|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 9. 15 July 1900 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 9, O TE TAU TUATORU.]\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA. HURAE MANE 15th 1900. [Wharangi No. 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA.]
TE NGAKAU POURI.
MO TE MATE URUTA.
Tari o te Hekeretari o te Koroni, Poneke
Mei 1900. Ko te mate kino whakaharahara
tenei nana i horomi te tini te mano o te ta-
ngata, o Asia, engari i roto i nga tau kua
pahure tata ake nei, kua pa mai ki etahi
takiwa o Polynesia, o Adelaide, o Queensland,
o Sydney, a i naianei kua whakatata mai, ki
Niu Tireni. He paruparu no nga whare me
nga kainga, te putake mai o taua mate, na
reira ka taea ano te arai. Heoi kia taea ai
te arai taua mate, ka tika ia tangata ia
tangata, Imi atu ki nga ropu takiwa ki te
whakakotahi i a ratau, ka tahuri ki te wha-
whai ki te peehi i nga paru kino, rae nga
mea naunga, ine nga mea piro, a me tino
kaha me tino kamakama hoki ratau ki te
mahi kia kore atu ai nga mea paruparu me
nga, mea kino, i roto i waho hoki o nga
whare, me nga wahi katoa ano e nohoia ana
hei kainga. Kia ma kia pai hoki nga kai, a
kia pera ano hoki te wai iau. Kei nga wahi
ma, kore paru, kore piro, e kore tana mate
uruta e toro ki reira, tena ko nga wahi paru,
' kino, haunga, he kainga tuturu tena nona,
kei kona ka puta tona kaha, i whiwhi ai ia i
tona ingoa whakawehiwehi kua tapaina nei
ki a ia. Ko taua mate he ngarara meroiti
rawa nei. ma te karaihe anake e kitea ai e te
kanohi, a piri atu ai i te tangata ki te tanga-
ta, i te tangata ranei ki te kiore, i te kiore
ranei ki te kiore, a i te kiore ranei ki te tanga-
ta, toro haere ai taua mate, ko taua mate e pa
ana ki te tangata raua ko te kiore, a i runga i te
nui o tona pa ki te kiore ka, riro ma te kiore
e tiri whanui ki te tangata. Ko te mea nui
hei tirohanga ko tenei, mehemea ka tupato te
whakahaere, ruarua noa iho nga mea e pa-
ngia ana o nga kai-tiaki turoro e mate ana i
taua mate uruta.
Ko nga purapura e rere atu ai taua mate -'
uruta i tetahi tangata ki tetahi tangata, e pi-
ri ai ranei i te tangata ki te kiore, i te kiore
ranei ki te tangata, e puta atu ana i roto i te.
mimi, i te roke, i te huare ranei o te turoro,
ka piri ano taua mate me ka riro ake i roto
i te ha o te tangata i te wa ka maroke aua -
mea paru, kino, piro, e kiia ake ra, ina uru
ranei ki nga kai ki te wai ranei e inumia a-
na, he mea piri mai ranei ki nga ringaringa
i te raweketanga i tetahi mea kua pangia e
taua mate, he mea ata werowero ranei te ki-
ri i uru ai taua mate, he mea ngau ranei na
te ngarara i uru-ai, a he mea ano i uru ma te
kiri o nga kapukapu o nga waewae. Otira
kaore e kitea ana nga paruparu o taua mate,
i roto i te kakawa o te tangata. Tetahi ano
whakamakeretia ai e te kiore taua mate nei, i
roto i tona roke piri mai ai ranei i ona mate
koroputaputa, ki nga kai ki nga miiti, ki
runga ki nga mea taka-kai ranei, ki era atu
mea ranei o te whare, na kona tere tonu te
piri ki te tangata. Ko nga kutu nae nga
puruhi o te kiore, me era atu ngarara e
*
ngooki ana ma runga i nga roke me nga
mimi o te kiore, ma runga ranei i nga pirau
i heke iho i ona mate, ka ai ena katoa hei
tiri haere i taua mate uruta e pa atu ai ki
etahi.
MAHI TUPATO HEI ARAI.
Me ara te pakanga mo nga kiore katoa, i
naianei tonu. Me patu katoa atu nga kiore,
i roto i nga whare, i nga kauta i nga pataka,
kaua rawa e taea atu e te kiore nga kai, me
tahutahu nga karukaru ki te ahi, a me horoi
nga pueru kia ma, kia pai te taka i nga kai
ka toa, kia pai rawa te ma, kia para kore nga
mea katoa o te whare, me whakatuwhera
nga whare kia tae atu ai te hau pai ki nga
ruma katoa kia whitingia ai hoki e te ra, kia
pai ano te tiaki i te tinana kia ora pai ai, me
tere te ope atu i nga roke me nga wai paru-
paru o te kainga ki rahaki noa atu, a me ata
mahi ano hoki he wai pai mo te kainga.
Ko nga kiore mate e kitea ana e takoto
ana me tere tonu te ringiringi ki te karetini,
ki te wai wera ranei, kaua e pa te ringa,
engari me kapekape te hapai atu ki runga
ki te ahi kia pau atu.
A kia kore ai te kiore e noho i nga whare,
kaua rawa e waiho kia takoto noa nga ko-
ngakonga kai, hei to atu i nga kiore ki reira,
nae hanga kia tino kaha nga kapata takoto-
ranga kai, kia kore rawa e taea e te kiore,
me hanga rawa a roto ki te kapa maitai, ina
mutu te kai me tere tonu te horoi i nga pu-
reti, i nga kapu, me nga mea taka kai, o te
kitini, a kaua e waiho kia taipu ana mo te
ahiahi horoi ai. Kaua e rukea nga kongako-
nga me nga maanga kai ki tua o te whare,
ki te marae ranei o te kainga, ki nga rori
ranei o te kainga, ki nga whenua ranei e piri
ana ki ta kainga, engari me. whawhao mari-
re ki roto ki nga paaki, he mea ata hanga,
kia kore rawa ai e taea atu e te kiore. Kaua
he heihei e whakanohoia ki te kainga, note-
mea ko a te heihei mea e kai ai he kai ano
hoki ena na te kiore. Ata tirohia nga awa
poka me nga paipa kohatu rerenga mo nga
wai paruparu o te kainga kia pai tonu ai te
takoto, kei uru atu ma reira te kiore ki roto
ki te whare. Me purupuru katoa kia kapi ra-
wa nga waahi puare o raro o nga waara o te
whare kei uru atu nga kiore ma reira. Kia
pai rawa te tahi i te iari o te whare kia tino
kore ai he mea paruparu o reira, tae atu ho-
ki ki nga tepara hoiho, mehemea ra he pera
kei reira; ko nga kai ma te hoiho me wha-
whao ki roto ki nga paaki kia kore ai e taea
e te kiore. Kaua ano hoki e waiho nga, kiore
ina kitea e noho ana i roto i nga awa poka i
roto ranei i nga rerenga mo nga wai parupa-
ru o te whare, me patupatu katoa ka tahu ki
te ahi, he karetini he ta hei hoa mo nga wahie
kia tino pau ai te kiore i te ahi.
ETAHI MAHI HEI PATU I NGA
' KIORE.
Me paitini.—Koia nei tetahi paitini. Kia ru-
a waahi arsenic ma, kia Kotahi waahi otimira,
ka whakakakara ki te hinu, rhodium, ki te
aniseed ranei, ka whakauru he awe ahi hei
whakapango. Kaua tenei paitini e hoatu ki
runga ki te rohi kua oti te pani ki te pata
kei kainga pohehetia e nga tamariki, engari
me whakaranu ki te wai ka pokepoke ai. Me
whakatu nga tawhiti hei hoa mo te paitini.
ETAHI ATU TIKANGA.
Me auau tonu te titiro haere a nga Kai-
titiro i ia Whare i ia Whare, kia tere ai te
kitea me te whakakore atu o nga waahi kino,
ma nga Ropu takiwa tenei mahi e whakahae-
re. Ko nga awa poka me nga paipa kohatu
ranei, e mahia ana hei rerenga mo nga wai
paruparu, me tanu, a, me maka he Raima
(chloride of lime) ki roto. He mea pai te
haawhe pauna Raima ki roto ki te karani wai
kotahi, ka horoi i te Wharo ki tera, hei patu i
nga mate o roto i te Whare. Ko nga paru-
paru katoa e o pehia ana i nga taone, me tere
tonu te tahu ki te ahi. Kaua e whakaaetia
kia haerenga tangata kia Whare kohikohi ai
i nga karukaru tawhito, wheua, pukapuka,
tini, me era tu mea katoa. Me hohoro te
whakaatu ki nga Roopu takiwa ki nga Pirihi-
mana ranei e nga tangata whai Whare, ina
kitea ranei e ratau, he nui te matemate o
nga Kiore, haaunga ia nga Kiore e matemate
ana i te patini, i nga tawhiti ranei.
KUPU WHAKAMUTUNGA:— E tika
ana ano i runga i tetahi ahua kia kaua e
wehi noa iho nga tangata ki taua mate Uru-
ta, notemea ahakoa tae mai taua mate Uruta
ki tenei Koroni, e kore e nui haere mehemea
ka whakahaerea tikatia nga mahi kua oti
ake nei te tohuttohu. Engari ma te tere a-
nake o te whakahaere raua ko te pau katoa
o te whakahaere o nga tikanga kua tohuto-
hungi ake nei, e taea ai te taami taua mate
kia kore ai e nui haere.
J. G. WARD (TE WAARI.)
Hekeretari o te Koroni.
Kia "Te Puke Ki Hikurangi," Tena koe,
te Maunga i whakamahuru ai nga morehu o
nga Tipuna, i ora ai te kakano ote kiri nei,
ka kiia i roto i enei whakatupuranga he
Maori te Ingoa. Haria atu ra nga kupu nei
hei kata, hei whakahawea iho ma nga whanau-
nga, he maha te tangata o nga Iwi nei o
Ngapoutama o Pamoana, he maha hoki i
haria atu e Te Aotea Tima hou ote awa o
Whanganui, ara, o Ngawairiki, o Ngatiapa,
o Ngatihau, o Ngaatitupoho, no Ngaatiruaka
etahi, no Ngaatikura etahi, no Te Arawa, no
Tuhoe, no Apanui, no Rongowhakaata, he
hui hoki na te Ringatu i tenei ra, i te 1 o
Hurae, kaati ite mutunga o nga mahi karakia
a te hahi, a ite 20 meneti te paahitanga ote
8 ote po ka tonoa e Te Aohau, e Rangitahua,
kia tu a Eruera Te Kahu ki te panui i nga
putake a Timi Kara i korero ai i te hui ki
Turakina, kia rongo a Ngaatiapa, a Ngapou-
tama me Ngaatihau, otira nga Iwi . katoa,
engari e takoto mamae tonu ana a Te Kahu
i roto i ona paraikete, o te taenga atu ano ite
paraire, po noa ao noa, po noa ao noa, ite
rahoroi po noa ao noa, ite ratapu po noa ho-
ki, ka whakahaua e nga Iwi nei kia ta ki
runga panui ai, whakamarama ai hoki i nga
putake e whai ake nei, ite mea koia tonu te
Tiamana ote hui i Turakina, no reira kore
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA. 9, O TETAU 3.]v , TE PUKE KI HIKURANGI, • HURAE -MANE . 16th 1900. . [Wharangi.-No,-2]
1. Ko nga Whenua Maori kia katia ra-
watia te hoko ki te Kawanatanga, ki nga
Pakeha noa ranei.
2. Ko nga Whenua Maori, me riihi mo
te moni e rite ana ki te hiahia o te tangata
110 na te Whenua.
B. Ko te Whenua o te Whanau, o te
Hapu, o te Iwi ranei e hiahiatia ana kia re-
tia, mo te moni i whakaaetia e te hunga no
ratau te Whenua, rae whakatu e ratau etahi
o ratau, ka kiia he Komiti Poraka, hei wha-
kamana, ara, hei haina riihi ano ko te nui-
nga katoa o ratau te mana,' he mea kia whaiti
ai nga riihi, mo te mahi haina Ingoa, ko te
moni reti ma ia tangata e tango ite kai riihi.
4. Ko te tangata ko nga tangata ranei e
hiahia ana ki te mahi Paamu, ka whakatu-
heratia e tenei Ture.
5. Ko te tangata kua Motuhake toona
Karaati kia ia ake te mana o toona Whenua.
6. Ka puare ite Kawanatanga te peeke
tuku moni, ki te tangata, ki te Whanau, ki
te Hapu ranei i raro i tenei Ture, i Itareti
ngawari.
7. Ko nga Whenua "e hiahiatia ana e te
tangata, e te Whanau, e te Hapu e te Iwi
ranei kia rahuitia hei Papa-kainga pumau,
ka whakaaetia e tenei Ture.
8. Ko te Kooti Whenua Maori kia kimi-
hia he tikanga pai, e taea ai to whakangawa-
ri ngi taumahatanga b te riro o te moni.
9. Ko te whakata Kura hei ako i nga ta-
mariki ki nga mahi a te ringaringa.
10. Ko te Pire mo nga Marae kia whaka-
pai i ona waahi katoa.
Haaunga ia te Ingoa o te Pire Poari, he
nui rawa te pakeke o te whakahaere i nga ta-
ke nei, notemea note 20 meneti te pahitanga
o te 8 ka timata te panui, me nga utu patai,
me te tu tonu hoki o nga tokorua a tae noa
ki te rima haora o te ata kaati, ka rite te
whakaae mo nga putake nei, no te mutunga
hoki o te Karakia o te ata ka tu ano a Erue-
ra Te Kahu ki te whai-kupu kia Ngaatiapa,
kia Ngapoutama
Rangitahuahua Whangaehu.
" " Hurae 3rd 1900.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
Tena koe me nga Komiti i raro i a koe,
kia ora tonu koe, ma te Atua koe e atawhai
i nga tau maha, heoi te mihi. E hoa utaina
atu ena kupu ruarua ki runga i to tatau Ma-
unga, hei kawe atu ki nga marae o nga hoa
Rangatira.
1 tu tetahi hui ki Rangitahuahua Wha-
ngaehu, i te marama o Hurae, i te 2 o nga
ra, i te tau 1900, he whakahaere tikanga mo
to ratau Tiamana, mo Hoani Taiaroa, i ru-
nga i te paanga mai o tetahi mamae ki tona
tinana, a, i pa mai hoki te pouri ki ona Ko-
miti, i te paanga o taua raruraru nui ki taua
Hoani Taiaroa, i te mea kua maha ona tau
e tu ana i runga i toua turanga Tiamana, a
me tona kaha ano hoki ki te whakahaere i
etahi tikanga nunui a tenei Iwi a Ngaati-apa,
koia i pa mai ai te aroha ki ona Komiti, otira
ki nga Komiti katoa o te takiwa o Ngaati-apa,
tae atu hoki ki ona hoa Tiamana, me nga
Hekeretari, tirohia ana te mea pai me haere
atu ia ki etahi Moutere haereere ai, me kore
e puta mai tetahi painga ki tona tinana.
Heoi i taua takiwa ano ka whakaturia he
riiwhi mo tona turanga, he mea ata whaka-
tu ano, he Tiamana no te Haahi o Turakina
ko Wiremu Ratana, me tona Hekeretari, he
mea whakahaere kaha hoki na nga Komiti o
Whangaehu, o Turakina, tu ana ko Uru Te
Angina Te Hunga-ote-rangi, hei riiwhi mo
toona turanga Tiamanatanga.
Heoi ano.
Hiroti Haimona. Hon. Hekeretari
Naku i tuku atu, Wirihana Karanga.
Kaiwhaiki
Hune 26th. 1900.
Na Whanarere
Mangawhio Hune 16th 1900.
Ki te Etita o te "Puke. Ki Hikurangi"
Tena koutou te mahi maina i to tatau
taonga, ia te "Puke" heoi te mihi.
Tenei tau reta kua tae mai ki a au, otira
kia matau katoa, mo taku reta i tuku atu ai
ki te Tari o te "Puke Ki Hikurangi," he mea
atu tenei na matau, kia utaina atu tenei ta-
ngata a Ruera Te Naihi, ki runga ki te "Pu-
ke Ki Hikurangi" hei whakapiki i a ia ki ru-
nga. Na matau na Ngaati-Mahaki i hoatu a
ia ki mua i o matau aro\_aroaro hei Rangatira
mo matau, notemea kua ngaro katoa o ma-
. tau Kaumatua ki te mate, no konei matau i
mahara ai, ki tetahi tangata mo matou, koia
tenei ka hoatu nei. ki runga ki a te "Puke Ki
Hikurangi."
Naku na tetahi tangata o roto o te Whare
o Tahu-Potiki, e kiia nei ko Ngaai-Tahu.
Na Hakopa Kapo.
Ruatoki.
Hune 1 1900.
Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
tena koe he nui te pouri me te mamae i roto
i tooku ngakau, mo nga whiu taikaha i pa
ki te rohe o te takiwa porowini o Akarana,
ara, ki te rohe o Tuhoe.
Tuatahi he hukapapa no te tau 1900 kaore
he kai i ora mate katoa, a tonoa atu hoki he
rori hei oranga mo nga mea i mate nga kai,
a whakaaetia ana e to tatau Paremata, kaati
tena.
Anei tetahi he waipuke i puta i te 29 o
Mei, ngaro ana a Ruatoki katoa, mate Kaa-
nga, mate Hipi, mate Poaka, mate Hoiho,
mate Kau, mate Riwai.
Na i te ata o te Turei ka haere au kite mau
i aku Hoiho ki te taiepa, e ua ana, ka moe
ka ao ake te ra, kua timata te puta o te wai,
ka mahara au he hanga mai nei, tae rawa a-
ke ki te tina kua ngaro katoa nga tahuna,
kua tae mai te pouri kia hau, mo aku Hoi-
ho, me aka kai, po rawa iho kua kore he wahi
maroke o te, taiepa o aku kai me aku Hoiho,
i roto i te wai kai . nga kaokao te wai, ko te
kuao e kau tahoe ana i muri ite katua, kata-
hi au ka whakamomori kia mate hoki au nao
aku taonga, ahakoa puritia au kaore au e
rongo, kakau tahoe au tae pea ki te 15 tiini
taku, tahoetanga, ka mau aku ringa kite peka
o te rakau ka piki au ki runga ki te waahi
maroke, ka roa au e noho ana ka kau ano au
a ka tae ki aku Hoiho, ka eke au ki runga,
katahi ka hurihia kia rere i runga i te kare o
te wai, ka kino te kau hoe o te autaia Hoiho
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 9, O TE TAU 3] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 16th 1900. i [Wharangi No. 3]
ra to Poaka, ka tangi te tangata nei i konei.
Kore rawa he kai i ora, ko nga mea ano
kua tangohia noatia atu i mua o te mahia-
nga Komihana i ora ena.
E hoa e "Te Puke," mau e tuku atu kia
te Hetana Pirimia, whiti atu ki te Waipou-
namu, hei titiro iho maaku Whanaunga, he-
oi ano ko te ao o te rangi kia tirohia ake, hei
nga ata ka oho ake Ka puta ki waho o te
whare ka huri te titiro ki te taha whakawaho
puta ana te auahi o te ahi, na te Pakeha
anake kore ana a te Maori, no reira i tika ai
te whakatauki nei, ka kaa Tauanui ka roroku
o Tere, te ahua o tenei whakatauki, he paa
taua a Tauanui, he paa taua o Tere, i te wa
e patu tangata ana, ka hurihia e te taua ko
Tere i te ata po, te ohonga i te ata kua kore
e kaa mai te ahi o Tere, kaa ana ko Tauanui
anake, na e rite ano ki tenei mate, heoi e te
"Puke" kaua koe e hoha notemea he mate.
Ki a te Rahari Hape, e noho mai ra i Wa-
ikekeno, tena koe tenei kua kite iho i nga
whakapapa o a taua Tamariki, kanui toku
mihi iho, engari ko to ara kia Tuhoe kia Ta-
ane Moeahi e ahua tohipa ana, mehemea kia
haere iho ia Rongo-whakaata kia pera te
haere iho, i tae au ki Opotiki ka hoatu e au
kia Titia kia Tupara otira kia ratau katoa he
nui ano te riri kai au a Meretiana e noho
ana na to tuakana.
Hou Te Pouwhare.
Porangahau.
Hurae 8th 1900.
Ki te "Puke Ki Hikurangi," tena ra koe
te tangata tuku i nga mihi ki nga Iwi katoa,
ka kite iho i nga mate o ia waahi o ia waahi
o kona o konei hoki, tena ra koe, me ou hoa
katoa kia ora, heoi nei nga mihi. E "Puke"
katahi ano au ka tuku reta atu kia koe, no
taku kitenga iho i te panui a Heta Matua,
mo te ohaki a Tewhero Tuhinga i tona ma-
tenga, he ahua ngaro no etahi o nga kupu,
kaati maku ano e ata tuhi atu kia pau katoa
ai, i te mane i te rua tekau matahi o Mei
nei, ka korero a te Whero kia Heta Matua
raua ko Tipene Matua, kanui ano matau i
i reira e whakarongo ana, ko Arapera Tipene,
ko Taketake Tipene, ko Waimarama Puhara,
ko Miriama Hineinukua, ko Aperahama te
Whero, ko Paranihia Wahine a te Whero,
ko ahau hoki ko te tangata tuhi i nga kore-
ro a te Whero, ko Waimarama Puhara, koia
tenei ana kupu aku tamariki atawhaitia, i
tenei kupu ana ka tangi, ka roa ka korero
ahakoa aku tamariki, kai waho atu i au
aku mokopuna atawhaitia ahakoa nga rawa
kore nga pani nga manene, kia kaha te wha-
katopu i a koutou, ahakoa puta atu ki waho
whakahokia mai kia topu, korua ko to taina
me o korua taina, ka mutu tenei ana, katahi
ano ka ahu mai tana kupu kia maua ki ana
tamariki ake, taku hoa atawhaitia, taku hia
o Mangamaire Poraka, kia rima tekau eka
Porangahau Nama wana kia rima tekau eka,
hei maharatanga maku ki taku hoa, tenei
waahi e noho nei tatau, kaua taku hoa e puta
atu ki waho, ko te nuinga atu oku hia kia
korua ko to tungaane kaia korua tena ka
mutu aku kupu i konei, i te taite hoki ka
mate, i te 24 o nga ra, koi ana te tino tika-
nga o ana kupu, kaati e te "Puke" he nui
atu toku ngakau mamae mo te ahuatanga
o tenei tu o te mate kaore ano he tau pai ki
konei tera atu Hurae, ko Rawinia Tukeke,
te Hurae o muri mai ko Eraihia te Moko,
raua ko te Waipuna, te Hurae o muri mai
ko Wi te Rangi, ko tenei no Mei nei ano, he
hanga whakamataku ki nga morehu i mahue
ake, kaati nei nga kupu hei utanga utu mau
koi hoha koe, katahi ano hoki au ka tuku
panui atu, ka mutu i konei.
Na Maata Te Heipora.
Hoorotaraipi Whare Runanga.
Tiniwaitara Turakina Hune 11 1900.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa tena koe te kai hurihuri i te ha-
ramu o to tatau Manuao, kia tika ai te rere
ki nga marae i moea ai te mata-hi-taua, raua
ko te mata-hi-tuna, te taringa kai korero ra-
ua ko te taringa papa, kia ora i raro i nga
mahi tohu a te Ariki.
Heoi te mihi.
Kia pai koe ki te uta atu i nga kupu, me
nga putake, ka tuhia ki raro iho nei.
. I ta te hui ki te Hoorotaraipi Whare Ru-
nanga, ko nga Iwi i tae ki taua hui, Ruanui,
Rauru, Whanganui, Ngawairiki, Tuwhareto-
a, Maniapoto, Ngaati-waewae, Pikiahu, Ha-
uiti, Ngaati-whiti, Ngaati-tama, Kauhata,
Ngaati-pare, Ngaati-raukawa, Ngaati-tura-
nga, Rangitaane, Muaupoko, Hamua, me
etahi atu Hapu e huaina ana he Ingarihi, he
Kotarani, he Airihi, he Tiamana, me etahi
atu Iwi, hoi atu kia Ngaati-apa, kaati, te ti-
no mohio o nga Iwi, tera, e tae mai a te Pi-
rimia Waari, raua ko Timi, me etahi o nga
Minita me nga Mema, no reira te tino hihi-
ko o nga Iwi, kia tino rongo i te kupu a Ti-
mi Kara, raua ko te Waari, me Tamahau
Mahupuku, no te taenga mai o te Waea, e
kore raua e tae mai, nui atu te pouri o nga
Iwi, he ahakoa, i runga i te kaha o te Iwi
na ana te powhiri, ki te tono tonu kia tino
tae mai a Timi, ma ana tonu ano e tino wha-
kamarama nga ritenga mo te Pire Poari, ha-
unga te Pire Kiore, katahi ka mahara a Timi
Kara, akuanei raruraru ai ta ratau hui ko to-
na Iwi ko Ngaati-apa, patua mai ana e eia te
Waea ka tino tae mai ia i te Wenerei, te 13
o nga ra o Hune 1900. Tae tinana mai ana
a Timi ki te marae i hui ai nga Iwi, kai te
rere nga Haki, ara, ko te Haki i runga ko te
Uniana-Tiaki o te Kuini, ko te tohu aroha
pono tenei a te Hetana Pirimia o te Kawa-
natanga o te Koroni o Niu Tireni, mo te pi-
ri pono tonu o tenei Iwi kia te Kuini, mai
ano o te tau 1840, tae mai ki te tau 1849.
No reira ka tukua mai taua Haki, raro iho
ko te Haki tawhito a Kawana Kerei, raro iho
ko te Aurere-tanga o te Iwi Maori o te Kuini,
raro iho ko te Hunga-o-te-rangi, he Haki ta-
ua, heoi tena. Ko Tamahau kua noho ke ki
te marae, ao te po ano i tae mai ai ki te tao-
ne moe ai, no te ata ka tae mai ki te marae,
me te powhiri nga Iwi me te pupuhi, me te
ara noa atu te Umere, ia waahi, ia waahi, i
te nui o te tangata, no te 3 karaka, ka tae
mai te Keepa hari mai i a Timi me tona He-
keretari, a nui atu te powhiri a nga Iwi, me
te harakoa, ka tae mai te autaia nei a Timi,
ara, te Whaiaipo a tena Iwi, a tena Iwi.
Ka uru ki te Whare ka tu nga Rangatira
ki te naihi kia Timi raua ko tona matua ko
Tamahau, engari kua mutu ke te mihi tua-
tahi a nga Iwi mo Tamahau i te marae, heoi
nui atu nga kupu whai-korero a nga Iwi,
mo nga mahi a Taitoko me ona hoa kua
ngaro atu ra ki te po, i te 5 karaka ka nuku
te Whare.
Ka mutu te hapa me te Karakia, katahi
ano nga Iwi ka hui ki roto i te whare, kore
rawa i uru noho ana tetahi ki runga i tetahi
te ahua ki te titiro atu, tae atu pea ki te 800
rau i uru ki taua whare, nui atu i te marae,
me te mahau o te whare. Ka timata ano te
korero, ko te whakaaro hoki o nga Iwi ka
hoki tonu a Timi i te nui o te raruraru o te
Paremata, no reira ko te ahua o te korero he
pupuru i a Timi kia noho, mea mai ana a
Timi ae, me noho ia nao te Tereina o te
hawhe-paahi o te ono karaka o te ahiahi o
te Taite ara ana te umere, me te tai Moana
te haruru o te tapuae o te tangata, te mutu-
nga o nga umere me te pakipaki, ka tu a
Timi ka mihi ki ona Iwi Maori, me te nui
hoki o tona koa ki te nui o te tangata, ka
mutu ana kupu mihi. Katahi ia ka tahuri
iho ki tona lwi ki a Ngati-apa ka mea. E
taku Iwi a Ngati-apa be Iwi whanoke, mo-
hio, i mahara au i waiho ake e au te kai ki
taku Iwi, Ka tae mai te manuhiri ka whangai
ki te kai, ko tenei e pai ana kua tae mai nei
te Mema o Ngati-apa, kaati maku tonu e
whangai he kai ma te manuhiri, katahi a
Timi ka tahuri ka whakamarama i te ahua
o tana Pire me ta te Kotahitanga, i runga
i te mahinga a Heke raua ko Apirana, katahi
ka panuitia mai te whakaupoko o taua Pire,
me te ki mai ano a Timi koinei tonu e te Iwi
te ahua o taaku, ki taku mohio katahi ka oti
i te mea kua whakahangaitia e Heke raua
ko Apirana kia rite ki taaku, no reira ahau
i mea ai pai rawa me tae mai a Heke raua
ko Apirana apopo, kia mohiotia atu te nui-
nga o nga rarangi o te Pire, ko reira tino
mohio ai tatau e nga Iwi ka tino pai te wha-
katikatika, heoi ra e nga Iwi, me penei ake
e au, kua tino mohio ahau konei tonu [te
ahua o te Pire, waiho kai te otinga mohio
ai tatau, ko tenei e nga Iwi takaia kia kotahi
te paraikete, ko nga tautohe me nga whaka-
tikatika hei roto, notemea ko te Pire ka pahi
tonu i tenei Paremata, ki te rere atu etahi
Iwi ki waho waiho atu, notemea ka tuhera
tonu te hoko, ko reira haere ai a ka kite i te
raru katahi ka ahu mai, otira nui ata nga
kupu whakamarama a Timi, ka noho iho a
Timi, ka tu a te Ratana. Whakarongo mai
e nga Iwi kua huhia mai e te Minita te para-
ikete taku kupu, tomokia kia kotahi te ka-
kahu haere ki roto pakanga ai, whakahe ai,
whakatika ai, ko au ko Ngati-apa kua uru
ki roto pakanga ai, i te mea kua kotahi te
moenga ano he teina he tuakana i roto i te
kakahu kotahi. Kaati e te Minita pai rawa
te kupu a Heke raua ko Apirana, kia nuku
te hui mo apopo, kua pai kua tae mai nei
koe me to matua me Tamahau, kua rongo
i nga kupu a nga Iwi, notemea nui rawa te
pouri o nga Iwi, mei kore koe e tae mai penei
kua pakaru nga Iwi kua kore e oti te kupu
i kiia e tatau i te hui ki te Takurua, i te 22
o Mei kua hori ake nei, heoi nui ake nga
kupu a te Ratana, kaore e taea W. Hipango,
he nui ano nga kupu a Waata mo runga i
nga kupu a Timi ano te ahua o te Pire a te
Kotahitanga, otira i mea taua kupu kua kore
he kupu maku ma Whanganui, naku hoki te
Pire i runga i te teepu, engari me penei ake
e au taku mahara nae whakarapopoto a tatau
kupu kia tere ai te oti, me whakarite he Tia-
mana, ka tu atu a Timi ae ko Waata Hipa-
ngo tonu he Tiamana, ka mea etahi ko te
Ratana, ka mea a Hipango ko Eruera te
Kahu hei Tiamana, paahitia ana, katahi a
Eruera ka haere ki te nohoanga Tiamana,
katahi a W. Hipango ka tu mai ka panui i
nga rarangi o te Pire, o te whakaupoko a
mutu noa, ka mea atu a Timi koiana katoa
aua rarangi, koira tonu nga mea tika ki te
titiro atu, heoi riro ana ki te Tiamana maana
e patai a pau katoa aua rarangi kotahi tekau
o roto i te Poari. Ko te Pire Kiore ka tekau
matahi, ko te hui ki Papawai ka tekau ma-
rua. Otira i te mea e patai ana mo nga
rarangi o te Pire, haruru ana te whare i te
ae mo te pai o aua rarangi, ka mutu. Ka
tu a Timi ka mea ki nga Iwi, whakarongo
mai e nga Iwi he ra ano ta maua ko Tama-
hau kai Papawai, ko te ra o to tatau Kuia
i eke ai ki runga ki te torona o ona matua
me ona Tipuna, a kua waiho nei hei tauira
nui mo nga tamariki Hoia o Wairarapa, ko
a te Paraire te 22 o Hune e heke iho - nei
taua ra, me haere ake etahi o nga Kaumatua
me etahi o te Iwi. Heoi ka noho ia, ka tu
etahi o nga Iwi ae, ka oti tera kupu. Ka
hoki a Timi raua ko Tamahau ki te moe.
Heoi ko te mahi a nga Iwi he rapu he
koa ki te otinga o te taonga uaua, e mahia
nei e nga Iwi nunui o nga Motu e rua, kore
rawa i oti, no te hui a te Iwi iti nei a Ngati
apa oti ana, koia nga Iwi ka rapu. Heoi kia
ora nga hoa i tae nei ki Turakina, kua kore
i pau katoa a koutou korero, i pau aku pepa
no konei nui noa atu te waahi o te hui me
nga kupu i toe, he ahakoa me tango haere
i nga kupu nunui. I te mea ka hoki mai a
Timi raua ko Tamahau ki te whare, ka ti-
mata te taupatupatu o nga kupu a nga Iwi,
i te mea kua tango tena Iwi i taana, tena
Iwi i taana, pau katoa nga Iwi ki te hopu,
ka mea tena Rangatira me hari tana peke
ki tona Iwi nae ona Hapu, ko etahi o nga
Iwi ka mea whakaotia i konei, notemea kua
kore he Iwi i toe atu he oti nei anake, ka
mea etahi taihoa, kia puta mai te tamaiti
nei me ona ringaringa me ona waewae pera
te ahau o nga Iwi. Otira ko Whanganui te Iwi
i nui, tae pea ki te rau, me te nui hoki o nga
Rangatira Tai-tamariki me o ratau Kauma-
tua me mete Porokoru, me Pita Whatitiri,
a nui atu te taupatupatu o nga Rangatira
Tai-tamariki o Whanganui, ko etahi e mea
ana me whakaoti tonu i konei, ko Mete e ki
ana me hoki ki te Iwi me nga Wahine me
nga tamariki, heoi na aua Kaumatua Ranga-
tira i whakangawari whakaotia ana i roto i
te hui. I te mea kua haere atu a Timi kua
noho iho a Tamahau. I te po katahi ano a
Tamahau, ka tahuri ka mihi ki nga Iwi ka
mea, tena koutou e aku tamariki aku moko-
puna, tenei au te haramai nei kia kite i a
koutou i nga morehu. 1 hoki mai au i roto
o Heretaunga i nga hui a Ngati-kahungunu,
kaati he nui no te paku aroha kua ngaro
nga tangata nunui nana tenei taonga, i tenei
ra e te whanau tuatahi rawa taku tae mai,
pono rawa ki te otinga i a koutou ina au e
titiro nei, e mihi nei, kaati ka mauria e au
te taonga a te Iwi, be mea tenei ka rite ki
te kupu a Paora Minita, "te pai o te noho-
anga tahitanga o nga- teina me nga tuakana
i runga i te whakaaro kotahi" nui atu nga
kupu a Tamahau. Kia ora nga Iwi i nga
pito e wha o te Motu.
H. K. Rangitakoru.
Maungapohatu.
Hurae 8th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 9 O TE TAU 3] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 16th 1900.\_\_\_\_[Wharangi NO. 4]
pa tena koe, me tou Komiti nui katoa, e no-
ho huihui mai nei i roto i te ruuma tapu o
te aitanga-a-tiki, ara, i roto i te Waotapunui,
a, tena maku e penei ake, ko koe tonu te Ha-
rakeke tukura nei naana nei i noho te kopua,
i moe ai te Taniwha, ara, te taonga o te ao
katoa o te Iwi katoa, te matauranga me te
mohiotanga, koia ra tena, e hoa tena koe kia
tau te rangimarietanga o te Atua kia koe me
toou ruuma Rangatira katoa, e hoa tena ra
koe, kei hoha koe ki te nui rawa o enei kupu,
tooku hiahia e hoa me tuku atu e koe aku
kupu ruarua nei, hei titiro ma te ao katoa,
hei taunu ma nga Iwi o nga Mota e rua nei,
tenei taonga he nui tooku miharo na tenei
taonga ka tata an ki te rerenga o te ra, ki te
toonga o te ra, ka kite au i te hua o nga kai
o roto o te "Puke" kotahi, koia tenei ko te
Whakapono, ko te Tumanako, ko te Aroha,
enei e toru na, ko te mea nui rawa o enei ko
te aroha, maaku e penei ake kaore e puta
noa mai he oranga, ma te Inoi anake ma te
nohopuku, e hoa mooku tonu tenei kupu he
tono naku i o ara mooku i to mohiotanga mo-
ku, e hoa tena koe te uri o nga tangata kua
ngaro atu ki te po, waiho. ake te uri ko koe
i te ao, he tangata iti au a, Taiturakina e
tono atu nei. Heoi ano na to hoa aroha nui
atu kia koe.
Na Taiturakina.
NGA AWA-KARI WAI O TE TAKIWA
O MOROA, O TE PITO WHAKA-
TE TONGA O WAIRARAPA.
Tenei ka panuitia i raro iho nei etahi
Tekihana o te Ture o nga awa karinga wai.
He mea whakahau na te Kaunihera o te
Para o Kereitaone, kia mohio ai o ratau hoa
Maori, ki nga ritenga e pa ana ki aua mahi-
nga wai.
Tekihana 42. E whai-mana ana te Ka-
unihera ki te whakahaere i nga ritenga i raro
iho nei, i nga wa e whakaaro ana te Kauni-
hera ki te whakahaere i aua ritenga e pa nei
ki nga awa karinga wai:—
(1) Ki te haere ki runga i nga Whenua
kua oti nei he awa kari ki reira he titiro
haere i aua awa kari, me nga whakapuni
wai i runga i aua Whenua, hei whakapai,
hei whakahou, hei tiaki hoki i aua awa rere
me aua whakapuni wai hoki, otira era atu
mahi e pa ana ki aua mahinga wai.
(2) Ki te kati i te rere a te wai i roto i
aua awa rerenga wai, i nga wa e hiahiatia
ana ki te whakahaere i tetahi mahi, hei
whakanui, a hei whakarere he, a hei wha-
kahou ranei, me era mahi e whakahaua ana
e te Kaunihera kia mahia.
(3) Hei whakamutu, hei whakahoki iho
ranei i te rere a te wai i roto i aua awa kari,
hei whakahaere i nga awa rerenga wai, i
roto i te takiwa o aua mahinga wai, i runga
i ta ratau i whakaaro, ai, ki a rite te rere a
te wai ki te katoa.
(4) Ki te kore e rite i te tangata enei
ritenga i raro iho nei:—
(a) Ki te kore e utu i nga moni e tika ana
kia utua i a takiwa i a takiwa ;
(b) Kite kore ia e utu, i te reiti i nga
reiti ranei i runga i tona Whenua, i roto i
te takiwa e pa ana ki nga mahinga wai;
(c) Ki te kore e whakaritea tetahi mahi e
tika ana kia mahia i raro i nga ritenga o
tenei Ture;
(d) Ki te kore te tangata e whakaoti i
tetahi mahi kua oti nei e ia te whakaae atu,
mo runga i te haerenga o te wai ma runga
i tona Whenua;
(e) Ki te takahi i tetahi ritenga o tenei
Ture, o nga Ture apiti ranei, ka ahei te
Kaunihera ki te whakamutu i te rere a te
wai i runga i nga Whenua o enei tu tangata,
kia kore hoki ia e whiwhi i aua wai, kia ea
rano te mea e hapa ana i a ia ;
NGA TURE TIAKI I NGA
AWA RERENGA WAI.
49:— Ki te poka noa te tangata ki te
whakakino ki te wawaahi ka whaka ae ranei,
ka tukua ranei tetahi mea her whakakino, e
pa ai he mate ki aua rerenga wai. Ka tukua
ranei ki meatia tetahi mahi epa ai he mate ki
' nga whakapuni, ki nga keeti tukuanga wai,
ki nga paipa, ki nga piriti ranei o aua awa
wai, ka ahei te whiu ina oti te whakawa,
kia 8 nga. tau ki roto i" te whare-herehere
me te mahi taumaha ano. Kia whiua ranei
e te Kooti .ki tetahi paina, kia kaua e neke
atu i te Ł500 rau pauna, me te apiti hoki ki
tenei nga moni i pau mo te whakahoutanga
i nga waahi i whakakinotia.
50:— Kaua te tangata e maka, e riring
wai kino. ranei, e tukua ranei kia rere ki roto
ki nga awa wai, e metia nei hei wai mo nga
awa karinga wai. Kia rere mai ranei nga
wai kino o nga Whare mahi taonga, Whare
patu Kararehe, Whare miraka Kau, Tepara
Hoiho, Whare Poaka ranei, ko nga kai wha-
kahaere o nga Whare mahi taonga, me era
atu Whare e whakahuatia ana i runga ake
nei, me kaua e maka, e riringi, e tukua ranei
kia rere atu nga mea kino ki roto ki aua awa
wai, ki nga awa rerenga wai ranei, ko te
whiu mo tenei ina Whakawakia; kaua e neke
atu i te Ł100, rau pauna, me te apiti ano ki
tenei whiu, kaua e neke atu i te Ł10 pauna
mo ia ra, mo ia ra, e mar tonu ana taua
hara, i muri iho i te tukunga atu a te Kau-
nihera i tetahi panui hei whakamutu i taua
mahi.
51:— Kaua te tangata e mau, e whaka-
kotiti ke ranei i te rere a te wai i roto i nga
awa rerenga, nga wai ranei, e meatia ana hei
wai mo roto i nga awa rerenga wai, e hoki
iho ai te rere a te wai i roto i au rerenga \\vai,
ki te whakaaetia ranei kia meatia tetahi ma-
hi, hei tango mai i te wai, i roto i aua kari-
nga wai, ma reira e hoki iho ai te nui o te
rere a te wai i roto i aua awa wai.
Ki te turi te tangata ki te whakahau a te
Kaunihera, me te Apiha tiaki i aua awa wai,
ki te whakahoki i te rere a te wai, ki tona
ahua o mua atu o tona takahanga i tenei
Ture, ka ahei kia whiua ia mo te Ł20 pauna
mo tenei ahua hara, me te Apiti ano hoki ki
tenei whiu, Ł10 pauna mo ia ra, mo ia ra, e
tango mai. ana ia i te wai o roto o aua awa
wai.
52:— Ki te turi te tangata kua kiia ake
nei, ina tukua atu he panui e te Kaunihera,
e te Apiha ranei kua kiia ake nei, e whaka-
hau nei i a ia kia whakaritea te rere a te wai
ki tona tikanga, ki te whakakore taua tanga-
ta, a, ki te turi ranei, ka kore ranei e whaka-
rite i te whakahau a te Kaunihera i roto i
nga haora e 24, ka ahei te Kaunihera, i teta-
hi wa o muri mai i te tutukitanga o te 24
haora o te tukunga o taua whakahau, ki te
whakahaere i nga mahi e hoki ai te wai ki
tona tikanga, ki te tono hoki ki taua tangata
kia utua nga moni i pau i taua mahinga,
apiti mai hoki ki tenei, ko te utu whakakino
mo runga i te tangohanga i te wai, a, i te
whakakotititanga ke ranei o aua wai.
53:— ki te meatia e te tangata, a, ka
tukua ranei kia meatia tetahi o nga mea i
raro iho nei:—
(1.) Ka tukua e ia tetahi o nga Paipa, te-
tahi atu ranei, o nga raweke o nga awa rere-
nga wai kua oti nei e ia te whakaae ki te
tiaki kia kino, a ma reira e moumou ai te wai.
(2) Ka whakarereketia ranei te Keeti tu-
kunga wai, ka meatia, a, ka tukua ranei kia
meatia tetahi mahi e rahi ake ai te wai mona.
(3) Kaua te tangata ina kaore ano kia
riro mai i a ia, he pukapuka "whakaae a te
Kaunihera, ki te mau kia riro i a ia he wai i
aua rerenga wai, ka tango mai ranei i te wai
kua oti nei te tuku ki tona hoa, i tetahi atu
rerenga wai ranei.
(4) Kaua te tangata kua oti nei he awa
rerenga wai mona, e tuku kia riro tetahi wa-
ahi o taua wai i tetahi atu tangata kaore nei
ano kia whakamanaia e tetahi pukapuka a te
Kaunihera.
(5) Kaua e meatia kaua ranei e tukua kia
meatia tetahi mahi, e poke ai nga wai o roto
o nga awa rerenga wai.
(6) Kaua e arai e whakararuraru ranei i
tetahi tangata & mahi ana i raro i te mana o
te Kaunihera, e whakarite ana ranei i tetahi
mahi e whai mana ai te Kaunihera ki te
whakahau kia mahia, ka ahei kia whiua enei
tangata mo te Ł20 pauna, moia hara, mo ia
hara, ine te apiti mai hoki ki tenei, nga moni
i pau a te Kaunihera i te whakamahinga, i
nga mate i pa ki nga awa rerenga wai, i ru-
nga i nga waahi kua kiia i runga ake nei.
54:— Kaua tetahi tangata e mea, e
whakahau, e tukua ranei kia meatia tetahi
o nga mahi i raro iho nei.
(1) Kaua e kaukau i roto i nga whaka-
puni wai, i nga awa rerenga wai ranei
(2) Kaua e tukua nga Koati, nga Poaka,
nga Kuihi ranei, ahakoa na ana ake a kai a
ia ranei e tiaki ana, kaua e tukua kia haere
ki roto i aua awa rerenga wai, ki te wawahi,
ki te whakakino ranei i nga tahataha, me te
whakapoke ranei i nga wai o aua. awa rere-
nga wai.
(8) Kaua hei horoia tetahi Kararehe,
ahakoa ora mate ranei, kaua hei horoi wuru
kiri Kararehe, kiri Hipi, a tetahi atu mea
ranei e poke ai nga wai.
(4) Kaua e maka, e riringi, e waiho ranei
a kaua hoki hei whakahaua kia makaia, kia
ringitia, kia waiho ranei tetahi mea, ahakoa
he aha, ki roto ki tetahi o nga awa rerenga
. wai.
(5) Me haere nga Mihini, nga Iniana,
nga Kaata, me era atu mea, ma nga waahi
kua whakaritea hei whakawhitinga mo aua
tu mea, kaua hei haere ma waahi ke atu.
(6) Kaua hei meatia tetahi mani, hei
aukati i te wai e rere ana i roto i aua awa
, rerenga wai, kaua hoki hei tukua nga paahi,
nga purumi, me era atu rakau, tarutaru kino
ranei, ahakoa he aba, he aha, ara, kia marara
i runga i tona Whenua ake ki roto ki nga
awa rerenga wai, ki runga ranei i tetahi
Whenua kua Rahuitia mo nga mahi e pa ana
mo aua awa rerenga wai.
(7) Kaua te tangata e raweke i tetahi o
nga Aukati wai, whakapuni wai, me nga
whare, me era atu mea o te awa rerenga wai.
(8) Kaua tetahi tangata e pokanoa ki te
whakanui ki te whakahohonu, a, ki te whaka-
rereke ranei i tetahi o aua awa rerenga, kia
oti ra ano te whakaae mai e te Kaunihera i
roto i tana pukapuka ki a ia.
(9) kaua hei paru i roto i aua awa wai, a
i etahi waahi ranei e tata ana ki aua awa
rerenga wai.
(10) Kaua hei aukati i nga waahi kua
whakaritea hei • whakawhitinga i nga awa
kari.
(11) Kaua hei wawaahi hei whakakino
ranei i tetahi mea kua waihangatia, kua
whakaarahia, kua waihotia ranei e te Kauni-
hera i runga i nga waahi e tata ana ki
nga awa wai.
(12) Kaua e mau e hiki ke, e whakarere-
ke, e whakakino, i tetahi taonga o nga awa
rerenga wai.
(13) Kaua e meatia tetahi mea kaore i te
whakamanaia e tenei Ture, he whakarahi
ake, e whakahoki iho ranei i te rere; a te wai,
i roto i aua awa wai, ka ahei te whiu i Le
tangata mo te Ł5 pauna, mo ia -hara mo ia
hara, me te apiti ano hoki ki tenei, te utu
whakakino e whakaarotia ana e te Kaunihera
mo nga-moni kua pau i runga i nga naahi
kua kua ake nei.
He mea whakahau na te Komiti.
Komana Piripi. Tiamana.
WHAKAMARAMA
Ko te whakamarama me te whakahe hoki
tenei a Wi Pere mo te Pire a te Kotahitanga,
i kiia ra i tera putanga o te Pepa, hei tenei
putanga o te "Puke" ka puta atu ai, a, koia
tenei e whai ake nei:—
Wi Pere, haere mai e nga tangata o te Ta-
ihauauru haria mai te aroha o te hunga
mate me te aroha o to koutou matua o Tai-
toko, he hoa mahi tahi noku tena tangata, i
tae maua ki te Tiriti o Waitangi, na maua i
i mau mai te Tiriti o Waitangi, ki te Wai-
patu, me tana kupu hoki kia mahia he. pou
ara kia kohia he moni, hei tautoko i te Ti-
riti o Waitangi.
A i whakatakototia e Taitoko te moni te-
kau pauna, a, i mahi tahi maua i te hui i te
Waipatu, tae noa ki te hui i tu. ki Papawai,
i te tau 1897, i tukuna ai a tatau tamariki
* ki Ingarangi, me Tunuiarangi hoki koia nei
ano te Whare i haina ai maua i o maua I-
ngoa ki te pukapuka mihi mo te Kuini Wi-
kitoria, nana nei i tau ai te rangimarie ki
runga ia tatau, e nga morehu o Wairarapa
nei, tena koutou me nga mate o a tatau hoa
mea tatau tamariki mokopuna hoki, kaati
aku mihi mo nga mate, i haramai au kia
koutou kia kaua koutou b kaika ki te haina
i a koutou Ingoa ki te Pitihana Pire Poari a
te Kotahitanga i tu mai nei ki Rotorua, kei
mau tatau ki roto ki te Herehere, a, tenei
Pire, i te mea kai te rereke etahi o nga rara-
ngi o tenei Pire.
Otira me whakamarama ake. ano e au
. etahi o nga kupu o te Pire Poari, i whiri-
whiria nei e te Kotahitanga i Papawai nei,
kotahi tonu te tangata hei whakawa ko te
komiti Poari anake. Tuarua ko te komiti
Poraka, ko te Poari, koia te Tumuaki o nga
komiti katoa, ahakoa he aha te whakawa ka
taea e te Poari te whakawa, me titiro koutou
e rua ano enei komiti i roto o. te Pire Poari
o te 1897, i whakaarotia ai ko nga komiti
ano tenei hei kai i nga moni o te kooti wha-
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 9. O TETAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 16th 1900.————[Wharangi No 5]
kawa Whenua Maori i whakakorea atu ra i
roto i taua Pire Poari ki a iti ai te pau o
nga-moni o te Koroni kaati i tenei Pire, kua
inaha nga Komiti, ko te Poari katahi, ko te
Kaunihera ka raa, ko te Kaporeihana ka toru,
ko te Kaunihera te Komihana, ko te Kaunihera
Pira mo nga Pira, te Apitireihana—nga
Komiti Poraka.
Otira ko tetahi take nui hei titiro ma tatau,
kaore a Hone Heke raua ko Ngata, i haere
mai ki te whakamarama i te Pire Poari a te
Kotahitanga i tu nei ki Rotorua i te tau
1900. Na konei ka mea atu au kia koutou,
ko etahi o nga rarangi maku e whakamarama
atu i taku i mohio ai, ara :—
Waahi II o nga Poari, Tekiona 8.
(1). Kia toru tau te roa o te tino wa hei
tuunga nao nga mema o te Poari, engari ina
mutu te memanga o tetahi tangata ka taea
noa atu ia te whakatu ano, te pooti ano ranei
kia tu ano, hei mema.
Me whakamarama poto e au tenei kia
koutou. E ki ana tenei rarangi ko te tika
nga, ka pooti mema tonu tatau i a tora tau
i a toru tau. Kaati ko te tino mahi ma
etahi o enei mema he akoako tonu, e kore
e oti nga mahi a te Poari, ka tae ki te toru
tan ka pooti ano.
Ko taaku, kia rima tau e tu ana nga mema
ka pooti atu ai ano he mema, ki te kino te
mema i waenganui o nga tau e rima, me
ahei te Poari ki te whakakore i taua mema,
ki te pooti i tetahi kai riiwhi mo te mema
i whakakorea atu ra, kaati ko tetahi mea
hei titiro ma tatau ko te rarangi 5, o te Te-
kiona 44.
Wahanga n.
Huarahi whakahaere Whenua Maori.
Waahi i.— nga Komiti Poraka.
E ki ana taua rarangi, me ahei te Komiti
Poraka ki te nama moni i runga i te mokete,
a ki te tuku atu i te Whenua, hei punga
mo aua moni, i raro i nga tikanga o te
Waahi n o tenei Wahanga o tenei Ture.
Na, e te Iwi me titiro tatau, ka hoki ano
tenei Ture ki nga tikanga o nga mokete
moni o mua i whakakorea atu ra e te Pire
Poari.; o te hui i tu nei ki Papawai, i kiia ai
ma te mahi Paamu e whakaea nga moni e
tonoa ana e te Poari, i roto i te whakatika-
tika o Papawai, kaati ko nga Whenua kino
anake, nga Whenua e riihitia atu ki te Pake-
ha, ko tenei, kua mokete tonu atu i te
Whenua atahua, hei utu mo tenei moni
mokete, ko tenei rarangi e whakapuare ana
i nga tikanga tahito katoa.
Otira he maha nga rarangi e whakahetia
ana e Wi, ara ko te Tekiona 46 me te 47 o
te Waahi n. (1) o nga mokete.
Ko te rarangi 3 o te Tekiona 52 (2) o nga
riihi. Me te rarangi 2 o te Tekiona 58.
Kaati me ata matakitaki marie e tatau.
Ko tenei e te Iwi, ko te take tenei o ta maua
haramai ko te Ua-mairangi, i karangatia hoki
e maua te hui ki te Waipatu mo taua Pire a
te Kotahitanga, kaati no runga i te marama
o aku whakamaramatanga, ka whakataua e
te hui i tu ki te Waipatu, i te 23 o nga ra
o Hune nei 1900, kia kaua nga tangata e
haina ki roto i taua Pitihana, a nei kua tukua
atu e te Uamairangi, kia panuitia e "Te
Puke Ki Hikurangi." Kaati ko tenei na
koutou ano i whakautu te tono a te Pitihana
o Rotorua kia hainatia, koia ra tenei e wha-
kaatu mai nei a Tamahau i ta koutou kupu
Ko ta matau i tuhituhi ai kua tuhituhia
ki roto ki te Fire Poari, i whakatikatikaia
e te hui i Papawai i te tau 1898. Kia ora
koutou katoa. I mahara au kia rarua kou-
tou, i te whakaoho a te Toa nei a te Ua, i
ki atuna kia haina koutou ki te Pitihana, kaati
ko ta maua ano tena ko ta koutou kupu
kaore e haina. Hei konei mutu ai aku kupu.
I te 26 o nga ra o Hune, ka whakaputa-
ina te whakatau a te hui, mo te Pitihana i
haere mai nei a Wi Pere raua ko te Ua-mai-
rangi. Ko te whakataa tenei a te hui. Ka-
ore nga tangata o Wairarapa e tuhi ki taua
Pitihana, ma Wi Pere me te Kawanatanga
rano e whakahau mai, kia haina nga morehu
o Wairarapa, katahi ano ka haina, heoi ano
Na Parakau Maika. .
Tiamana o te hui.
Hune 22, 1900.
TE WERA A RAWINIA TUKEKE
MO MANAWAANGIANGI PORAKA.
No te Paraire i te 29 o nga ra o Hune, i
whakahaerea ai te Keehi mo te Wira a Ra-
winia Tukeke mo Manawaangiangi Poraka,
ki te aroaro o te Tiati Timuaki o te Hupiri-
mi-kooti, ara, kia whakataungia e taua Kooti
etahi take o te Ture e pa ana ki taua Wira.
, Ko tenei Poraka ko Manawaangiangi, he
Whenua Karauna Karaati no Rawinia Tuke-
ke, engari ko tana Whenua e uru ana ki roto
i nga ritenga o te Tute here Whenua Maori,
ara, kia whakaaetia rano e te Kawana, ki te
hoko, ki te Riihi ranei mo nga tau neke atu i
te 21, a, ki te tuku ranei ki te Mokete. Ka-
ati no te 20 o nga ra o Hurae i te tau 1897,
i mahia ai e Rawinia Tukeke tona Wira, me
te tuku hoki i taua Whenua ki nga Maori
tokorima, no te 27 o nga ra o taua marama
ano ka mate ia. No muri mai ka tono atu
tetahi ona Whanaunga a Arapata te Kuru ki
te Kooti Whenua Maori, kia whakatuna he
kai Riiwhi mo nga paanga o Rawinia i roto
i te Poraka kua kiia ake nei. No konei i ara
ai te take nei, "mehemea e whai mana ana
a Rawinia ki te Wira i taua Whenua" i raro i
nga Ture here Whenua Maori, no konei ka
tukua ma te Hupirimi-kooti e whakatau nga
take i raro iho nei, ara:—
(1) Mehemea ko nga here kua kiia i ru-
nga ake nei e whakanoa aua i te mana tuku
o te Wira o taua Whenua
(2) Mehemea te take nei, kaore te Kawa-
na i whakaae ki taua tuku, ka whai mana
ranei taua Wira. Ko te whakatau a te Hu-
pirimikooti mo te take tuatahi (kaore) ara,
kai te whai mana taua Wira.
Mo te take tuarua, kaore i whakautua, i
te mea kai te marama te take tuatahi.
[He whakatau nui tenei na te Hupirimi
Kooti e pa ana ki nga Wira a te Iwi Maori.
e ahu ana mo runga i nga Whenua here, he
maha nga Wira penei kai te aroaro o nga
Tiati o nga Kooti Whenua Maori, ka waiho
ko tenei Whakatau hei tauira mo aua tu
Keehi.]
HE WHAKATIKATIKA.
Kua tae mai te reta a Te Ari he whakati-
katika mo tona panui i puta i te Nama 8,
Wharangi 5, o te tau tuatoru, koia tenei;—
Matangarara.
Hune 28th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa he whakatikatika tenei naaku i nga ra-
rangi o taku panui ia Maehe ka hori ake nei,
e rua nga kupu i he, ko tona tikanga tenei,
no te tau 1880 ka Ripia, ko te kupu a Tohu
ko tona tikanga kua mohio noa atu a Tohu
ki taua Pakanga a te Poa, kaati kua tae atu
te panui a Kerei Te Poihi, he patu i taku pa -
nui, kaore au e anganui ake i te mea e tika
tonu ana nga kupu katoa o taku panui o
Maehe ka hori ake nei, maau e tuku ata.
Na Te Ari.
Ngatauewaru.
Hurae 10th /7/ 1900.
Ko te Komiti tiaki Marae, mo te Pire
Kiore, koia tenei o ratau Ingoa, ko te Tia-
mana, ko Kahungunu Maaka, Tamaiwha-
kakitea, Te Ao Maaka, Ngarori Tamihana,
Akuhata Mikaera, Hapeta Whakamairu, Pi-
raka Tamati, Patutu Te Haruru, Tamahau
Aporo, Rangitaupiripiri Paraone, Manaena
Waaka, Mane Peniamine, Arapata Himona,
Roera Henare, Motete Paratene, Henare Hi-
mona, Take Rota, Poko Hoani, Kihe Mani-
hera, Tiwhirini Peniamine, Huatahi Tama-
hau, Kawana Witinitara, Tuhurangi Wiremu,
Hori Tutemiha, Whitu Manaena, Kuku Ka-
raitiana, Te Ohonga Paraone, Rimene Wi-
tinitara. Kaore e araitia etahi tangata e
hiahia ana ki te uru mai ki tenei Komiti.
Ngatauewaru.
Hurae 10th, 1900.
Ko nga Ture tenei kua oti i te Komiti o
nga Hoia Maori o Wairarapa, te whakatako-
to hei Ture mo ratou, ia ratou e noho huihui
ana ki Papawai, i te takiwa o Kereitaone i
te ra o te "Taimana Tiupiri" o to tatau Ku-
ini atawhai:—
Hune 25th. 1900.
Ko tera tenei i whakahaerea ai aua. Ture e
taua Komiti.
(1) Ture tuatahi, mo nga pu a te Kawa-
natanga me ona raweke katoa, kia pai te
tiaki a ia Hoia, a ia Hoia.
Tuatahi ki te pakaru he, ki te ngaro he
ranei, ka tau te whiu ki a ia, kaore e hoki
iho i te £20 pauna, otira tirohia iho i roto i
nga Pukapuka Ture a te Kawanatanga.
(2) Mo nga pu me ona raweke katoa, ko
u
, te tangata e hoko ana, e whakawhiti ana ra-
nei, a, e hoatu noa ana ranei i ta ana pu, me
i ona raweke ranei, kakahu ranei Paura ranei,
ara, nga mea katoa a te Kawanatanga i hoa-
tu kiia Hoia kiia Hoia.
Ko te whiu mo taua Hoia e rua tau ki
roto ki te Whareherehere, a, ka tau ano he
whiu ki te tangata i hoatu ra i tona moai
mo te mea a taua Hoia, otira tirohia ano i
roto i nga pukapuka ture.
(3) Ko te kohi moni a nga Hoia, kotahi
pauna ma ia Hoia ma ia Hoia, hei tuara
nao ratau, ko aua moni me puta mai i te Ki-
rihimete, a, i mua atu ranei o taua ra.
(4) Mo nga ra Whakatutu i nga Taite,
ko te Hoia e ngaro ana, kaore i whakarite ki
te Kapene, ka tau te paina ki a ia.
(5) Kia wehi nga Hoia ki o ratau Apiha.
me o raro iho inga Apiha, kaua hei whaka-
hoki kupu i nga wa e Whakatutu ana.
(6) E whai mana ana te Kapene ki te
paina i nga Apiha i raro iho i a ia, ina kore
ia e tae mai, i runga i te whakahau a te Ka-
pene, i nga ra e Whakatutu ana.
(7) Kaua rawa nga Hoia, te Hoia ranei,
e whakakeko i te pu ki tetahi, ahakoa e puru
ana kaore ranei, e mohio ana tatau he ture
nui tenei no te ao katoa, ka painatia taua
tangata tekau hereni 10/-.
(8) Kaua rawa nga Hoia e poka noa ki
te kakahu i o ratau kanu Hoia, ka painatia,
ma te Kapene rano e ota, ka kakahu ui, pe-
nei ano te ture mo nga Tera me ona raweke
katoa, e rite ana mo te Hoiho, ka painatia
ano.
(9) Ko nga taonga katoa a te Kawanata-
nga i nga Hoia katoa kia ma, kia pai te tiaki,
kaua hei paruparu, me kiriini tonu i nga wa
katoa, ki te kore e kiriini ka tau te paina ki
a ia.
(10) Ko nga tangata katoa, tangata ranei
e painatia ana me utu i mua i nga ra e whitu,
ki te kore ka whiua ki te Ture, ki te kite te ta-
ngata e he ana te painatanga i a ia, e ahei
ana ia ki te Piira kia Kanara Poata, i mua
atu i nga ra e whitu, ki te kitea e Kanara
Poata e he ana te Piira a taua tangata, ka
taparatia te moni maana.
(11) E whakaae ana matau nga Apiha
me nga Hoia katoa o te Ropu Hoia Maori o
Wairarapa, kia hangaia he Ture arai i te
Waipiro ia matau, ahakoa i o matau Kainga
ake, otira inga wa katoa.
(12) E whakaae ana matau kia tu he Ko-
miti Kaumatua, hei whakahaere mo tenei
Ropu Hoia, ara, hei tohutohu kia haere i ru-
nga i te huarahi tika.
(13) Ko te Komiti tenei, hei tirotiro i
nga Hoiho e ahei ana mo tenei mahi 210 te
Hoia.
H. T. Mahupuku.
Nireaha Tamaki.
Kahungunu Maaka.
Ko te Tiamana o tenei Whiriwhiringa i
enei Ture ko Kapene Rimene.
TE HUI KI MATAIKONA.
I haere a Tamahau, me etahi o nga Kau-
matua o Wairarapa ki te hui ki Mataikona,
a, koia tenei nga take o taua hui:—
Ko nga take tenei o te hui a nga morehu
o Te Hika-o-Papauma, me nga Kaumatua o
roto i te rohe potae o Wairarapa, me etahi
atu waahi i tae ki taua hui, i tu ki Mataikona
e tata ana ki Rangiwhakaoma (Castle Point)
i te 24 o nga ra o Mei 1900.
1. Me whakapai nga Marae ngakau, me
tahi atu nga mea kino ki waho o te hinengaro.
2. Me whakapai nga Marae Kainga, nga
Taiepa nga Kaari Putiputi, me nga rakau
hua, nga rakau whakatipu ranei, i roto o te
Marae, me nga huanui e tika ana kia whaka-
takototia ki roto o taua Marae, me nga wha-
re katoa, tae atu ki te whare, ki nga whare
ranei i whakaturia hei akiritanga atu i te
paru o te kopu ki te poka, me tahi katoa atu
nga mea kino e katea noa ana i te Marae,
me tahu ki te ahi, me kari ranei he rua ka
tapuke kia ngaro rawa i te oneone.
8. Ko nga mahi e tika ai te Whakapono,
kia kaha rawa te titiro a te whakaaro, me te
kimi a te ngakau i runga i te ngakau whaka-
iti.
4. Me mahi nga mahi e pai ai te Atua,
hei mahi ma te tangata, ara i te kai, i te
taonga i ranga ano i te mehua e tika ana
5. Me mata rawa te inu i nga wai wha-
kahaurangi.
6. Me whakamate i nga Kiore, Pouhawa-
iki, mauhi ranei i roto i nga whare, i muri, i
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 9, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE MANE 16th 1900. [Wharangi No. 6]
te marae ranei, i nga Kainga ranei o nga ta-
ngata e noho takitahi noa atu ana.
7. Me whakatipu te tangata ki te ora ki
te tokomahatanga.
8. Me tuku nga tangata o te Hunga Iti,
(i raro i te Ruuri Tua-whitu o Ihowa.) e pa-
ngia ana e nga mate e mohiotia ana era e
nuku ki te nui, ki le taumahatanga ranei, ki .
nga Rata Pakeha, me te titiro atu ano ki
nga whakamarama a nga Rata.
9. Me tuku nga tamariki (Maori) ki nga
. Kura matauranga.
10. Me Karakia nga Hahi katoa (e wha-
kapono ana ki te Atua o te rangi.) aua tetahi
. e riri ki tetahi, ( aua e whakahe) aua hoki,
e hoki atu ki nga mea kino o mua a te Iwi
Maori.
11. Me whakatu he Komiti whakahaere
• i nga tikanga whakapai mo nga marae, o
nga takiwa katoa o roto i te rohe potae o
Wairarapa.
12 Me kaha rawa te pupuri o nga marae
kaainga, me nga marae ngakau i te rangi-
marie, i te ngakau mahaki, i te mohio, me te
pai.
13 Ka tutaki te keeti o te Hungaiti (i
raro i te Ruuri Tuawhitu o Ihowa) mo nga
marama e ono, e kore ai tetahi e tomo ki roto
(e puta ranei ki waho) kia huakina ra ano,
e nga Kaumatua whakahaere o roto i te rohe
potae.
14. Me whakatu he toa (hokohoko) taonga
mo nga marae, hei awhina i te tangata, hei
tika mo nga mahi.
15. Me whakaae te mahi Hoia mo roto
i te rohe potae, hei hiku mo te ra nui, i tae
ai nga Hoia Maori ki Ingarangi i te tau
1897, i te 22nd o Hune, ko te rangimarie
. hei kaupapa mo taua Ropu. I roto i te rohe
o Pooti-riri-kore.
16. Kia whanau hoou tatau ki te tika,
me te mahara ano ki te kupu a Paora Apo-
toro, "ko te miraka te kai a nga kohunga-
hunga" me te mahara ano ki nga kupu, me
. nga mahi pai, i pai ai te Atua hei mahi ma
te tangata.
17. Kia pai te tiaki i nga tamariki, me
• nga Wahine whanau, kaua e nui rawa te
waha ki te tuara, me te takai (i nga tamariki)
ki nga kahu matotoru i nga rangi ra, kia
. rite nga kahu me te kai i nga wa katoa.
18. Kia pai te tiaki i nga turoro, i te
hunga ranei e pangia aua e nga mamae hu-
hua, kia rite ki tou karangatanga, tou kaha,
tou mohio, tou pai, kia tupato te ngakau.
19. Tirohia te ahua o nga mate, me nga
mamae i te kiri o te tangata, tae noa ki te
. mea e tipu ana i roto i te tinana.
20. Me mutu te kai a nga tamariki tane,
me nga kotiro, i te tikareti me te tupeke, rae
timata atu tenei rarangi i te kohungahunga-
tanga tae noa atu ki te 17 o nga tau o te tai
tama, me nga kotiro.
21. Kaua rawa tetahi Wahine e hapu
ana e kai tupeka, e kai tikareti, e mu ranei i
nga wai whakahaurangi, ahakoa i tewhea
ahua o te waipiro. Me mutu te kai Tii o
te Iwi Maori o roto i te Rohe Potae o Wa-
irarapa, notemea he mate kai roto, i runga
i nga mahi whakaranuranu a te Iwi nei a te Pa-
keha, kua tino kiia hoki e nga Takuta he
mate kai roto i te Tii. engari ko aua Tii ma
te Kawanatanga e titiro e paahi hoki, hei
hoko ma te tangata, he pera me nga Takuta
titiro i nga Kau Hipi Poaka, e patua
ana hei hoko, a, e paranitia ana hoki ki te
maaka a te Kawanatanga.
22. Kaua e hongihongia e nga koroheke,
e nga kuia, nga tamariki kohungahunga i
nga wa katoa, e nga tangata ranei e noo ana,
e kohi ana, e era atu tangata ranei e pangia
. ana e nga mate huhua.
23. Me matu te mau a nga matua i nga
tamariki ki roto i nga Whare hui i nga po,
e ara nei tae noa ki te 12 o nga haora o wa- '
enganui po, me te ara tonu ano nga tamariki.
24. Me whakamania nga marae, mo te
ahua o nga hui korero me nga tangihanga.
25. Me whakaara te aroha i nga wa katoa,
hei hoa haere i nga ra o te tau, ki te Atua,
ki te tangata. Hei Whare mo te mana, mo
te tika, mo te kaha, mo te mohio, mo te pai,
mo te oranga, hei hura i te arai e kitea ai
nga mahi pai. .
26. • Kia u ta tatau tu i raro i te mana o
to tatau Kuini, o Kuini Wikitoria, tae tona
Kawanatanga, me te whakarite ano i ana
tikanga pai, me ana Ture tika.
27. Ko te aroha me te rangimarie, hei
kaupapatanga mo tatau, i roto i enei take
katoa. Mehemea ka karangatia he huihui-
nga nui i te ra nei, ki etahi o nga marae o
roto i te rohe potae o Wairarapa, me waiho
atu ma te Hani kei taua marae e Karakia te
katoa, a mutu noa taua hui. [Ei te marae o
Aotea, me Hikurangi Papawai tenei waahi,
mo etahi marae ko tera waahi i runga ra o
tenei Tekiona.] Otira kei te Rangatira kei
nga Rangatira ranei, nana i karanga te hui,
e whakamarama toona, o ratau ranei whaka-
aro mo nga Karakia.
28. Kaua nga Tai-tamariki taane, Wa-
hine ranei, e whakakake ake, e whakahe e
whakaiti, e takahi ohorere noa ranei, i nga
kupu e whakapuakina ana e nga Kaumatua,
ahakoa takahe nga kupu, engari ata tirohia
atu, ka ata whakamarama ai te waahi i taka-
he, i runga i te ngakau mahaki, o nga Tai-
tamariki.
29. Kaua nga matua, nga tuakana ranei,
etahi atu tangata ranei ahakoa nga whana-
unga, e tono noa i nga tamariki pakupaku,
tamaiti whangai ranei; ara e ono nei nga
tau tae atu ki te tekau ma-rua tau, kia haere
ki te mahi i nga mahi e whiwhi ai taua ta-
maiti, aua tamariki ranei, ki te Aitua. E-
ngari me ako atu ano e ona matua ake,
matua whangai Tipuna ranei, ki nga mahi
e rite ana maana, ma ratau ranei, i mua
tonu i ona, i o raua, i o ratau kanohi, kaua
rawa e tonoa atu ki nga waahi pamamao, ki
nga waahi ranei kaore nei e kite atu, ona
o rana, o ratau kanohi.
3O. Kaua rawa nga Kaumatua taane,
Wahine, tae atu ki nga tamariki, e whaka-
heke noa i te wai, e aki noa ranei i te paru
o roto i a ratau ki mua i te whare, , i nga
whare, i te marae, ki muri ranei i nga whare
ki waho atu ranei i te taiepa o te marae, ki
nga ron ranei i waho atu i te marae, me ata
haere marire ano ki nga waahi i whakaritea,
i hangaia, hei whakahekenga, hei akiritanga
atu mo te wai, me te paru, o roto i te tanga-
ta, ko nga tamariki i raro iho i te tekau ma
rua nga tau ma nga matua, tuakana, Tipuna
ranei e whakamohio, e kawe ranei ki aua
patu, whare ririki ranei.
31. Kaua te tangata e mau pokanoa i te
taonga a tetahi tangata, ahakoa Tipuna,
inatua, tamaiti, mokopuna ranei, era atu
whanaunga ranei. Engari me ata tono ma-
ria atu ki te tangata, ki nga tangata ranei,
nana taua taonga.
32. Me kohi nga morehu o roto i te rohe
potae o Wairarapa, a tetahi wa pai, a te Ra-
umati ranei, mo te mate kai o te Iwi o Inia,
hei apiti mo te kohi a te Hika-o-papauma,
me Ngati-tukaiora, tae atu ki te kohi a Ngati-
kahungunu ki te Wairoa, Rutene Tainguru,
e toru pauna e rima hereni, mo te mate kai
o te Iwi o Inia, e toru pauna kotahi hereni
mo te Whare-karakia o Ngati-te-wharenui ki
Waipawa, Heretaunga.
33. Me whakamutu te kanga Maori Pa-
keha ranei, a nga Kaumatua taane, Wahine
ranei, Tai-tamariki taane Wahine ranei, i te
aroaro o te tamaiti o nga tamariki ranei.
34. Ki te haere te tangata ki te hui, me
taana kuri, me ana kuri ranei, me here e ia
taana kuri ana kuri ranei, ina tae atu ia ki
te marae, ki nga waahi ano i whakaritea ai
hei nohoanga mo nga kuri.
3o. Me whakarite te powhiri a Rutene
Tainguru raua ko taana Wahine me ta raua
tamaiti, kia tae atu nga morehu o Wairarapa
ki te kawanga o to raua Whare-karakia, me
te kawe atu hoki i a raua mokopuna ki reira,
ara, ki te Wairoa.
36. Kia u tatau ki te whakanui i te ra
whanautanga o to tatau Kuini, o Kuini Wi-
kitoria, te 24th o Mei i a tau ia tau.
37 Me whakanui te 22nd o Hune, i a
tau i a tau, te ra i tae ai nga tamariki Maori
o Niu Tireni nei, ki te whakanui ki a Kumi
Wikitoria, mo te taenga o Ona tau ki te ono
tekau, e noho ana i runga • i te torona o Ona
Tipuna, i te tau 1897 Taimana Tiupiri.
38. Kia u tatau ki te whakanui i te ra
whanautanga o to tatau Ariki o Ihu Karaiti,
te 25 o nga ra o Tihema i a tau i a tau.
39. Kei te tapu tonu i te Hungaiti (i raro
i te Ruuri Tuawhitu o Ihowa) te Wiki (Ra-
tapu) i runga ano i tona ahua, e whakatapua
nei e nga Haahi katoa, e whakapono ana ki
nga tikanga o te Karaipiture.
Ko nga morehu tenei o nga Kaumatua i
tae ki Mataikona me nga Tai-tamariki, hui
atu ki nga morehu Kaumatua o te Takutai,
nana i whakatakoto i tautoko nga take i ru-
nga ake nei. Haaunga ia nga Wahine me .
nga Tai-tamahine i uru tahi ratau katoa ki
te tautoko.
«
Ko nga Ingoa tenei o nga Kaumatua me
nga Tai-tamariki taane, ka tuhia ino nei ki
raro;—
Nga Kaumatua.
Ko Hori te Huki, ko Karaitiana Whaka-
rato, ko te Wirihana te Oioi, ko Waina Puku
te Ruawai, ko Kingi Ngatuere, ko te Kahu
Tutura, ko Kahungunu Maaka, ko Paratene
Matenga.
Nga Tai-tama Taane.
Ko te Hira Ihaka, ko Haami Potangaroa,
ko Renata P. te Iriwhare, ko Mahaki Wi
Tamihana, ko Piripi Waaka, ko Ropoama
Meihana, ko te Ao Toariari Anaru, ko te
Kapuraotereinga Anaru, ko Titaha Hirini
Piripi, ko Karanama te Huki, ko Pape te
Hanairo Heuheu, (Taupo). Ko te Manakore
R. Tamihana, ko te Whitu Ataria, (no te
Wairoa, Hawke's Bay) ko Rutene Tainguru,
ko Rawhira Paku.
Haimona Patete Te Waipounamu.
Te Wainohu te Huki Wairarapa.
H. Tamahau Mahupuku
PANUITANGA.
He whakaatu tenei ki nga Taitamariki me
me nga Morehu Kaumatua katoa, kai te 26
o nga ra o Hurae nei, he ra nui na nga Hoia
ka ta ki Hurunuiorangi, (Gladstone,) kaati
he mea atu tenei ki nga Tai tamariki katoa
kua uru nei ratau ki roto ki nga mahi Hoia
o Wairarapa, nae tae tinana mai koutou a te
ra kua whakahuatia i runga ake nei, nga
Hoia o Hamua, tae atu ki o Mataikona me
tae katoa mai.
Ki a mohio ai koutou ki te kupu mo kou-
tou i taua ra, i te mea kai mua e takoto mai
ana nga mahi ma koutou, hei taua ra wha-
kapuakina ai kia koutou, e hara i te mea mo
nga Hoia anake tenei panui, engari mo nga
Hoia tae atu ki nga Kaumatua, heoi kia ta-
katu i roto i o koutou whakaaro Rangatira
tenei panui.
Lieut Naera Pita.
PANUITANGA.
He whakaatu tenei ki nga tangata o Ke-
reitaone me ona waahi katoa. Kua tangohia
e au tetahi kainga i Kereitaonei nei, hei
whiunga Hoiho, a ko nga tangata katoa b
hiahia ana kia whiua o ratau Hoiho, me
kawe ruai kia au, ahakoa Hoiho mahi, Hoiho
haereere ranei, ka whakaratatia e au, ki
roto i te hanihi a ki te tera ranei.
Ko nga Hoiho katoa e whiua ana e au, ka
whakahokia ratatia atu e au, mehemea kaore
e rata e kore au e tono kia utua e te tangata
na ana.
Mehemea e hiahia ana te tangata kia kati-
katia tona Hoiho, a kia pokaia ranei tona
Hoiho, a kia tapahia ranei te waero, me
tuku mai kia au.
Ka hokona mai e au nga ahua Hoiho katoa
ka hoko atu, a ka tuaputia ranei. Ka hoko-
na mai e au he Hoiho mo te tangata, a ka
hokoa atu ranei i runga i te utu Komihana.
Na to koutou hoa
Tanara Manaro (Donald Munro)
Kai te Tepara o te Hoteera o waenganui
O Kereitaone Noota.
[Ka tere au te whakautu atu i nga panui
a nga tangata] •
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TUKE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TUBE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
• (TUKE 4.)
E raa putanga o te Pepa i roto i te marama.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.