|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 8. 30 June 1900 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 8, O TE TAU TUATORU.]\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA. HUNE HATAREI 30th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
TE IWI MAORI.
WAAHI n.
E tino marama ana kia tatau tenei ko te
Whenua te matua o te tangata, ma te Whe-
nua ka whiwhi ai ki te kai, ma te Whenua
ka whai waahi nohoanga, ka puta mai ai
hoki he oranga i roto i nga whakahaere
mahi Paamu, i nga mahi whakahaere reti
Whenua e puta mai ai he moni, hei tiki i
nga mea e hiahiatia ana e te tangata hei
whakapai i te Whenua, hei hoko Kararehe
mo runga i te Whenua, me era atu hiahia
katoa a te tangata e rite ana ki tenei, te ta-
ngata rahi te Whenua ka rahi ano te putanga
o te painga kia ia, te tangata iti te Whenua
ka iti ano te painga e puta mai kia ia, enei e
rua ma te pai o te whakahaere e whiwhi ai ki
te ora, ki te kino te whakahaere kaore e
whiwhi. Te mea nui o tenei take ko te pu-
puri i te Whenua, kia kaua e riro i te hoko,
ara i nga hoko moumou moni penei me ta
te Maori e kite nei tatau, engari mehemea e
penei ana me ta te Pakeha tu hoko, mo te
moni rahi atu i tana i hoko ai, a ka puta
mai taua moni ka whakamahia ki nga mea
e kaha ai te puta mai o nga hua ki a ia, rahi
ake hoki i te moni i hokoa ai e ia taua Whe-
nua, he penei ta te Pakeha tikanga, e kore
ia e hoatu i te hereni i runga i tetahi mahi,
kia hoki mai tekau ma-tahi nga kapa, ka
ngaro atu tetahi kapa, kia whakamahia ranei
te pauna, ka hoki mai tekau ma-iwa hereni,
ki te penei te ahua he mate, engari kia haere
te pauna ki te tiki i te rua tekau ma-tahi
hereni haere atu ki runga, te hereni kia tekau
ma-toru kapa haere atu ki runga, ki te pera
te haere o tana ka mohio ia kai te pai ano
te haere.
Ko tatau ko te Iwi Maori ehara o tatau
Whenua i te Whenua hoko ki te moni, penei
me te Iwi Pakeha, engari ko o tatau Whenua
he mea tapu, he mea tuku iho i o tatau Ti-
puna kia tatau, kaore he mate i runga, i
runga i to tatau mangere ki te tiaki pai i o
tatau Whenua, ki te kimi i nga huarahi pai
e puta mai ai he oranga pai mo tatau, i ru-
nga i taua mate o tatau i te mangere, haere
ana tatau ki te hoko ki te mokete i o tatau
Whenua, riro mai ana nga moni, tuhaina ana
e tatau ki roto ki nga toa hoko kakahu, hoko
kai, kawea atu ana ki nga Paparakauta
whakapau ai, ki runga ki nga hiahia o tera
Whare, ki nga papapurei Hoiho whakapau
ai ki runga ki nga hiahia o tera mahi, ki nga
tini huarahi ranei o nga hui Maori ruke ai a
ngaro atu, e rite ana ki te whakatauki nei
"Ki te makaia te kohatu ki te kopu o te
Moana, e kore e hoki mai hei taonga mo te
tangata nana i maka" He nui nga whaka-
marama i nga he i pa ki runga ki o tatau
Whenua, i runga i te mangere katahi, i ru-
nga i te kuare ka rua, waihoki ko te tino mea
nui ko te kimi i te huarahi hei arai i nga
hiahia o nga tangata ki te hoko ki te mokete
ranei, haaunga te riihi Whenua. Kaati kua
tae o tatau Mema Maori ki roto i te Pare-
mata hei mangai mo te Iwi Maori, ki te
whakaatu i o tatau mate ki te kimi hoki i
te ora hei rongoa i aua mate, timata mai i
te tau 1870 tae mai ki naianei, kaore ano he
tino painga he ora mo te 1 wi Maori kia puta
mai i roto, heaha te take ? he kore kaore e
kotahi te whakaaro o te Iwi i waho, me nga
Mema Maori i roto i nga Runanga e rua, na
te whakakake na te puhaehae na te matau-
ranga kore tatau i wehewehe, koia nei to tatau
mate. E te Iwi, kaati ra te penei huia te
whakaaro kia kotahi, o nga Rangatira me
nga pukenga korero, me o ratau Hapu o te
Iwi Maori, putikitia tatau kia kotahi te wha-
kaaro ki te rapu anake i te oranga mo tatau, koi
tata ana kia tatau.
Titiro, o te timatanga o te tu o tenei mea
o te Paremata, me te whakahaerenga o nga
Ture e pa ana ki o tatau Whenua, kaore ano
he Kawanatanga i hanga i tetahi Ture "hei
tiaki i a tatau me o tatau Whenua, ko nga
Ture e mahia ana e aua Kawanatanga he
hoko he mokete i o tatau Whenua, e kite nei
tatau e heke tonu nei ki te po. Engari ka-
tahi ano te Kawanatanga ki te Kawanatanga
o to koutou whanaunga o te Konore Timi
Kara, e tautohe nei ki a tatau, i roto i a tatau
tini hui kua pahemo ake nei, kia whakaae
atu tatau i runga i te whakaaro kotahi o nga
Rangatira, o nga pukenga korero me o ratau
Hapu o te Iwi Maori he ahakoa i waho, i
roto ranei i te Paremata, kia whakaotia he
Ture hei arai i te hoko raua ko te mokete
kino (kai Whenua) he aha ta tatau utu mo
tenei pai a te Kawanatanga, he pakaru i ru-
nga i te whakakake i te puhaehae, o nga
Rangatira me nga matauranga me o ratau
Hapu o te Iwi Maori i waho, tae atu ki roto
ki te Paremata.
E te Iwi ki te penei tonu te ahua mo tatau
e kore tatau e whiwhi ki te ora, koia tenei
te putake o to tatau mate i runga i to tatau
Motu, ehara tenei whakaaro e te Iwi i te
huarahi e tupu ai tatau me o tatau uri,
engari whakakotahitia tatau i naianei, ki te
whakaae i te tono a te Kawanatanga o to
tatau whanaunga, e tono mai nei kia tatau,
kia whakaaetia te Ture arai i te hoko me te
"mokete kino" ahakoa ki te Kawanatanga
ki nga Pakeha noa atu ranei i tenei tuunga
Paremata ano, kia oti tenei Ture te whakaae
e tatau, katahi tatau ka tahuri ki te whaka-
haere i nga tikanga e puta mai ai nga hua
pai kia tatau, me o tatau uri, i roto i nga
mahi Paamu (ngaki Whenua) whakatipu
Kararehe, reti Whenua ranei i runga i te
mokete ki te Iwi nui (Pakeha Maori) kia
whiwhi ai tatau ki te tino utu tika o nga tu
Whenua e tukuna ana kia retia. Kaati e te
Iwi ki te kore tatau e whakakotahi i a tatau,
ka whakamanaia tenei Ture e te Paremata
ki te Tai-Rawhiti, me nga Hapu e uru ana
mai ki taua whakaaro,
I muri i tenei tera tatau e kite ka unuhia
e te Kawanatanga tona mana arai i te hoko,
ahakoa ki te Kawanatanga ki nga tangata
noa ata ranei, i nga Whenua i waho o te
Ture Kaunihera kua tuia ake nei, ko reira
tatau kite ai i te mea kino, ara ka haramai
nga taniwha horo Whenua o te Iwi Pakeha
ki te rui haere i te taonga nei, i te koura hei
whakakape i o tatau whatu me o tatau hine-
ngaro, e hinga ai tatau ki te aroaro o te
parekura nei, o kai-a-te-haku, auahi ana te
whakarerenga ki raro, haere atu ana i te Iwi
Pakeha i runga i tenei kupu, i kawehi-e-
terekareka.
"Te Puke Ki Hikurangi."
TURUPA AHERE HOHEPA.
Ko Turupa Ahere Hohepa, ka mutu tonu
nei te Maori tuturu i haere i roto i nga Ropu
Hoia o Niu Tireni ki te Whawhai i te pito
Whaka-te-tongo o Awherika; haunga nga
Awhekaihe he nui noa atu era, a ko ia hoki
tetahi e nga Tai-tamariki o te Iwi Maori i
haere nei ki Ingarangi i raro i a Kapene H.
P. Tunuiarangi, i te ra whakahari ki to
tatau Kuini, ara i te ra o te Taimana Tiupiri.
Kaati kai te mohio ano tatau ki te kupa
mai a te Kawanatanga o Ingarangi, kia kaua
rawa tetahi Maori e uru ki roto i tenei Wha-
whai. He maha o te Iwi Maori i tono, kia
tukua ratau ki te Whawhai mo te Kuini,
engari kore rawa i whakaaetia.
I te tuatahi, i tono ano a Ahere Hohepa,
ki te Kawanatanga kia tukua ia ki te Wha-
whai, engari i whakakahoretia tana tono e
te Kawanatanga, engari na runga i tona kaha
me tona tohe tonu, me te rongo hoki o nga
Pakeha Rangatira o Heretaunga, ki tona
hiahia nui ki te haere ki te Whawhai, a riro
ana ma aua Pakeha Rangatira ia e tautoko,
me ta ratau mahi hoki ki te kohi moni hei
utu i tona haerenga, me te tae tinana hoki o
aua Pakeha ki a Timi Kara, tohe ai kia
tukua a Ahere Hohepa, no runga i te nui o
te tohe aua Pakeha a whakaaetia ana e Timi
Kara. He nui te tohe a nga Nupepa Pakeha
kia kaua a Ahere Hohepa e whakaaetia kia
haere, engari na runga i te kaha o nga kai
hapai i a ia, i whakaaetia ai ia kia haere.
No te 3 o nga ra o Aperira i tae mai ai
tana reta ki tona matua ki a Hohepa, he
mea tuhi mai i Ihi Ranana, he nui ano nga
korero mihi i roto i taua reta, me tona wha-
kaatu mai hoki kua whakaturia ia hei Ko-
para, a i muri i tenei ka tae mai ano te rongo
kua uru ia ki roto i nga Apiha o nga Ropu
kawe korero a Roore Ropata. Kaati he
tuunga uaua tenei, ko nga tangata mohio
anake toa hoki, e whiriwhiritia ana mo tenei
mahi, heoi [E mihi ake ana hoki te ngakau
ki a ia, mo tona kaha me tona toa hoki ki te
Whawhai mo te mana whakahirahira o to
tatau Kuini, me ona Iwi hoki e pae ana i
raro i tona mana, me te hoki pai mai hoki
o ona rongo ki muri nei ara ki te Iwi, hei
tirohanga ma te kanohi, hei wawatatanga
hoki ma te ngakau o nga Tai-tamariki i
mahue iho i a ia ki muri nei, koia i anga
ake ai te ngakau ki te Ariki ki to tatau Matua
i te waahi ngaro, kia tiakina ia i runga i te
kawenga a tona ngakau kia tae ia ki tera
mahi taimaha, a ma te Ariki ano ia e arahi
mai ki te waahi i haere atu ai ia i te Iwi,
heoi kia ora kia ora.] Tenei ka Perehitia
atu e matau tana reta o muri nei, he mea
tuku mai kia Perehitia e "Te Puke Ki Hiku-
rangi :—
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NA MA 8. O TE TAU 3.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE HATAREI 80th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
Bloemfontein.
Awherika.
Mei 9 1900.
E taku reta, nau mai haere ki te kawe i
taku aroha nui ki toku koka kia Warihia e
kui tena koe, me to koroheke me Raihania.
E Hera, tena koe me o taua matua, hoatu
toku aroha ki oku Tipuna, matua, koka,
tuakana, tuahine, teina, ki a korua manaaki
hoki, he nui taku ora i a au e noho atu nei.
Ma te Atua tatau katoa e tiaki i raro i te
mana o to tatau Ariki o Ihu Karaiti Amene.
E Wari kua tae mai o reta me nga Nupepa
a "Te Puke me te Tiupiri" he nui atu te
hari o taku ngakau, me taku ngahau noa
iho i taku kitenga i taua paihere reta, engari
no taku korerotanga i to reta i tangi roimata
ai ahau, ki hai i taea e au te korero mo etahi
hekene, i te roimata me te puaroha mo kou-
tou i mahue atu na i a ahau, kaati tena.
E Rai kia mau te tuku mai i "Te Puke Ki
Hikurangi me te Tiupiri" kia au, kia mohio
ai ki te ahua o te waa-kaainga. Me tuku
mai he Rawiri paku maku, kia rite ki te
pakete o te koti te rahi, hei hoa haere moku.
He nui taku whakamihi ki a Pareteko mo
tana tukunga mai i te Paipera Tapu maku,
ehara i te mea tono atu, he mea tuku mai
i runga i tona ake aroha, kaati ake ena kupu.
E toru o matau wiki e noho ana i (East
London) e whakata ana i o matau Hoiho,
ka pangia tetahi o Niu Tireni e te piwa, e
rua nga ra e takoto ana i te Hohipera ka
mate. No te 9 o nga ra o Pepuere ka tae
mai te reta a Roore Ropata, kia haere atu
matau, e toru nga Iniana nana matau i hari,
e rua nga ra e rua nga po, e rere ana to ma-
tau Tereina ka tae ki (Aliwal North) e toru
• o matau ra e noho ana i reira, hui katoa
matau 3,000 me o matau Hoiho me nga kai,
me nga mea e rite ana mo te Whawhai, no
tenei Taone ka riro matau ki raro i te mana
o Tianara Peepene hui katoa matau me ana
Hoia e 9000, e 3000 haere Hoiho, 5,500
Hoia haere waewae, e 500 Hoia mau i nga
Purepo. No te Turei 18 o Pepuere ka tima-
ta ta matau haere, ka ahu ki te noota o
Awherika ki tetahi Taone ko (Wepener) te
Ingoa, he Taone no te Poa i riro i te Ingarihi
raunatia ana e te Poa, ko nga Hoia o te
Ingarihi e 800 kei roto i te Pa, he haere atu
ta matau he whakaora, te rongonga o te
Poa kei te haere atu matau, ka haere ki mua
o te huarahi aukati ai. E rua wiki matau e
haere ana ka tae ki taua Pa, kua whakaatu
mai to matau Tianara kua tata matau ki te
Pa, e rima maero te mataratanga atu o te
hoa-riri i a matau, ko te Hatarei tenei ra, ka
whakaritea 1050 nga Hoia hei Heteri e 8
haora ma te tangata e tiaki ana. No te ata
po ka whakaritea ko Niu Tireni ki mua, ara
ko te Iwi eke Hoiho, ka wehea matau kia
rua nga Kamupene, ko nga Hoia o Kanata-
pere hei nama 1, ko Poneke, Whanganui,
Nepia. Akarana, hei nama 2, ko te Niu Tire-
ni tonu i mua. E rua maero to matau ta-
whiti mai ka whanga kia awatea ake, i haere
tahi i a matau te hunga e 500 mau i nga
Purepo e (40) nga Repo, marama rawa ake
kua rite katoa te tu mo nga mea mo te
Whawhai, no te 5 o nga haora o te ata ka
pupuhi a matau Repo ngateri ana te Whenua
rere ana te oneone i te ketunga a te mataa,
he roa a matau Repo e mahi ana, no te 10 o
nga haora ka horo te Poa, ka riro na matau
na te hunga eke hoiho te taima, ka korara
noa atu te oma a te Poa, ko tetahi Poa e
oma ana mai, hangai tonu mai kia au heke
ana ahau ki raro i toku hoiho kua whakapiri
maua ko taku hoiho ki muri o te kohatu, ko
to matau tawhitiwhiti i tenei takiwa be rau
i ari, he mea ano kei nga kohatu te ritenga
ara tururu ai i muri o nga kohatu nunui, ka
hoki ano taku korero mo te Poa e oma mai
nei kia au, i runga i tona hoiho kotahi rau
i ari tona tawhiti kaore i kite i a au, ka maro
atu taku pu ka hinga te hoiho, ka taka te pu
ara rawa ake te tangata kua maro atu taku
pu, kua ara ona ringa ki runga kua karanga
mai kia ora ia kaua ia e puhia, kua tae mai
hoki taku hoa i tenei taima, ka tokorua ma-
ua ki ta maua herehere, he Maori ano taku
hoa no Wairarapa, ara Otaki, ko Tame Ka-
raka te Ingoa, ka aratakina ta maua here-
here ki te Tianara, ka tukua ki roto i te te-
neti, katahi ano maua ka parakuihi ko te rua
tenei o nga haora, kei te whawhai tonu a
muri no te wha o nga haora o te ahiahi ka
mutu, mene ake nga Poa i mate 100 e rima
tekau, i riro herehere te Ingoa o tenei wha-
whai ko (Bushmankop,) he ratapu tenei ra
ko te (25) o Pepuere, no te mane ka haere
tonu matau ki te whai haere i te Poa, ki te-
tahi atu taone o taua Iwi, no te turei (27) ka
tata matau ki te pa, ka mea to matau Kana-
ra kia kokiri matau nga Niu Tireni, ka riro
na tetahi Kamupene i kokiri na te (hoko ho-
iho) ki to tatau reo ki te maori koia te Ingoa
o taua Kamupene, na ratau i kokiri, ko Niu
Tireni i noho ki te Parakuihi, hawhe i
haere he hawhe i noho o te ropu nui tonu,
he mea pera ano te whakahaere e te Tianara
no te 9 o nga haora ka kokiri atu matau, na
. te taha katau o te hoa-riri, ka haere tonu ko
to matau Tianara i mua, ko Niu Tireni ki
muri whai atu ai, no to matau ekenga ki ru-
nga ki te hiwi, he mahinga kaanga katoa
taua takiwi, na te Mangumangu, ko te Poa
i te rapahitanga e noho ana mai kaore mata-
u e kite atu ana, na te mea ano ka eke ka-
toa matau ki runga i te hiwi, ka timata to
matau heke atu katahi ano matau ka waiputia
e te hoa-riri i tenei taima, ka whakahau to
matau Kapene kia heke katoa matau ki raro
i nga hoiho me te whakahau ano kia hoki
whakamuri ki tua o te hiwi, kotahi rau iari
to matau matara atu i te Poa, ka waiputia
nei matau kaore i a rikarika te rere a te ma-
taa, e rima tekau iari to matau hokinga ki
tua o te hiwi, kaore he tangata i mate i tenei
taima e tora nga hoiho i mate, i te kokiri
tuarua, ka mate P. (3) nga hoiho ka (6) katoa
o matau hoiho ka mate i te wenerei, ka tae
matau ki (Wepener) ka oma te Poa, kaore
hoki i hoki mai i te inane, ka haere matau
ki (Umetenewhira) he taone ano tenei no te
Poa kotahi to matau ra ki konei, e whakata
ana i te ratapu ka haere mai matau ki (Pitu-
ri,) he taone no te Poa, no te Taite matau
ka eke ki runga Tereina, ka hoki mai ki
(Bloemfontein) kei konei mataa e noho ana,
ka mutu.
Kia Raihania Kahui.
Me Warihia kia ora tatau katoa i raro i
te mana o Ihu Karaiti Amene, na ta ko rua
Tama.
Trooper Ahere Hohepa.
3rd N. Z. Contingent.
No 816.
South Africa.
Ngawhakaraua.
Hune 18th 1900
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tena koe te tangata kaha ki te whakarapopo-
to i nga whakaaro, o nga Iwi o runga i Ao-
tearoa me te Waipounamu, kia ora tonu koe
ma te Atua koe e awhina e whakakaha, heoi
iho nga kupu mihi.
No te tekau mawha o nga ra o te marama
nei i ka rangatia ai, e te Hokinga te Whena
raua ko te Hemara te Whetu, te hui kia tu
ki Puketotara, waahi Oroua Piriti takiwa
o Pamutana nota, heoi te putanga o nga pu-
kapuka tono mai i a Taane-muiarangi, kia
tae atu ki taua hui, katahi ka whiriwhiria e
te Iwi kia nekehia mai ki Ngawhakaraua nei,
a, paahitia iho ki konei te hui, a henui nga
rangatira i tae mai ki taua hui timata i ma-
nakau kai o Punake takiwa o Parihaka, te
mutunga mai, no te takiwa ki Manakau, ko
Ihaka Ngapari, ko Kauhata Whare-akaka,
ko Haimona te Kohu, me tahi atu, no te ta-
kiwa ki o Punake, ko Kahukuranui-akiwa,
me tahi atu, heoi no te rupeketanga mai o
nga Iwi, no te Paraire 15 6 1900 ka tuhera
te Whare hui a te Manene Otireo, ka wha-
haerea e te Hokinga te Whena, nga take o
te hui.
Take tuatahi ko te Putihana, hei turaki i
te Pire a Henare Kaihau, e huaia nei he
Pire Kaunihera.
Take tuarua, ko te whakaatu i nga ra e
tuhera ai a Taiporohenui, e ono marama ka
tuhera i nga taima katoa.
Tuatoru, ko te whakahaerenga i nga tika-
nga mo taua Kohatu, heoi Paahitia ana e
te Whare, enei take katoa, no te mutunga
o enei take katahi ka kokiritia mai- e Kerei
te Panau, nga take i paahitia i te hui ki Ti-
niowaitara waahi o Turakina, koia nei nga
take o taua hui.
(1.) Pire Poari whakahaere Whenua
Maori. •
(2.) Ko te kati i te Hoko i nga Whenua
Maori ki te Kawanatanga, ki te Pakeha hoa
ranei.
(3.) He riihi i nga Whenua Maori, mo
te moni e tika ana.
(4) Ko nga Whenua o te Iwi, Hapu
ranei, e whakahaere ana kia riihitia me wha-
katu, he Komiti Poraka hei whakahaere.
(5.) Ko nga mahi paamu ki te tangata e
hiahia ana, ka puare kia ia nga huarahi ka-
toa hei whakahaere i a ia.
(6.) Ki te tangata motuhake ta ana Ka-
raati, kia ia ano te mana o tona Whenua.
(7.) Ko nga moni ngawari te ini-tareti
a te Kawanatanga, ka puare noa hei whaka-
haere i nga hiahia mahi paamu.
i (8.) Nga Whenua Motu-hake i raro i
tenei ture, ara nga papa kainga me tahi atu
waahi e hiahiatia ana e te Iwi, e te Hapu
ranei kia rahuitia.
(9.) Te Kooti Whenua Maori me kimi
i tetahi tikanga pai, e taea ai te whakanga-
wari nga taimahatanga.
(10.) Ko te Kura whakaako i nga tama-
riki Maori, i nga mahi a te ringaringa.
(11.) Ko te tore mo nga, marae arai ara
Pire Kiore.
Heoi ano nga take i paahitia, e te Tiama-
na e Eruera te Kahu. A i te mutunga o te
panui i nga take nei, katahi ka pootitia he
tiamana a tuana ko Inia te rangi, no te whi-
riwhiritanga i nga mea i kitea e tenei hui
kaore he painga e puta ki te Iwi Maori, he
mate katoa kei roto i a taua Pire ko te wha-
katau tenei a tenei hui, mai o runga o tenei
Pire tae noa ki raro, me whakakore katoa
atu kaua e tau ki enei takiwa, heoi paahitia
ana e Inia te rangi Tiamana o te hui.
Heoi ano na to koutou hoa.
Na te Teira te Panau.
Ruatoki, Hune 3rd 1900.
Kia te Mete, Tiamana o nga Komihana, e
pa. tena koe.
He whakaatu ki a koe, tenei tetahi mate
kua pa kai nga tangata o Ruatoki nei, he
mate nui rawa atu nei, te mate ko nga kai i
tore katoa i te wai, tetahi waipuke nui rawa
atu. I mate katoa nga Kau, nga Hoiho,
nga Hipi, nga Poaka. Ko te kaute o aua
taonga kaore e mohiotia. Tetahi wai nui
rawa atu, no te rua tekau o Mei ka puta te
wai, tere katoa nga kaanga katoa. E hoa
me whakaatu e koe ki a te Pepa otira ki ou
hoa katoa, i te mea he mate kino rawa atu
tenei. E hoa me tuku atu e koe ki "Te Pa-
ke Ki Hikurangi" kia panuitia ki te Ao katoa.
Heoi ano nga kupu.
Na to hoa
Na te Iwikino te Hauwaho.
HE WHAKAMAHARATANGA.
Papawai.
I mua ake o te ra o te Tiupiri nei, ka wha-
kaaria nga Ingoa o nga Mema mo roto i te
Komiti whakahaere Marae o Papawai waahi
o Wairarapa.
Koia tenei o ratau Ingoa:—
H. T. Mahupuku.
A. H. Kumeroa. H. T. Rangitakaiwaho.
K. Aporo. T. W. Aohaeretahi. Kawana
Ropiha. Takana Kiingi. Henare Kiingi. Na-
era Pita. Hamuera Whatarau. Tame Era-
miha. Wharetauira Turei. Apihai Turei.
Te Ana Onehimu. Pou Turei. Henare Rotia.
Te Aoparera Ahitana. Paora Toki. Tawhiro
Renata. Teewe Pahira. Hamuera Toru Ro-
pata. Harawira Naera. Pita Naera. Te Iki
Henare. Meihana Ropoama. Haami Mataora
Hune Kahu Piripi. Kaipo Te Oka. Hemi
Te Kohea. Haeata M. Apatu. Taare Hohepa
Turi. H. T. Whatahoro.
I konei e tuwhera ana tenei Komiti ki eta-
hi atu Mema i mahue atu ki waho o tenei
whakaaringa, ka taea ano te whakauru mai,
na he whakaatu tena kia koutou kua kiia ake
nei o koutou Ingoa, me era atu: e hiahia ana
kia uru mai ki roto o tenei Komiti, me era
tangata e hiahia ana ki te whai kupu, me
tae mai ki te whare Maori i te Morere waahi
o Papawai nei tatau huihui ai i te hawhe
paahi o te rima o te ahiahi, ko reira panuitia
atu ai te Ingoa o ia tangata o ia tangata,
pataia ai hoki ia Mema kua whakaaria ake
, nei te Ingoa, mehemea e whakaae ana ia ki
te karangatanga i a ia hei Mema mo te Ko-
miti, kaua hei ngaro atu tetahi o koutou i te
ahiahi kua kiia ake nei i te 7 o Hurae nei
ano, koi pootitia koe, a e kore e whakaaetia
to puta ki waho, ko reira pootitia ai te Tia-
mana tuatahi tuarua hoki, me te Hekeretari -
hoki, a ko reira whakaaturia ai nga mahi
ma te Komiti. •
Heoi kia tae katoa mai koutou,
Na ta koutou mokai.
H. T. Whatahoro.
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 8. O TE TAU 3.] .TE PUKE. KI HIKURANGI, HUNE HATAREI 30tb 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
HAWAIKI.
TE TAKE MAI O TE MAORI.
[He ahunga mai, he aponga mai i Hawa-
iki, ka tupu ka rito ka toto ka whakaikura.]
Ko te whakarapopototanga o nga korero a
S. P. Mete, F. B. G. S. Mo Hawaiki.
He kupu whakamarama.
Me whakaatu e au i konei te tokomaha o
nga tangata Maori, e noho ana i runga i nga
Moutere maha o te Moana-nui-a-kiwa;—
Niu Tireni, Maori Awhekaihe 42113
Hawaiki ... ... 39504
Hamoa ... ... 38000
Tahiti me nga motu e patata ana 25000
Tonga 18000
Rarotonga me ona waahi katoa 7000
Era atu motu e nohoia ana e te Maori 5000
Te huihuitanga 174617
Kaore i whakaurua ki roto i tenei tatau a
Whitii, me era atu motu o taua takiwa, i
raro i te tahatu o te ra, notemea ko enei Iwi
ehara i te momo tino Maori. I te timata-
nga o tenei rau tau, e whakaatu ana a Kape-
ne Kuki Hohita, me era atu tangata mohio
o taua takiwa, ko te tokomaha o nga Maori
e noho ana i runga i aua moutere 1,290,000
mehemea e tika ana tenei whakaatu, kua
1,115,383 te hokinga o te Iwi Maori i roto
i tenei rau tau.
E kore rawa e kitea tetahi Whare Puni o
te Maori, i era atu waahi i waho atu o Niu
Tireni, me nga Whare whakairo hoki, otira
na runga pea i te makariri o te Whenua i
mahia peratia ai nga Whare o nga Maori o
Niu Tireni.
A, he rereke hoki te waihanga Waka a nga
Maori o Niu Tireni, ara, he pai, he kaha, a,
he rawe hoki no nga whakairo o runga, na
runga pea i te pai o nga rakau o Niu Tireni
me te tau hoki, i pera rawa ai te pai o te
mahinga o nga Waka o nga Maori o Niu Ti-
reni, engari i rere mai ano nga Maori i te
hekenga mai, i ranga i nga Waka tapara, e
kiia nei he Waka Pora, otira me titiro iho
ki te Waiata nei:—
He matau nahaku i riua mai i runga o
Rangiatea, i nga Pora ra e, i rere mai
i tawhiti?
He Waiata tenei na Ngaati-kuia, a, e tino
korerotia ana i roto i nga korero o
te hekenga mai o te Iwi Maori, he mea ha-
nga nga Waka ki te totara, engari e kore
rawa e kitea tetahi totara e tipu ana i runga
i aua moutere, engari e penei ana tetahi
whakamaramatanga, ko te rakau i mahia ai
nga Waka nunui, he To-manu, he rakau nui
tenei e tipu ana i runga i aua moutere katoa,
he rakau ora roa hoki, ko ona rau i rite ki te
karaka, engari i rahirahi, ko nga ran i poro-
taka, i rite ki te heeki te rarahi, ko te kaka-
no o taua rakau, me te kiri hoki i rite ki te
totara, e kiia ana no te taenga mai o te Ma-
ori ki Niu Tireui nei, ka kite ratau i te rite
o aua rakau, ara o nga tinana me te kakano
hoki, engari ko nga rau o aua rakau i rereke
ko to Niu Tireni i taratara, no reira i kiia ai
he totara, no runga i te roa e kawea haeretia
ana taua Ingoa, ka ngaro te Ingoa o te To-
manu, mahara tonu, hoki nga Maori i mahia
aua Waka ki te totara.
Ko Hamoa anake te Iwi kai te mau ki te
ta-moko, engari kua ahua ngaro haere taua
mahi i era atu Iwi, engari kaore e rite te ta-
moko o era atu Iwi, ki te ta-moko a te Mao-
ri o Niu Tireni, ara. te pai o te whakairo,
me te tau hoki ki te titirro atu a te kanohi.
E tino kitea ana ko te mahi whakairo a
nga Maori o Niu Tireni, kaore rawa e kitea
i era atu Iwi, engari i ahua rite ano etahi o
nga ahua whakapakoko o nga Atua o Hawai-
ki engari kaore ia ratau te mahi a te Maori,
e whakairo nei i te Tiki. Otira ko tenei tu
whakairo na nga Maori anake o Niu Tireni,
pai -ke atu hoki i a era atu Iwi, he maha ho-
ki nga Toki Kohatu, i kite au i era atu Motu,
engari kaore i rite te pai o te mahinga ki ta
nga Maori o Niu Tireni, a ki ta te Moriori
ranei, ahakoa i rite te ahua o te Kohatu ara
e kiia ana nei he Kara.
Kaore hoki au i kite i aua Motu i tetahi
pa i penei te mahinga me to te Maori e Niu
Tireni, ara, te pai o te mahinga o nga pare-
pare me te awa kari, i na ano tetahi waahi kei
runga i nga Maunga o Tahiti, e kiia ana he
parepare, hei rerenga mo nga Wahine, me nga
Tamariki i te wa o te Whawhai, engari eha-
ra i te mea mahi na te ringa tangata, pera
ano i Raratonga, engari i Hamoa he pa ano
to ratau, e kiia ana he Koro, he waahi i taie-
patia ki te Kohatu, engari kaore i rite ki to
Niu Tireni te kaha. I muri tonu mai i A-
wara Raiatea, ara, i runga i tetahi Hiwi e
400 rau putu te teitei ake i te Moana. Kai
runga i tenei Hiwi tetahi mahinga pa, kai
roto hoki i taua pa nga papa whare o mua,
e kia ana e nga Maori, he waahi tera e nohoia
ana e o ratau Tipuna i nga wa o nga pakanga
o mua. [E kiia ana tera ano etahi pa kai te
Motu o Rapa-iti,] he kupu apiti tenei, mehe-
mea ka eke te tangata ki runga ki tenei Hi-
wi, a, ka titiro atu ki te Takutai whakatera-
whiti o Raiatea, ara, Rangiatea, he tino ata-
hua rawa te takoto mai o taua Takutai, me
ona matamata huhua noa atu, e tipuria ana
e nga rau atahua, ara, e te Kokonaiti, me te
huakuru, me le takoto marino mai hoki o
nga Moana o roto o nga toka, ma te whati
mai o nga tai o waho, he maha hoki nga
Motu Pakupaku e Kotingotingo haere ana i
te Moana, kei te taha whakateraki te Motu
pai o Taha-a. [Ko Uporu tenei o Nehe] kai
ko atu, ko Porapora, [Ko Wawau tene o
Nehe] kei te taha Rawhiti e rua tekau ma
toru maero te tawhiti, he motu atahua ano
tenei, ka titiro atu hoki ki te takutai o Raia-
tea ka kitea atu te Kokorutanga, kai reira
nei a Taputapuatea, te Marae rongo nui i
Opoa, kai runga atu te rongo nui o tenei
Marae, i to era Marae o nga Motu o te Moa-
na-nui-a-kiwa, a, e pa ana hoki nga korero
maha o Nehe ki tenei Marae.
I a au e noho ana i runga i taua Hiwi, mo
te matakitaki atu ki aua waahi atahua, kata-
hi ka hoki whakamuri aku whakaaro ki te
wa o mua, ano e whakaahuatia ana i roto i
taku hinengaro tetahi waka nui, me tona
Rangatira toa, me nga Tohunga, me nga kai
hoe hoki, ki tonu hoki i nga Wahine me nga
tamariki, me nga kai hoki mo waho Moana,
me te whakarere hoki i te kainga o ratau
Tipana ki muri, e tangi ana, me to poropo-
roaki nga tangata o runga, ka rere nei ratau
me te whakawhiti i tetahi Moana hou kia
ratau, ki te kimi i tetahi waahi e taungia
ana a runga e te rangimarie, kotahi marama
nei e rere ana te waka i te Moana, ka tae ai,
he Whenua e rongo kau ana nga taringa ki
nga mea i tae ki reira, a, hoki atu ai, ko te
Waka, nei ko Aotea, ko Turi te Rangatira, i
. rere mai ia ki Aotearoa nei. ko Rangiatea
hoki te kainga tahito o Turi, ko tetahi o nga
Ingoa tahito o Rangiatea, ko Hawaiki, kai
reira hoki e noho ana nga Uri a Turi, me
Kupe hoki, penei hoki me enei o nga Uri a
a Turi e noho nei i te Taihauauru o Niu Ti-
reni.
Ko Rangiatea hoki te huihuinga o nga
tangata matau o aua takiwa katoa.
"Te "Puke Ki Hikurangi."
PANUITANGA.
MO TE MATE URUTA.
Tari o te Hekeretari o te Koroni, Poneke
Mei 1900. Ko te mate kino whakaharahara
tenei, nana i horomi te tini te mano o te ta-
ngata, o Asia, engari i roto i nga tau kua
pahure tata ake nei, kua pa mai ki etahi
takiwa o Polynesia, o Adelaide, o Queensland.
o Sydney, a i naianei kua whakatata mai, ki
Niu Tireni. He paruparu no nga whare me
nga kainga, te putake mai o taua mate, na
reira ka taea ano te arai. Heoi kia taea ai
te arai taua mate, ka tika ia tangata ia
tangata, hui atu ki nga ropu takiwa ki te
whakakotahi i a ratau, ka tahuri ki te wha-
whai ki te peehi i nga paru kino, me nga
mea haunga, me nga mea piro, a me tino
kaha me tino kamakama hoki ratau ki te
mahi, kia kore atu ai nga mea paruparu me
nga mea kino, i roto i waho hoki o nga
whare, me nga wahi katoa ano e nohoia ana
hei kainga. Kia ma kia pai hoki nga kai, a
kia pera ano hoki te wai inu. Kei nga wahi
ma, kore paru, kore piro, e kore taua mate
uruta e toro ki reira, tena ko nga wahi paru,
kino, haunga, he kainga tuturu tena nona,
kei kona ka puta tona kaha, i whiwhi ai ia i
tona ingoa whakawehiwehi kua tapaina nei
ki a ia. Ko taua mate he ngarara • meroiti
rawa nei, ma te karaihe anake e kitea ai e te
kanohi, a piri atu ai i te tangata ki te tanga-
ta, i te tangata ranei ki te kiore, i te kiore
ranei ki te kiore, a i te kiore ranei ki te ta-nga-
ta, toro haere ai tauamate. Ko taua mate e pa
ana ki te tangata raua ko te kiore, a i runga i te
nui o tona pa ki te kiore ka riro ma te kiore
e tiri whanui ki te tangata. Ko te mea nui
tirohanga ko tenei, mehemea ka tupato to
whakahaere, ruarua noa iho nga mea e pa-
ngia ana o nga kai-tiaki turoro e mate ana i
taua mate uruta.
Ko nga purapura e rere atu ai taua mate
uruta i tetahi tangata ki tetahi tangata, e pi-
ri ai ranei i te tangata ki te kiore, i te. kiore
ranei ki te tangata, e puta atu ana i roto i te
mimi, i te roke, i te huare ranei o te turoro,
ka piri ano taua mate me ka riro ake i roto
i te ha o te tangata i te wa ka maroke aua
mea paru, kino, piro, e kiia ake ra, ina uru
ranei ki nga kai ki te wai ranei e inumia a-
na, he mea piri mai ranei ki nga ringaringa
i te raweketanga i tetahi mea kua pangia o
taua mate, he mea ata werowero ranei te ki-
ri i uru ai tana mate, he mea ngau ranei na
te ngarara i uru ai, a he mea ano i uru ma te
kiri o nga kapukapu o nga waewae. Otira
kaore e kitea ana nga paruparu o taua mate,
i roto i te kakaha o te tangata. Tetahi ano
whakamakeretia ai e te kiore taua mate nei. i
roto i tona roke piri mai ai ranei i ona mate
koroputaputa, ki nga kai ki nga miiti, ki
runga ki nga mea taka-kai ranei, ki era atu
mea ranei o te whare, na kona tere tonu te
piri ki te tangata. Ko nga kutu me nga
puruhi o te kiore, me era atu ngarara e
ngooki ana ma runga i nga roke me nga
mimi o te kiore, ma runga ranei i nga pirau
i heke iho i ona mate, ka ai ena katoa hei
tiri haere i taua mate uruta e pa atu ai ki
etahi.
MAHI TUPATO HEI ARAI.
Me ara te pakanga mo nga kiore katoa, i
naianei tonu. Me patu katoa atu nga kiore,
i roto i nga whare, i nga kauta i nga pataka,
kana rawa e taea atu e te kiore nga kai, me
tahutahu nga karukaru ki te ahi, a mo horoi
nga pueru kia ma, kia pai te taka i nga kai
katoa, kia pai rawa te ma, kia para kore nga
mea katoa o te whare, me whakatuwhera
nga whare kia--tae atu ai te hau pai ki nga
ruma katoa kia whitingia ai hoki e tera, kia
pai ano te tiaki i te tinana kia ora pai ai, me
tero te ope atu i nga roke me nga wai paru-
paru o te kainga ki rahaki noa atu, a me ata
mahi ano hoki he wai pai mo te kainga.
Ko nga kiore mate e kitea ana e takoto
ana me tere tonu te ringiringi ki te karetini.
ki te wai wera ranei, kaua e pa te ringa,
engari me kapekape te hapai atu ki runga
ki te ahi kia pau atu.
A kia kore ai te kiore e noho i nga whare,
kaua rawa e waiho kia takoto no anga ko-
ngakonga kai, hei to atu i nga kiore ki reira,
me hanga kia tino kaha nga kapata takoto-
ranga kai, kia kore rawa e taea e te kiore,
me hanga rawa a roto ki te kapa maitai, ina
mutu te kai me tere tonu te horoi i nga pu-
reti, i nga kapu, me nga mea taka kai, o te
kitini, a kaua e waiho kia taipu ana mo te
ahiahi horoi ai. Kaua e rukea nga kongako-
nga me nga maanga kai ki tua o te whare,
ki te marae ranei o te kainga, ki nga rori
ranei o te kainga, ki nga whenua ranei e piri
ana ki te kainga, engari me whawhao mari-
re ki roto ki nga paaki, he mea ata hanga,
kia kore rawa ai e taea atu e te kiore. Kana
he heihei e whakanohoia ki te kainga, note-
mea ko a te heihei mea e kai ai he kai ano
hoki ena na te kiore. Ata tirohia nga awa
poka me nga paipa kohatu rerenga mo nga
wai paruparu o te kainga kia pai tonu ai to
takoto, kei uru atu ma reira te kiore ki roto
ki te whare. Me purupuru katoa kia kapi ra-
wa nga waahi puare o raro o nga waara o to
whare kei uru atu nga kiore ma reira. Kia
pai rawa te tahi i te iari o te whare kia tino
kore ai he mea paruparu o reira, tae atu ho-
ki ki nga tepara hoiho, mehemea ra he pera
kei reira; ko nga kai ma te hoiho me wha-
whao ki roto ki nga paaki kia kore ai e taea
e te kiore. Kaua ano hoki e waiho nga kiore
ina. kitea e noho ana i roto i nga awa poka i
roto ranei i nga rerenga mo nga wai parupa-
ru o te whare, me patupatu katoa ka tahu ki
ahi, he karetini he ta hei hoa mo nga wahie
kia tino pau ai te kiore i te ahi.
ETAHI MAHI HEI PATU I NGA
KIORE.
Me paitini.—Koia nei te tahi paitini. Kia ru-
a waahi arsenic ma, kia kotahi waahi otimira,
ka whakakakara ki te hinu rhodium, ki te
aniseed ranei, ka whakauru he awe ahi hei
whakapango. Kaua tenei paitini e hoatu ki
runga ki te rohi kua oti te pani ki te pata
kei kainga pohehetia e nga tamariki, engari
|
|
4 4 |
▲back to top |
r NAMA 8. O TETAU 8.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE HATAREI 30th 1900. [Wharangi No. 4]
me whakaranu ki te wai ka pokepoke ai. Me
whakatu nga tawhiti hei hoa mo te paitini.
ETAHI ATU TIKANGA.
Me auau tonu te tirotiro haere a nga Kai-
titiro i ia whare i ia whare, kia tere ai te
kitea me te whakakore atu o nga waahi kino,
ma nga ropu takiwa tenei mahi e whakahae-
re. Ko nga awa poka me nga paipa kohatu
ranei, e mahia ana hei rerenga mo nga wai
paruparu, me tanu a me maka he raima
(chloride of lime) ki roto. He mea pai te
hawhe pauna raima ki roto ki te karani wai
kotahi, ka horoi i te whare ki tera, hei patu i
nga mate o roto i te whare. Ko nga paru-
paru katoa e opehia ana i nga taone, me tere
tonu te tahu ki te ahi. Kaua e whakaaetia
kia haere nga tangata kia whare kohikohi ai
i nga karukaru tawhito, wheua, pukapuka,
tini, me era tu mea katoa. Me hohoro te
whakaatu ki nga ropu takiwa ki nga Pirihi-
mana ranei e nga tangata whai whare, ina
kitea e ratau etahi wahi whakahouhou, ina
kitea ranei e ratau, he nui te matemate o
nga kiore, haunga ia nga kiore e matemate
ana i te paitini, i nga tawhiti ranei.
KUPU. WHAKAMUTUNGA:— E tika
ana ano i runga i tetahi ahua kia kaua e
wehi noa iho nga tangata ki taua mate uru-
ta, notemea ahakoa tae mai taua mate uruta
ki tenei Koroni, e kore e nui haere mehemea
ka whakahaerea tikatia nga mahi kua oti
ake nei te tohutohu. Engari ma te tere a-
nake o te whakahaere raua ko te pau katoa
o te whakahaere o nga tikanga kua tohuto-
hungia ake nei, e taea ai te taami taua mate
kia kore ai e nui haere.
J. G. WARD (TE WAARI.)
Hekeretari o te Koroni.
Waipatu.
Hune 23/6/1900.
Ki te Etita o "Te Puke" kia, Purakau Ma-
ika, tena koe tenei nga korero o te hui i
Karangatia ai nga tangata o Heretaunga kia
hui mai ki te Waipatu, mo te Pitihana a te
hui o te Kotahitanga, i hui nei ki Rotorua,
a, i tukua mai te Pire o taua hui kia haina-
tia e nga tangata o te Tairawhiti, a, ko te
Pitihana tenei i tae mai kia maua ko Tomo-
ana, kaore matau i pai ki te haina noa iho,
kia tae mai rano he tangata whakamarama
mo taua Pitihana. Note taenga mai o Wi
Pere, ka kitea kaore e pai kia tuhi nga ta-
ngata o Heretaunga, no reira i karangatia ai
nga tangata katoa o Heretaunga kia hui mai
ki te Waipatu, kia whakamaramatia e Wi
Pere nga rarangi e pai ana, kia tika ai te
haina; kore rawa i hui mai, engari a Mohi i
tae mai me ona hoa, Renata Hapuku, Hapu-
ku Te Nahu, Paramena, Rawenata, Kani, mea
ratau tamariki, me te Kuini raua ko Hanata;
no te Wairoa, ko Tamihana Huata me E-
ruha; no Omaahu, ko te Tukurua ko Manahi
Pukerua; no Ngatarawa, ko Haana Hinema-
nu, me nga tangata o Waipawa, Mataweka,
Pakipaki, ko matau o te taha i Pooti kia Wi
Pere i tae mai ki tenei hui. I tu a Wi Pere
ki te korero i taua Pitihana, me tona whaka-
marama i nga rarangi, rae tona korero kia
matau kauaka rawa hei tuhi ki taua Pitiha-
na, me haere ia ki Poneke whakatikatika
ai, maana e whakaatu mai me tuhi koutou,
ka tuhi ai, me kore, kauaka hei tuhi. I tu
mai a Mohi i runga i nga korero a Wi Pere,
me haere ki Poneke maana e whakatikatika,
ka kii mai a Mohi kai te haere mai te Komi-
ti o te Arawa e 50, hei whakatikatika mo
taua Pire. I muri tenei kupu a Mohi ka
hoki katoa ratau ko ona hoa, ko te Kani ana-
ke i noho iho. I te Po ka tu a Wi Pere ki
te whakamarama i te Pire me te Pitihana.
I muri o nga korero a Wi Pere, ka korero
te hui, Paahitia ana e te hui, kaore nga ta-
ngata i hui ki te Waipatu e tuhi, ki taua Pi-
tihana, ma Wi Pere rano e whakaatu mai
me tuhi ka tuhi ai nga tangata o Heretaunga
ehara i te mea te korero a Wi Pere, mo te
taha o nga tangata i Pooti kia ia mo nga ta-
ngata katoa o te taha i Pooti kia ia, me nga
tangata i Pooti kia Mohi, ko te mutunga
tenei o nga korero o te hui ki te Waipatu,
kaati nga kupu, kia ora tatau katoa.
Na P. Te Ua Te Mareikura.
TE HUI KI TURAKINA.
I tonoa mai a Tamahau Mahupuku, me
etahi Rangatira o Wairarapa, kia tae atu ki
te hui ki Turakina, a, i tae a Tamahau me
*
Timi Kara, ki te whakarite i te karanga a te
Tai Hauauru i tu nei ki Turakina, ara, mo
te Pire Kiore, heoi whakatakototia ana e Timi
taana Pire, ki te aroaro o te Hui, a i pootitia
he Tiamana mo taua hui, hei paahi i nga take
a whakataua ana, ko Eruera Te Kahu te
Tiamana.
Heoi i te panuitanga i nga take kotahi te -
kau, a, kotahi hoki te rarangi mo te Pire
Kiore, i korerotia a i paahitia katoatia aua
take, e nga Iwi o te Tai Hauauru, e Ngaati
Apa, e Ngawairiki, e Whanganui, e Ngaati
Whiti, e Ngaati Tauia, e Ngaati Rangi, e
Rangitaane, e Ngaati Ruanui, e Ngaati Ka-
hungunu, a i paahitia hoki e te Tiamana i
runga i te kaha o te tautoko a enei Hapu, ara
i te Pire a Timi Kara, a, i paahitia hoki e te
hui te ra ki Papawai a te 22 o nga ra o Hune,
o te Taimana Tiupiri o te Kuini, a i whaka-
haua hoki e te hui, kia haere etahi o nga
Mema o te hui o te Tai Hauauru ki Papawai,
i te 22 o nga ra o Hune i te tau 1900, ki te
whakarite i te ra o Wairarapa, me te Tiupiri.
Tuarua. Kia rongo hoki i te kupu a te
Tai Rawhiti, mo te Pire a Timi, Minita mo
te taha Maori.
Tuatoru. Mo te Pitihana Pire, a te hui o
te Kotahitanga i tu nei ki Rotorua i te tau
1900, i tukua mai hoki e te Tai Hauauru mo
te hui ka tu ki Papawai, whakahaere ai, kaati
tenei.
Te hui o te Taimana Tiupiri ki Papawai,
i tae he tono ki te Minita mo te taha Maori,
me era atu Minita o te Kawanatanga, me
nga Mema o te Paremata, kia tae mai ki te
ra whakanui a nga Turupa o Wairarapa, me
nga Morehu o te Iwi, i te ra i eke ai a te
Kuini ki runga i te Torona o ona Tipuna,
me te ra hoki i haere atu ai nga Tamariki
Maori o Aotearoa, me te Pirimia hoki o Niu
Tireni, a, i whakautua mai e te Minita Maori,
hei te 28 o nga ra o Hune ka tae mai ratau,
otira, ko nga Iwi o te Tai Hauauru, no te 20
me te 2l. i tau ai ki te Marae.
Tuatoru. Ko te haerenga o nga Hoia kia
tutaki kia Tunuiarangi me tona Iwi, me te
whakaahua Hoia o Taitoko, i tutaki ratau ki
Kereitaone, ka whakatakina mai ki te Marae
o Aotearoa, ko nga Hoia i mua i te hokinga
mai ki te Marae, ka tata mai ki te Marae, ka
wehe nga Hoia ki tetahi taha ki tetahi taha,
ka haramai a Tunuiarangi me te whakaahua
o Meiha Keepa i mua, te kitenga atu o te
Iwi e noho atu ana i te Marae, kore rawa i
kaha ki te mahi i nga mahi o te ra, te mea
nui i puta mai ko te tangi, ko te aue, a nga
Kaumatua Taane Wahine o te Marae ake,
tae atu hoki kia Whanganui, ara, ki te Tua-
hine tonu ake o Taitoko, me ona Tamariki,
me Waata Hipango, me Hoori Pukehika, me
te Kahu, otira, me Ngaati Apa katoa i tae ki
reira, a, i whakahuatia te powhiri e Hoori
Te Huki, ara, "Toia mai te Waka," whano
tonu ka kore e tutuki taua powhiri, i te kaha
o te tangi o te Iwi. I te 11 a nga haora, tae
atu ki te 2 o nga haora katahi ano ka mutu
te tangi, ka kai ka mutu, ka timata te whai-
korero.
Te tangata tuatahi no Whanganui, he tau
te waahi tuatahi o tona whaikorero, ka mutu
te tau, katahi ka korero, haere mai e taku
Taina koutou ko Hapu, ahakoa to tinana kai
Whanganui e tapuke ana, ko to Wairua kai
konei e manaakitia ana e o Iwi, ka whaka-
huatia ano he Karakia Maori, ka mutu tera.
Ka tu no Whanganui ano, ka whakahuatia
he Karakia Maori, ka mutu, ka karanga ha-
ere mai e nga tangata o Wairarapa, haere
mai me to koutou Whanaunga, katahi ano
ka mihia tenei tangata kia koutou, ka mutu
tera.
Ka tu ko te Kahu. Haere mai e Tunuia-
rangi, haere mai, me nga Iwi, me nga Hapu
me te whakaahua o to tatau Matua, tenei
ahau te mihi atu nei, te tangi atu nei kia
koutou me to koutou whanaunga, me nga
Aitua hoki e Aitua ake nei i tenei whaitua o
tatau, kua huihui mai nei ki te marae nei
tangihia ai e tatau, a tatau tamariki me a
tatau mokopuna, a, tenei te mihi atu nei ki
te kaha o to koutou aroha, ko tenei tangata
ko Taitoko, kaore koutou i manaaki i tenei
tangata i te takiwa e ora ana, no te matenga
katahi ano koutou ka manaaki, ka mutu tera.
Kei runga ko Hori Pukehika.
Haere ruai e Taitoko, koutou ko lwi, me o
Hapu, haere mai i runga i te manaaki a o
Iwi ia koe, he kupu ano tau i te takiwa e ora
ana koe, ki enei o Iwi, i manaakitia tonutia
e ratau, kaati koina ano to hoa haere i runga
i te Motu nei. ara, ki te tiki i te Tiriti o Wa-
itangi. Ko Tunuiarangi, kaati ia koe e no-
ho mai na i roto i te Whakaahua, ara ko to
wahanga mai i te rohe potae o Wairarapa,
ka huri, ki ora te Iwi.
Kai runga ko Hipango, haere mai e nga
Rangatira o Wairarapa, haere mai me o tatau
Aitua, haere mai me te ahua o to tatau Ma-
tua, haere mai i roto i te ra o to tatau Kuini,
i konei ano au, i tetahi rangi, ake nei, i haere
mai au ki te kawe mai i te ahua o to koutou
Matua, ko tona ahua tenei i a ia e haere
ana ki te patu i nga tangata o runga o te
motu nei, na runga i te taenga ake onga tamari-
ki Hoia o Wairarapa nei ki nga ra whakatutu
a te Kawanatanga, ka kite a Whanganui, ka
karangatia ki Putiki, no te taenga ake ki
reira ka homai e au, ko te Haki, a Taitoko,
(ko te pu nui) he whakaarotanga naku, ka-
ore he tangata hei manaaki i ona mahi i
roto i Whanganui nei, engari me tuku e au ki
ona tamariki ki ona Nokopuna, ara, ki a
koutou ki te Iwi, kua hapai i nga mahi a
Taitoko, koia nei te putake o taku haramai
i mua ake nei, ko te ahua o to koutou wha-
naunga e noho mai na, na ana i waahi te
rohe potae o Wairarapa, e ora ai i roto i nga
mahi, a, e whaiti ai nga hainatanga e tere
ai te puta ki to tatau Kawanakanga mo nga
tikanga e whakahohorotia ana, tenei te hara-
mai nei i roto i te ra, o to tatau Taimana
Tiupiri, tenei hoki te haramai nei a Wha-
nganui, i roto i tenei take paku noaiho, ara
i te Pire Kiore, kaati noa raa tatau hei te
mea paku noa hei te Pire Kiore. Tenei ho-
ki te haramai nei i roto i to tatau Kotahita-
nga ka mutu a tera.
Kei runga ko te Ratana. Haere mai e nga
Iwi, e nga Hapu, o roto o te wai nei o
Wairarapa, tenei te haere mai nei kia kite i
a koutou i nga morehu ake a Aitua tenei
kua kite atu matau ia koutou i nga waiho-
tanga ake a o koutou matua, tenei hoki te
mihi atu nei, ki te ahua o to koutou Wha-
naunga o Taitoko, e noho mai na i o kourou
aroaro, he tikanga hou tenei kua maha nga
tau o tona matenga atu, a, kai Whanganui,
tona tinana ko tona ahua kai konei e tangihia
ana e koutou, me te mea nei no nanahi nei
i mate ai, te ahua o ta koutou tangi kaati
tena, tenei a Ngati-Apa te haere mai nei me
Whanganui hoki, kia rongo i tau kupu, mo
te Pire a to tatau Minita Maori, he Kawana-
tanga hou, he Minita hou to koutou Whana-
unga a Timi Kara, he maori tetahi taha, he
he pakeha tetahi taha e rua nga Iwi kai
runga i a ia heoi ka mutu, tera atu ano etahi
i tu ki te korero.
Ka tu no te taha kite manuhiri, ko Kawa-
na Ropiha, ko ana kupu he kupu riri ki a
Whanganui kia Ngaati-Apa, ka mutu tera.
Ko A. H. Kumeroa, he mihi ki a
Whanganui me Ngaati-Apa, ka mutu tera.
Ko Paratene Ngakooti, mo nga mate me
aitua ana kupu ka mutu tera. -
Kai runga ko kapene H. . P. Tunuiara-
ngi, karanga e nga morehu o Whanganui,
Ngaati-Apa, e tika ana ma koutou au
e karanga, no koutou tenei marae,
koia nei te marae i whakatakototia ai e to
tatau matua ana kupu, ara, e Taitoko, haere
atu ana ia ki te kainga tuturu mo o tatau
tinana, tuarua na tona whakaahua tatau i tu
honohono i tenei ra, tetahi ko te whare, ano
tenei i haina ai ia i tona ingoa, ki te puka-
puka mihi a te Iwi maori kia te Kuini otira
ko au tona tamaiti i haere ai manaki te tiki
i te "Tiriti O Waitangi" riro mai nei, ia
Ngaati Kahungunu, i puta ai tona kupu i
roto o te Waipatu, i runga i nga tau kume-
kume a nga Iwi mo te marae hei tuunga mo
te "Tiriti O Waitangi" e nga Iwi ma
koutou e manaaki to tatau taonga, ko te
mutunga mai ki a au, otira tena atu te nuinga
o nga korero a Tunuiarangi heoi,
Ka tu ko Tamahau Mahupuku, he panui
i te waea a Timi Kara;—Ka tae atu au apopo
me nga Mema o te whare. Ka umere te
hui. I te 28 o nga ra, i te 10 o nga haora
ka haere atu nga hoia i raro i a kapene
Rimene, ki te teihana o te Rerewe, kia tutaki
kia Timi Kara, me nga Mema te taenga mai
o te Rerewe, ka tae mai a Timi me nga Me-
ma, ka aratakua e nga Hoia ki te Marae, te
taenga atu ki te Marae, ka powhiritia, ka
mutu te powhiri, ka tae mai ki te Marae, ka
tu ko Nireaha Tamaki ki te whakapuaki i
nga mihi a te Iwi kia Timi, me nga Mema,
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 8, O TETAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE HATAREI 30th 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5]
koia tenei:—
Haere mai e te Minita mo te taha Maori, ko-
utou ko nga mema o te Whare, haere mai
hoki e te Mea o Kereitaone, me ou hoa Ra-
ngatira, iti nei te kupu i karangatia atu ai
koe, kia tae mai ki waenganui ia matau, he
mea na matau kia whakaotia nga tikanga
katoa, e tonoa atu ana e matau i roto i to
matau rohe, tetahi o a matau kupu kia wha-
katuturutia nga tikanga mo nga Hoia, ara
mau tonu ma te Minita Maori, me tou Ka-
wanatanga e utu nga kakahu, me era atu
mea e tika ana mo nga Hoia, notemea he ti-
kanga hou tenei, i puta ake i roto i Wairara-
pa, me koe hoki kua tu nei hei Minita mo te
taha Maori,(he Maori,) kaore i penei i nga
tuunga Kawanatanga ka hori nei, kahore he
Minita Maori, he Pakeha anake nga Minita,
kia ora koe, me nga mema, me te Mea hoki
kia ora te Kawana me tona hoa Wahine, me
ta raua whanau, kia ora te Pirimia Hetana,
me tona hoa Wahine, me a raua Tamariki,
kia ora te kai riiwhi o te Hetana.
"E Te Atua Tohungia a te Kuini."
Ka tu ko Hoori Te Haki, e mea ana au
mo te Pire Kiore nei, ko tenei Pire he nui te
taimahatanga ki runga ki te Iwi Maori, ko
tenei taonga ko te Kiore ehara i te Maori,
engari nau ano na te Pakeha, akuanei, a, ka
whakaekea mai ano he mute hou, ara, penei
me te Rapeti, ehara i te Maori tenei Kuri,
a, kua utaia mai te Taake ki runga ki te Ma-
ori, a e tono ana ahau kia whakamamatia i
runga ia matau, a tera atu te roanga ka
mutu.
Ka tu ko te Ratana, haere mai e te Minita
koutou ko hoa mema, tenei kua tae mai hoki
matau ki tenei marae o tatau, tenei kua ho-
no te tangata ki te tangata, te aroha 'ki te
aroha, te kupu ki te kupu, ko nga Iwi o te
Taihauauru, i taka ke ki raro o te Kawana-
tanga i enei tau ka hori nei, kaati i tenei ra
kua kotahi matau, nga Iwi i hui ki ton aro-
aro, i te hui ki Turakina tae mai ki tenei hui a
tatau, i runga i to whakatakototanga i to Pi-
re ki te aroaro o nga Iwi, katahi ka puta te
whakaaro i roto io matau ngakau, be Kawa-
natanga hou tenei, he Minita Maori hou te-
nei, no te Maori tetahi taha no te Pakeha,
tetahi taha, no konei matau i whakaaro ai
me takoto atu matau ki raro i tenei Minita
hou. ara, ki te Maori kaati hoki te tu ke i te
mea e tu ana he Minita Pakeha mo te taha
Maori, ka mutu aku kupu.
Ka tu ko Tamahau Mahupuku, ka mihi ki
te Minita me nga Mema, mo te Mea hoki o
Kereitaone, ka mutu.
Ka tu ko te Mea o Kereitaone, he nui ona
korero, i te tuatahi i mihi ia ki te Minita mo
te taha Maori, me ona hoa. Mema, i tae mai
nei i tenei ra, ki te whakanui i a Tamahau .
Mahupuku, i mea hoki ia, ko te mea nui o
tenei ra, ko te tukunga i te Tia kia Tamahau
i whakamarama hoki ia, i tetahi wa ka hori
ake nei, i whakaaro nga Pakeha o tenei ta-
kiwa, kia whakatungia he Hukari hei tohu
mo to ratau whakaaro nui kia ia, i tu taua
Hakari ki Aotearoa Whare Hui, kaati no ru-
nga i te kaha o te Kohikohi, toe iho ana etahi
o nga moni, no reira i whakaarotia ai e nga
tangata, kia whakapaua taua moni hei hoko
i tetahi taonga hei aroha kia Tamahau, aha-
koa, kua ahua roa taua takiwa engari kaore
rawa e ngaro i roto i o matau hinengaro, ko
te take tenei i whakahaua ai kia mahia taua
Tia, e kite nei tatau, katahi ia ka mea kia
Tamahau me mau e koe tenei Tia, hei tohu
mo te aroha o nga tangata o tenei takiwa
kia koe, kotahi tonu te ahua o nga Maori,
he manaaki, he hoa noho tata pai hoki, eha-
ra hoki i te mea e hoatu ana i runga i te ti-
kanga utu o te Tia, engari i runga i te tika-
nga aroha, a, me te pai hoki, e. mau tonu nei
i waenganui ia tatau, e tumanako ana hoki,
ka mau tonu te Kotahitanga i waenganui i
•nga Pakeha me nga Maori o tenei takiwa, te
kupu whakamutunga maku, he tono naaku
kia Tamahau kia noho ki runga i tona Tia,
e tau ana taua Tia mo te Rangatira a te Tia
mo te tangata, ko nga tuhituhi i runga i te
papa hiriwa, i penei:—"He tohu aroha kia
Tamahau Mahupuku na ona hoa Pakeha.
Ka tu ko Timi Kara, ka mihi tenei matau
ko oku hoa Mema te haere mai nei ki roto i
•tenei huihuinga, kaati mo a koutou kupu, na
tatau ano ena wawata, engari e kore au e mea
kia nui rawa ake aku kupu, ko taku tino hiahi-
a, kia tu mai o tatou hoa Mema, e tu i muri
ake i a au nei ki te korero, me kore e hangai
ki runga i a tatau nei whakaaro a ratau ko-
rero, ka mutu a Timi.
Ka tu ko J. T. M. Honapi Meina o Wa-
irarapa, ka mea Tamahau me nga Rangatira,
kua hoatu e te Iwi Pakeha he tohu aroha kia
koe, i tenei rangi, otira ko taku tino tu ake
he whakamarama naku kia koe, i nga rakau
o tenei Tuuru, i te reta o te nohanga, i nga
whakairo o runga i nga rakau, ko nga rakau
he Ooka, ara ko te rakau i mahia ai nga
Kaipuke o mua, ko nga, reta o te nohoanga
o taua Tuuru, i rite ki te Haki a te Ingarihi,
e whakaarotia nei e te Iwi Maori ki te pupu-
ri i taua kara, ko te rua o ana kupu ki nga
Morehu, kua mohio mai koutou, ko ahau te-
tahi o nga Mema o Wairarapa, tera au e
kaha, ki te mahi i o koutou hiahia ki te tu-
kua mai e koutou ki a au, maku e mau ki te
Paremata, ka mutu tera.
Ka tu ko Takana Mema mo Oamaru, he
nui te koa o taku ngakau, mo te whakaututa-
nga a nga hoa o Tamahau, i te aroha o Ta-
mahau kia ratau i enei wa ka hori nei, kaati
mo nga kupu e puta nei kia Timi Kara, Mi-
nita Maori, e tika ana no koutou tetahi taha
no matau tetahi taha, kaati he mea hou te-
nei, te tu o te Maori, hei Minita mo te taha
Maori, kaati he Kawanatanga no te hunga
iti tenei e tu nei, he tikanga hou tenei te
Awhina i te hunga iti, na te tuunga ko tenei
Kawanatanga, he Minita hou hoki tenei, kia
kaha koutou ki te awhina, i te taha kia kou-
tou, ka kaha hoki matao ki te awhina i te
taha kia matau o to tatau Kawanatanga tae
atu ki to tatau Minita. Tenei he lwi kotahi
tatau, te Maori me te Pakeha, kia mau ki to
tatau Kawenata, ahakoa iti tatau, he momo,
ka mutu tera.
Ka tu ko Tiwini, e whai kupu atu ana
ahau ki aku hoa o Ngaati-apa. Kua tutaki-
taki tatau i tenei ra, he mea atu naaku, koi
mahara koutou he kino nooku ki ta koutou
hui, i kore ai au e tae atu ki ta koutou hui,
i whakaatu ano au kia koutou he nui no taku
raruraru i kore ai au e tae atu ki ta koutou
hui, kaati ko tenei, haere mai e aku hoa o
Ngaati-apa, haere mai e nga tamariki Ra-
ngatira a oku hoa kua riro atu nei ki te po,
haere mai honoa te tangata, ki te tangata,
me te kupu honoa ki te kupu, me nga wha-
kaaro honoa ki te whakaaro, haere mai ho-
noa te Tai-hauauru, ki te Tai-rawhiti, kaati
kia ora koe e Tamahau Mahupuku, me o hoa
Rangatira i raro ia koe, e mahi nei koutou i
te tika, me te Ture e ora ai o Iwi Maori, tae
atu ki nga Whakatipuranga e haere mai nei
i muri ia koutou Tamariki, e nui ana taku
koa mo ta koutou karangatanga ia matau,
na ranga i to koutou aroha tatau i hono ai,
a. i kotahi ai hoki nga Iwi e rua, tenei kia
mau ki to tatau Kawanatanga hei tuara mo
tatau, hei whakaara i te iti, tenei ano tetahi
o aku kupu he Topa:-—
Ka tukua atu taku topa e, ka tukua ata
taku topa kia rere i te Motu nei, kia whaka-
rongo nga Iwi ki te rere a te rangi o taku
topa, aha taku topa? Ka mutu tera.
Ka tu ko te Kere, he mea whakamiharo
rawa tenei kia au, te ahua o nga mahi a nga
Maori, me nga Pakeha o tenei takiwa, ano
he teina he tuakana, kua kore e mohiotia
nga Maori me nga Pakeha, ko ehea nga Ma-
ori, ko ehea nga Pakeha, ano kotahi tonu to
ratau ahua, he Maori anake, he Pakeha ana-
ke, kaati e tino marama ana, te tuunga o
Timi Kara, hei Mema Minita mo te taha
Maori, no koutou tetahi taha, no matau te-
tahi taha, a he tino toa taua tangata ki te
whakahaere i nga tikanga o te Paremata me
nga Iwi hoki e rua, ka mutu.
Ka tu ko te Tieiningi (Jennings) M. L.
C. To matau taenga mai, ki te waahi hei
tuunga mo te Tereina, ka kite matau e tu
ana a Kapene Rimene rae ona Hoia, i haere
ake, ki te whakahei ia, matau, be tikanga ti-
no nui rawa tenei, te whakamutanga a nga
Hoia ia matau, he taonga nui tenei i homai
nei e tenei Kawanatanga, ara, na runga i te
whakaritenga a Tamahau i te tono a te Piri-
mia, me Timi Kara, kia tukua atu nga ta-
mariki Maori kia haere ki Ingarangi, a, te
hokinga mai i Ingarangi, ka tono mai e ko-
utou kia whakaturia he Roopu Hoia eke
Hoiho, mo roto i to koutou takiwa, a kua
oti nei te whakatuturu e koutou, te ra i eke
ai to tatau Kuini ki runga ki te Torona ona
Tipuna i te ra i nanahi nei, kia ora tonu nga
Hoia e tu mai nei.
Kaati me korero ake ahau, mo te aroha o
nga Pakeha kia Tamahau, ahakoa te pai o
tenei Tuuru, kia au, tena atu ano te Tuuru
pai rawa mona kai ko, ka mutu tera.
Ka tu ko Omera, tenei ahau ka tu atu i
runga i te karangatanga i a au, kia tu ano
ahau ki te korero, he mea nui tenei, ta kou-
tou karangatanga ia au katahi au ka nui
rawa atu, ia matau i haere mai ai, e mohio
ana au ko Timi Kara to matau tangata nui,
no to matau taenga mai nei, katahi au ka
mohio kua nui rawa atu au, me korero ake
e au te korero o te Kiingi, ara, o Hoori te
Tuatoru, i haere ia ki tetahi hui i runga i to-
na Hoiho, ka tae ia ki waenganui o te hua-
nui ka tutaki ki tetahi tamaiti Pohara, kaore
he Puutu o nga waewae, katahi ka rere atu
te Patai a te Kiingi "E haere ana koe ki
whea?" "Ka 1d atu te Tamaiti nei, e haere
ana ia kia kite i te Kiingi" Katahi ka ki
atu te Kiingi e haere ana hoki au kia kite i
te Kiingi; me eke mai koe ki runga i taku
Hoiho, ka eke te tamaiti nei, ki runga i te
Hoiho o te Kiingi nei, katahi raua ka haere
ka roa raua e haere ana, katahi ka ui atu te
Kiingi ki te tamaiti nei; me Pewhea koe e
mohio ai ki te Kiingi? "Katahi ka whakau-
tua e te tamaiti nei," ma te whakanui a te
. Iwi, me te Umere, ka mutu katahi raua ka
haere, tae atu raua ki taua taone, kua hui
katoa te Iwi, ka haere to raua Hoiho i wae-
nganui o te mano tangata, ka timata te U-
mere a te lwi, me te karanga, kia ora te
Kiingi, ka mutu ka tahuri ake te Kiingi ki
muri ka ui atu ki te tamaiti ra, "Kua mohio
koe ki te Kiingi? "katahi ka ki atu te tama-
iti ra ac; ka ki atu ano te Kiingi ra, ko wai?
ka ki atu te tamaiti ra, ko koe ranei, ko au
ranei "ka ki atu te Kiingi he aha te take i
mohio ai koe, ko au te Kiingi, a, ko koe ra-
nei? na runga hoki i te maunutanga o nga
potae o te Iwi. me te Umere, me te karanga
kia ora te Kiingi me te titiro katoa mai hoki
a te Iwi kia taua.
Kaati i penei to matau ahua i tenei ra, ko
Timi ano te tangata rahi, kote Minita Mao-
ri, kaati no runga i ta koutou karanga kua
rite katoa matau te nui, kaati i konei aku
korero. E hoa ma, he penei ano au me
koutou me te lwi Maori, he Airihi au, ho
nui te mahi a toku Iwi ki to tohe kia tukua
mai ma ratau ano e mahi he Ture mo ratau,
penei hoki me koutou e tono nei ki a tukua
mai he Ture pai mo koutou, ahakoa kore e
rite kei te kaha tonu tatau ki te tautoko, i
to tatau Kuini Atawhai, ina nga Hoia Maori
e tu mai nei, na runga i to koutou kaha ki
te Awhina, i te ra Taimana Tiupiri, o to
tatau Kuini Atawhai o Wikitoria, i tukuna
ai e koutou a tatau Tamariki kia haere atu
ki Ingarangi, i runga i te tono a to tatau
Pirimia, me to tatau hoa me Timi Kara, a,
inaianei kua tino whakanuia, nga Tamariki
e tu mai nei me a ratau pu, e to tatau Kawa-
natanga, me Kanara Penetana hoki, kahuri.
Ka tu ko te mema o Ngapuhi, he maha
ano ana kupu, ka mutu.
Ka tu ko Tamahau, ka whakapai atu kia
ratau mo to ratau aroha kia ia, ka waiho to-
nu taua Tia i roto i te whare hui, hei tohu
mo te aroha e mau tonu nei i waenganui i nga,
Iwi e rua o tenei takiwa, ka mutu ka ta-
ngi hoki te pere kai, ka kai, ka mutu te kai,
ko hui ano ki te marae.
Ka tu a Timi Kara, ka mea. whakarongo
mai e nga Iwi, e hoki ana matau i tenei hao-
ra o te ra. ki te whakarite i nga manaaki a o
koutou hoa Pakeha o Kereitaone nei, ka ho-
ki atu ai matau i te ahiahi ki Poneke, koi
mahara mai koutou kei au nga take, kaore,
kua waiho e au kia Tamahau, ma ana e ko-
rero nga take kia koutou, kai a ia a maua take
ka mutu tonu aku kupu, hei konei koutou
kia kaha ki te whakahaere tikanga mo tatau.
Ka riro na Kapene Rimene me nga Hoia
ia i whakahoki ki te Taone, ka tae a Tiini
Kara ratau ko ona hoa ki te Taone ka hoki
mai nga Hoia ki Papawai.
I te hawhe paahi o te ono, ara i te mutu-
nga o te kai me te karakia, ka patua te pere
mo te whakatakotoranga i nga take mo te
hui, ka hui nga Iwi me nga Hapu ki roto ki
Aotea. Ka tu a Tamahau Mahupuku, ka
mea:— Tena koutou e nga Hapu, nga Tane
rae nga Wahine, me nga Tamariki. Tenei
ahau te tu nei i waenganui ia koutou, te koa
nei hoki mo taku kitenga atu ia koutou e
noho mai na, otira mo te nui o nga morehu
i tae mai ki tenei hui, i roto i enei ra tata
kua hori nei i tae au ki te hui i tu ki Matai-
kona, he nui nga take i oti i taua hui, ara ko
te Pire Kiore Whakapai Marae, me te Ture
peehi i te kai a te tangata i te Waipiro, me
te maha o nga tikanga pai i oti i nga morehu
i tae ki taua hui, kaati i hoki mai au i te
hui a Ngaati Apa i Turakina, kaati mo tatau
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 8, 0 TE TAU 3.]\_\_ TE PUKE KI HIKURANGI, HUNE HATAREI 30th 1900, [Wharangi No.-6}
katoa te tono, ko mana ko taku Tamaiti ko
Timi i tae ki reira, koi ara etahi o nga take
e hiahia nei au kia whakatakotoria, ara, kia
pootitia he Tiamana, hei paahi i nga take,
pera me te hui a Ngaati Apa, Eo Eruera Te
Eahu te Tiamana, otira me whakahua au i
te Ingoa o taku tangata hei Tiamana, ma ia
tangata ma ia tangata tana tangata e whaka-
hua, mehemea ki te kotahi te tangata, ko
taku e whakahua nei e pai ana, ko Parakau
taku Tiamana, Nireaha Tamaki, e tautoko ana
au ia Purakau hei Tiamana, na Hoori Te Huki
i tuku ki te Whare, a umeretia ana e te Wha-
re, ka eke a Purakau ki runga i te Tia i
homai nei e nga Pakeha hei aroha kia Tama-
hau, ko nga take i tukua mai ki te aroaro o
te Tiamana koia tenei:—
(1.) Ko nga take a Timi Kara i tukua ai
ki te hui ki Turakina.
(2.) Ko te Pire a te Kotahitanga i tu nei
ki Rotorua i tenei i te tau 1900, i nukuhia
mai i te hai ki Turakina, ki tenei hui whaka-
haere ai, otira e kore ai e whakahaerea i
Turakina, he ngaro no Heke raua ko Apirana
Ngata, i kiia hoki kei te haere mai ano raua
i muri i ta raua Pitihana, ki te whakamara-
ma.
(3.) Ko nga take o te hui ki Mataikona,
heoi ka tu a Purakau, ki te mihi ki nga Iwi
ki nga Hapu, me nga kai-whakahaere hoki
mo ta ratau whakatuunga i a ia, ki tera tu-
ranga nui, heoi kua whakaae ia, kaati i tenei
takiwa ka whakatakototia atu nga take ki
te aroaro o te hui me nga Mema Honore,
Wahine, Taane, koia tenei:— Tuatahi, ko
nga take a Timi Kara, i whakahaerea nga
korero i runga i nga rarangi.
(1.) Poari whakahaere Whenua Maori.
(2.) He kati i te hoko, a te Karauna me
nga Pakeha noa.
(8.) Me Riihi nga Whenua Maori.
(4.) Ko nga Whenua o te Iwi, e whaka-
haerea ana mo te Riihi, me whakatu he Ko-
miti Poraka hei whakahaere.
(5.) Mahi Paamu, mo te tangata e hia-
hia ana ki te mahi Paamu.
(6.) Ko te tangata motu-hake tona Kara-
ati kia ia ano te mana mo tona Whenaa.
(7.) Moni Kawanatanga, ko te Peeke
tenei hei tononga moni atu, hei whakahaere
i nga hiahia mahi Paamu.
(8,) Kooti Whenua Maori, me kimi teta-
hi tikanga pai e taea ai te hoatu hei Riiwhi
mo te Kooti.
(9.) Whenua Rahui motu-hake, i raro i
tenei ture, e kore e taea te Riihi.
(10.) Kura mahi ringaringa mo nga
tamariki Maori.
(11.) Ture whakapai marae, ara Kiore.
Ko enei take katoa, timata mai i te tahi
tae noa ki te tekau matahi, i paahitia katoa-
tia e te hui, a, i umeretia hoki e te hui, i te
whakatuturutanga i enei take, a i nuku te
whare, mo te 25 o nga ra. A i te 25 o nga
ra, ka hoki atu a Ngaati-Apa^ i te 10 o nga
haora o taua ra ano, ka tuhera te korero, mo
nga take o te hui ki Mataikona, no te 4 o
nga haora ka nukuhia, kia watea tera taima,
mo Le taenga mai o Wi Pere raua ko te Ua-
mairangi, a, i te haawhe paai o te 5, ka tae
mai, he nui te powhiri a te Iwi, ko Hoori
Te Huk;, te kai whakahua i te powhiri—
Toia mai te waka, ka mutu, ka tae mai ki te
whare, ka tangi, ka mutu te tangi, ka whai
korero, te tangata tuatahi no Whanganui he
powhiri kia Wi raua ko Peni Te Uamairangi
ara:—"
Haere mai e te Mema o te Tai-Rawhiti,
tenei matau kua tae mai ki konei, kei te wha-
karite i nga kupu i whakahaerea e korua ko
Taitoko, i te takiwa i a ia e ora ana, ko to
koutou whare ano tenei, i tukuna atu ai e
koutou a tatau Tamariki, kia haere i roto i
te kahu Hoia, ki te aroaro o to tatau Kuini
i mauria atu ai hoki ta tatau mihi, i whaka-
hokia mai ai te utu a te Kuini, mo te kupu
e ahu ana ki nga Whenua, he mea tena hei
whakaarohanga ma aku Minita i Niu Tireni.
Kaati kua whakaarotia e to tatau Kawana-
tanga, kaati naku na te Tai Hauauru i taka-
hi, i tenei ra i haere mai au ki te whakatopu
i nga. Iwi o te Tai Hauauru ki te Tai Rawhi-
ti, a e haere mai ana hoki ki te whakarongo
i te kupu, mo te Pire poari a Timi Kara, i
whakatakotoria ai ki te aroaro o te hui i tu
ki Turakina, a, i paahitia e nga Hapu katoa
i tae ki taua hui, ka mutu tenei, kei runga
ko, Hipango.
Haere mai e Wi, me te ahua o Taitoko i
runga i a koe, ahakoa kua mate atu ia, ko
ona tikanga kai te ora i a koe, ko a korua
mahi hoki tenei; e noho nei te Tai Hauauru,
i roto i tenei Whare, o te ra o te Taimana
Tiupiri, kaa ta nei nga Tamariki o tenei wa-
ahi, ki te whakarite i taua ra o te Taimana
Tiupiri i te 22 o nga ra 6 Hune, kua oti nei
te whakatuturu hei ra, ka muta tenei, kei
ranga ko Porokoru Patapu.
Haere mai e Wi, korua ko Peni, me te
ahuatanga o nga mate kai runga ia korua,
tenei hoki nga mate o tera takiwa o tatau
kei runga ia matau, heoi ko te mea nui tenei
ma tatau, ko te kitekite ia tataa, ko te hono
hoki i te aroha ki te aroha, tenei kua hono
te Tai Hauauru ki te Tai Rawhiti, tenei kua
tae ake a Tamahau raoa ko tona Tamaiti ko
Timi Kara, ki te hui ki Turakina, heoi kua
eke katoa te Tai Hauauru ki te tautoko i nga
take o te Pire a Timi, ara o te Pire Poari,
me te Pire Kiore, ko te mea hoki tenei, kaore
i paingia e te Tai Hauauru, i runga i te tu-
raki, me te mahi tonu nga tangata, o te Tai
Rawhiti, i roto i nga tikanga a tenei Kawa-
natanga.
E peehi noa ana te Taihauaru, puta tonu
mai ano i te Kawanatanga nga mahi pai ki
nga tangata o be Tairawhiti, i roto i te rohe
potae o Wairarapa, na reira ka titiro te wha-
kaaro i te tuunga o Timi Kara hei Minita
Maori, katahi ano te Maori i tu hei Minita
Maori, mo te Paremata o te Koroni, na reira
i whakaarotia ai me takoto atu ki raro i te-
nei Minita me tona Kawanatanga, ko te Pire
Poari, i turakina ra e te 10,000 mano tanga-
ta o te Taihauauru, kua whakaaetia e te Ko-
tahitanga i tu ki Rotorua, a, kua tukua mai
hoki te Pitihana kia hainatia, kia tukua ki
te Paremata, me te haere mai ano te rongo,
kai te haere mai a. Apirana Ngata, raua ko
Hoone Heke, ki te whakamarama i taua Pi-
re Poari a te Kotahitanga, kaati ka marama
mai pea ia koe heoi ka mutu tenei kei runga
ko Hoori Te Huki.
Haere mai e Wi, korua ko te Uamairangi
haere mai me te aroha kia tatau, me te
hunga mate, tenei te mihi atu nei ki a koe
mo te pehanga a te mate i tou tinana, haere
mai hoki ki te toro mai ia matau, tenei
matau te noho huihui atu nei, na nga mahi
me nga tikanga o tenei whare me tenei ma-
rae, i ki ai i te tangata, kaati kua hoki atu
to tatau hoa a Timi me ona hoa, koia tena
te take i tonoa atu ai koe kia haramai, kia
kotahi he ra hei rongonga atu mo tatau, kua
hoki a Ngati-Apa, ko Whanganui anake
tenei e whanga atu nei kia koe, heoi tera atu
te nuinga o nga kupu a te Huki.
Kei runga ko Tamahau Mahupuku, haere
mai e Wi, haere mai me te ahuatanga o te
hunga mate, he puhanga mai hoki koe na te
mate, he nui atu te aroha rae te koa o matau
o nga morehu kai tenei takiwa, mo to matau
kitenga tinanatanga atu ia koe e tu maina
mo tou oraihitanga ka riro i te hoa kakari, o
nga tangata nunui. Rangatira, hoki, matau,
koia i nui rawa ai to matau mihi me to
matau tangi kia koe, kaati, tenei matau te
noho huihui atu nei, no te ra nohoanga o to
tatau Kuini ki runga i te Torona ona Tipuna
me taku, putanga atu hoki, ki roto ki etahi
o nga hui, o te Upoko o te motu nei.
Te mea tuatahi ko te hui a nga morehu o
te Hikaopapaumu, tenei ano nga take o taua
hui kei au, otira ko tetahi mea nui i puta
mai i roto i taua huihuinga ko te pehanga a
te hunga-iti i te Waipiro tae noa mai ka te
katinga a nga tamariki Hoia i te Waipiro,
hei Ture mo ratau, me te mahinga i te Pire
whakapai marae, ara Pire kiore, "tahi marae
ngakau hoki" kaati i hoki mai ahau, i te
hui a te Taihauauru, ko te mutunga tenei e
noho nei te tangata, ko te tino mea nui kai
roto ia au ko te kupu ake a Taitoko, "ko te
morehu tangata, me te morehu Whenua" e
Wi he kupa nui tenei, kaati ko te morehu
tangata tenei, e noho nei i roto i te Whare
nei, era au e puta ki runga ki te motu nei,
ki te torotoro haere i nga Iwi. Kua tae mai
a Timi, a, kua hoki, ko te take tena i patua
atu ai e au te Waea kia waiho atu te hui, kia
haramai koe i te taenga mai o Timi, me nga
mema, kia au hoki ko te. tangata tenei, i
pataitia ra e au, ki nga Iwi i hui mai ra i te
ra o te Kotahitanga i te tau 1898, ara, ko te
korero a nga kaumatua, he Ika tenei motu,
a Aotearoa, na reira au i karanga ai ki nga
Iwi i hui mai i taua ra, haere mai tapahia te
upoko Ika o te motu nei, kore rawa tetahi
tangata i kaha ki te ki mai kia au, mana e
tapahi te upoko Ika o te Motu nei, kaati na-
ku ano i ki maku ano e tapahi te upoko Ika
o te Motu, me hono e au ki te upoko tangata
koia tenei ko te Kawanatanga, ko te upoko i
kiia ra e au maka ano e hono ki te upoko
tangata, ko Timi hoki, ko te Maori tuatahi
tenei i noho hei Minita rao to taha Maori,
tenei ko aa te Timi Kara, hei whakatakoto i
nga take a te Minita mo te taha Maori, ka-
. ati tena.
Mo te Pire Pitihana a te Kotahitanga e
tonoa mai nei kia Haina atu, ko taku kupu
mo tera tono kaore a Heke raua ko Ngata, i
tae mai ki te whakamarama i tenei Pitihana
"Pire Poari," kaore au e haina, kua tuhitu-
hi noa ata au ki te "Pire Poari" ko taaku i
tuhituhi ai kua tuhituhia, ko te kupu tenei
a nga Morehu, o te Rohe Potae, ka mutu.
Kei runga ko Peni Ta Uamairangi, he
whakautu i nga whai-korero a nga Morehu,
tena koutou tena koutou, te Tai-hauauru,
haere mai ki to Marae, haria mai te aroha o
te hunga mate me te aroha kia Taitoko, he-
oi nga mihi, i haere mai an ki le tono kia
koutou kia haina ki te Pire a te Kotahitanga,
otira kai a koutou ano te whakaaro.
Wi Pere, i whakautu ano ia inga kupu mo
raua ko Peni, engari taku tino haramai kia
kaua koutou e haina ki te Pire a te Kotahi-
tanga, kaati i whakaae nga Morehu kia kaua
e haina ki taua Pitihana, kia marama rano i
te Iwi, katahi ano ka haina.
Ko nga whakamarama whakahe a Wi, mo
taua Pire, mo tenei putanga e heke iho nei
ka puta atu ai.
TUPAPAKU.
Te Tamaiti -a Ihaka Whakaka kua mate.
Te Tamaiti a Arapata te Maari kua mate.
Te Tamaiti a Peehi Heemi kua mate.
Kua pangia a Ahere Hohepa e te mate
Piwa i Awherika.
Koi wareware rawa koutou ki te titiro ki tenei
wahi, ara ki tenei kupu, ki te nui nga -korero
ka mau tonu ki te 8 nga wharangi, a ki te iti nga
korero kahoki ano ki te 6 nga wharangi, a me te
titiro iho ano hoki ki te Tauira poto onga Ture,
ara ki te Ture1, ko te utu mo te pepa ote "Puke"
i te tau, 10/-moni, kaore ite 10/-Pane Kuini, a
me te tango hoki a te tangata ite pepa hei te tau
anake kaore e hoki iho, heoi kia mau i roto i o I
koutou ngakau enei kupu. "Te Puke." I
KAHORE E TAU TE HEE, KI NGA KAI-MAHI
O "TE PUKE," ME To TATAU NUPEPA Mo
NGA WHAKAAKO, ANGA RANGATIRA TAANE, WA-
HINE, E TUKUA MAI ANA KIA PANUITIA E
"TE PUKE KI HIKURANGI," OTIRA KIA TUPA-
TO ANO KOUTOU, KAUA NGA KORERO KINO.
MARAMA-TAKA O TE "PUKE."
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga I
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita- 8
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Pepuere. Taite 15. Ki te Wenerei, 28.
Maehe. Taite, 15, Ki te Hatarei, 81.
Aperira. Mane, 16, Ki te Mane, 80.
Mei. Turei 16, Ki te Taite, 31.
Hune, Paraire, 15, Ki te Hatarei, 3O.
Hurae. Mane, 16, Ki te Turei, 81.
Akuhata. Wenerei, 15, Ki te Paraire, 81.
Hepetema. Hatarei, 15, Ki te Hatarei, 29.
Oketopa. Mane, 15, Ki te Wenerei, 31.
Noema. Taite, 15, Ki te Paraire, 80.
Tihema. Hatarei, 15, Ki te Mane, 31.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TUKE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TUBE 8.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Na Te Etita 6 "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.