he toa haramai ra he
toa, mate atu he toa haramai ra he toa, i
tena ka whiua ki aue ki aue ki au e...!
  E  toru takitakinga ka mutu. Ka tu ki te
  marae ka tangi a tata te to te ra ka mutu.
    Ka  tu ko Tamarau ki te whai-korero ka
  mutu, ka tu ko Tupara ka mutu, ka tu ko
  te Wakaunua ka mutu ka kiia me mutu, me
  waiho mo te Hatarei ka whai-korero ano, i
  te raruraru ki te mahi a nga Komihana i taua
  ra, ka hui ano a Tuhoe ki te marae, na te
  Peene i pohiri matau tae atu ki te marae ka
  tangi ano i taua ra, ka mutu te tangi, ka tu
  ko Taituha. Haere mai ki te mau mai i o
  tatau Aitua  ki konei mihi ai, huia mai o
  tatau Aitua, ka pai ka rite o tatau mate, ka
 tu a Tamarau ka mea. Haere mai Rongo-
 whakaata mauria mai to ahua o te mate o
 te Kooti raua ko Kumekume,  heria mai
  hoki nga Aitua o tena taha o tatau, heria
 mai ki Ruatoki ki runga i a Tuhoe, he nui
 atu nga korero. Ka tu ko Kereru koi ra ano
 nga kupu me te pao, anei te pao :—
   1.  Me  pea ra he huna mo  te aroha e
 mahuru  iti ai, e tikina ma i konia te rae o
 Rakaiora, rapoua mai tana e... !
   2.  Koia ano kai nga kimai a te Pou a te
 tohe a  Manukihoro,  he oranga paitopaitoi
 kia rawe pai ai, e kawea i ahau e whena ha
 nga whetu ao, ka kore ko te ko mai e ko au
 nei te whanatu hai Wahine puapua kiripaki
 nga motu,  e ki Ngarurioro ra ia te Ipu a
 Taraia e titi i mai ra, e kite mano hura poke
 na Wahine, kai kino ma to hete whakanake
  ra ii.
   Engari  te kopai to e purea e ora te nako
 te aroha e kai kinikini ana, era to i te hine-
 ngaro aku nei mahara, e he aroha i mau
 mai ki to kuia tipu kia kui Werohia e !
   Ka  hikitia e Ngaituhoe ka kino te haere o
 nga pao nei, ka tu ko te Whare Kotua.
   Haere  mai te Aitanga-a-mahaki mauria
 mai nga mate n tena waahi o to tatau Motu
 ara, o to tatau matua o te Kooti raua  ko
 Kumekume,  apititia mai ki te mate o a tatau
 tamariki mokopuna, tuarua heria mai ki
 konei mihi ai. haere mai koutou nga morehu
 a te mate, tenei hoki matau he morehu na
 te mate, ka rautu tena ka tu ko te Wharau
 te Puae ka mutu tena, ka tu ko Koteamo ka
 mutu tena, ka mutu  ko te Wakaunua   ka
 mutu tena, ka tu ko Tutakangahau ka mutu
 tena, ka tu ko Tupara, engari enei tangata e
 e tu nei ki te whai-korero he pao katoa, he-
 tahu te mahi a tu Wahine ka kino te haere,
 ka tu ko Hauraki katahi ka paoa e au.
   Ko Hatana koe waiho kia haere ana kai
 whiua koe te whiu o rongo taakawiuki. a
 mate an taure tungewhai te awatea.
   Ka ki hoki a Tuhoe haruru ana. i konei
 ka pouri te Iwi nei ka mutu, ka tu mai ko
 te Purewa ki ana mai ka te titiro au ki te
 kupu o ca koutou pao ara te Iwi nei, mehe-
 mea nei he taurekareka, ina te ahua o ta
 koutou pao,  ka ketekete a roto i a matau,
 korero ana hoki i nga korero o Aitua ka
 mutu, ka tu mai ko te Oai he Wahine, korero
 ana mai ka mutu, ka tu mai ko Hiraina he
 Wahine,  ka pai nga korero a te autaia nei,
 ka tu mai ko Take Kerekere ka mea. Kaere
 ra Hapurona, haere Paerau, haere te Whe-
 nuanui, haere Kereru, haere te  Ahikaiata,
 haere Mokonuiarangi,  haere ki a te Kooti
raua ko Kumekume, haere e hoki ki Hawaiki
 ki te waahi i whakatipuria mai ai te tangata,
haere nga tangata o te pakanga, haerenga;
 tangata o roto o te pouri, haere nga tangata
nana  i kawe te Rongo Pai kiia waahi kiia
waahi  haere koutou, notemea e wha nga
 Whare whakakeke  kai Waikato,  kai Wha-
nganui, kai Heretaunga, kai Turanga, naku
i kawe te mea ki a Tohu Kakahi i kiia ai e
Tohu Kakahi, ko to manawa kia uru ki toka
manawa,  ko to aroha kia uru ki toku aroha,
kua oti tena haere aku hoa  Rangatira kia
kotahi te kupu e whakatakoto ake e au kia
koutou, ko te Hurae kai a Ngati-porou, na
te taha Kawanatanga i karanga paoa mai .
hoki nga pao ka mutu, ka tu atu a Kereru
ki te whakamarama i te korero a te Purewa,
ki atu ana a Kereru hai aha maau i whaka-
hoki ai i tenei kupu, notemea no Arama raua
ko Iwi, ka hanga mai te mate me tenei Ingoa
a Hatana, tuarua be ra no te Aitua.
  Ka pakipaki i konei nga ringa o te Aitanga-
a-mahaki. No  te 9 o Mei nei ka puta  te
marangai wai-puke ana  a Whakataane,  a
haere ana te wai i roto o nga Teneti b nga
Komihana, i te 3 o nga haora i te ahiahi ka
puta mai a  te Mete ki te tiki mai i nga
tangata o Ngati-rongo. Katahi  matau ka
hui katoa Wahine  taane tamariki, tae atu
mataa ka kite matau i te wai-puke ka kino
te wai, kua haere te wai i roto o nga Teneti
e 2 putu te hohonu o te wai o roto o nga

    [NAMA  6. o TE TAU 3.]\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, MEI  TAITE 31st 1900.\_\_\_\_[Wharangi NO. 3]
  Teneti, kua takitu katoa nga  Pakeha  ki
 runga ka whakatata atu matau, kai runga
  ake i te hope te wai, e toru nga kaata e
 haere ake ana i muri tae pea matau ki te 3O
 tangata nui ake iti iho ranei, ka whakawhiti-
 whititia e ngai-maua, hawhe haora, ka rupeke
 katoa, ka mahue ko  nga Teneti i roto i te
 wai, he nui atu to matau aroha ki te oraiti-
 tanga o  tatau hoa  Pakeha i te wai-puke.
   He  nui nga Aitua nui i pa ki te Iwi o
 Tuhoe i enei marama, e Koro e Tamahau
 kai whakahaere o to tatau taonga, kia pau
 enei korero i te putanga kotahi o "Te Puke"
 kia pai ai te titiro a oku hoa Maori Pakeha
 o nga Motu e rua te Waipounamu Aotearoa,
 ae, kua marama i te whakaatu i te timatanga
 o aku korero, ko ina te take i roa ai te tuku
 mai he raruraru.
                   Te Pouwhare.

                  Ngatiki.
                  Hawera.
                        Taranaki 9/5/1900.
    Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
   E hoa tena ra koutou, ko nga tangata ma-
 hi i to tatau taonga, heoi kia ora koutou i
 roto i nga ra o te tau hou, kua pahemo te
 tau tawhito me ona mate me ona ora, me
 ona kino me ona pai, kei roto tatau i nga ra
 o te tau hou e noho ana, i raro i te tau-ma-
 rumarutanga iho o nga Kapua mangu, me
 nga Kapua pouri-kerekere, e hipoki mai nei
 nga mahi a te Poa i runga i tera Iwi o tatau,
 heoi ra kia ora, kia ora, tena koutou.
   He kupu  torutoru nei ka tukua atu e au,
 hei panui ma au ki runga ki nga whakami-
 nenga tangata, rae nga huihuinga Mataura-
 nga, koia tenei:—
   I te tau tonu nei, ara, i nga ra tonu o te
 marama nei o Pepuere tau 1900, ka tu nui
 te tukutuku a nga tangata matau, naana nei
 i hanga te taonga nei te Marama-taka, ara, te
 Omeneke, ka kitea tonutanga iho te heanga
 o nga tangata matau, naana nei i hanga aua
 taonga, i tukua mai nei hei whakaatu i nga
 ra o te Wiki, me te kaute o nga ra o te marama,
 rae te whika o te tau, kia marama ai ki te
 katoa. Kaati no runga i te rironga o etahi i
nga tangata Maori, katahi ka kitea e ta ko-
utou mokai e tu mai nei i te take o Taranaki,
ara, a Tohu Kakahi, ka mea ia:—kei te hee
te Whakaatu a nga Marama-taka, ko te tika-
nga e 29 nga ra o Pepuere i tenei tau, ka ta-
utohe atu nga tangata naana aua Marama-
taka kia Tohu, ka mea ratau kia Tohu:—
E kore rawa to te Pakeha matauranga e taea
tewhakahe notemea mea kua oti i te Pakeha
te ruuri nga maero o te Rangi ki te Whenua,
a, kua takoto marama noa iho nga mea katoa,
i tenei Iwi i te Pakeha, ka mea atu a Tohu,
tena me hoki atu ta koutou kimi  ki muri,
whakahaere mai ai i nga tau Ripia mehemea
e whia, akuanei pea e 475, nga tau Ripia ki
tenei tau, ara, ki te 1900. Kaati no runga
i te kimihanga peratanga, katahi nga tanga-
ta ka marama, no reira ka mea ratau e tika
ana ta te Kaumatua, no reira kei te kimi ka-
toa te whakaaro o te tangata, mehemea he
aha te take i ngaro ai i nga tangata matau te *
ra kotahi o tenei, mei kore hoki te whakare-
rea o te ra kotahi o Pepuere, kua tika te hae-
re o nga ra o roto i te Wiki, ko tenei kua I-
ngoatia te Paraire hei Ra-horoi, te Ra-horoi
hei Wiki, te Wiki hei Mane, i runga ano i
te pohehe o nga kai hanga i te Marama-taka,
kaati ka marama tonu iho koutou katoa nga
kai titiro o tenei panui.
  Kaati he patai hoki taaku kia koutou e nga
kai titiro Nupepa, tena he aha te take i nga-
ro ai i nga tangata matau te ra kotahi o te-
nei marama o Pepuere, engari pea koutou
kei te marana ki te tikanga, i ngaro ai taua
ra kotahi nei, ko tenei patai e mea ana kia
tino whakamaramatia mai nga tikanga o ro-
to i tenei tau hoou.
  He whakaatu ano tenei mo tetahi panui
pohehe, i puta mai i roto ia te "Puke Ki Hi-
kurangi" nama 3 o te tau tuatoru, wharangi
5 o te 81 o Maehe 1900, kupu tuatahi ka
whakahengia e au, ko te tau o te pahuatanga
o Parihaka, taku whakahe tenei; ehara te, ta-
 1881 i te tau Ripia, engari ano te tau 1880
ko te tau tena o nga Herehere o te taiepa,
be tau Ripia te tau 1880, tuarua o nga kupu
o taua panui ka whakahengia e au; Ko te
kupu a te Ari e ki nei, ko tenei marama ko
Maehe, kua waiho te 19 o Maehe hei 18, i
nga tau katoa, e tino whakahe ana au ki
enei kupa i runga ake nei, ko te tikanga o te
marama o Maehe tata i mahue ake nei, no te
taenga ki te 18, kaiahi ka whakaaturia mai
  e Tohu kia matau, i roto i te Whare-huihui
  i Rangikapuia, penei te kupu a Tohu, wha-
  karongo ake e te huihuinga nei, ko te 18 nei
  ka whakanukuhia e au ki te ra apopo, ara,
  ki te 19, notemea he tau Ripia tenei tau, ko
  te whakaatu a te Marama-taka e he ana, i te
  tuatahi e hipahipa ana a maua ra ko te Pa-
  keha, he 2 kia au, he 1 ki a ia, he 9 ki te Pa-
  keha he 10 ki au.
    Kaati kia tino marama koutou ki taua ku-
  pu a te Ari, mo te tika o taua marama o
  Maehe, kaore i te pena me taana e panui nei
  kua noho ki te 19 te 18 o Maehe mo nga tau
  katoa e haere mai nei, na e hoa ma e nga
  kai titiro panui, koia nei ke te tikanga mo te
  ra rangi anake te whakanukuhanga i te 18 o
  taua Maehe, kaore mo etahi tau, koia nei ta-
  ku whakahe ki te panui a te Ari mo taua
  marama, i runga i te whakarerenga a nga ta-
  ngata mahi o te Marama-taka i te kotahi o
  Pepueru, ka haere rite tonu te kaute o nga ra
 o te marama a te Maori raua ko te Pakeha.
   Kaati te whakahe mo tena taha, me  te
 whakamarama  hoki, he whakahe ano tenei
 naaku  mo  tenei kupu o te panui a te Ari,
  e ki nei te kupu a taana panui, kei te kimi
 tonu a Tohu i te tikanga o te Whawhai a te
  Ingarihi raua ko te Poa, kaati e penei ana
  taku whakahe, i tae taua-te Ari ki Parihaka
 i te 18 o Oketopa 1899 a i rongo ia koe ki te ku-
  pu a Tohu, i penei, ki te huri atu ki roto i
 nga ra o Hanuere 1900 e Whawhai tonu ana,
  Kei reira ka haere atu te tika hei hoa mo te
 Poa.  Tuarua taenga o taua te Ari ki Pari-
 haka, i rongo ano taua te Ari, ki te pa kaka-
 ha o nga kupu o Parihaka i taua Maehe tonu
 i whakahengia nei e te Ari, tana panui ko te
 ra tangata e tu mai ra i te take o Taranaki,
 kaore he mea i te ngaro i a ia, no reira ka
 tahuri tonu au ki te whakatikatika i nga ko-
 rero o te panui a te Ari, me te whakahe hoki
 i nga mea e he ana.
   Heoi ka marama tonu iho koutou nga ta-
 ngata titiro panui, kaati i konei enei korero.
    E te Etita o te ''Puke,, ki te kite koe i te
 tikanga i ngaro ai taua ra kotahi o Pepuere
 me panui mai i roto ano ia te "Pake" ara,
 ki te kaha tetahi tangata matau ki te whaka-
 atu mai i te tikanga, i whakorea ai te rua te-
 kau maiwatanga o nga ra o taua marama o
 Pepuere, notemea he tau Ripia tenei tau, ko
 te tuawha hoki o nga tau he Ripia, ki ta te
 Maori whakahua he tau-raparapa te tau Ri-
 pia.  Heoi ra kia ora kia ora nga kai titiro o
 te "Puke Ki Hikurangi," kia  ora hoki te
 Etita me nga hoa mahi i raro i a ia.
   Na to koutou hoa pono i raro i te maru o
 te Ariki i te waahi ngaro.
         Na Takerei Te Hanataua.

            Pamoana  Kareti.
                     Koriniti.
                 Mei  16th 1900.
   Ki te Etita o "Te Puke Ki  Hikurangi,"
 tena koe he mea atu tena kia koe kia tukua
 atu enei korero i raro iho nei, no te 8 o nga
 ra o Mei nei katimata nga ka mura, ki te
 mahi i te Whare o te Pamoana Kareti, ara,
 ki te whakanui, e rite ana mo nga tamariki
 130, kei nga ra o Hune te oti ai, kaati tenei
 i tae mai nga Komihana a te Kawanatanga,
 me te Mema o Nepia me nga Karaka tokorua
 a Kawanatanga   ki Koriniti nei, me a ratau
 Maori tokorima, i haere mai kia kite i nga.
 tamariki o te Pamoana Kareti, i te ahiahi o
 te 12 o nga ra nei ka timata nga tamariki o
 te Pamoana Kareti ki te whakatutu Hoia, ko
 Tuka Peni to ratou Kapene karangaranga,
 i muri mai kariro ma te Karaka o te Kawa-
 natanga e karangaranga, ka whakapai atu
 nga Pakeha nei, ki te mohio o nga tamariki
 ki te whakatutu Hoia, i te 8 o nga haora i
 te po katakoto te hakari a nga Pakeha nei
 ma nga tamariki o te Kareti, i rangona to-
 nutia ake e te Iwi o Ngaati Pa, engari haere
mai ana nga Pakeha nei me a ratau Maori
tokorima, tokorima hoki nga Pakeha, ko ta
ratau Ngari katahi ano katahi ano ka tukua
te kai ma te whanaunga katahi ano, ko nga
tamariki o te Kareti kua hui katoa kei roto i
te Whare herehere e  tiaki mai ana i nga
 Pakeha  Rangatira nei, ka tu te kai a nga
Pakeha  nei e 6 nga riihi pikete e 4 nga riihi
rohi te 10 nga tini tiamu, ko nga tini pata
e o, ka pa te pohiri a nga Wahine o Ngaati
Pa ki nga Pakeha nei, ka puta hoki te aroha
ki te hunga kua mate, i muri o tenei ka tu
te tangata Whenua   ki te karanga  ki nga
Pakeha  Rangatira nei, i te mutunga ka
waiata nga  tamariki o te Kareti, e rima a
ratau waiata Pakeha, ko nga Ingoa tenei o
   a ratau waiata.
     (1.) Hard times come again no more.
     (2.)  Just  after the battle.
     (3.) I'll take you home again Kethleen.
     (4.) The  Soldiers of the Queen.
     (5.) God save the Queen.
    I te mutunga o te waiata ka tu mai a Ta-
  matea Komihana, ko  Kapene Mea  te kai
  whakamaori, e pouri ana au moku ka tu ake
   nei ki te whai kupu kia koutou, ara, i runga
  i taku aroha ki aku hoa Kaumatua o Wha-
  nganui kua ngaro katoa nei ki te mate, aha-
   koa ko ratau i mate kua ora mai, kua kite
  tinana atu au i te Iwi o Ngaati Pa, me nga
   tamariki o te Kareti, he nui atu to matau
  whakamoemiti ki nga tamariki o tenei Kareti,
  • i te mea ka rua ano nga tau e Kura ana
  ratau  kua  taea rawatia e ratau nga kupu
   uaua o te reo Ingarihi, kaati e kore au e
  korero i nga  kupu  momona  kia koutou,
  engari ma Timi Kara ano e korero kia kou-
  tou, tera ano a Timi Kara e tae mai kia kite
  i a koutou, e ki ana nga Maori he reo uaua
  te reo Pakeha, ko au e ki ana he reo mama
  to te Pakeha ina hoki ka rua ano nga tau o
  enei tamariki e Kura ana kua taea rawatia
  nga kapu  uaua o te reo Ingarihi, ka te 10,
  aku  tau e haere ana i roto i nga Maori, kao-
  re ano au i mohio ki te reo Maori, hei kupu
  mutunga  maku  kia ora nga tamariki o te
  Pamoana Kareti.
    Kapene Mea, e tu ake ana au ki te whaka-
  pai atu ki nga tamariki o tenei Kareti, mo
  koutou i waiata mai kia matau i te waiata
  mo to tatau Kuini, me te waiata mo nga
  Hoia a te Kuini, e whawhai mai nei i Awhe-
  rika me to matau whakapai atu kia koutou,
  ka kaha ki te whai i nga matauranga o te
  lwi nei o te Pakeha, tena e tamama e hine
  ma  puritia kia u kia mau kua ekeina nei e
  to koutou whanaunga e Timi Kara te kuru-
  pae whakamutunga  o  nga  matauranga,
  kaati e aroha ana au ki aku hoa katoa kua
  mate nei mo ratau kaore i kite i tenei ahua
  o koutou i enei rangi.
    Kawhe Komihana, e whakamoemiti ana
  au ki nga tamariki o tenei Kura, notemea ko
  toku  reo  ko to  te Pakeha kua riro atu ia
  ratau, engari me puta ano e whakawhetai
  maku  mo   te Mahita o tenei Kura, e tino
  mohio ana au na tona kaha me tona pai i
  tere ai nga tamariki o tenei Kura, ina hoki
  kua mama  ia ratau nga kupu uaua o te reo
  Pakeha, kaore rawa nga tamariki Pakeha e
  penei ana  te kaha ki te hopu i nga kupu
  uaua i roto i nga tau e rua, kia ora nga ta-
  mariki o te Kareti, ko au ano tetahi tangata
  nana i whakakaha tenei Whare Kura, kaati
  ako enei ko au e mea ana ki nga tangata
  whai tamariki o te Iwi Maori kia tukua a
  ratau tamariki ki nga Kura, kaore he painga
  mo nga tamariki Maori, i runga i te noho
  kore Kura, kaati ko Pokiha e tautoko ana i
  tenei korero kia tukua nga tamariki Maori
  ki nga Kura, ko nga tamariki kei te Pamoa-
  na Kareti i naianei e 81. e ki ana a Pokiha
  kua  kite ia i te painga o tenei taonga o te
  Kura, ina hoki i riro mai i tana tamaiti ake
  kotahi te teki he hiriwa a runga, i runga i
  tona matauranga, kotahi pauna te kau mari-
  ma  hereni te utu e rite ana mo taua teki, i
  te tamaiti a tona tuahine kotahi te Paka
 takotoranga pukapuka e rua pauna te utu e
 rite ana mo taua Paka, i tona taina i a Tuka
 Peni, kotahi te Paka takotoranga pukapuka
  e rua pauna tekau hereni te utu e rite ana
 mo taua Paka e ki ana a Pokiha e kaha ana
 ia ki te ki penei atu ki nga tangata whai
 tamariki kia tukua a ratau tamariki ki nga
 Kura, kaati te here ki nga mahi Maori, kao-
 re nei e puta mai he  painga, kaati iho kia
 ora nga tamariki o te "Puke."
            Ngarongo Pokiha.

                 Ohaeretahi.
                    Mei 25th 1900.
   Kia T. Renata Etita o te "Puke Ki Hiku-
 rangi," tena koe me ou hoa mahi i to tatau
 taonga ia te "Puke."
   E  hoa  mau  e uta atu kia te Puke enei
 whakaaro ruarua nei, hei titiro mai ma te-
 nei whakatupuranga i au nei, (1) kua wehe
 au i toku kainga kia motuhake mai i oku
 kaumatua  i runga i toku whakaaro penei,
 kia tahuri au ki te mahi oranga mo toku ti-
 nana, (2) kua titiro au kaore he painga o te
 noho atu i o ratau aroaro, ma ratau e kimi
 he kai mo te Kopu, he uhi mo nga Pakihiwi,
 kotahi rawa te kupu o te Karaipiture i mau
 i au, ara, epenei ana taua kupu "Ma te we-
rawera o te kanohi o te tangata ka kai ai ia

        [NAMA  e,  O TE TAU  3.]\_\_\_\_\_\_TE  PUKE  KI HIKURANGI,   MEI  TAITE 81th 1900.      [Wharangi No. 4]
    i nga hua o te Whenua" kaati kai te whaka-
     matau au kia mau i au enei tohutohu, kaati
    kua waimarie mai ki au tenei tau, notemea
    ka kotahi tau toku wehenga atu i Papawai,
     kua tipu he kai mo te Kopu, kua tu he taie-
    pa, he uhi mo oku pakihiwi i toe i au, me
    kore e waimarie mai i tenei tau e haere mai
    nei, (8) no konei he whakaaro penei, mehe-
    mea pea e wehea ana e nga matua he eka
    kotahi, ka hoatu ki tana tama, me te ki atu
    ano tena mahia he oranga mou ki taku wha-
    kaaro era noa atu e taea e taua Tai-tama, te
    mahi, mehemea  ka kite atu te matua kua
    kaha haere ki te kimi tikanga e piki ai, ka
    hoatu e rua atu hoki nga eka, ki taku mohio
    tonu ake tera e piki taua Tai-tama. (4) nga
    mea  hei whakatipu he Poaka hei kai, hei
    hoko, he Taewa hei kai hei hoko, me era atu
    kai e tipu ana ki te Whenua, heoi e hoa ma
    e toku whakatipuranga kaore he painga ina-
    ianei o te whakaaro penei na ma toku papa,
    hakui, tipuna ranei e whangai au, e homai
    hoki he kahu mooku, engari whakamatauria
    te whakaaro i runga ake nei, ka 24 oku tau.
      Heoi ano.
             Whenua  H. Manihera.

        HE PANUITANGA. 
                  Papawai.
                      Mei 31th 1900.
     Kia  T. Renata  Etita o te "Puke Ki Hi-
   kurangi," e hoa tena koe me ou hoa mahi i
   to tatau taonga ia te "Puke."E hoa mau e
   tuku atu ta matau Panui, mo tenei taonga a
    tatau; mo te Kanikani o te Tiupiri, a te 22
 o Hune 1900, a kua whakaaro nga tamariki
*  o te Komiti o taua Kanikani, i runga ano i
   te whakahau mai a te Kawanatanga ki nga
   Kaumatua,  o roto i to tatau rohe, kia hanga-
   ia he  Whare   tuunga  pukapuka  Raipere
   Library, no konei ka whakaaro te Komiti
   tamariki kia whakapiki ratau i te whakaaro
   o nga Kaumatua, heoi ano kia ora te ''Puke."
               W.  E.  Turei.
       Hekeretari o te Komiti o te Honore.

                     Perry st.
                    May 21ist 1900.
     Ki a Kapene Rimene, e hoa e Kapene, ka
   nui taku aroha ki koe.
     Mehemea e pai ana koe me huihui mai au
   Hoia me aku 1d te Paka i te tekau matahi i
   te ata o te Taite, he takaro kei reira mo te
   whanautanga o to tatau Kuini Wikitoria me-
  hemea e whakaae ana koe, me haere mai
   ki taku Whare apopo, na tou hoa na.
     Kapene Blythe Capt. W.R.G. Masterton.


            Teoreore.      Mei 25th 1900.
    Ki te Etita o te "Puke" mau e panui atu
   ki te ac no Mei 21 1900 ka tae mai te tono
   a te Kapene o nga Hoia o Masteton, a, koia
   tena ka tukua atu kia panuitia e te Puke no
  te 24 o Mei 1900 ka tae matau nga Hoia
   ki te Taone, ka tae mai te ota me tae matau
  ki te Tauna-hooro, katahi matau ka maati
   i runga i o matau Hoiho, i Kuini Tiriti ka
  tae matau ki te Ta Hoteera, ka rewhe wiira
  ka hoki matau ka tae matau ki te Poutapeta
  ka karanga rewhe wiira, ka tae matau ki te
  Tauna-hooro  ka karanga rewhe taana ka
  huri o matau Hoiho ki te Hooro, ko te wahi
  tera hei kitenga i nga Hoia o Mahitaone ko
  te Tauna-hooro, ka tu matau i reira hawhe
  haora ka tae mai te Kapene o nga Hoia Pa-
  keha, ka puta mai hoki te peene, ka tae mai
  te ota ko te peene kai mua ko matau ko nga
  Maori kai muri, ko nga Pakeha  kai muri
  rawa ka haere matau i runga i te tutira, ka-
  pai te matakitaki, ka timata matau te hae-
  re i nga rori katoa, e rua nga haora e haere
  ana matau ka hoki matau ki te Tauna-hooro.
  ka mutu ta matau whakanui i te ra o to ta-
  tau Kuini, kotahi tetahi ra nui kai a Hune
  22 ko te ra o te Tiupiri o to tatau Kuini ka .
  whakanui ano nga Hoia i taua ra, ko te Hu-
  atahi te kai karanga, i a matau, na Kapene
  Rimene i ota maana taua ra e whakahaere
  24 Mei, i taua ra tekau ma whitu, kua riro
  etahi ki Mataikona, e whakaatu ana ki nga
  Hoia o te Rohe Potae o Wairarapa i nga wha
  whakatututanga o nga Hoia maori o te Ore-
  ore i te marama, ko nga Taite e wha i roto i
  ta marama i nga po i te waru o nga haora,
  kia mohio nga takiwa e noho ana nga Hoia
  me whakatutu ratau i o ratau kainga, kaore
  tatau s mohio ki nga ra e huihui ai tatau,
  kaati nga kupu ki te Etita me ona hoa katoa.
            Na  Tutohengarangi.

                   '  * '       •
     Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
   tena koutou, kia ora mo nga tau maha, kia
   toitu te kaha me te pono i roto i a koutou,
  e mahi maina i to tatau taonga, kaati te mihi.
    Utaina  atu aku kupu mo  te panui a te
  Rahari Hape  o Waikekeno, whakautu mo
  taku panui nama 24 wharangi I. Ko taua
  panui aku mo nga whakapapa o nga tangata
  mate, e tukua mai nei e nga whanaunga kia
  panuitia e "Te Puke" i runga ano i toku
  kite iho i te kore e marama o te whakanoho-
  noho  i nga Tipuna,  mehemea i hangai
  kaore he awangawanga o toku ngakau.
    E hoa e te Rahari tena koe, me te aroha
  ki o tamariki kua wehe atu nei i a tatau,
  tenei kua tae mai to panui ki a au, o te na-
  ma 3 wharangi 1 o :'Te Puke" he roa te
  taima e matakitaki ana ki nga kupu o roto
  o to panui, kitea iho e au me utu e au o
  kupu, ko o whakapapa katoa ka waiho ake
  e au, ko to whakapapa i a Houmearoa nei, e
  ki ana koe kua whakatikaia e koe a te Ao-
  matarahi, a he aha hoki te take i kore ai e
  whakatikaia e koe a Rakaipa a Hikawera a
  te Whatuiapiti a Rere a  Tukua-i-te-rangi a
  Hapuriri a Hapoketekete ?
      E hoa, tuturu taku whakahe mo tenei
  whakapapa uu, kaua koe e ki, ki to mohio-
 tanga he pohehe nou, notemea i puta mai
 koe i roto i nga Whare Wananga a ou Pakeke,
 ko au kaore oku Whare Wananga   heoi ano
 kai runga i Tuhirangi tetahi oku waewae,
 kai ranga i Ngawakaakupe  tetahi, ko taku
  mahi he titiro ki te Tai-Rawhiti  ki te Tai-
 Hauauru  ki te Waipounama, ko toku Whare
 Wananga  tenei i waiho ake ai e oku Pakeke,
 mo  to kupu e ki nei ka kite au i te mea he o
 whakapapa,  me whakatika e au te mea he.
   E hoa me  pewhea e tika ai, e rua e toru
 nga whakapapa kei roto i to whakapapa ko-
 tahi, heoi ano te mea tika me unu rawa tenei
 whakapapa  ki waho ka whakarere atu koi
 pohehe o uri, me waiho ko aku whakapapa
 he whakapapa  nao taua, koia tenei:—

      Ko Tamatea.
       " Kahungunu  Rongomaiwahine.
       " Kahukuranui.
       " Rongomaipapa  Tuhourangi.
       " Uenuku-kopako.
       "  Hapuriri.
       " Hapokerekere.
       " Houmanga.
      " Houmearo   Te Aomatarahi.
       " Rakaiwhakairi  Hineraumoa.
        " Rakaiiteiwi.
        " Pirauiti  Hakeke.
       " Hineterangi  Tamaariki.
       " Terehunga  Tuangahuru.
       " Te Rangitekehua  Teuara.
      " Rangaranga  to mua, whakawaha i
 muri ko Tamai-tohi-kura, ka moe a Ranga-
 ranga i a te Ruapapa ko te Ruaaranui, wha-
 kawaha i muri ko Ruatai, ka moe a te Rua-
 aranui i a te Rinowhakaheke ko te Hinama-
 unu to mua, whakawaha i muri ko te Ara-
 moana, whakawaha i muri ko te Rangiwha-
 karara, ka moe a te Aramoana i a Matawha-
 iti ko Tarakihi ka moe i a te Whakataka ko
 Hineikumea, ka moe   i a Toirauru ko te
Rangikawhiua tuarua, ka moe i a te Kirima-
nia Ko Tama-ki te-matangi, ka moe i a Ani
Kanara  ko au tenei ko Niniwa-ki-te-rangi.
     Ko  Tamaitohikura  Hinewaka.
      " Te Ikahoungata to mua whakawaha
i muri ko  Ngaokoiterangi, whakawaha i
muri ko Hikarara, whakawaha i muri ko te
Upoko, whakawaha i muri ko te Ariki, wha-
kawaha i muri ko te Po. Ka tangohia e au
i toku, ka noho a te Upoko i a te Whakata-
kahia ko te Akitu to mua, whakawaha i muri
Tahuahi, whakawaha  i muri ko Taiharuru,
whakawaha i muri ko Hineihaea, whakawaha
i muri ko te Whakakohu, ka tango ano au
i toku, ko Tahuahi ka moe i a Hinewera ko
te Kohai to mua  ko Hine-haere-taki-tahi to
muri ka moe i a te Awatea ko te Kirimania,
ka moe i a te Rangikawhiua ko Tama-ki-te-
matangi, ko  Niniwa-ki-te-rangi, ka mutu
tenei ara. Whakawaha  i mari i a Rongo-
maipapa ko Rakaihukuroa ka moe i a Rua-
rauhanga ko Hineteraraku to mua whakawaha
i muri ko Kahuwairua whakawaha i muri ko
Taraia, whakawaha i muri ko Tupurupuru.
  Ka moe a Hineteraraku i a Rangitauira
     Ko Rangimatakoha.
      " Rakaimoari.
     " Kahukuramango.
     " Humarire.
     "  Tataiaho.
      " Tuairau.
  
        " Rakaipa ka moe i a Takaha.
        "  Hikawera.
        " Tewhatuiapiti, ka moe i ana Wahi-;
  ne e rua i a te Kuramahinono i a te Huhuti.
    Na te Kuramahinono ko te Wawahanga:
  ko te Rangikawhiua, ka moe i a Horongaite- 
  rangi ko te Manawakawa, whakawaha i muri '
  ko te Upokoiri, ka moe a te Manawakawa i a 
  Numiaiterangi ko te Rangikoiaanake to mua
  (me etahi atu) ko Hikapuku to muri rawa,
  na Hikapuku ko Toirauru, ka moe i a Hinei-
  kumea ko te Rangikawhiua tuarua, ka moe
  i a te Kirimania ko Tama-ki-te-matangi, ka
  moe i a Ani Kanara ko au tenei ko Niniwa-
  ki-te-rangi.
    Na te Huhuti ko Hikawera, ka moe i a te
  Uira-i-waho ko te Rangitohumare to mua,
  whakawaha i muri ko Wakapakaru, whaka-
  waha i muri ko Tukua-i-te-rangi, nana ko
  Numia-i-te-rangi, ka moe i a te Manawakawa
  ka puta ki waho ko Hikapuku, kua whaka-
  putaia e au i runga ake nei.
    E hoa ko taka wehewehenga tenei i nga
  Tipuna, i roto i to whakapapa kotahi nei,
  mau e titiro nga Tipuna hei whakauru mai
  i. ou Tipuna ki roto, kaore hoki i whakahemo
  i a au nga whanau a nga Tipuna nei, kai te
  kohikohia e au enei Tipuna, mehemea hoki
 i kite au i te tika o to whakapapa, kua haere
 atu au me oku Tipuna ki roto. Kaati taku
 whakamarama mo to whakapapa.
    E  hoa ko etahi tonu tenei oku tatai Ra-
 ngatira, anei ano etahi, hei mohiotanga mou
 kaore aku whaka-tangata-ware i o Tipuna,
 kaore hotu oku puhaehae ki o whakapapa, a
 ki to mohiotanga ranei. Mo to kupu mo te
 panui a  Wanganuiatara, e penei ana taua
 Kupu, ki te hee taku whakapapa, koi riri mai
 koutou e nga whanaunga, engari whakatika-
 ia mai. E hoa kai te marama ra te kupu a
 Whanganuiatara,  kai te whakapuare ano ia
 ki nga whanaunga i te huarahi hei whaka-
 tikatika i a ana whakapapa, ko koe kaore
 koe i whakapuare ki nga whanaunga, kaati.
 ko te ara anake kia Mahinarangi i whitiwhiti
 haere, kaati ma nga whanaunga, o whakati-
 katika a  toua wa e rite ai, kai te pena ano
 hoki au, uto enei whakapapa i tuhia nei e au.
   Mo  to kupu e ki nei, Ki te hee, te korero a
 te tangata ka, whainatia ki nga moni e rite
 aua mo tona. hee. E hoa kaore aku kupu
 Hamene  i a koe mo nga moni e rite ana,
 otira mei whakaritea e au to kupu, ko koe
 tonu hei hinga i a au, mo runga i to whaka-
 papa nei, a Ka riro mai i a au o moni. Mo
 to Kupu mo taku panu] kaore i tukua e au he
 Ingoa tangata  ki roto, e hoa koi ana taku
 tika, tere tona to mohio ka pa ki a koe taua
 panui aku no reira tere tonu to rere mai ki
 te whakau i o whakapapa me to tawai mai
 hoki kia au. Mo te kupu a "Te Puke" ki
 te whai-korero mai koutou tukua mai ki a
 ia he tika tonu tenei kupu, kaore i tonoa atu
 e "Te Puke" kia tukua mai nga whakapapa
 ahua, raruraru te whakanohonoho o nga Ti-
 puna, engari ko nga mea tika anake. Mo
 to kupu mo to Tipuna mo Tutamure e korero
 nei koe i te Whakatauki mona me tona wai- •
 whakaata kai te Mahia. E  hoa he aha te
 take o tenei wai-whakaata o to Tipuna?
   Ehara i ana i te mea he korenga no Tau-
 heikuri e pirangi kia ia katahi ka haere ki
 te puna wai na hei karaaihe mona? Katahi
 ka titiro ka kite i tona ata i roto, katahi ka
 korero tona ngakau i te taha o te puna wai
 na, "koia nei ano te take i kore ai te Wahine
ra e pirangi mai kia au, he kino no  taku
ahua"  ka muta te hiahia o Tutamure kia
Tauheikuri,  koia nei te kore tikanga o tenei
Whakatauki.   Kia penei te Whakatauki me
nga Whakatauaki a oku Tipuna :—
  No  Tu anake, no te toa ki te riri, ka hinga
te Parekura, ka Whakatauaki a Tuwhaka-
whiurangi  "Ko takutai ki Turanga, ko o
Kahukaka  ko Nihotete, ko takutai ki Aropaoa
ko o Kahuputara, ko Kakatikarearo, ka ma
kopare."  He  nui nga Whakatauaki a oku
Tipuna mo  te riri anake. E hoa kaua tenei
mahi hei waiho hei mahi ma taua, he takake
rawa no etahi o kupu ki waho, i whakautu
ai ahau i to panui, kaati ma nga uri 6 nga
Tipuna kua whakapapatia nei e au, ma ana
au e whakahe mai, kaati hei konei mutu ai.
               E hoa tena koe.
                     Niniwa-ki-te-rangi.

         Teoreore.      Aperira 12th 1900.
  Ka haere matau nga Hoia ki Whanganui,
ko te ako tena a nga kaumatua, a, kia matau
ki nga Hoia, kua tae mai te Waea a Timi
Kara, me haere nga Hoia ki Whanganui kai

     [NAMA 6. O TE TAU 3.]\_\_\_\_\_TE  PUKE  KI HIKURANGI    MEI  TAITE 31st 1900.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5]
 rua tekau marua. E  pewhea ana koutou?
 ka tu no nga Hoia me haere nga Hoia ki
 Whanganui,  tautokotia ana nga kupu tohuto-
 hu: a nga kaumatua kia matau ki nga Hoia,
 haere kia pai te haere kia kaha te Karakia
 ki te Atua kia tiakina koutou kaati  te kai
 Waipiro,  ko te kapu a  Tiini Kara kia wha
 nga ra mo koutou ka hoki mai, tautokotia
 ana e nga Hoia nga kupu a nga kaumatua no
 te rima o nga haora o te ahiahi o te Taite ka
 haere matau ki te Teihana o Mahitaone, ka-
 utaina o matau Hoiho ki runga Tereina, no
 te tekau o te po ka haere matau, hui katoa
 mai nga kaumatua me a matau Wahine ki te
 poroporoaki kia matau i te wa ka eke matau
 ki runga Tereina, ka ki mai a te Harapaki ki
 au ki te karanga a Wiki Taitoko, ki te tae
 koutou ko koe e tu atu ki te whakahoki i
 nga kupu mo koutou, e kaore au e tohutohu
' kai te mohio koe ki nga kupu katoa, ka hae-
 re matau.  I runga i taua Tereina nga Tu-
 rupa o Poneke, ka haere tahi matau, i te te-
 kau marua o nga haora o te po ka tae ma-
 tau ki Wurupere, ka haere matau ka tae ki
 Pamutana i te tahi o nga haora o te po, ka
 haere matau ka tae matau ki Aramoho i te
 rima o nga haora o te po, ka tukutuku i o
 matau Hoiho ka ki mai te Kapene o Poneke
 kua patua mai te Waea  me  kai koutou ki
 Aramoho  hotera, ta matau mahara ma te
 Kawana  e uta, ko etahi o matau i haere ki
 te kai ka noho etahi kaore e pirangi, ko te
 take kanui te kai ia matau ka matu te kai
 a nga mea tuatahi i haere, ka ki mai ki te
 kore koutou e haere ki te kai, ka utu tonu
 ka ki atu au ma wai e utu, ma tatau ano ka
 haere katoa  matau  ki te kai, ka mutu ka
 haere matau, ka timata te ua kaha rawa te
 ua ka tae matau ki te keepa o Whanganui
 ka noho matau  i reira ko te Paraire tenei ra
 ka tahuri matau ki te takakai ma matau ka
 mutu te kai ka tae mai te whakahau  kia
 haere matau ki te whakatatu  ka mutu ka
 hoki ki io matau keepa, ka po ka  mutu  te
 kai ka tae mai te whakahau kia haere matau
 ki te whakatutu, ka mutu ka hoki matau ki
 te keepa ka kai matau i te tiua, ka mutu ka
 tae mai ano te whakahau kia haere ano ma-
 tau ki te whakatutu ka mutu ka hoki matau,
 he Haterei tenei ra ao ake he Ratapu, ka
 mutu  te kai ka tae mai ano te kupu kia hae,
 re matau ki te whakatutu, ka mutu te wha-
 katutu ka tae mai ano te kupu kia matau
 me haere matau ki nga Purepo, ka mutu ka
 hoki matau" ki te keepa he Ratapu tenei ra
 i Karakia nga Hoia katoa i tenei ra i mua
 atu o to matau whakatutu, ka ahiahi ka tae
 mai a Kanara Poata Timuaki, Ka tu matau
 ki runga  ki te whakanui  kia ia ka tangi
 mai ia kia matau tena koutou, tona kupu
 kia matau kei te ora koutou? ae, me a koutou
 Hoiho ae, kei te ora o matau Hoiho, me
 matau hoki, ka pai, na Timi au i ki mai kia
 kite au ia koutou hei aha maku etahi Ropu,
 i te hanga ka kite au ia koutou, kai te mane
 koutou ka hoki, i taua ra ano ka tae mai a
 Kanara Penetana kia kite ia matau, i runga
 tonu matau e tu ana tika tonu ta matau ta
 me te mea kotahi tonu te tangata kaore ia i
 roa e  titiro ana kia matau,   ka titiro ki o
 matau Hoiho ka ki mai ia kia matau e toru
 a koutou Hoiho kino ka  ki atu a Kapene
 Rimene he tere rawa o te taima mo matau
 ka ki mai ia ka iwa nga marama o taku tae-
 nga atu ki  Wairarapa, no te mane  ko te
 rewiu, he. ra nui tenei, i te mane ka tae mai
a Takarangi ki nga rangatira o te keepa he
tono kia haere matau ki Putiki, ka mutu ta
matau tina ka noho matau i roto i o matau
 Teneti, ka rongo matau i te reo e karanga
ana kia matau, haere mai e nga tamariki a
Taitoko haere mai ki roto o Whanganui kua
mate a Taitoko, haere mai e nga morehu i te
kimi haere au ia koutou, ka here i tona Ho-
iho ka raina matau, ka ru kia matau ka mutu
ka ki mai i haere au ki nga Pakeha he tono
naku kia haere koutou ki Putiki, kia haruru
o koutou tapuae ki Putiki, ka whakaae ma-
tau kia kotahi pea haora, i te ono o nga hao-
ra ka tae matau ki Aramoho ka haere matau
ki te rewiu ka mutu te rewiu ka hoki matau
ki te keepa, ko te rima tenei o nga haora o
te ahiahi ka haere matau ki Putiki he roa te
haerenga ka tae matau ki te kainga tuatahi
ka karanga haere mai ra e tama o te tarere
o maki he rite tonu te karanga puta noa i
nga kainga katoa pera tonu te karanga, ka
tae matau ki te kainga, ka werohia matau
ka  tu matau ki te peruperu koia tenei. Ki a
kuutia au au, ka tangi matau kaore i roa ka
mutu ka tu mai te tangata ka mihi kia ma-
    %
 tau ka tu mai ko Waata Hipango ka takaia
 te haki ka mihi kia matau ka homai hoki
 ki te marae ko Taitoko kua mate na koutou
 i hapai te mahi a to koutou matua a Taitoko,
 ko tenei ina te taonga o to koutou matua
 mauria  ka  tu  mai ano tetahi rite tonu ta
 ratau korero ka tu atu au ki ta» whakahoki
 i nga kupu mo matau ka papa te whaitiri i
 runga nei, ko te tau tenei i whakahuatia e
 au, he nui aku kupu kua kite a Taitoko kai
 te ora koutou, hei hapai i nga mahi a Taito-
 ko, mate atu he toa haramai ra he toa ka riro
 mai i a matau te haki, ka whakahokia mai
 ka mauria e matau te haki, ka kai matau ka
 mutu ka eke matau ki runga i o matau hoi-
 ho, ka homai te taha manu, naku i mau mai
 heoi aku kupu.
          Na  Tutohengarangi.

        HE WHAKAUTU.
   Ki a Takerei Te Hanataua. E hoa  tena
 ra koe, he whakamatau  tenei naku ki te
 whakautu atu i to patai e ahu nei ki runga
 i te Ripia. I te tuatahi rue whakamarama
 atu au kia koe, ko te roa o te tau e rite ana
 ki te 365 nga ra e 5 nga haora e 46 meneti e 58
 nga hekena, kaati i roto i te 4 tau ka tata te
 rite enei haora ki te ra puku, no konei hoki
 i meatia ai kia 29 nga ra mo Pepuere e kiia
 nei he Ripia, na kia marama ano koe ki te-
 nei, ki te whikangia e koe te 5 haora 48 me-
 neti 58 hekena, ka kite koe, ka rite tonu e-
 nei haora ki te 23 haora 15 meneti 52 hekena,
 ka marama  ano tenei, ehara tenei i te tino
 ra, ara, te rite ki te 24 haora, kaati he aha-
 koa he iti enei meneti e hapa ana i te tau
 Ripia ma te roa e kawe haere ana ka rite ki
 te ra, mehemea ka mahi ano koe i le whika,
 ka kite koe i roto i nga 400 rau tau, e toru
 nga ra te hipanga ake, no konei ki te tiriwa-
 tia e koe nga tau katoa ki te whika 4, a ka
 kore he mea e mahue ka kiia he Ripia, wai
 hoki ko te tau whakamutunga o nga rau tau
 katoa: ki te tiriwatia ano ki te whika 4 ina
 patua nga whika e rua ara oota whakamutu-
 nga, hei kona mohiotia ai mehemea he Ri-
 pia kaore rangi, kitea ana ko te tau 1600 he
 Ripia, ka  patua e koe nga oota e rua o te
 mutunga  o te tau, a, ka tiriwatia te 16 ki te
 4, kaore he toenga, ko nga tau 1700, 1800,
 1900, ki te mahia peratia e koe; ka mahue
 ano he toenga, e toru enei tau, na i te mea
 e toru nga ra te hipanga i roto i nga tau o
 400, no konei, ina tae ki te tau whakamutu-
 nga o te tau. 1700, me te tau 1800, me te
 tau 1900, me patu be ra i te tau whakamu-
 tunga o tena rau tau, o tena rau tau, ko te
 wha o nga rau he Ripia, ara te tau 2,000,
 ka Ripia, ko nga rau tau 2,100, me te tau
 2.200, me te tau 2,300, ehara, enei i te Ripia
 engari te tau 2,400, he pera tonu  te ruri
 whakahaere o te Ripia, ki te whaia hoki i
 runga i tenei ruuri nga Ripia me te whaka-
 rite hoki inga ritenga e pa ana ki te Ripia
 ka kite koe kotahi tonu te ra e hapa ana i roto
 i te mano rau tau, (100,000,) ka tika ano to
 kimi i te take i whakakoretia ai te 29 o Pe-
 puere o tenei tau, ehara i te mea i ngaro i te
 matauranga o te Pakeha, engari e whakaha-
 ngai ana kia timata tika te tau i tona ra tika
 mehemea i hoatu te ra o te Ripia, kua kota-
 hi ra te hipanga ake kaati iho i konei e hoa
 te whakautu atu i to patai mo te Ripia, ka
marama  pea koe i nga korero i runga ake
 nei.
                Heoi ano.
             "Te Puke"

         Te Oreore. Mei 19 1900
  Ka mate a Taipa he  kaumatua ki taku
mohio  ka waru tekau nuku atu ranei, i tae
ano ia ki Nukutaurua, he kaumatua ia i to.
na taenga ki Nukutaurua, no reira au i mo
hio ai he kaumatua no te hokinga mai ko te
Whakapono,  heoi kua mate he kaumatua.
           Na Tutohengarangi.

         NO  TE KAHITI.
    Huihuinga o te Runanga Nui ki te
       Whakahaere  i nga Tikanga o
              te Paremete.


       RANFURLY,  Kawana.
  Ki nga Mema o te Kaunihera o te Koroni
o Niu Tireni me nga Mema i pootitia kia tu,
hei tangata mo roto i te Runanga Niu o taua
Koroni nei, ki ia tangata o koutou—Tena ra
 koutou katoa :—

        HE  PANUITANGA.
   Notemea  e tu ana ko te toru-tekau-ma-
 tahi o nga ra o Mei nei, te ra i whakaritea
 ai hei Huinga mo te Runanga Nui: Heoi
 ra, mo etahi take kua whakaaro ahau  kia
 whakanekehia  atu te ra huinga ki te Taite,
 te rua-tekau-ma-tahi o nga ra o te marama
 o Hune  e haere ake nei, a i runga i tenei
 kahore  he ritenga e tae mai ai koutou ki
 Poneke nei i te toru-tekau-ma-tahi o nga ra
 o Mei nei:  Heoti ra, ko taku kupu atu tenei
 ki a koutou katoa ki era atu tangata hoki e
 tau ana kia rongo ratau i tenei korero, hei
 te Taite, te rua-tekau-ma-tahi o nga ra o te
- marama o Hune e haere ake nei, i te hawhe
 paahi i te rua o nga haora i te awatea te tae
 tinana mai ai koutou ki Poneke, ki te Wha-
 kahaere i nga tikanga o te Paremete, ki te
 Whare  Paremete i Moroati Tiriti, i te Taone
 o Poneke, kia whakaarohia ai e koutou i reira
 nga ritenga o taua  Koroni  o Niu  Tireni,
 whakahaere ai hoki i nga mea e tika ana hei
 painga hei oranga mo te Koroni.
  • lie mea tuku i raro i te ringaringa o His
         Excellency the Right Honourable
        Uchter John Mark, Earl of Ranfurly,
        Knight Commander  of the Most
         Distinguished Order of Saint Michael
        and Saint George; te Kawana o te
        Koroni o Niu Tireni me ona waahi
         katoa ; he mea whakaputa atu i te
        Whare  o Te Kawana i Poneke, i raro
         i te Hiiri o taua Koroni, i tenei te
        tekau-ma-waru o nga ra o Mei, i te
         tau o to tatau Ariki kotahi mano e
         iwa-rau.
                  J. G. WARD.

         E  TE ATUA TOHUNGIA  TE KUINI  !
     KOHATU WHAKAMAHARA-
             TANGA.

   Kua  puta te whakahau i Ingarangi kia
 whakaturia tetahi kohatu whakamaharatanga
 ki nga Hoia i tu nei i te Whawhai ki te pito
 Whaka-te-tonga  o Awherika,   ka tuhia  ki
 runga i tenei kohatu nga tangata i toa i
 hinga hoki i taua Whawhai, era hoki nga
 Koroni e whakatu kohatu whakamaharatanga
 mo o ratau Hoia i mate i te Whawhai.

                    TE HAKI MA
             

   Kua tae mai nga rongo mo te Whawhai o
 "Pohopa" i nga ra o te marama ka hori
 nei, i kohurutia a Tariana Pateriki Kemara.
   E kiia ana i whakaarahia e te Poa te haki
 ma, hei tohu kua mutu ta ratau Whawhai
 mai, ka whakahaua kia haere atu a Kemara
 ki te arahi mai i aua Poa, i a ia e haere atu
 ana me tana Ropu, ka puhia mai ia e tetahi
 o nga Poa, a mate rawa ia, engari i riro he-
 rehere katoa mai aua Poa, ka puta te kupu
 a Roore Tehama te Rangatira whakahaere o
 te Ropu a taua Tariana, e penei ana :— Ki
 te kore ratau e tuku mai i te tangata nana i
 pupuhi taua Tariana, ka puhia katoatia kou-
 tou mo ta koutou takahanga i nga ritenga
 tapu o te haki ma, tukua mai ana taua ta-
 ngata, a i muri mai ka puhia, hei whakaea i
 tona hara.

        TURUPA METE.
   I mau herehere a Turupa Mete i nga Poa
 i te takiwa i Tongapoata, tangohia ana e nga
 Poa tana pu me ana mea katoa, katahi ka
 whakahaua kia haere ia. Na, i a ia e haere
 ana ka waiputia ia e nga Poa, he nui nga
mata  i tu ki tona tinana, hinga ana ia ki te
Whenua  metemea  kua mate, ka tae mai te
hoa-riri ki tona tinana ka whana i a ia, a ka
mahara ratau kua mate ia, mahue ana tona
tinana i reira takoto ai, no muri mai ka tae
 atu etahi o ona hoa ka haria atu ia ki tetahi
waahi pai takoto ai, no muri mai i tenei ka-
riro herehere mai te Poa nana  i pupuhi,
whakawatia ana, whakataua ana kia puhia.

      TE HUI KI TURAKINA.
  No  te 22 o nga ra o Mei i tu ai tetahi hui
nui ki Turakina, ko nga Hapu i tae mai ki
reira, ko Ngati-apa, ko Whanganui, ko Ngati-
raukawa, ko Ngai-tuwharetoa. I  tae hoki
a te Honore Timi Kara te Minita mo te taha
Maori  me Henare  Parata, te Apiha  kua

      [NAMA 6. O TE TAU 3.] \_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI,    MEI  TAITE 31st 1900.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
  whakaritea e te Kawanatanga hei tirotiro i
 nga marae o te Iwi Maori, ko nga putake i
  korerotia e te Minita mo te taha Maori me
  Henare Parata, i te aroaro o nga Rangatira
  me nga Hapu i huihui ki reira, ko te Pire
  mo nga marae o te Iwi Maori, hei tiaki i te
  ora tinana  tangata, ka  tukua  atu  ki te
  aroaro o te Paremata o te Koroni i tenei tau,
 ko te kupu a nga Hapu kotahi tonu he wha-
  kaae he tautoko i tenei ritenga, he nui hoki
 nga kupu whakamarama a Timi Kara, me
  tona hoa i ahu ki runga i te Pire Poari, otira
 i whakaae katoa aua Iwi i huihui mai ki taua
 hui, kia paahitia te Pire Poari hei painga mo
 te Iwi Maori, kia kati ai hoki te hoko.  I
 whakatakotoria e nga Iwi nei nga mate e pa
 ana ki o ratau Whenua   ki te aroaro o  te
 Minita mo te taha Maori, otira kua karanga-
 tia ano tetahi hui nui e nga Hapu o Rangi-
 tikei me ona rohe katoa, hei tino whakaoti
 i enei take katoa hei painga mo ratau, otira
 mo te Iwi nui tonu. He nui te whakamihi
 o te Minita o te taha Maori mo nga mahi i
 mahia i taua hui. Ko  te take i haere ai a
 Henare Parata ki taua hui, ko te mahi kua
 whakahaua  e te Kawanatanga hei Apiha
 tirotiro ia i nga marae o te Iwi Maori.  E
 hoa ma, e nga Hapu o Ngati-apa, Whanga-
 nui, Ngati-raukawa, Ngai-tuwharetoa, tena
 ra koutou katoa, he nui te inihi he nui te
 koa me te whakapai o te ngakau ki ta koutou
 mahi, ko te mea hoki tena e whaia ana e
 te "Puke Ki Hikurangi" to koutou maunga
 oneone, kia tahuri nga Hapu o te Iwi Maori
 ki te whakapai i o ratau marae, kia ma ai o
 tatau hanga katoa, e puta nei hoki nga tohu-
 tohu a te "Puke Ki Hikurangi"  i roto i te
 ngakau-pouri o te tau ka hori nei. He nui
 hoki te hari me te koa o te ngakau, mo te
 whakaaronui o te Kawanatanga ki te whaka-
 tu i tetahi Apiha hei tirotiro, hei tohutohu i
 nga Hapu o ue Iwi Maori, mo . ta ratau ko-
 whiritanga i tetahi tangata o te Iwi Maori ki
 taua turanga.
   Ko  te Powhiri a nga Hapu o Rangitikei
 i raro iho nei:—
   Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Reo, tena
 koutou katoa, nga Taane, nga Wahine, me
 nga Tamariki, e noho maina i ena marae o
 tatau, kia ora tonu i raro i nga mahi tohu a
 te Atua, nana nei tatau i atawhai, mai o nga
 ra o muri, tae mai ana ki tenei ra.
           Kaati iho nga mihi.
   He Powhiri atu tenei kia tae a tinana mai
 koutou, a te 11th o nga ra o Hune, 1900, ki
 te hui a Ngaati-apa, ka tu nei ki te Hooro-
 taraipi Whare Runanga i Tiniwaitara waahi
 o Turakina.
   Ki konei tatau ata whiriwhiri ai, mo nga
 tikanga o nga take e whai ake nei:—
   Tuatahi.  Ko te Pire  Kiore—Ara   ko te
 mate e whakangaro mai nei i nga Iwi nu-
 nui o te Ao.
   Tuarua.  Ko te Pire Poari, me etahi atu
putake e puta ai he painga kia tatau ki nga
Iwi Maori.
   Notemea i tu tetahi hui ki konei, i te 22nd
o nga ra o te marama nei, a, i tae mai hoki
a Timi Kara, te Minita mo te taha Maori ki
taua hui, no reira i whakaotia ai kia kara-
ngatia atu koutou, kia tae a tinana mai  i
taua ra.
   Haere mai! • Haere mai ! Haere mai!
        Te Munu  Te Rangiwerohia.
        Utiku Marumaru.
        Ratana Ngahina.
        Wirihana Hunia.
        Te Manaotawhaki.
         H Te Rangitakoru.
               Me  etahi atu, 106 i haina,
Taane  Wahine.
    Taraua U. Marumaru  te Kai-tuhi.

          TE WHAWHAI.
  No te mane o tenei wiki ka honoa te mana
o te Arani Piri Teiti ki raro i te mana  o
Ingarangi, koia nei hoki tetahi o nga mana
i tu ki te Whawhai  ki te Ingarihi, kia riro
ai he "Tati" hei Kawanatanga mo te  pito
whakatetonga  o Awherika, a,  kotahi atu
hoki te mana-nui ka tata te riro te mana ki
raro i to Ingarangi, ara ko to te "Taranawa-
ara" a kua tae mai hoki tetahi rongo, ara
kanui te wehi o nga Poa o roto o te Pa o
Pitoria, notemea kua whiti atu hoki a Ro-
ore Ropata me ona Hoia ki roto i nga Rohe
o te Taranawaara, a, kei te akiaki hoki a Rui
Poota te tino kai whakahaere o nga Hoia o
o te Poa ia Paora Kuruka kia houhia te ro-
ngo  notemea, kua rite ratau ko ana Hoia ki

                                                              i
  tetahi kahui Kuihi  e aia  haeretia ana  e
 te Ingarihi, otira kai te u tonu te wharaaro
 o Kuruka kia u tonu ki te Whawhai, me to-
 na whakahau hoki kia tahuri tona Iwi ki te
 Inoi ki te Atua, no runga i te mohiotanga o
 Kuruka kei te taiawhiota ia e nga Ropu o
 te Ingarihi, kei te rite tonu he Tereina hei
 rerenga mona ki Terakoa Pei, kua tino kitea
 i naianei kua tino raruraru rawa te Poa, kua
 kore e whai-mana ki te Whawhai, kei te o-
 maoma tonu nga Hoia o  te Poa i nga ra
 katoa, kei te hoki ki a ratau Paamu, no ru-
 nga i tenei mahi a nga Hoia o te Poa kua iti
 haere i naianei nga Hoia o te Poa.
            BANANA.

   No te mane i puta ai te panui a te Kawa-
 natanga o Ingarangi, e whakau ana i te "A-
 rani Piri Teiti" ki raro i te mana o Ingara-
 ngi.  Ko  tenei Whenua   e mohiotia ana i
 naianei ko te "Arani Piri Teiti" he mea rau
 patu mai i te Iwi Mangumangu, na nga
 Ropu Poa i heke atu i Keepa Koroni i te tau
 1836, no te tau 1845, i riro ai ki raro i te
 Kawanatanga o Keepa Koroni, e toru nga
 tau i muri mai ka honoa ki te Karauna o
 Ingarangi no te tau 1854, i tukua ano te
 mana whakahaere o tenei Whenua ki te Iwi
 Poa, whakatungia ana e ratau he Rangatira
 motuhake mo  ratau ki reira, kaati i naianei
 kua riro ano ki raro i te mana o Ingarangi.

  TE HINGANGA O TEOHANIPAAKA.
   Ko te whakaatu tenei a Roore Ropata ki
 te tari mo nga mea Whawhai o Ranana.
   Kua tae mai au ki te takiwa o Teohanipa-
 aka, kaore rawa te Poa i whakamatau i taku
 haerenga atu, kaore hoki he Aitua o  aku
 Hoia, i tae ohorere atu au ki reira, i mahara
 hoki te hoa riri apopo au tae atu ai no konei
 he nui nga taonga i mahue i a ratau, ko nga
 huarahi Rerewe katoa kai raro i taku ringa,
 kua tae mai te whakaatu kei te ata noho nga
 tangata i roto i te pa o Teohanipaaka, kaore
 hoki i tukinotia e te Poa nga Maina, ara nga
 waahi karinga Koura, Taimana, me era atu
 kohatu utu nui, a, hei te ata au tono atu ai
 ki nga Kai-whakahaere o te pa, kia tukua
 mai te pa ki a au, a, e mohio ana au e kore
ratau e whakararuraru, mehemea ki te haere
atu au ki te pa, i te ahiahi apopo.
        TE WHAKAATU.

  Kua puta te whakaatu a te Tari Whawhai
o Ranana kua riro mai te Pa o Teohanipaaka
i nga Hoia o Ingarangi, ko te Pa o Teohani-
paaka  te  Pa nui o te Taranawaara, otira
o te pito whakatetonga o Awherika, he Pa
hou tenei, no te 18 o nga ra o Hurae 1886,
i timata ai te whaihanga i taua Pa, ka 14 i
naianei nga tau o taua Pa, ko te take i tere
ai te nui o taua Pa he nui no nga karinga
Koura  kei reira, otira nga tino karinga Kou-
ra o te Ao katoa, ko te kaute tuturu o nga
tangata o tenei Pa, 107,078, ara kotahi rau
e whitu mano e whitu tekau ma waru, kai
reira te ahua o nga Iwi katoa i raro i te ra.

     NGA RONGO PAKANGA O.
      KUHIA ME  TIAPAANA.

  Kua  puta mai te rongo kai te whakarite-
rite a Tiapaana i ana Hoia, ara  kia noho
matatu  ai ana Hoia, kai te puta mai hoki
nga rongo tera ano raua ko Ruhia e Wha-
whai.
           AHANATI.

  Kai te whakamatau te Iwi Mangumangu
o te Ahanati takiwa o Awherika ki te turaki
te mana o Ingarangi i reira, kua maha nga
wiki i naianei e kakari ana, a kua taiawhio-
tia te Pa o Kumahi e 30,000, mano nga
Mangumangu  kai te taiawhio i te Pa o Ku-
mahi, te Pa nui o taua whenua, engari kua
tata ata i naianei tetahi matua Hoia o te
Ingarihi ki te whakaora i taua Pa.
     TE WHAWHAI KI PONIO.

  Kua tae mai te rongo kai te tahuri te Iwi
kainga ki te Whawhai ki te mana o Ingara-
ngi o te whenua o Ponio whakateraki, kai
raro nei i te raana o Ingarangi, i Whawhai-
tia e te Iwi kainga te Pa o Kuta he taone
tenei kai te pito whakateraki o te motu, a
riro ana ia ratau tetahi whare puunga paura
me tetahi Pu teretere he nui ano nga tanga-
ta i mate, i muri mai i tenei ka haere atu
hoki tetahi matua Hoia a te Ingarihi hei ta-
ngo mai i taua whare Puunga paura me tau-
   a pu hoki, e 22, o te hoa riri i hinga.

  NGA RONGO WHAWHAI O MURI NEI.
    Kua tae mai te rongo kua uru te Ingarihi
  ki roto i te pa o "Pitoria," a, kua oma a
  Paora Kuruka ara te Kawanatanga o te Poa,
  ki Mira-paaka, he taone tenei e 90 maero
  ki te taha whaka-te-rawhiti o "Pitoria," ko
  tenei taone kai Terakoa-pei. I penei rawa
  ai te mahaki o te hoa-riri ki te Ingarihi, he
  wehi no ratau kai tukinotia a ratau mahinga
  Paamu e te Ingaihi.
    Kei te whakanui katoa nga taone o nga
  Koroni katoa nei, ki te urunga o te Ingarihi
  ki roto ki nga pa nunui o te Taranawaara ara
  a "Teohanipaaka me Piritoria."

         HE PANUITANGA.
    Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Reo, me
  nga huihuinga tangata hoki o te Iwi Maori,
  o runga i Aotearoa me te Waipounamu. E
  hoa ma tena ra koutou, i roto i te tau o to
  tatau Ariki o kotahi-mano-e-iwa-rau.  Kia
  ora koutou katoa i raro i te maru o to tatau
  Ariki; na ana nei tatau i tiaki mai i roto i
  enei tau maha ka hori nei ki muri, a, koia
  tenei e takahi nei tatau i roto i te tau hoou,
  a, koia hoki i panuitia ake ai tenei panui ho-
  ou, kia kite iho nga hoa aroha e tono Pepa
  ana mai i muri iho i tenei panui, ara, he
  penei atu kia koutou:—
    Ki te tono pepa mai te tangata, nga tanga-
  ta, Wahine, Tamariki ranei, i muri iho i te-
  nei panui; ko te Pepa tuatahi tuarua ranei,
  e tae atu ai ki te tangata, me tuku mai te
  moni utu mo te Pepa, ara, te 10/- hereni,
 kaua hei kumea kia roa atu te takiwa ka tu-
 ku mai ai. I te mea hoki kua ata marama
 koutou, kaore e whakaaetia te tango Pepa a
 te tangata mo te 8 marama, mo te 6 marama
  ranei, engari te tango i te Pepa mo te tau
 tuturu, me te utu mai hoki a te tangata i te
 Pepa  he te 10/- hereni, kaere e hoki iho.
   Koia ahau i mea atu ai kia koutou, ki te
 tono Pepa mai koutou i muri iho i tenei pa-
 nui, ata titiro marie iho ki te panui nei i te
 tuatahi, me te noho marama hoki o te nga-
. kau o te kai-tono, i te kai whakapiki i tona tono,
 ara, i te utu o te Pepa kua kiia ake ra, kia
 takoto marama ena mea  katoa, katahi ka
 tuku mai i te tono mo te Pepa kia tukua atu,
 Heoi  kei pouritia iho; tenei panui, ina kite
 koutou.  Kaati kia ora koutou katoa.
         "Te Puke Ki Hikurangi."

   MARAMA-TAKA  O TE "PUKE."
 Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
 i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
 nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
 kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
 nga atu i konei, e mohiotia ana, ko.ia e whai
 ake  nei:—
 Pepuere.  Taite  15,  Ki  te Wenerei, 28.
 Maehe.   Taite, 15,  Ki  te  Hatarei, 81.
 Aperira. " Mane, 16,  Ki  te Mane,  3O.
 Mei.    Turei    16,  Ki  te   Taite, 31.
 Hune.   Paraire, 15, Ki te Hatarei, 3O.
 Hurae.  Mane,   16,  Ki  te  Turei, 31.
- Akuhata.  Wenerei, 15, Ki te Paraire, 31.
 Hepetema.   Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29
 Oketopa.  Mane,   15,  Ki te Wenerei, 31.
 Noema.   Taite, 15,  Ki  te Paraire,  3O.
 Tihema.  Hatarei,  15, Ki  te Mane,  31.
        TAUIRAPOTO.
  O NGA  TURE   OTENEI    PEPA.
                 (TURE 1.)
   Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
 kurangi" i te tau 10/ hereni.
                (TURE 2)
   Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
 hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
        Ki Te Etita.
         "O Te Puke Ki Hikurangi."
               Box 20
           Greytown  Wairarapa.
               (TUKE  3.)
   Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
 ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
 Poutapeta anake.
                (TUBE 4.)
   E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
 ma.
   Na Te Etita o "Te. Puke Ki Hikurangi."
                

   Printed and Published by T. RENATA.
 Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
 at his Registered "Office, Main-street, Grey-
          town North, Wairarapa.