[NAMA 10, O TE TAU 4.]    TE PUKE KI HIKURANGI AKUHATA  HATAREI 31st 1901.   [Wharani No. 6]
   nga atu hoki ia ia, I te mutunga o ona kore-
   ro ka putaputa mai nga mema katoa ki waho,
   a, i taua po ano eke tonu ata etahi o ratau
   hi runga tima rere tonu atu ki te Waipouna-
   mu,  kia kite i te nehunga o te ratau hoa ra-
   ngatira.
     No te paraire te 6 o nga ra ka tanumia ia,
   tokoono nga Minita o te Paremata, nana i
  amo tona kawhena atu i tona whare ki ranga
   i te hohi (hearse) ko te Hetana, ko Hooro
  Hone, ko Waaka, ko Takana, ko Timi Kara,
   ko Mira, a, i te taenga ki te urupa na ratau
  ano i tuku iho i runga i te waka, ki te waahi
  hei tanumanga.
    He maha nga tangata i tae ki tona nehu-
  nga, ara e 75 nga waka, e 50 nga tangata eke
  hoiko, a kai ko atu pea i  te 600 rau nga
  tangata haere waewae, mamaru tonu taua
  hunga i te taua, roe te huarahi haerenga atu
  hoki ki te urupa, a, he tino nui atu te aroha
  ona hoa Minita kia ia, mo tona wehenga atu
  i roto i to ratau ropu,
    Heoi kua tuhera te kohikohi moni a nga
  Minita me era  atu  tangata rangatira  hei
  whakatu kohatu whakamaharatanga mo to
  ratau hoa Minita, a, tera e whakaturia taua
  kohatu ki runga i te tihi o Puketapu, ki te
  waahi i timata ai a Hoani Mekenehi te mahi
  hepara hipi, i tona 4nga tuatahitanga mai
  ki te koroni o Nui Tireni

     NGA KORERO MO TA HOANI
           MEKENEHI.

   Ka Ta Hoani Mekenehi i whanau  ia ki
  Ataroohi Rohihia waahi o Kotarani, i te 18
 o nga ra o Oketopa i te tau 1838, ko tona
 papa he tangata mahi paamu. Koia he mea
 whakaako  tonu ki te kura Ingarihi, a, no te
 taenga ona tau ki te 15, katahi ia ka tahuri
 ki te whakapiki i tona matua ki tona mahi
 paamu, tae rawa ake ona tau ki te 21, kua
 tino mohio atu ia ki nga tikanga katoa o be
 whakatipu tonga.
   No  te tau 1860 katahi ia ka haere mai ki
 Niu Tireni, i runga i tetahi tima ko Heneri-
 ata te Ingoa, a, u ana ia ki te akau o Otakou
 i te marama o Hepetema o taua tau ano. Ko
 tona mahi tuatuhi i u mai ai ia ki Niu Tireni
 nei, he hepara hipi i te teihana a Hoani Ho-
 ne i Puketapu, e tata ana ki Pamutana o te
 Waipounamu, a, i te tutukitanga o nga tau
 e wha ia ia ki taua teihana, ka titiro tona
 rangatira kia ia, he tino mohio rawa atu ia
 ki taua mahi, katahi ia ka nekehia hei kai-
 whakahaere i nga mahi o taua teihana (ara
 hei Manager).
   No te tau 1865 ka tino rangatira ia i runga
 i tona mahi, katahi ka tangohia mai e ia te-
 tahi Whenua i "Shag Valley" waahi o wai-
 hemo, ka timata ia ki te whakatipu taonga
 maana  ake, kihei i roa kua tino piki tona
 paamu ki runga, a ka nui atu hoki ona tanga-
 ta hei mahi i tona teihana, katahi ia ka ta-
 huri ki te mahi  mo  te katoa, ara, ka
 whakaturia ia hei karaka, a, hei kai pupuri
 moai hoki monga Rori Poari o taua takiwa,
 hei Hekeretari hoki mo te komiti o te kura
 o Pamutana South. I runga i enei turanga
 ona, he nui atu tona kaha ki te whakahaere
i nga tikanga katoa mo aua takiwa, i muri i
tena, katahi ia ka tautokona e ona hoa hei
mema  mo te kaunihera takiwa o Otakou,
whakaritea ana e ia te hiahia ona hoa, ko
Hoori Makarini tona hoa  tautohe mo taua
tuunga heoi no te wa i pootitia ai raua hinga
ana ia, tu ana ko Hoori Makarini, e 61 ona
 pooti i puta atu i a ia.
 No  te tau 1871 ka pootitia ano ia mo te tu-
ranga mema  o te kaunihera takiwa o Wai-
hemo, ko Hone Takerehi tona hoa tautohe
mo  taua turanga, hinga ana tona hoa tu ana
koia hei mema mo taua takiwa, ka tu mai ia i
te 1871 tae noa ki te tau 1876, no muri i tenei
katahi ia ka pootitia hei mema mo te kaute
Kaunihera o Waikouaite ka tu ia hei mema
mo  taua Kaunihera, no tetahi wa o muri iho,
ka wehea enei takiwa kia rua, a Waikouaiti
me Waihemo,  katahi ia ka whakaturia hei
Tiamana mo te kaute kaunihera o Waihemo,
he roa ia e noho ana i runga i taua turanga
a no te tau 1882 ka tuku ia ki raro o taua
turanga Tiamana, i te mea henui rawa nga
mahi  mana.                            ..
  No  te tau 1876  ka whakaturia ia hei  
"Commission of the Peace" a no te tau 1879
ka tu ia hei kai taake i nga whenua o te ta-
kiwa whakateraki o Waikouaiti, kaati i runga
i enei mahi ana, me te pai hoki o  tona  
whakahaere ki te titiro mai a nga Iwi o taua 
takiwa, he nui atu te whakamihi ki a ia. I te 
    tuunga o te Ture o te tau 1881, katahi ia ka
   pootitia e nga iwi o Moeraki, ko ona hoa ta-
  utohe mo taua turanga ko W. Makota me
   H.  Wiremu no te wa i pootitia ai, hinga ana
   ona hoa, tua ana ko ia hei mema mo taua
   takiwa, e 300 ona pooti i puta atu i ona hoa.
   No te tau 1888 ka whakaturia ia hei mema
   mo te "Otakou Education Board" a no Ape-
   rira o te taa 1892 ka tuku ia ki raro o taua
   taranga, i te mea he nui ke ona mahi Minita,
   ko tona mahi nui ke hoki tera he haere ki
   nga hui nunui a nga Minita o te kawanata-
   nga ; i te pootitanga mema o te tau 1884, ka-
   tahi ia ka hoki hei mema mo te takiwa o
   Moeraki a tae noa mai ki te takiwa i tae mai
   ai ia ki Poneke nei.
     I te taa 1887 ka whakarereketia nga pooti
  mema  mo Moeraki me Waikouaiti, ara, ka
  whakakotahitia, he mema mo aua  takiwa,
  pera hoki a Waihemo, ka tu koia hei mema
  mo aua takiwa, i runga ano i te kaha o nga
  iwi o reira ki te tautoko ia ia, hinga ana tona
  hoa tautohe a J. C. Pakaraana. I te tau 1884
  ka kitea he tino nui atu te pai o tona whaka-
  haere i tona mahi komihana o te Poari Whe-
  nua o Otakou, i te tau 1886 ka tu koia tetahi
  o nga Teriketi mo Niu Tireni, mo nga taonga
  e tukua mai ans i Hirini.
    I te tau 1890 ka huia te takiwa o Waihemo
  me Waitaki kia kotahi, ka tu koia hei mema
  mo aua takiwa.
    No Hanuere o te tau 1891 katahi ka hoatu
  e te Paranihi koia hei Minita mo nga Whe-
  nua, ka tu koia hei Minita mo nga Whenua,
  hei kai hoko mai hoki i nga Whenua Maori ki
  te kawanatanga, me era atu tikanga nunui,
  ko ana mahi nunui katoa i mahi ai, kai roto
  katoa i nga tikanga i piki ai tenei koroni ki
  runga kaati tena.
   No te tau 1860 ka moe ia i a Ani Manaro
  Tamahine a Hoani Manaro, he tangata mahi
  Paamu no kerenekerehi Rohihia waahi o Ko-
  tarani, no te ra tonu i marena ai raua, katahi
 raua ka haramai ki Nui Tireni, ko a raua
  tamariki, tokorima, e rua nga taane e toru
 nga wahine, ko tetahi ona tamahine i moe ia
 M. P. Kamarana Rangatira o te kamupene
 mahi rino o Poneke.
   Ka mutu nga korero mo,
      Sir John McKenzie K. C. M. G.

    RARURARU KINO I MURIHIKU.
    Ko tetahi raruraru kino i tupono ki Muri-
 hiku i waenganui i nga tangata o runga ia te
 S.S. Ohiana  Tinaa, me nga  tangata mahi
 Tio, kaati ko taua raruraru  kai te aroaro o
 te Ture, ko te tukunga iho o te Whakawaka-
 nga kaore ano kia mohiotia.
   Engari i runga i te Whakawakanga tuata-
 hi i te taha kia Kapene J. P. Taana me G.
 M. Maera Apiha tuarua o taua Tima ; katahi
 ka mea a A. Piripi he tangata mahi Tio:— I
 te 11 o nga haora o te po o te 80 o nga ra o
 Hurae, ka tono atu a Maera he Tio kia hoa-
 ta e ia i runga i te Waapu, katahi ia ka ki
 atu kaore, ko te pekenga mai o Maera, katahi
 ia ka whiua ki runga i te Waapu, i muri i
 tena katahi ka whakatangihia e Maera te ko-
 rowhiti, ko te wa tenei i tae katoa mai ai nga
 tangata o runga i to ratau Tima ki te waahi
 e takoto net ia, hui atu hoki ki to ratau Ka-
 pene ; ka timata i konei te kakari.
   I taua wa e kakari nei nga tangata, ka toia
 a te Peneha (tangata mahi Tio)  ki te wai,
 katahi ia ka puhia mai e D. Metehana (kai-
 whakahaere tuatoru o te Iniana o runga i a
 te Ohiana.)
   Kaati ki runga ki ta te Peneha ki, i puta
 ia i taua hunga i muri mai o te Pakutanga o
 te pu, ara, i rere ia ki roto i te wai katahi ia
 ka roha atu ki te taha o te Mokihi, tona tae-
 nga atu ki reira, kua tae ke noa atu nga kai
 whai i a ia ki reira tatari mai ai, heoi hopu-
 kia ana ia, katahi ia ka rumakina ki roto i te
 wai, whanoiti ia ka mate, ka puta ano ia i
 taua hunga, u ana ia ki te tua-whenua oma
 ana ia ki tetahi whare Maori, katahi ia ka
whaia e taua hunga, ka uru atu ia ki roto i
taua whare  Maori ka puhia atu ia, kihei ia i
tu, titi ke atu te mataa ki te whare, &, kai
roto tonu i nga papa o te whare taua mataa
e mau ana.
 Kaati ki runga. ki ta Piripi korero, i toia
atu ia ki te taha o te Tima e nga. tangata o
runga o taua Tima, katahi ia ka hereheretia
ki te taura, hiwihia ana ia ki runga i te Tima.
ko te mahi a aua tangata i a ia, he kiki, he
titoki hoki i a ia ki te papa, me era atu mahi
kino katoa a taua hunga mona, i muri i te-
nei mahi  a ratau, katahi ia ka toia ano ki
   roto i te ruuma kaukau, ka whakamaua ho
   mekameka ki ona ringa me ona waewae, ra-
   kangia ana ia ki roto i taua ruuma, a, tae
   noa ki te wa i tae atu ai te Pirihi ki te wha-
   kaputa mai i a ia ki waho o taua ruuma.
     Ko te kai wawao i taua hunga ko te riro-
   nga na Piripi i timata taua raruraru, (e ai ki
   te korero a nga tangata o ranga Tima) enga-.
   ri ki ta te kai-whakawa titiro kai te tika ka-
  toa ona korero, he maha ke atu nga korero
   teka a tetahi taha ki ta te kai-whakawa titiro,
   engari ki runga ki te titiro a nga tangata, he
  whakaaro kua  takoto noa atu i taua hunga
  kia mahi pera ratau; ki te ki hoki a te Ka-
  pene i haere atu ia ki te whakamarie i taua
  raruraru, ki ta tetahi taha ki, i tahuri tonu
  ia ki te whakapiki i ona tangata ki te too ia
  Piripi a ki te hiwi hoki ki runga i te tima,
  no reira na raua katoa ko tona Apiha taua
  mahi i whakahau, ahakoa e kore e tino tau
  te hee ki ranga i taua Kapene me tona Apiha,
  me tons ki hoki i ki stu ano ia ki ona tanga-
  ta kia whakamatua taua mahi, ae pea, enga-
  ri ko te tino mahi ma raua he arai i taua
  kakari kia kaua ona tangata e mahi i tetahi
  mahi penei te kino, ka rongo noa atu hoki
  ona tangata mehemea   ki te ki atu ia ki a
  whakamutua  te kariri, no reira ka painatia a
  Maera e £7,,10,,0, ko Kapene Taana e £2„10.
    Katahi ka ki te kai-whakawa kia kotahi to
  koutou peneitanga atu ano, ka taimaha atu
  te whiu mo koutou, ara, kaore he whakawa
  mo koutou.
    I muai mai i tenei, katahi ka whakahae-
  rea ko te taha kia Metehana mo te pakutanga
  o tona pu kia te Peneha.  Ki te korero a te
 tangata nei, ehara i a ia i timata taua raru-
 raru, i haere ke atu ia ki te awhina i a Mae-
 ra, no tona kitenga iho i taua kakari, katahi
 ia ka heke iho i runga i te Tima ki te waapu,
 ko nga tangata mahi Tio kua ekeeke katoa ki
 runga i to ratau Kata (Cutter) ko tona rere-
 nga  atu ki runga i to ratau Kata, ko tona
 karangatanga  atu,  ko te tangata tuatahi o
 koutou e neke i tona turanga ka puhia ia e
 au, ko te unuhanga a te Peneha i tona pora-
 ka me tona potae, KO te pikinga ake ki ru-
 nga o te Kata ka huri ma te taha (i te mea
 kaore rawa ia e kaha ki te titiro atu ki taua
 tu mahi)  katahi ia ka rere ki roto i te wai,
 kau atu  ana ia ki tetahi Waapu, no tona
 uunga  atu ki tahaki, ka tutaki ia kia Maera
 me etahi atu, katahi ka korero a Maera, "ko-
 ia nei te tangata nei" mekea ana te waha o
 o te Peneha e ia, whiua atu ana e ratau ki
 raro o te Waapu tau ana a te Peneha ki ru-
 nga i tetahi poti, katahi hoki ka rere atu ano
 ratau ki te whai i a ia, ko tona rerenga ki ro
 te wai, ko te karangatanga atu o tetahi ta-
 ngata, "ki te kore koe e hoki mai ka puhia
 koe e au." Kaore  i roa ka paku atu te pu
 ki a ia, ka rongo ake ano ia i te mataa e tau
 ana ki tona taha, ka tae atu ia ki tetahi wa-
 hi, ka mau ia i te Apiha tuatahi o runga i a
 te Ohiana, he mangumangu tona hoa, katahi
 ia ka toia ake e raua ki runga o te Waapu,
 ka kite hoki ia i a Kapene Taana, heoi ra ka
 omaoma  noa iho ia i reira, ko etahi kai te
 karanga, "hopukia a te Peneha ka mau ki
 runga i te Tima" i runga i tona mahi oma- -
oma  haere noa iho, puta ana ia i taua hunga,
katahi ia ka oma ki te taone, ka. rongo. ake ia
i nga kai whai i a ia 8 pupuhi mai ana, he
maha  a ratau pu i paku mai ki a ia, a, puta
pai atu ana ia i taua hiinga.
  Ko te Paeamana o te waahi whakamakariri
miiti (ara Freezing work) i rongo i te paku
o nga pu, a, i kite hoki i nga tangata tako-
 toru e whai ana i a te Peneha.
  Ko  te whakawa mo  tenei raruraru kai te
haere tonu, kaore ano i mutu.


           TUPAPAKU.
  No te 5 o nga ra o Hepetema nei, i mate
ai te tamaiti a Tie Te Taitea ki Kereitaone
nei, ko tona mate he Taipo Piwa, he nui te
mahi a te Takuta ki taua tamaiti kia hoki
mai, kihei rawa i hoki mai. He nui te pou-
ri i pa mai ki nga hapu o taua tamaiti, mo 
tona wehenga atu i roto i te rangai tamariki 
o roto o tenei wa, heoi ra ma koutou e mihi
mai e tangi mai i kona ki to koutou whana-
unga.
\_\_\_\_\_\_\_\_"Te   Puke."

   Printed and Published by T. RENATA
under the Authority of H. T. MAHUPUKU at
his Registered Office Victoria-street, Grey-
      . town North  Wairarapa.