|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 11. 16 September 1901 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU TUAWHA 4.] WAIRARAPA. HEPETEMA MANE 16tb 1901. [Wharangi No 1]
TE PUKE KIHIKURANGI.
[PUTEA.]
Kaua e awangawanga o koutou ngakau ki
te hoki tuarua, tuatoru, o te kaupapa korero
i raro iho nei.
Ko tenei kaupapa korero, he whakatupato
he tohutohu, he whakau hoki i a tatau ki
runga ki te ara kotahi o te tohu tangata;
Kaua e hoki ki mori, kaua e noho i waenga-
nui, engari titiro atu nga konohi ki mua i te
aroaro, e kore hoki nga tikanga me nga ture
a te Iwi pakehe e hoki mai ki muri, engari
ka piki whakarunga i roto i nga ra o a tatau
uri.
No konei whakarongona nga tohutohu a
nga Rata, whakarongo, titiro, whakaaro te
Iwi Maori ki nga tohutohu a Maui Wiremu
Piti-Naera Pomare, o roto i te kahui tamari-
ki, te hua o nga kupu o nga whakaae a nga
kaumatua kua mate atu ki te po, i hoatu ai
nga whenua e ratau mo nga Kura, he mohio
rawa aua kaumatua ; ina ra kua kite tatau i
nga hua e ruia ana e a tatau ' taitama.
kaua e hoha, kaua e tihe, kaua hoki e riri,
kaua e ki ka pau noa iho a te 'Puke Ki Hi-
kurangi" mo enei korero anake, a, ko nga
korero pai KO nga rongo korero, me nga ko-
rero whakakata e ngahau ai te kai panui, i
waenganui i ona hoa.
Taku kupu, ta to koutou maunga oneone,
morehu o nga maunga i ea ki runga o nga
kare o nga wai whakamate, i te wa i o kou-
tou tipuna. "Te Puke Ki Hikurangi" awhi-
natia atu nga kupu tohutohu i raro iho nei,
kaore mai i mua, kaore ano he Rata Pakeha
i tu noa i roto i te Iwi Maori kauhau ai, i te
rongo-pai o te tinana kikokiko, i hokoa nei
ete Atua kinga toto utu nui o tana tama kotahi
e noho iho nei i te ringa matau o tona ma-
tua e titiro iho nei ki nga mahi pai, hei apiti
ki tona Rongo-pai e maha ake ai nga ra ki
runga ki te whenua. E kore au e pai, e
whakaae wawe atu ki tenei kupu—Kai te
hamama tonu te rua tupapaku kaore ona
makonatanga. Ki te kore te tohutohu e
whakarongona ka rite tonu te hamama o te
oneone, tena ki te manaakitia te tohutohu ka
hapa taua kupu.
Me korero tonu koutou i nga kupu a Taku-
ta Pomare i raro iho nei, ka panui atu ki ro-
to i o koutou takiwa. Pai rawa hei hoa moe
tahi mo nga taitama me nga taitamahine,
mo nga tangata whai hoa, me nga wahine
whai tamariki kua mate katoa nei ki te one-
one. E korero ana a Pomare i roto i Aotea
me te Waipounamu, ki te whakaritea e tatau
nga Ture a te Atua mo te tinana kua kauha-
utia nei e ia ki te Iwi, penei kua kore rawa
tatau e kai rongoa, e hiahia atu ranei ki nga
Takuta.
TAKUTA MAUI WIREMU PITI
NAERA POMARE.
Kua titiro iho te tika i te rangi, kua tipu
ake te pono i te whenua, kua tutaki te mahi
tohu me te pono, kua kihi kia raua te tika
me te rongomau.
Te Iwi kua tutaki tatau ki nga mea i wha-
kaarotia e nga kaumatua kua hori ake nei ki
o ratau moenga, kia whaia te matauranga o
te heke o muri nei, e kiia nei he Pakeha.
Koia nga Kura Minita, me nga Kura matau-
ranga whakaaro-nui o taua Iwi, hoatu ana a
tatau tamariki kia whakaakona ki aua tika-
nga, kaa tutaki i tenei wa hei painga mo te
Iwi.
I enei tau ka taha nei, ka tu mai ki mua i
o tatau aroaro he kahui tamariki, no roto i
aua whare Kura, hei whakamarama ia tatau
ki nga mea hou o roto o enei ra, mo te wai-
rua me te tinana, kia hoki mai ai he toi ora
ki runga i te Iwi, hei whakataki, hei patuki i
te ara o te ora ki runga ki raro, ki maui ki
matau, hei pupuri i nga whakatipuranga e
heke mai ana ki te whenua o te Maori.
Ko taua kahui tamariki no te Kareti o te
Aute me era atu Kareti wananga, kua huihui
o ratau whakaaro me o ratau konohi, ki te
titiro ki te Iwi Maori me o ratou uri e puhoi
nei te tipu, ko te waahi tere hohoro, ko te
heke ki raro kia aitua.
No te tau o to tatau Ariki kotahi mano e
waru rau e iwa tekau mawhitu 1897, i tima-
ta ai ta ratau paihere i te Iwi ki roto ki nga
tikanga o to ratau whakaakoranga. Ko A-
pirana T. Ngata nana i tomotomo tuatahi
te motu, no roto i taua kahui tamariki, ko
ko taana kupu ki te Iwi, whakapaia te hua-
rahi o te ora tinana i nga marae me nga ta-
ngata, he pai mei matao mei mahana ranei,
ko tenei he mea mahanahana kau, ara. kai
waenganui te Iwi i nga tikanga e rua e tu ana
i te tikanga Maori me te tikanga Pakeha, ka
waiho tenei hei taura kukume i te ora tinana
ki te po.
No nga ra timatanga mai o Akuhata nei,
ka tomokia mai te rohe potae o Rongokako e
Takuta Maui Wiremu Piti Naera Pomare, he
mea whakahau e te Kawanatanga kia haere
ia i te motu i roto i te Iwi Maori, kauhau ai
i te mate i te ora o te tinana, i ahu mai i te
Rawhiti, i timata mai tona kauhau i Tama-
ki, Ngaawapurua, Hamua , Te oreore, Taue-
ru, me era atu waahi e whakakite ana i te
ahua o te tinana oneone o te tangata e ora
nei i te ao, kua korerotia nei e te Karaipitu-
re, he whare te tinana o te tangata no te
Atua, kia pai te tiaki i taua whare. No te
mane 19 o Akuhata nei, ka tae mai a Taku-
ta Pomare ki Kereitaone, no te wenerei te 21
o nga ra ka haere ki te Kohunui ki te marae
o Rakaiwhakairi ; kua huihui nga taane nga
wahine me nga tamariki, e toru nga ra e
whakamarama ana i tenei taonga nui i te
tinana tangata, me te whakaatu ano i nga
paanga mate o tenei wa.
No te haterei te 24, ka tae a Takuta Po-
mare ki Papawai, ka nekehia tona korero mo
te mane te 26, no te mane te 26, ka tae a
Pomare me A. H. Kumeroa ki Aotearoa i
Papawai, no te 10 a. m. Ka tu te korero, kua
huihui nga tangata katoa o te marae, i konei
a Mohi Turei Minita o Ngaati-porou.
Pomare. Ka mihi ki te Iwi, ki nga taane
ki nga wahine me nga tamariki, ka mutu
katahi ka timata tona korero whakamarama
i te matauranga o tona Kuranga, i whaia ai
e ia ki tera taha o nga moana whanui, i hoea
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, MANE HEPETEMA 15th 1901. [Wharangi No. 2]
" " kakahu.
Ko te tu i waenganui i nga tikanga e rua
kai te pekanga tatau o nga huanui e tu ana
i tenei wa.
Whare.
Me wehewehe te whare, ara, me ruuma
haere, kia wehe te moe a ia tangata me taa-
na wahine, me wehe nga tamariki he ruuma
ano, engari me matapihi ano nga ruuma ka-
toa, me tarewa te paparahi o raro kia tiketike
ake i te oneone, kia pata te hau ma raro, me
mahi he Tumere, kia rite nga mahi o te wha-
re, ka oti te whare, ka hoatu he peeti mo
runga ake i te paparahi, kia tarewa ake i te
paparahi, He pai te rua putu te tiketike, ka
hoatu ai ona taonga mo runga e mahana ai
te tinana, me moe ki runga i taua peeti, kaua
hei moe i runga i te paparahi, ahakoa tiketike
ake i te oneone, me peeti nga ruuma moenga
katoa, me wkakatuhera nga matapihi i nga
awatea katoa, kia puta atu te hau kino o roto
i te whare ki waho, kia haramai hoki te hau
pai o waho ki roto, hei rongoa i nga mea o
roto i te whare, tae atu ki nga ruuma moe-
nga, kaati te noho o te kumu ki raro ki te
oneone, ki te paparahi ranei, engari e noho
ki runga i te tuuru kia rewa ake i te oneone,
akona o koutou tinana ki te noho tarewa ake
i te oneone me te paparahi o te whare; he
aha hoki te pai o enei kupu kua korerotia atu
nei mo te whare me ona mea katoa, mehe-
mea e noho tonu ana te tinana ki te oneone,
ara, ki runga i te otaota e maku ana, e ma-
kariri ana, he tare kua homai e te Atua ki te
tangata, mo enei ahua katoa kua korerotia
atu nei kia koutou, ki te takahia e te tanga-
ta, he aha te utu ? he mate ra. He ture to
nga mea katoa e mahia nei e tatau e kitea
nei e nga, konohi, tenei mea iti rawa te ngira
he ture ano tona, ki te takahia e tatau toona
ture, ka poua ketia ki o tatau tinana, he aha
te mea e puta mai kia tatau? he mamae he
mate, He ture kai runga i te ahi. ki te ta-
kahia e tatau te ture o te Atua i runga i te
ahi, ka puta mai he mamae he mate, engari
na to tatau mohiotanga i mamae i mate etahi
tangata i te ahi, i te wa mai i nga tipuna, ua
reira ka tupato ratau me tatau hoki, ko te ahi
no nga tipuna mai, ko te ngira no tenei wa
ano i a tatau nei, ko te oneone me nga otaota
e korero atu nei au kaua e nohoia a runga, he
mea tahito no nga tipuna, he pai i to ratau
wa, he kino ia i to tatau nei wa. Ko nga
whare huihuinga me matapihi nga taha, a
mua a muri, me puare he putanga mamaoa i
te tuanui, hei pikau ake i nga kino o roto, i
te mamaoa me te haa kino ki a puta atu ki te
takiwa, me horoi ki te wai pera ano i te wha-
re moenga, ko te waahi pai hoi tuunga wha-
re. hei nga waahi tairanga ki runga. Kaore
he hee i roto i te noho a nga tipuna i nga
waahi tairanga ki runga o te whenua kia he-
ke te wai ua kia maroke te oneone; kia ma-
mao mai hoki i nga harotoroto kaore nei e
heke te wai mehemea e taea, mehemea he
awa wai e heke ana i te taha e aua waahi
tairanga e tu ra nga kainga me nga whare
ko te tino painga tena mo nga tahi marae o
tenei wa.
Kaua e tukua te hau o waho kia puta mai
ki roto i nga matata o te whare o naianei
he ngira te ahua o tena tu hau, pepaia pei-
tatia kia ruru, me hanga he whare turuma
kia mamao atu i te whare moenga ; ko te mea
i wehea ai kia motu ke te moenga o ia tangata
o ia tangata, kia ngongo ai i te hau pai o te
ora, ko te tangata moe wahine, me wehe ke
tona moenga, kia tika ai te haere mai o nga
tamariki.
NGA KAI.
E rua nga kai i homai e te Atua hei kai
ma te tangata he wai he nau, kia kai tonu
te tangata i te hau i nga meneti katoa, e rua
nga hau e kainga ana e te tangata, kotahi o
aua hau he ture na te Atua kai runga, hei
whakaatu ki te tangata he kino tena hau ka-
ua e kainga, ko te ture tenei, ki te pa mai te
hau ki te ihu o te tangata ka puta mai he
haunga i roto kia tere te pana e te tupato, he
hau kawe mate tena ki te tangata, ko te hau
pai kawe ora ki tinana o te tangata kaore he
ture, tona paanga mai ki te tangata heke po-
upou tonu ki roto i te tinana, hei whakahae-
re i nga uaua me nga toto, hei whangai i te
tinana hei whakatika i nga uaua kawe wha-
kaaro ki nga waahi katoa o te tinana, waihoki
ko te kai nui tenei i homai e te Atua ma te
tangata, ma tatau e titiro tona nuinga o tenei
kai o te hau i runga atu o nga kai katoa e
kuhua ana e te tangata ki roto ki tona tinana.
Mehemea kaore tatau e kai i te taewa me
era atu kai e whakaarotia iho nei e tatau ko
nga kai nunui tera hei oranga mo tatau, ka
tutuki atu ano to tatau oranga ki te rima ki
te ono o nga ra, tena ki te tutakina nga tatau
o tenei kai o te hau pai. E kore to tatau o-
ranga e tutuki atu ki te haora kotahi, ma
tenei tatau e tino whakamohio ko te hau e
kainga ana e tatau ki roto i o tatau tinana,
rae te puta ake ano ki waho mau ake ai i nga
mea kino o roto i te ngakau ki waho o te ti-
nana, he hau kino tena ki te kainga tuarua-
tia e tatau, ka hee i te ture, ki te kainga
ranei e nga Kohungahunga taua hau kino i
panaia ake ra e te hau hoou, e tomo atu ana
ki roto i te tinana, penei kua waiho hei ara
mate ki tena Kohungahunga kua takahia te
ture, me tupato ki tenei kai nui ki te hau pai
ko te kai tuatahi tena i hoatu e te Atua ma
te tangata, nana tonu ake tena kai i hoatu
ki a Arama ki te tangata tuatahi.
WAI KOROPUPU.
Ko tenei kai ko te wai he nui ona ahua
otira ko aku e korero ake kia koutou e rua,
ko te wai koropupu i haere ake i te ngakau
o te whenua hei nama tahi tena No 1, he ora
kai roto i tena wai ka tika hei kai, i haere
ake ia i te hohonutanga ote oneone, ko te wai
i heke iho i te rangi ka mau te hopu e nga
taika o nga whare, hei nama rua tena No 2,
me kohua kia maoa ka inu ai ka pai.
Ko nga wai papaku o roto i te whenua e
kore nei e hohonu te karinga ka tae ki taua
wai e tu tonu ana no runga taua wai no te
oneone, i heke iho i runga ka tu i raro tata
iho o te oneone, kai te mauria o taua wai nga
mea kino pirau, e hora ana i runga i te kiri o
te whenua, me era atu otaota pirau rau rakau
paihini, e huihuia ana e ia hei hoa moona.
Ko te putake tena o te mate Taipo Piwa,
kua hangaia aua mea kino hei Ngarara, ki te
kainga taua wai e tatau ka haere tahi aua
Ngarara ki roto i o tatau tinana hei mate Ta-
ipo Piwa, a, ki te pangia tetahi tangata e
taua mate, ki te kore e tiakina i runga i te
tupato nga mea i puta mai i roto i tona tina-
na ka hora noa i roto i nga whare me nga
Marae, ka rere tena mate ki te katoa, he ma-
te kaha tenei ki te huna i te tangata o te ao
nei, hui tahi atu te kino o tenei wai ki nga
wai hapunapuna e kitea ana e nga konohi o
maanu ana i te koraha me nga kainga noha-
nga tangata, i nga Roto ranei; kaua rawa e
kainga ki te pa mai te monomono o aua wai,
na te hau i mau mai ki te ihu he reo tena ki
a koe. ko koe ano te utu, ka mamae ka po-
uri ka pau nga rawa i te whainga ata ki te
Takuta, mei whakarongo ki te reo i pa mai
ra ki tona ihu me nga tohutohu e penei ana.
Tiakina toou tinana penei kaore e mammae
kaore he pouri kaore he rawa e pau.
Kaore he rongoa mo tenei mate mo te Tai-
po Piwa, heoi tena rongoa, ko te wai o nga
hua rakau Aporo Here Paramu me era atu
hua rakau, rae kohua ka maoa ka tatari i te
wai ka hoatu he \\vai matao ina hiahia, enga-
ri me kohua te wai kia maoa ka waiho kia
makariri, engari ko te tiaki a te hunga ora
kia pai kia rite, ko tena kai ko te hua rakau,
kaore ona paihini.
Ko nga mate nunui kai te Maori.
He Kohikiko.
" Piwa.
" Huango.
" Rumatiki.
" Wahine.
Ko nga mate tuturu-tenei kai te Iwi Maori
ka uru tomo ai era aru mate Pakeha, ka taea
e te tangata te arai enei mate koi pa mai ki
tona tinana ki nga tamariki ranei, mehemea
ka tiakina ona tohu me ona ture, penei kaore
he Takuta kaore he rongoa kaore he rawa e
pau. Ko etahi o nga mate e tipu ana i roto
ake i te tinana, na te whakaaro kore na te
wareware o te ngakau ki te tinana, ka waiho
tena hei Whakapararutiki i etahi o nga uaua
e rite ana mo ia mate mo ia mate, tomo kau
atu te mate kua kore kaha aua uaua ki te
pana atu kia hoki ki waho o te tinana.
Tona putake o tenei na te kore mataura-
nga ki nga mea o tenei wa me ona whaka-
haere e tika ai hei pai mo te tinana me ona
raweke o roto o tena whare, ko nga kai ko
nga kakahu, mo waho i enei ko te whare, ko
te makariri ko te matao kai te haere i nga ra
katoa, kimi ai i tetahi matapi o te whare
tinana tangata hei urunga atu mona ki roto
Whakapararutiki ai etahi o nga raweke o
taua whare tinana tangata, tona rongoa me
tenei hatana he mahana pai, rite tonu i te
kapu o nga waewae tae noa ki te mahunga, i
te hotoke tae noa ki te raumati, i te po tae
noa ki te awatea, ki te rite tenei i a tatau
kua kore he kaha o nga mate kua korerotia
atu nei e au kia koutou, kua iti rawa ta tatau
ahu atu ki nga rongoa me nga Takuta, ka
toe o tatau rawa mo etahi maharatanga a to
ngakau.
NGA KAI.
He whakatauki na te Tiamani mo tenei
taonga nui mo te kai, ahua kai ahua tangata,
ko tenei taonga nui ko te kai hei whakapai.
mo te tinana, ko tatau tinana tonu te kai e
tukua nei ki roto i o tatau ngakau hei wha-
kakapi hei papaki, ki te pakaru te whakakapi
ka pakaru katoa te papaki ka makere te ti-
nana.
Ko te Atua kai roto ia tatau e whakahaere
ana i a tatau kai; kainga katoatia nga kai
e tika ana kia kainga e tatau, kaua ia nga
kai e whakaatu mai nei te ture e pa mai nei
ki te ihu; ko te Paraoa ko te Taewa ko te Miiti
me era atu kai kikokiko, me tunu me kohua,
kia maoa rawa katahi ka kai, kia ma nga
kai; kia mahara koe ki toou Atua; ata ha-
mama ka uru ki te mangai ata ngaua kia
nga\\vari ka ata tuku kia heke i te korokoro,
ka tatu iho ki roto i te peeke ka pai te mahi
i nga toto me nga uaua, ko te kinaki mo enei
kai, he wai he tote ; he huare kai roto i te
mangai hei whakatakataka i te kai i mua atu
i te tukunga ki te korokoro maana e peehi ki
te peeke, hei huri tuarua e pai ai te heke ki
nga waahi katoa o te tinana, he huare ano to
te puku, ara, to te peeke, ko taua huare he
atete, e oho ake na koe i te moe i nga ata e
kawa ana to waha.
Ko te Atua kai roto ia tatau e whakahaere
aua i nga kai e heke ana ki o tatau koopu,
ko nga hua rakau he kai pai tena na te Atua
i tunu kia maoa, kaua e kainga i te mea ka-
ore ano i tunua e te Atua kia maoa, he Apo-
ro he Pititi he Here he Pea he Paramu he
Waina he Eperekooti me era atu hua rakau,
engari kohuatia ko te wai ma nga turoro, ta-
kitahitia te kohuatanga.
Ko nga kai kikokiko ko te putake mai tena
o te mate Kaute kooti, kaua e kainga nga mea
pirau na tatau na te Pakeha ranei aua Kai,
ko te haunga e rongona e tatau o aua kai kua
pirau, ko te reo tonu tena o te Atua e mea
mai ana kia koe kaua e kainga he ture nana
kai runga, ki te takahia e koe ka pirau ano
koe, na enei kupu ka mea atu au kia koutou
kia mau ki nga ture o nga kai ka ora tatau
katoa.
WAI RAMA.
E pouri ake ana au i te mea kaore aku
hoia i konei, kua tu nei hoki au hei Takuta
mo ratau, i runga ano i to ratau hiahia, na
te pirautanga o te Witi o te parae o te Waina
o te Taewa, ka puta mai i roto ko nga wai
rama e kainga nei e te tangata, tona mutu-
nga atu o nga wai rama he Winika, ki te ka-
inga e te tangata te rama a ka haurangi, oho
ake i tana moe ka mamae tona mahunga, ko
te reo tena o te Atua e mea mai ana ki a ia
whakamutua kei hoki atu ano koe ki taua,
kai, engari ma te Takuta anake te kupu me
inu te turoro. Ko te maroketanga o te waha
i te rama kua ngoikore kua mangere, kua
pararutikitia nga uaua kawe toto.
Ka nekehia i te 1 ki te 2 p.m.
2 p.m.
Takuta Pomare.
Ko nga mahi a te rama be whakaako i te
tangata ki te korero teka ki nga mahi kino
katoa, ko nga wahine e kai ana i te rama, e
kohuru ana ratau i nga kaakano tangata kai
roto i o ratau tinana, e tatari ana ki te \\va
tika e tae mai ai ratau ki te ar nei, hei wha-
kakapi mo nga mea kua moe.
E nga Kaunihera Maori, whiua te tangata
te wahine kai rama, pai atu te mate o te whe-
nua, i te mate o te tangata, he aha hoki te
pai ki te mate te tangata ka ora ko te whe-
nua, ma wai e ngaki e ahuahu, ki te mate ko
te whenua ka ora ko te tangata tena ano e
whanau he whenua i te werawera o te tanga-
ta.
TUPEKA.
He kai hoou te Tapeka na te Iniana tenei
kai, i te kitenga tuatahi o te Pakeha, ara, e
Koromapihi, e kai ana te Iniana i tana Pai-
pa, e puta mai ana te auahi i tona waha, ka
mahara tetahi o nga heramana e, ka wera a
roto i te ngakau o te Inia ra i te ahi, katahi
ka oma ki te tiki i te peere wai, ringitia ana
ki runga i te Inia, ka ara i konei te raruraru;
ki te kainga e te tangata te waikura o tona
Paipa, ka mate ia mate rawa, tuarua ka kaha
te kai Paipa a te tangata ka pakapaka tona
manawa, kua kore te manawa e kaha ki te
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA. 11, O TE TAU 4,] TE PUKE KI HIKURANGI HEPETEMA MANE 16th 1901. [Wharangi No. 3]
mapu i nga toto ki te tinana, ki tona tikanga
ake o te mapu a te manawa i te toto tika e
• 75 tukunga i te toto i te meneti kotahi, tua-
toru ko te pau nui o nga moni a te tangata
mo tenei kai e homai mate nei ki te tangata,
tena whakarongo mai, he tangata kai Paipa,
e rua hereni me te hikipene 2/6 i te wiki e
pau ana mo ana tupeka, e £6 pauna i te
tau, mehemea he kai Paipa tana wahine me
tana tamaiti, hui katoa te moni e pau ia ra-
tau i te tau £18 pauna, 180 i te tekau tau ;
e hoa ma kua oti he whare nui mo ratau ko
tona wahine me ana tamariki, na enei tatau
i rawakore ai, kaua nga tamariki e kai tupeka
tikareti, tiakina 6 koutou tinana me o koutou
rawa.
Ko nga tamariki e whanau hoou ana, ko
te miraka he mea maaro, kei mua tonu o te
miraka o te matua, na te Atua tena i hoatu
ki roto i te matua hei rongoa mo te tamaiit,
hei tahi mai i nga mea kino o roto i te nga-
kau o te tamaiti, ka puta tena mea o roto i
te ngakau o te tamaiti ki waho ka marama
te kai i te miraka tuarua kapiri hei ora mo tena
tamaiti. Ko te kai tuatahi a te tamai i
roto i tono hakai, he toto. 2 ko te miraka
maaro o te matua hei rongaa, 3 ko te miraka
o tona matua ake ko te mea tino pai, kaua
nga tamariki e whangaia ki te miraka o te
kau engari ma te mate anake o te matua i tetahi
mate kino; ko te wai-u o toona matua ake te
mea tika, hakoa kaore e puta mai he miraka
me whangai tonu ki te tamaiti a puta noa
mai he wai-u, e kore hoki e homai e te Atua
he tamaitiki ki te tangata ka puritia atu te kai
hei oranga mo te tamaiti, kaore he wai-u pi-
rau kai tetangata, ahakoa pehea te ahua o
te wai-u he rongoa mo te tamaiti, kei muri
ko te wai u ma, hei kai ma te tamaiti hei
oranga hei whakapai i ona toto, ahakoa he
pai te tamaiti kai wai-u kau, he kino i etahi
wa he mate, ka ki atu au kia koutou wha-
ngaia a koutou tamariki ki o koutou wai-u.
Kia pai nga kai kia ma pa pai nga kai, ka
pai hoki te roro, tena ki ie kino nga kai no-
hea hoki e puta mai te mea pai reka i roto i
te mea kawa, ka pai te taonga ka reka te moe
ka tau nga whakaaro, ka kite te roro i nga
mea kei mua i te aroaro, me nga mea kuo
hori ki muri, i roto i nga taa maha kua pa-
rea ki muri.
KAI MA NGA TURORO
Ko te take i hoatu ai nga kai ngawari ma
nga turoro, kua ngoikote kua kore kaha te
puku kua pakihi te mare o te puku, ma nga
kai ngawari i hoatu ma te turoro maana e
hanga he huare mo te puku, e whakahoki
mai tona huare, ko aua kai ngawari, he wai
Kau, he wai manu.
NGA KAKAHU.
Kaore he kahu o Arama raua ko Iwi, ko te
take he mahana he wera no te wa ia raua, no
te taenga mai ki to tatau nei wa, ka heke ki
roto i te matao, kua makariri nga mea katoa,
kua waiho mai te matao hei hoa whawhai
mo te tangata me ona uri, ko tana mahi he
kimi i nga matapihi o te tinana hei urunga
moona ki roto, whakapararutiki ai i nga ua-
ua kawe whakaaro e pupuri nei i te tinana
ki te ora, e paihere nei i nga toto me nga ki-
ko ki toona toitutanga hei taiepa mo nga
wheua.
Na, tenei ahua kia tupato ano ta tatau
whakahaere i nga kakahu e uhi nei i o tatau
kiri, hei arai atu i te hoa-riri o tenei wa, kua
taka nei o tatau toto ki roto i nga kai, me
nga wai, me nga whare, o tenei pito o to ta-
tau whakatipuranga.
Ko nga kahu kua whakaritea e te ture ta-
ngata mo roto i te whare moenga e takoto ai
o tatau tinana i nga po, waiho marie i runga
i tou takotoranga, kaua e mauria i runga i a
koe ki waho hei kahu awatea, takoto ai i ru-
nga i te otaota, i te paparahi ranei o te wha-
re, he hae te kahu o te po ina kakahutia i te
awatea, pena ano nga kahu awatea ka hae
ina kakahutia e tatau i te po. Me mohio
ano tatau ki tenei, he hu ano te hu, he potae
ano te potae, ki te whakawhitia e tatau enei
kia taka ke i tona ture, tere tonu tatau te
mohio ake kua hee, engari ko te hoa-riri nui
ko te matao, nui atu tona koa ina kite mai
ia kua takahia e tatau te ture o te hu me te
potae, o te kahu po, o te kahu awatea.
Ki te kite mai taua hoa-riri ia tatau e ta-
kahi ana i nga ture o te whare, o te kai, o te
kahu, katahi ka tukua ana karere ki ona hoa
kia piwa, kia kohikiko, kia huango, kia ru-
matiki, kia ngarara, kia whare; kia kai, kia
wai, kia kahu, ka ara ake enei hei hoa-riri
mo tatau. I runga i enei take katoa, wha-
karitea nga ture o te whare, o te kai, o te ka-
hu, kia rite te mahana i nga wa katoa o nga
kahu mau awatea, mai ano i te kapu a nga
waewae tae noa ki te mahunga, i timata, atu
tatau i te hu eke noa ki runga, kia mau i nga
wa katoa, i nga ra i nga tau, kai roto tatau i
te maeke o tenei motu e noho ana, me tona
wera tuaiti mahana pai, ko te waahi piri o te
tangata ki te whenua me te paparahi, ko ta-
tau waewae i nga ra katoa o te tau, no reira
kia tupato kaua hei tangohia o hu i tetahi
ra ka haere ai i waho, ka rongo tonu koe i te
rereketanga me te matao, ina tu atu o wae-
wae ki runga i te whenua me te otaota, hau-
nga hoki to konohi, kua taunga kua waia ki
te roa o nga ra e watea ana i te hipoki, no te
tai-tamarikitanga tae noa ki te rua tekau.
Ko te matao makariri nau ake i mahi ki
roto i tou whare, ka tuku i te wai matao hei
kaukauranga mou i ia ata i ia ata pumau to-
nu, kaore tena i te takahi i te ture o te ma-
hana, engari e whakamaro ana i te tinana
me nga kiko me nga uaua me nga toto, e
whakapai ana, a, e oro ana hoki i nga wheua
o te tinana, kia rite te utonga ki te kanohi,
kua utonga kua maro i tona wateatanga, e
horoia ana ki te wai matao i ia ra i ia ra,
kaore ona uhi i te po i te awatea, po hotoke,
po raumati, awatea hotoke, awatea raumati,
ko nga ringa kaore ona uhi, engari Ka kaha
rawa te maeke ka uhia ano e te Pakeha.
Waihoki kia rite te mahana o nga waahi
katoa o te tinana e uhia ana ki te kahu, me
horoi nga kahu kia ma i nga wiki katoa, ka-
ore he utu o te wai he iti te utu o te hopi, ki
te kore, he nui te pungarehu o a tatau ahi,
tiakina nga hinu o a tatau miiti e tunua nei,
ka pokeke heoi ano kua hopi e horoi ana ki
nga kaha, ona tino taonga o te kahu he ma-
hana he ma. He kino tenei kahu te tei e
roromi nei i nga kaokao me te hope, kaua e
tango atu i tena taputapu, pai atu o tatau
kahu, engari kia mama te hope, me kawe ake
te taumaha ki runga i nga pakihiwi, hei rei-
ra nga tau, kia mama ai te waahi e mau nei
nga kahu nui i te wahine kia watea mo a
tatao kohungahunga taua takiwa, ko nga
wahine o Hawaiki ko ta ratau mau tenei i o
ratau kahu, me te pai hoki o ratau tinana nae
te whanau o a ratau kohungahunga, mehe-
mea tatau ka whawha atu ki tenei mau kahu
ki o tatau tinana, ka pera ano a tatau nei
kohungahunga te ora.
Turei 27th. 1901.
NGA MATE MAORI.
He patai tenei naku ki nga tangata mohio
ki nga mate Maori e korerotia nei, kia wha-
kamaramatia mai kia mohio hoki au, mehe-
mea pehea te ahua o enei mate, kaore maua
nga kai whakarongo i kii kii.
Kaore he mate Maori i tenei wa i a tatau
nei, he tinana Pakeha o tatau tinana, he toto
Pakeha o tatau toto, waihoki he mate Pake-
ha o tatau mate, e peehi nei i te Iwi ki te
mate, kaore he mate Maori kei a tatau i te-
nei wa, kotahi te mate e whiu ana i te Pake-
ha me te Maori.
TANGIHANGA.
Me mutu nga tangihanga nunui e aumiki
nei i te tangata, . i kite ano au i etahi tangi-
hanga, i kite au i te nuinga tonu e kopare
ana i o ratau konohi ki o ratau potae, kei ki-
tea te kore aroha, i kite ano au i etahi e tuo-
hu ana ki raro huna ai i te kore aroha, he iti
te hunga aroha pono, heoi ano ko te ngahau
te mea nui ina tae ki te marae o te tupapaku,
e kore nei e tika taua ngahau kia mahia i
runga i taua tupapaku, heoi he pouri te mea
nui, tangohia ana te pouri e te ngahau ahu-
areka. Kia tere tonu te tanu i te tupapaku i
nga ra e toru, ki te puritia roa noa atu nga ra.
he take mate ano tena no nga mate Pakeha,
ka marara haere ki te hunga i tae me te hu-
nga kainga, na kia tupato tatau.
He matao te take mai o te maremare, me-
hemea kaore taua maremare i tiakina i ro-
ngoatia ki te mahana me te rite o nga mea i
runga i te tinana, me te mahi o te tinana
kia puta te werawera ki waho o te . kiri, ka
tipu tena maremare hei rakau nui, e kore e
taea te huhuti te ranga atu ki waho o toou
tinana, ka puta taua werawera totaa ki waho,
he paihini tena totaa, ki te hoatu e koe te
totaa kia 80 nga pata ka whangai ki te Rape-
ti ka mate, na kona horoia kia ma o kahu i
nga wa katoa, araia atu te whawhai a te to-
taa ki tona whare ano ki te tinana tangata.
E toru nga taupa o te mate me te ora, tua-
tahi, ko te ora pai tuturu, tuarua, ko te
ora i - waenganui i te ora tika me te mate,
tuatoru, ko te mate, mehemea ki te taka iho
tatau i te turanga o te ora, i runga i to tatau
takahi i te ture o te ora tinana, ka haereere
tatau i waenganui o te ora o te mate, kanui
te pakeke, kai tena takiwa e haereere ana nga
ngarara o nga mate katoa o te Taipo piwa o
te Kohikiko o te Huango o te Rumatiki; ki
te tutaki tatau ki aua ngarara he nui te po-
uri te pakeke, ko te taka o tatau tinana ki
waenganui o te ora o te mate me te mate ra-
wa, he mea ngawari noa, engari ko te kume-
nga ake ki runga ki te turanga o te ora, he
mea taumaha, na konei kia wehi i nga ture
mo te tinana, kai roto kai waho i o tatau ti-
nana. Ara, ko enei taonga nunui ko te ahi
ko te wai, he ture kai runga na te Atua i uhi
e kitea ana e tatau, ki te takahia e tatau taua
ture, ka mate ka pungarehu o tatau tinana,
ko nga mate tenei kai te kitea e tatau i nga
wa katoa me to tatau tupato ano, iti ana te
paanga mai me te mate.
Ko te ahi, ko te wai, ko te taka, ko te ra-
ina, ko te raawa, ko te hinga, ko te whanau
tamariki, ko te matao, ko te mate kai, ko te
patu a tetahi i tetahi, ko te hinga iho o te
rakau ki runga i te tinana, ko te mate i te
waro, ko te piki ki runga i te rakau, ko te
mate whakama, ko te mate tunga, me era
atu mate e kitea ana e te konohi, kua kitea e
tatau ona rongoa o enei mate, na te mohio-
tanga na te tupato i rapa ka kitea, ka ora te
tinana i roto i enei mate, he mea urupa noa
ka riro atu takitahi nei, kore noa iho e hia-
tau ka kite ka tangi ai, mehemea kaore tatau
i tupato ki nga ture o te tinana mo enei ma-
te, penei kua kore he morehu, i heke mai e-
nei rongoa i o tatau tipuna, e ora nei tatau
hei tangata mo te ao.
RUMATIKI.
Kei nga kai te putake mai o tenei mate,
ka whakatetetia nga toto o te tinana, ko tona
toha mehemea ka ka whitiwhiti te mamae
ki tetahi waahi ki tetahi waahi he rumatiki
tena, ki te pumau ki te waahi kotahi ehara
he mamae ke.
Ko te pi tetahi take o tenei mate, kaua e
kai nui i te kai kikokiko e puta ana he pi i
roto.
HUANGO.
Kaore he rongoa mo ienei mate, kai roto
tona nohanga i nga peeke hau o te poho.
E toru nga uaua nunui ki roto i te tanga-
ta e ahu katoa ana ki te roro, ko era atu ua-
ua ririki, he kai mahi na te roro, e rua nga
uaua ara toto he toto kino he toto ora, he
oto ma tetahi, he pirihimana hei herehere i
nga ngarara o roto i te tinana, ki te kaha
taua pirihimana ka kawea ki roto i te here-
here, ka puta mai he whitirama te mamae ki
te tinana.
NGA AHUA O NGA MATE ME
TE TANGATA.
Ka whakatutia mai ki mua i te Iwi, kia
titiro i te ahua o roto i te tinana me nga ua-
ua, te manawa te ate, te ate wharowharo, te
puku me nga roro, ka tohu ia i te ahua o
roto i te tinana, i patua ai e nga mate, tae
noa ki te ahua o roto i te tangata mate i te
rama, me nga uaua i pararutiki i te whakaa-
rokore o te tangata ki tona tinana, me nga
ahua o ia ngarara o ia ngarara o roto o nga
kai me nga wai, e tukua nei e te korokoro ki
roto i te ngakau.
ka nekehia.
2 p.m.
Ko nga ahua tenei o nga ngarara o roto i
nga kai me nga wai i korero atu nei au kia
koutou, he ngarara ano kai roto i te huka, ki
te titiro atu penei i te papaka te ahua.
I muri ka tukua mai ko ana karaihi, wha-
kanunui i nga mea e tirohia ana ki roto, ka
kitea te rereketanga o roto i te taewa me nga
ngarara ririki rawa, marama ana te titiro iho
ki te ahua o nga toto ora o nga toto mate me
te toto pirihimana, hei hopu i nga ngarara
kai tangata, ko te wai hua rakau hei patu i
enei ngarara katoa.
Ka eke te toru karaka ka haere atu nga wa-
hine mate kia Pomare ki te paparahi o ru-
nga o te Waipounamu, kia tirohia mai o ra-
tau mate, kia tohutohutia mai ratau ki te
tiaki i o ratau mate ; ka aiutu ka hoki mai
ano ki roto i Aotea, whakaotioti ai i ana
korero me nga whakakitekite.
Tamahau. He aha te tohu pai hei okioki-
nga mo enei tikanga nunui e korero nei koe.
Pomare. He whare Ohipera te mutunga
mai o enei korero me enei whakaatu, katahi
ka tino pai atu, ka taea ona pito katoa o nga
mahi ki tona otinga.
Tamahau. Tenei a Aotearoa me te Wai-
pounamu, kua mutu a raua nei mahi kua
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA MANE 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4]
tutuki, he taonga hoou tenei e korero
nei koe, tirohia iho mehemea e tika ana e
pai ana hei Ohipera mo nga tangata o Wai-
rarapa, mau e ki mai to kopu.
Pomare. Ko taku hiahia nui tena o korero
mai na koe, kia tu he Ohipera maku, kua
puta atu taku kupu kia koutou kia kaha,
awhinatia au ki to hapai i nga tikanga mo
to tinana, katahi ano au ka rongo i tena ku-
pu, he moa nui tona, o taea ai te whakahaere
ena tikanga o tenei kimi e haeroa nei e ma-
tau e nga taitama o to lwi Maori, ka nui te
pai o nga whare noi tino pai, kotahi anake
te he kai roto i te wharua, ho hokio ki raro
no to turanga, mehemea i runga i te taira-
ngatanga pai rawa atu, ko te turanga pai mo
U; whare Ohipera e pai rawa ai, kia rewa ki
runga, kia hopu i nga hau, kia takoto he awa
wai heke i te taha, kia tu mai ho motu nga-
here rakau. Maori i to taha. 1 rongo tetahi
Pakeha i au o korero ana mo tenei taonga
nui mo tu Ohipera, i aku i kito ai i au e hae-
re ana i nga tua-whenua o te moana pama-
mao, ka tono mai tera kia hoatu te ahua pai
mo to Ohipera. tenei ake te wa ka rongo
koutou kua tu taua whare, na te Pakeha i
whakatu ki te Tai-rawhiti.
Tamahau.
To Iwi tomokia te tatau kua huakina nei,
e te tai-tamariki kua ara ake nei hei Kauma-
tua tohutohu i tenei taha e to ora tinana.
Me tuka ake ano etahi kupu mihi ki to
tatau Kawana-tanga, mona i whakahau, i ha-
pai hoki i tenei tai-tama hei tohutohu i a ta-
tau ki tenei matauranga nui, e whakaatu nei
a ia ki nga Iwi me o ratau hapu, kua kitea
ihu nei hoki e tatau, e korero ake ana i nga
tuhituhinga tapu, e tohi ana ko Ruka he Ra-
ta, he hoa haere he hoa mahi tahi i te Rongo
Pai o te Ariki no nga Akonga, tuturu to raua
haere tahi ko Haora, nana hoki i tuhi te
Rongo Pai kua tao mai nei kia tatau, a. he
tino Rata a Ruka.
Kia ora te Kawanatanga o Niu Tireni e tu
nei i tenei wa, kia pata te manaakitanga
mou i te waahi ngaro, roa, roa, roa noa atu
"Te Puke Ki Hikurangi."
E MOHIO ana ahau he tino mate te kohi
kei te Maori, kei te whakamamae kei te wha-
kapouri i a ia, kei te iki hoki i ona whana-
unga ki te po, na reira ahau i whakaaro ai
ki te whakaatu ki a ia i etahi moa mo tenei
mate, te tino mate nui atu i te ao, te mate
tino kaha atu hoki i te ao ki te patu tangata,
he tino mato uruta e noho tonu ana ki a
tatau, otira he mate kua kitea ano he rongoa
mehemea i mohiotia wawetia i maa atu i te
tino kahanga.
Ko te mea tuatahi maku ko te whakaatu i
nga take o te mate kohi, te take i ngau ai ki
etahi tangata i kore ai ki etahi, i mari iho
ka whakaatu au i nga tohu ina timata taua
mate ki te tangata, hei muri rawa ka wha-
kaatu au i te patu mo taua mate i te mea ka-
ore kau he rongoa.
NGA TAKE O TE MATE KOHI.
Tetahi tino take nui o te mate kohi, he
ngarara tino paku rawa, kaore o kitea e te
kanohi maori, e kiia ana e te Pakeha he
"microbe,—maikorope ;" i te tino paku rawa
o taua ngarara, ahakoa he kotahi mano te
whakanuinga ake ka pouriuri tonu te kite ;
otira e mama noa te kite a te Pakeha, i tana
taonga i te karaihe whakanui, hei whakanui
i nga mea ririki kia kitea ai. Na, ko tenei
ngarara ko te "microbe" kei nga waahi katoa
e puhia haeretia ana e te hau, ko nga waahi
ia e tino momona ana te tupu a taua hanga
kei nga waahi e nui ana te noho huihui o te
tangata, kei nga taone nunui kei nga waahi
hoki e noho ana nga tangata e pangia aua e
te mato kohi. Kei roto taua ngarara i nga
korokoro i nga waahi o nga tangata katoa,
otira kaore ana rawa mehemea he ora, he
kaha te tangata, he tangata koakoa. Otira
ki to ngoikore te tinana i te mate, i te kaha
ranei ki te kai Waipiro, ki te horo ranei i te
han kino o nga whare werawera, ma te pa-
ngia ranei e tu rewharewha me era atu mate,
katahi ano ka timata te ngau i nga-pukapuka
ka paihinitia ka timata hoki te nui o te mate.
E kore rawa koe o pangia e te mate kohi
ki te kore he ''microbe" i roto i a koe i o puka-
puka, otira ahakoa uru ki nga pukapuka o
kore koe o pangia mehemea he tinana ora tou.
Na, ka kite koe tera atu ano etahi take.
Tetahi take tino nui, ko etahi tangata e hoho-
- ro tonu ana te pangia e taua mate, ko to
ratau kikokiko he ngoikore atu i o etahi, na
reira ahakoa kahu noa nga uaua o te tangata,
otira e hohoro pea tona pangia e taua mate,
hohoro ke atu to pangia o te tangata kaore
nei ona kikokiko i kaha. E pangia ai tenei
tangata, ma le pangia e te rewharewhare, ma
te taka, ma te nohoanga i waho, ma to kino
ranei o nga kai. Ko nga tangata e penei
ana ko nga tamariki a nga tangata i maty i
te mate kohi. Ko nga Iwi Maori kaora noi
ano kia roa te urunga ki nga tikanga Pakeha
e kaha ana te pangia e taua mate, otira na
te Pakeha i mau mai te mate ki a ratau. I
te mea kua roa noa atu te matt ki te Pakeha,
kua taunga ia, ki taua mate, na reira ia kaore
e kaha te pangia. Ko te tako tenei i nui ni
te mate o te Maori i te mitara i te piwa i Le
mate kohi, notemea kaore ia e taunga, ki era
mato, ehara hoki i te mate nona no ama
iho, he kore hoki e mohio ki to tiaki i nga
turoro, engari i mahia etahi mea hei whaka-
kaha i te mate.
He take katoa no tenei mate te tinana hi-
roki te whare pakaru, te hau kino i roto i nga
whare ki i te tangata, e kino rawa ai mehe-
mea he mate etahi o nga tangata, te kainga
maku, te nui o te tangata ki roto i to whare,
te horo i te hau ki i te puehu, to kino, te kore
e nui o te kai. Te mea kino rawa ko te kore
o te tangata, o te wharo, o kitea e te ra, ma
te va hoki e patu te microbe ka mate. Ki te
mea he mate o pukapuka tera koe e pangia
e te mate kohi, i te ngoikore o pukapuka e
hohoro tonu ranei te pangia, kia maha rawa
ranei nga tau i muri mai. Mehemea hoki
be mate to poho, i tu ranei o pukapuka i te
matia, i te mata, i te haona kau ranei, tera
koa e pangia e te mate kohi.
E pangia ana ano nga tangata e tiaki ana
i nga turoro e pangia ana,e te mate kohi, i
te mea hei te rerenga o te puehu ka mauria
ake tetahi waahi i maku i te huare o te turoro,
ka uru ki te waha o te kai tiaki, ma te hau
ranei e aritarita, a ma konei hoki e pangia
ai ratau e te mate kohi. He take ano no te
mate kohi te inu i te wai-u, te kai i te tiihi,
i te pata ranei o te kau e pangia ana e te
mate, te kai i te poaka mate, e kino rawa ai
ma te kore e maoa te tunu.
He mea hoki e pangia ai te tangata e te
mate, ma te maku ma te makariri, me te
ngenge me te ruha, i te mea kaore te tina-
na i te kaha, penei me te puhia o te poti
e te hau ki te maona, kaorre o kai, kaore e
mahana, a ka tata tonu te mate ka taea atu
koe te whakaora, ma te ngaro ranei ki te
ngahere i roto i te marangai, he take tima-
tanga mate katoa enei.
Te tino take mai o te mate kohi ki te Ma-
ori he rewharewha, he piwa, he matao i te
maku i te mate kai, i te ngenge i te mea
i kaore he kaha o te tinana, e kore e mutu to
maremare engari ka mare tonu, ka heke to
tinana ka ngoikore, a ka pangia e te mate,
te take kua whakamate-kohi taua maremare.
E rua nga timatanga o te mate kohi :—
1. Kua whakaaturia e ahau tetahi tima-
tanga o te mate kohi, hei muri tata iho i te
piwa i te mea kua pai haere, i muri iho ranei
i te mitara, i te maremare; ka miharo to
tangata i te kore e hohoro tona ora. engari
ka hiroki ano ia, ka iwi-kore, ka timata ano
te mare, ka tino kino ke atu ; ka mea atu te
takuta ki a ia he kohi tona mate.
2. I etahi wa ano timata noa ai kaore
kau he mate i te tuatahi. I Le tuatahi tonu
ka kite te Maori, ahakoa ho tangata kaha,
koakoa, ora ia i mua, otira i naianei kua
timata tona ahua turoro, kaore e Uaha tona
tinana, ka whakaaro ia kua mama rawa ia,
ka hoha ia i te maremare tonu, ka nui pea
tana tuhatuha, ka whakananu hoki te huare
ki te toto. Ka timata te heke a te werawera.
kaore e reka te moe, hei etahi wa i a ia e
moe aua ka nui atu te heke a te werawera,
hei te ohonga ake i te ata-ka nui te ngenge
te iwi-kore. Kaore e roa ka pau tona hau.
ki te piki i te pukepuke ka nui tona tunganga
kaore e roa kua ngenge, kaore e rite tona
kaha ki to mua. Ka wera tona kiri ka maku
tonu. A ko ia kei te whakaheke haere tonu-
atu kei te iwi-kore.
Hei etahi wa i te Maori e mate ana, i te
ohonga ako i te po e ki ana tona waha i to
toto. I muri iho e koro pea ia e puka ano
i te toto, kia kaha rawa te mate, kaore noa
ranei engari ka tu-a-toto tona huare. 1
etahi wa ka pangia te turoro ete mate rere, o
kore rawa e mutu ahakoa kai ia i te koromi-
ko. Tora ano hoki poa e mamae tona taha
i raro iho i ona rara.
Ki te pangia te tangata e te mate kohi, ki
te kore e pai to tiaki e kore rawa ia o ora,
engari ka heke tonu atu, ka ngoikore, ka
hiroki, ka poto to hau, kaora e kaha ki te
kai, ka mamae ia ma mare, otira ka nui tona
koakoa me tona tino mohio tonu e koro e
hapa tona ora, otira e kore rawa ia e orai
engari ka mate i runga i te ngoikore i to
ngohe noa iho o tona tinana.
(Taihoa pea e whakaaturia ai te Pakeha
nana nga korero n ei, te tikanga mo te patu i
te mate kohi, i to mea kaore kau he rongoa.
—ETITA.)
(Whakarongohia e tatau nga kupu a te Pa-
keha Takuta i runga ake nei. e tohutohu nei
i te ahua o te mate nei o te Kohikiko, tonui
mate kai nga Iwi e toru, e noho nei i Aotea-
roa me te Waipounamu, tae atu hoki ki nga
Moutere e tu mai noi i te moana, tae noa ki
nga tangata ke e noho nei i roto i te Iwi Pa-
keha; ehara i te mea ko te Maori anake e
mate ana i te Kohikiko, e ahei ai to korero a
ta tohunga he atua maori tenei Kohikiko,
me te whakapono ano etahi tangata tokoma-
ha ki tenei reo.
I marama ai te ngakau ki te hopu ake i
tenei whakaatu, kia mohio ano tataa ko nga
mate katoa e pa ana ki te tangata Maori, e
korerotia ana e nga tohunga be atua maori kai
tangata, kei te pa aua mate ki te Pakeha me
era atu Iwi nunui, e pa ana enei mate ki nga
Kararehe, te maremare te Kohikiko te Hua-
ngo te Pohe te Porangi te Rumatiki te Wai-
hakihaki te mate i te whanautanga te Tuu-
ma te Kauta whakapupuhi waewae Mumutu
Ngerengere; otira nga mate katoa e pa ana
ki te tangata e pa ana ki te Kararehe; e kore
hoki pea te tohunga Maori e kaha ki te kore-
ro he mate atua Maori Kai-tangata e patu
nei i nga Kararehe e rongoatia nei e te Pa-
keha Ua ora, kua korerotia hoki i runga ake
nei, nga maue e pa ana ki te tangata, e pa
ana ki nga Kararehe.
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA MANE 15th 1901. [Wharangi No. 5] Rongokako Hoani Te Toru Rangitakaiwaho Henare Parata Aotearoa Heretaunga Wairoa Turanga Whanganuiatara Porirua Waikanae Otaki Horowhenua Manawatu Orona Rangitikei Whanganui
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 11. O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI HEPETEMA MANE 16th 1901. [Wharangi No. 6]
runga i tenei kupu, kaore kaore; kua wha-
nau hoou tenei ki roto i tenei ingoa e tuma-
nakotia ana e te Iwi me nga matauranga me
nga Kaumatua me nga rangatira, ki a Kawa-
natia te Iwi, kua oti te "Kaunihera Maori
Marae Kawanatanga Maori Marae" huia
tangata kotahi, taroa whakapai tangata.
"Te Puke Ki Hikurangi."
TE RONGOA MO TE MATE KOHI.
Ko te mahi maku i naianei he whakama-
rama ki aku hoa Maori i te rongoa mo te
mate kohi—notemea ahakoa he mano te ta-
ngata e patua ana e tenei mate i ia tau, i ia
tau, otira mehemea ka hohoro te tirohanga
e ngawari noa iho te rongoa, e kore ai e pau
nga moni a te turoro. I etahi wa, ahakoa
hohoro te rongoa ka heke tonu atu te turoro,
e kore rawa e taea te whakaora. E kiia ana
tenei tu o te mate kohi he "tere" he "kohi
karapu" (Galloping Consumption) he tere no
te pa mai, he tere hoki no te mate o te ta-
ngata.
Kua whakaaturia e au ko nga tangata e
tino pangia ana e te mate kohi, ko nga uri
o nga tangata i pangia e taua mate, ko nga
tangata e kino ana te nohanga i roto i nga
whare kino, i hangaia ki nga waahi papaku,
he kai i nga kai kino, he inu i nga waipiro,
he kore kaore e kitea tonutia e te ra, e te hau
pai, he mahi i nga mahi taumaha me era
atu take. Na reira ko te tohutohu tuatahi
tonu ki te tangata, kia kaua ia e mahi i nga
mea kua tauria ake nei. E kiia ana tenei
rongoa ko te "Rongoa Hau-pai"—i peneitia
ai te ingoa, notemea ko te tino kai ma te
turoro, he hau pai i te ao i te po—me noho
tona ia i waho i nga rangi atahua, a, i nga
po ano hoki mehemea e taea, ki te mahana
tonu hoki te tinana. Me horo tonu ia i te
hau pai i nga wa katoa. Ko te "hau pai"
ko te hau pai o waho, he hau kaore i ki i Le
puehu, i te piro, i te mamaoa, i te hauku i te
rehu, ko te hau o nga pukepuke o nga mau-
nga, o te moana.
I naianei kua hangaia kei Europi he whare
nunui penei me o tatau Ohipera, hei waahi e
ha ai nga tangata mate e haere ana ki reira,
i te hau pai, notemea i hangaia ki runga
maunga, kaore i tata mai ki nga pa he kino
nei te hau. E meinga ana e nga takuta kia
noho tonu nga turoro i waho ha ai i te hau
pai o te tua-whenua. Ki te kino te rangi,
he uru ngahere ano kai reira hei haereerenga
mo nga turoro, ki te maku te ngahere he
waahi ano i hangaia kia maru ai nga turoro,
me ta ratau ha tonu ano i te hau pai, ki te
kore ka tu tonu ratau i roto i te ua i te ma-
tao, engari he hamarara ki te ringa, he koti
nui mo te tinana kei maku, kia mahana to-
nu ai te tinana. E kore te tangata e pangia
e te rewharewha, ehara hoki i te mea ma te
hau makariri e homai te rewharewha, te
maremare ranei, engari ma te hau kino ke.
Kia pai tonu te horonga i te hau pai, ara, ki
a roa te hiinga ki roto, ka ha ano ki waho,
me te whewhera ano i te poho. Na konei i
meinga ai nga tangata ahua kaha kia pikipi-
ki tonu, kia tere ai kia kaha ai to ratau ha.
Ko nga mea ngoikore hei nga waahi tika
haere ai , me te okioki tonu. Kai ai ratau
ki waho, ki roto ranei i te ruuma e tuhera
tonu aua nga matapihi. Hei nga po ka we-
he he ruuma ke mo tena mo tena, me te tu-
hera tonu nga matapihi, engari kaua hoki te
hau me te ua e uru mai ki roto i te ruuma.
Mehemea e kiri ka ana te turoro, e kaha
kore ana ka takoto tonu ia i te moenga
i nga awatea me te tuhera tonu nga matapi-
hi taea noatia te wa e kaha ai te turoro. Ha,
e taea noatanga atu tenei tikanga e te Maori
kaua noa ia e whakarere i tona kainga. Me
noho tonu ia i waho i nga awatea, hei te po
ko ia anake hei tona ruuma, me te tuhera
tonu te matapihi, ki te taea, me tuhera ano
te tatau; mehemea he tumere, he kaanga
ahi ranei to te whare, ka whakapaingia te
hau o roto i te whare. Tetahi tikanga pai
he noho i ro teneti; he hoa oku kua pai ra-
wa atu i te whakarerenga i te taone, ka hae-
re ki te tua-whenua mahi ai, ki te patu ra-
peti, i noho ratau ki ro teneti, mo etahi ma-
rama i te wa pai o te tau.
Tetahi mea nui hei tirohanga ko te oneone,
ko te oneone hei turanga mo te whare, mo te
kainga ranei, hei te oneone maroke, hei te
oneone kohatu kirikiri, papa, hei te oneone
mama, me tu te whare i te waahi tairanga
kaua hei te take o te awaawa. Hei te heke-
nga o te ua, ka hohoro tonu te mimiti o te
wai, ka maroke te oneone, he take ano hoki
te oneone maku no te mate kohi.
Te mea tuatoru, he mea nui hei rongoa i
te mate kohi, ko nga kai. Kia pai tona nga
kai ma te turoro, kia tino kaha hoki tana
kai, kaua hei kai tahi me etahi, hei te mu-
tunga o te kai, ki te taea, me moe, me tako-
to ranei mo te haora kotahi. Kaore te turoro
e pirangi ki te nui o te kai, engari kia roa
ka taunga, ki te kaha te kai ka reka. Nga
kai papai rawa he hua manu, he ika, he ma-
nu, he otimira, he taewa, he raihi, he heko,
he tapioka, he kaanga-paraoa, he hararutu,
he hua rakau, he puha: ko te mea nui rawa
ia ko te wai-u, ko nga kai hoki e mahia ana
ki te wai-u, he purini miraka me era atu kai
pera.
Tetahi mea ano hei whakaaronga ko te
tino rongoa, kaore kau he rongoa e mutu ai
te mace kohi, ko nga rongoa kai te takuta
anake. Engari ra tera ano etahi rongoa pai
hei whakakaha i te tangata, hei whakanga-
wari hoki i a ia. Ko te rongoa pai atu he
hinu ika (Cod-liver oil) ko te hinu ika anake,
kia kotahi kia nui atu ranei i te ti-puunu,
kia toru nga kainga i te ra, hei muri i nga
kainga. Kei nga toa rongoa, kei nga toa
huka e puranga ana, he tino rongoa pai.
I etahi wa e whakananua ana te hinu ika ki
etahi mea whakareka hei whakapai i te kai-
nga, engari he nui te utu. Kei te takuta ano
etahi rongoa hei whakangawari i nga ahua
kino o te mate kohi, i te wharo, i te kakawa,
i te mamae, i te ngoikore o te tinana,; me
tiki enei i te takuta, ehara i te mea hei wha-
kamutu i te mate na reira kaore kau he ti-
kanga e nui ai aku kupu mo aua rongoa.
Ko te mea whakamutunga ko te tupato kei
horapa te mate ki etahi atu, ki tau whanau
ranei, notemea he mate horapa te kohi. Ka-
ua te tangata i te mate kohi hei tuba ki te
whare, ki te marae, engari te mea pai me
tuha ki runga i te ahi, ko nga kakahu horoi
i te waha me tahu ki te ahi, ko nga paepae
huare me horoi rawa ki te wai Koropupu.
Kei horapa te mate, ko koe anake hei tou
ruuma moe ai. Hei a koe anake au maripi,
au whaaka, au puunu, au riihi, au kapa : ka-
ua rawa tetahi hei kai atu ki a au mea, hei te
horoinga me kuhu ki Le wai koropupu, kaua
rawa tetahi atu e mau i o era atu.
Kaati aku korero, a, ki te mea kua whi-
whi te Maori ki tetahi matauranga i runga
i tenei korero, kua kite hoki ia i te pai-
nga, penei me ahau i ngahau i taku tuhitu-
hinga i enei korero, ko tenei he utu nui mo-
ku.
He mea tino pouri rawa ki te ngaua e te-
nei mate weriweri, otira ma te mohio tera
ano koe e ora i a koe ano, ma tenei e whaka-
iti iho te wehi o tenei mate kino, te mate
kua pa nei ki te whanau katoa o to tatau whe-
nua atahua, whanau Pakeha Maori hoki, he
pakanga nui, he pakanga kaore ona mutu-
nga, kei waenganui i te mate raua ko te ro-
ngoa, ahakoa roroa noa atu te whatinga a
nga waewae a te toa nei a rongoa, otira kai
te auto tana oma i muri i ona hoa-riri i a
mate, i a rawakore, i a kuare, e taiawhio
nei i te ao katoa, e puritia nei e o ratau ri-
ngaringa whakarihariha, otira kai te matara
haere ta ratau pupuri. Heoi ra ko te mea
tika tenei ma matau ma te hunga kua ako
ki te whakaora i te tangata, kia kaha matau
kia mahi ngakau, ahakoa iki, heoi i te mea
tonu e tautoko ana i te whawhai, me te
whakaaro ano e kore rawa e ngaro te mate,
engari e taea te whakaiti te ngau te apo a
nga hoa-riri, tokotoru nei o te tangata me
tona oranga, me te mohio ano kei te mate
ano te Wikitoria, ahakoa ra ka pera ratau
me Rewi Maniapoto, i te tononga a te Ka-
nara o te Pakeha kia mutu tana whawhai i
Orakei, katahi ka hamama tona reo ki te
rangi ka mea :—
"Ka whawhai tonu matau ake ake ake"
Tena koutou katoa.
Na to koutou hoa aroha.
Wiremu W. Mua, M.B., B.Ch., (N.Z).
"Te Puke Ki Hikurangi."
HE POI!.
Poi, poi, poi, atu taku maana, wani atuta
ku maana, nga pikitanga ki te Raaroa i
papataurite mai ki Waihau, e ka tirotiro ki
roto ki Puatai ka raana tonu ki Parinuiotera,
kia takahia atu nga oneki Whangara ko
Matioro, ka toira taka haere ki Titirangi ki a
te Eketuoterangi, e ka tiro iho ki Tokaataiau
ki te rohe mutungai a Porourangi, ka peka
I
au ki taku takeia Mahaki e ko Wi Pere, mo
Rongowhakaata kia Heta Te Kania Takirau,
ko te aurai nohia ete takupuko kopututea,
kia ope noa te kuare, kia hone noa te taru-
taru, ko te tono au a Hoani Ruru kia tika
mai te whakaaro mo aku haere, putuputu ki
Turanga, i henui taku maana, e harai muri
nei, no tuawhakarere no aku Kaumaatua, i
whiua ki te Muriwaiki taku whare ka mara-
nga kai runga, ka rawe ra maua ko taku
manaki te hapai mahi ki nga awhenua, ta-
papa ana i te hiwi ki Maatiti e katiro ake ki
waho ki te kuri a Pawa, ka whai au ki taku
takeia Kahungunu tau rawa atu ki Nuhaka
kia Epanaia, ki te kai tiakio taku pungarehui
kaiuku me te Pukenui, katae au ki te Wai-
roa kia te Apatu kia Kuru Pakiaka, ka tipi
ra taku haere ki Mohaka ko Paora Rerepu
ko te waha pango ki Petane, nga kai tiakio
taku putu maahe o motukumara hai o haere-
nga ki o Otaanuiarangi, i poua ai taku rahui
ki runga ki nga upoko o nga rangatira o
Heretaunga, me whakatangi te korowhiti ki
Waipatu kia Tiakitai kia Tomoana ko te
Uamairangi, nga morehu o taku karinga i te
Rotoatara i mau ai a te Paerikiriki, ka naku
au ki Waipawa kia te Hutana Pakatiti ko
Paora Ropiha, karere au ki te puotetonga ki
a Tutepakihirangi ki a Tamahau ma, nga
kai tiakio taku awa Tooto iriro ai te Poraka
o Wairarapa ia te Whaakumu, ka tiapu au
ki Tararua ka titia taku mahungaki te Huia
turae, tohitu ra taku haere ki Poneke e ko
Wi Tako, ka tiawhe au ki Porirua kia Ta-
mairangi, kahuri au ki takutakeia Rongo-
maipapa ko te Rangihaeata ko te Rauparaha
Otaki, katu rangatira au ki Whanganui e ko
Taitoko ko Topia Turoa, ka piki au ki To-
ngariro ko Ngatoroirangi, e ka tuupeke au
ki Taranaki ko te Whiti me Tohu Kaakahi,
nga kai pupuri o te whenua hei ora mo te iti
mo te rahi, ka tatuu au ki Taupo kia te He-
uheu kia Maniapoto, nga morehu o taku
putai te pakarutanga o Tarawera, ka eke au
ki Pirongia ko Maahinarangi ko Kiingi Ma-
huta ki Waikato, ko te mearae wawatatia
nei e mau a ko taku mana, pikautia i te Ti-
riti o Waitangi ki raro ki te moreo te whenua,
ta tonu mai a Hoone Heke i raro i te puhio
taku waka o Taakitimu, ka tika tutuki te
haere ki te rerenga wairua ki Aotearoa, ka
whakaarorangi te nei au ki te wa kainga ki
taaku putu moni i roto i Hauraki, ma Hou-
taketake e tuku te oota kia Mangakahia kia
te Rauroha, pikautia ki Tauranga kia Tu-
paea ki Whakataane rawa kia te Hurinui,
me whakamau mai ki te ringa o te Awanui
ki o Opootiki, koi akoa ete remu taumaha
nei ki te rere ki roto ki aku hui, nga mahi a
te mana hauhau titike pou ke ki waenga pa-
rae, me whakatakoto ki te ara tangata ki
Toorere, ma Ngaitai e ranga mai te muri ra-
ro e ko Apanui, tau rawa mai ki te Kahanui-
atiki e ko Hetekia e ko Moutara ki Raukokore,
noho ana au i Paatangata o ko te Ngarara
raua ko te Keepa, nga kehua hoki aana te ki
nei koi ako te kai rangatira ruiataia, tea, ka
eke au ki Whitirangi e katiro hura ki Nuku-
taharua kia Houturangi, whakahangai taku
haere ki te whetu matarau ki nga a koringa
o aku tipuna, i kari ai te haunga o Tutawhi-
whirangi. ki te iha o te Houkamau, Hoone
Waitoa e ranga mai te rongo tieki o Pukea-
maru, ka taupatupatu te rere a taku mana e
ahu ana ki Horoera kia Wi Wanoa kia te
Wikiruhi, nga Tianara whakahaere o te Pa-
pa Parengo o Mataikaro, kai whea te moni
ka hapainga mai, kai Waiapu ko Porourangi
ko aku mana ririki, ka taoro haere kia eru
Pahau ki nga a Taaruke Tiwara a Ruataupa-
re, tiwaraia ia mai ki te maro makanga ki te
wai, tau rawa mai ki Waipiro kia Pine Kai-
papa ki te rere i haruru, ko taaku hamene
tuatahi tenei kinga a mana katoa rauna noa
te motu, me tae ake koe ki roto ki Tokoma-
ru i te tau tahi mano iwa rau marua, tiheru -
tia mai te hiriwate nooti ki te pereti a Hou-
taketake, ki Poha poha ki Poha poha, au au
ko wai au mohaio.
Maketu.
Akuhata 5th, 1901.
Kia Tuta Nihoniho e pa tena koe, koutou
nga waka e anga atu ana ki te uranga o te
ra, e nga Iwi; Ngaati Porou, Rongowhakaata
Kahungunu, me nga wehewehenga hapu i
roto ia koutou tena koutou katoa te iti me te
rahi, nga pu korero me nga putea mahara he
mihi anake te taonga nui, i hokia ake ai ano
te kupu nei "Tena koutou, tena koutou, tena i
koutou, katoa, katoa, katoa," ahakoa he reo
i
I
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, MANE HEPETEMA 15th 1901. [Wharangi No. 7]
no te Kotuku kotahi i koroki mai i te rerenga
mai b te ra he taha tika i papatahi kinga Iwi
o te Rawhiti i taiapotia atu ai e te mahara
"no koutou katoa te reo kua tae mai nei ki
enei marae-kahau haere ai," he kawe mai i
te aroha,. nana net i maturu iho ai te roimata
i tatu iho ai ko nga kupu korero, e mihi mai
nei, e poroporoaki mai nei ki to koutou hoa,
ki to koutou papa kia te Pokiha Taranui; ka
oti nei te here e te taura kaha o te po, i ka-
wea mai nei e tona kai whakatutuki e Aitua.
E Tuta tenei to matua te rere ronaki atu
ua i roto i nga pukohu o te ata-tu, te wha-
kangaro na i waenganui i te anu-matao o
I Hikurangi e whai atu ana kia moe ngatahi i
I te moenga i tiraha ai tona hoa a Ropata Wa-
hawaha, ka tutuki atu te aroha ki tena ona
i hoa, ka tipi ki te ao o te tonga ; e whakamau
I atu ana kia takoto ngatahi to ratau tokotoru
J ko Meiha Keepa, i runga i te moenga te taea
S te whakaara ake i te urunga, te taka mo ake
tonu atu, ka topu atu ratau ki Paerau kei
reira e hautu ana i nga tinanatanga o ratau
waka e pakiwaitaratia nei e tatau i te ao ta-
roa. Mehemea ranei kei tetahi waahi, e
| hamenetia nei i te ao marama, kei reira ano
! e kauhau ana i nga tikanga o te Rongopai o
te rangimarie : tokotoru hoki ratau he kai
hapai anake i nga tikanga e rua, ara, rao te
taha ki te tinana me te taha ki te wairua, ia
ratau e takatu ana i waenganui o nga lwi i
waiho pani ake nei e ratau kia tangi tikapa
ana i tenei ao whakamamae roa.
Koia i manatu tia ake ai e te whakaaro e
rite ranei nga tikanga me nga kupu i waiho
ake e ratau ki nga uri nei e pehea ranei, no
reira ka tika to kupu e whakamatatu mai
nei, kia takatu i muri ia ratau mo nga tika-
nga kua oti nei te here ki runga i a tatau,
mai o te Tiriti o Waitangi tau 1840 ki te Ti-
riti o te tau nei 1901, i whakatutukitia mai
nei e te Tiuka o Ioka ki Rotorua nei. E
hika kia kaha ngatahi tatau, matau i konei,
me koutou hoki i ena pito o te motu, ki te
tautoko i nga tikanga i runga ake nei.
Ke tenei hei kona ra noho mai ni, e taea
hoki te pewhea te tangata nui o te ao, Aitua
nana i homai he mamaetanga ki a tatau i
enei ra.
Waiata.
Mihi mai tangi mai, hai aha ka tangihia, te
hanga ka tauwehe atu, rirarirau ohi naawa
Kotahi tona maana e homai te ngakau
tatu hei whakamarie i nga whakaaro pokai-
kaha i enei ra, ko te kai-hanga anake maana
e homai he okiokinga mo te ngakau poari,
moona kua ngaro atu nei i waenganui i te
hono. Hai kona ra, waiho ma nga ra e titiro
he wa e tutaki ai o tatau Aitua i runga i a
tatau i nga urupa ora o nga mate o waenga
o to tatau wehewehenga i te ra o te Moko-
puna i runga o Rotorua, heoi nei koa.
Hemana Pokiha.
TE PUHANGA I A MEKINIRI
TIMUAKI O MERIKA.
Kotahi tetahi waea hohoro i tae mai i te
Haterei, te 7 o nga ra o Hepetema nei, e
whakaatu mai ana i tetahi pouritanga nui i
pa ki te Iwi o Merika, mo runga i te kohuru-
tanga ia Perehitini Mekiniri ; ko te mea tu-
atahi i whakaarotia iho ai mo taua kohuru,
"i kino rawa atu tona taotutanga" e ai ki te
whakaatu mai a nga waea tuatahi, otira ki-
hei i tino eke rawa ki runga ki tera kupu
engari tera e kitea i roto i te whakaatu i raro
iho nei, era ano e whai waahi a Mekiniri ki
te ora, e ai ki te whakaaro a nga Rata.
Ko te waahi i kohurutia nei a Mekiniri kote
taone o Pawharo, i te taha o te moana o Eri.
I haere ia ki te Ekepihana, a, uru ana ia ki
roto i te ropu tangata o roto i te Temepara
whakatangitangi o taua whare whakakiteki-
te, a, puhia iho ia ki reira.
Ko Perehitini Mekiniri, ko ia te 25th o nga
Timuaki o te mana nunui o te whakakotahi-
tanga o te rangatiratanga o Merika. No te
tau 1896 ka whakatungia ia hei Timuaki, a,
tutuki noa te toru tau i a ia e tu ana; no te
tau ka hori nei ka pootitia tuaruatia ano ia,
a, tu ana ia tae noa mai ki tenei wa. Ko
ona tau kua tutuki ki te 58, i whanau ia ki
te Naera, Ohio, i te tau 1843.
Hei tuatoru tenei mo nga Timuaki o Me-
rika i hinga i runga i tenei mahi i te kohuru.
Ko te Timuaki tuatahi o Merika i kohurutia
ko Aperahama Rinikana, he mea pupuhi e
Puutu i te tau 1865. Ko te Timuaki o muri
mai, ko Tianara Kawhiira, lie mea pupuhi e
Katiu i te tau 1881. No tenei tau ka puhia
hoki ko Mekiniri, i runga ano i taua mahi i
i te kohuru.
i NGA KORERO MO TAUA MAHI
i KOHURU.
i I te wa e whai korero ana taua Timuaki
, ki te huihuinga tangata, ka haere atu tetahi
L tangata ki te hariru ki a ia, no te toronga
atu o tona ringa katahi Ua puhia atu e tana
tangata a Mekiniri, ko te pu a taua tangata
i roto i te akitiwha i tona ringa maui e pu-
puri aua, e rua nga pakutanga atu o tona pu
kia Mekiniri, ka hinga atu a Mekiniri ki roto
i nga ringa o tetahi-Pirihimana haere wa,
(ara Detective) e tu ana i tona taha, katahi
ia ka ui ake ki taua Pirihi, "kua tu ranei au'?"
Heoi ko te huihuinga o nga Pirihimana me
nga Hoia ki te hopu i taua tangata, no te
maunga katahi ia ka whakaatu i tona Ingoa,
• ko Whereere Taenaua o te Iwi o Porana, me
tona ki ano he tangata ia kaore ona ture, a,
katahi ano ka tino tutuki tona whakaaro i
maharatia ai e ia i tenei wa roa.
I taua wa ano ka mauria a Mekiniri ki ro-
to i te Ohipera i reira ano, e wha nga takuta
i ranga i a ia e mahi ana. Kotahi o nga
mataa i tu ki fee iwi o te uma. tangohia ana
e nga takuta ki waho, ko tetahi o nga mataa
i tu ki raro iho o te paku, engari-kihei i kitea
te mataa.
TE RONGO O MURI.
I patua mai te waea i Wahingitana, e
whakaatu mai ana, ko te mataa tuarua i tu
atu i tetahi taha puta rawa i tetahi taha
o te puku, engari koia kai te pai, kua mauria
atu ia ki tona kainga i Pawharo Ekepihana,
ka nui tona hauora, kaore hoki ia e rongo
ana i te mamae.
Kaati kua kitea i naianei ehara i a Where-
ere Taenana te Ingoa o taua tangata kohura,
ko tona tino Ingoa ke ko Riona Horokohe
(Leon Czolgosz). J whanau ia ki Titoroiti,
ko ona tau ka 28. 1 te wa i puhia ai e ia a
Mekiniri ka hopungia ia e nga tangata, mau
rawa ake ia i nga tangta kua motumotu ka-
toa tonu, konohi i nga tangata te rapirapi,
kua ngaro katoa hoki i te toto. I a ia e he-
reheretia ana e nga Pirihimana, ka hokaka
iu matara ana ona ringa, katahi ia ka wha-
kamatau ano ki te pupuhi ia Mekiniri kia
tino mate rawa, kihei i puta tona hiahia, i te
huhua o nga Pirihimana, tangohia ana tona
pu me ona mea katoa.
1 te marangatanga ako o Mekeirini ki ru-
nga i te puhanga i a ia, katahi ia ka haore
atu ka noho i runga i ta tuuru, kia ahua
mahea iho ai te pouri o nga tangata mona,
me toua whakaatu ano kia ratau, kaore i ki-
no rawa tona tuanga i te mataa ; engari ko
tona pouri anake, koi waiho tenei aitua hei
tukino i tenei Ekepihana. Ka titiro atu ia
e ronaronatia ana a Horokohe, ka karanga
atu ano ia ki nga tangata, "kaua rawa hei
tukua tetahi tangata kia pa tona ringa kia
Horokohe."
Ko te ripoata a nga takuta i ta ratau ta-
patapahanga ia Mekiniri, e ki ana—ko te
mataa tuatahi i tu kia Mekiniri, i harakuku
i te taha o te iwi o runga o te ama, ko te
mataa tuarua, i tu ki tetahi waahi o te puku
e rima inihi ki raro iho o te u maui. I te
whakatuheratanga a nga takuta i te riu o
Mekiniri, ka tirohia kaore i pakaru te whe-
kau, heoi tutakitia ana, tuia ana ki te hira-
ka, me te ki hoki a nga takuta ka ora i a
ratau a Mekiniri. Ko te kaha o tona wera
i te ono o nga haora i te ata o te Haterei
102, ko te kaha o te mapu a ona toto 110,
ko te whakaea o tona nga e 24.
Ko te whakaatu o te po o te Haterei e ki
ana :—E tu ana a Mekiniri i runga i te wa-
ahi tairanga o te paparahi o te whare, ara, e
whakautu ana i nga mihi a te Iwi mona, ka
haere atu nei a Horokohe, me te akitiwha i
roto i tona ringa maui, ka emiemi atu ki te
kata, katahi ka toro atu te ringa ki te hariru
kia Mekiniri, ao te toronga atu hoki o te ri-
nga o Mekiniri, katahi ka pakia e taua ta-
ngata, ka puhia mai e tona ringa maui e
mau ra i te akitiwha. Kaore hoki nga ta-
ngata katoa i mohio a i kite ranei, tera he
pu kai roto i te akitiwha e mau ra i te ringa,
i te mea ko taua rangi he rangi wera, me te
maha hoki o nga tangata e mau ana o ratau
akitiwha i nga ringa, hei horoi i o ratau we-
rawera, me te mahara atu hoki o te katoa, he
mau pera ta taua tangata i tona akitiwha
hei horoi werawera mona, no te pakutanga o
te pu i roto i te akitiwha, katahi ano ka mo-
hio te katoa he rereke te mea e horoia ana ki
tona akitiwha.
Ko te rongo o te 7 o nga ra e ki ana, i te
ra i puhia ai a Mekirini, katahi ia ka ui ake
mehemea, kai whea tona wahine, no te tae-
nga mai o tona wahine, katahi raua ka hari-
. ru ka-mea, "kia pai ake ta taua mahi i tenei"
me te maangi ano te wai o raua konohi.
1 te tapahanga a nga takuta i a Mekiniri,
kotahi haora rawa e aiahi aua nga ta-
kuta katahi ano ka taea te mataa, he noho
no te mataa ki waenganui o nga uaua o te
tuara, ka tirohia hoki nga takihi e pai katoa
ana, me te ki hoki a nga takata mehemea ka
kore e noho he paihini ki roto i nga toto, i
roto i nga haora e rua tekau mawha, katahi
ka tino tuturu te mohiotanga ka ora a Meki-
niri, tokoono nga takuta e mahi ana i a ia,
hui tahi kia Mekaani tetahi o nga takuta.
nui o Niu looka.
Ko Riona Horokohe kai to pai, ka nui to-
na kaha ki te kai, me te au hoki o tona moe
i nga po, kaore hoki ona manawapa mo tona
tangata i kohuru ai, a. mona ranei e noho
ana i roto i te whare-herehere. Engari i
korero ia ki te Pirihimana, ko ona matua he
Ruhia Pooro, no te tau 1859 i tae mai ai ki
Merika. I kurangia ia ki Titoroiti, i muri
mai katahi ia ka mahi ki te mira hanga, waea i
Kerewerana, me tona ki ano, ko tenei wha-
kaaro i puta ai i a ia kia patua te Timuaki o
Merika, na te kauhau a tetahi wahine o Ke-
rewerana, ko Ema Kooromana te Ingoa, ara,
i mea raua wahine :—"Ko nga kai whakata-
koto tikanga me whakamate katoa, kaore e
tika kia ririo ma te tangata kotahi e hanga he
Ture mo te Iwi, engari ma tena tangata ano
e hanga tona Ture tona Ture, kia puta ui
nga hiahia maha o te hunga iti." No reira
he maha ratau i tahuri ki to hapai i nga ti-
kanga a tana wahine, nae te whakamau mai
hoki o tona whakaaro, kia riro inana tonu e
whakamate te Timuaki o to whakakotahita-
nga o te mana rangatira o Morika, koia to
tako i haere ai ia ki Pawharo, he whakatutu-
ki nana i taua hiahia ona.
I tu Turei te 3 o nga ra, ka whakatata ia
ki te taha o Mekiniri kia whakamatea e ia,
kaati i runga i te huhua o te tangata kore
ana o mato i a ia i taua ra. No reira i ma-
hia ai e ia he tikanga, me huna e ia tona pu
ki roto i tona akitiwha ka mau haere ai i
tona ringa, kia kare ai e mohiotia e nga ta-
ngata, kia kitea rawatia ake tona pu e nga
tangata kua mate hoki i a ia te tangata i
hiahia ai ia kia mate. Ko te whiu mona e
raa tekau tau ki roto i te herehere, tekau
tau mo ia pakutanga o tono pu kia Mekiniri,
a, ki te mate a Mekiniri i runga i te puhanga
i a ia, ka whakamatea hoki ia.
He maha nga pukapuka inihi a nga Iwi
o te ao, kua tae atu ki te Kawanatanga o
Merika, mo runga i te aituatanga o Mikiniri
o te tangata nui o tera takiwa, me te Inoi
hoki o nga waahi katoa kia whakaorangia ia
e te Atua, he nui hoki te pouri o Kiingi E-
ruera-VII, me ona Iwi katoa i raro i tona
inana, mo te kohurutanga i tana tangata, me-
te ki hoki a te Kiingi "Na te Atua i hoatu
te manawa ora ki te tangata, a, mana ano e
tohu tona pononga e whakamamaetia nei i
tenei ao."
I te taenga mai o tenei rongo ki Poneke
mahara tonu nga tangata katoa o Poneke
kua tino mate taua tangata, heoi tukua ana
te haki o te Paremata kia rere i waenganui o
te pou, he tohu hoki tera no te mate ki te
Iwi Pakeha ; tae noa ki nga whare Karakia
himenetia ana nga himeno mo te tangata
mate me nga Inoi hoki, i runga hoki i te
mahara o nga tangata kua tino marere ia,
heoi no te taenga mai o te whakaatu tuarua
kai te ora tonu, katahi ano ka tau te mauri
o nga tangata ki raro.
Kaati i runga i te pakutanga o tenei ro-
kgo kohuru ki nga waahi katoa o te ao, ka-
tahi ka hoki te whakaaro a te ngakau ki te
wa i kohurutia ai era Timuaki o Merika kua
kiia i runga ake nei, koia i taia atu ai e ma-
tau nga korero o te kohurutanga i aua Timu-
aki.
KOHURUTANGA IA PEREHITINI
RINIKANA.
I tetahi po o Aperira o te tau 1865, ka tu
tetahi Purei Tiata, he maha nga tangata
rangatira i tae ki taua purei, me Tianara Ka-
raata hoki; ko Aperahama Rinikana kaore
ia i hiahia kia tae ia ki taua purei, engari na
runga i tona whakaaro koi rarua nga tanga-
ta i te whanganga mai ki a ia, katahi ia ka
haere nae tona hoa wahine, me o raua hoa
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA MANE 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 8]
hoki. I to ratau taenga atu ki reira, ka
umere te Iwi kia raua ko tona wahine me te
koa hoki o nga tangata mo to raua taenga
atu. He maha nga tangata i tupato mo taua
tangata, ara, i mea kia noho he kai tiaki
mona, i te mea kaore e mohiotia nga tangata
he ngakau kino kai roto i a ia, o roto i taua
huihuinga tangata, kaati nana ano i peehi
taua whakaaro tupato o te Iwi kia noho he
kai tiaki mona, ara, i mea ia me pera ia me
te katoa me noho makohakoha noa iho, kaua
he kai tiaki mona, a riro ana i runga i tana
i hiahia ai. Noho ana ia i runga i tetahi
tuuru whakatikorikori i roto i tetahi ruuma
matakitakitanga, i ko mai i te paparahi pu-
reitanga, i te waahi e tata ana ki te katoa.
I te koata paahi o te 10 o nga haora o ta-
ua po, katahi ka haere atu tetahi taitama,
ka whakaatu i tona kaari ki te karere a te
Timuaki, ka tu i reira matakitaki iho ai ki
te Iwi e purei ake ana i raro, i muri iho ka-
tahi ka tomo atu taua tangata ki roto i te
ruuma matakitaki o te Timuaki ratau ko ona
hoa, ka ata katia e ia te toa kia kore ai e
rongona tona urunga atu ki roto i taua ruu-
ma, ka whakamautia hoki e ia te toa, kia
kore ai e taea te huaki mai i waho ; ko nga
tangata katoa i roto i taua ruuma kaore i
mohio ki te urunga atu o taua tangata, i te
mea kai te titiro katoa ratau ki te Iwi purei,
a, kaore hoki tetahi tangata kotahi o roto i
taua ruuma i kite i taua tangata ; katahi
te tangata i uru atu nei, ka tango ake i tona
pu-hurihuri i roto i tona pakete, ka mau i
tona ringa katau, ka tangohia ake hoki tona
oka-matarua ka puritia e tona maui, katahi
ka haere atu ki te taha o te Timuaki ka tu
i muri o te tuuru, katahi ka puhia atu i muri
o te mahunga o te Timuaki, ka hinga wha-
rara atu ia ki runga i te kurupae o raua o te
waahi matakitakitanga iho ki te purei.
Heoi no te pakutanga o te pu a taua ta-
ngata ki te Timuaki nei, katahi ano ka huri
whakamuri ake nga hoa o te Timuaki e noho
nei ratau i roto i te ruuma kotahi, ka ngaro
te ruuma i te auahi o te pu, ka kite atu a
Meiha Raahipoono e takoto tapapa ana te
Timuaki i runga i te kurupae, nae te tangata
nana i pupuhi e tu ana i muri, me tona naihi
ano i roto i tona ringa, ko te rerenga atu o
Raahipoono ki te hopu i taua tangata, ka
makere te pu, katahi ka werohia a Meiha
Raahipoona e taua tangata ki tona naihi,
whakamanawanui tonu te Meiha nei ki te
hopu i taua tangata, kaati i runga ano i te
kaha o taua tangata puta ana ia ia Meiha
Raahipoono, haere atu ana ki mua o te ruu-
ma e hangai iho ana ki te Iwi purei, me te
hunga matakitaki hoki i raro ; katahi ka ha-
mama tona waha ki te whakapuaki i enei
kupu kino "Sic semper tyrannis." Te mu-
tunga o te hamama o tona waha, katahi ia
ka tarapeke iho i runga, ki te paparahi purei-
tanga i raro, no te wa ka maiangi ia ki te
takiwa e rere ana ka mau tona waewae i nga
taura iriiringa o nga haki i raro iho o te wa-
hi i rere iho ra ia, ka hinga ia i tona taunga
atu ki raro, engari tere tonu tona maranga
ake ano ki ranga, ka tu hangai atu ia i mua
o te hunga matakitaki, katahi ka rewa toua
ringa ki te takiwa me te whakakapakapa i •
tona naihi ka mea "The South is avenged"
ara, "kua whai utu te tonga."
I runga i te tere o te mahinga a taua ta-
ngata i enei mea katoa, kihei rawa i mohio
nga tangata he aha te raruraru kua pa ki
roto i taua whare ; ko ta nga tangata mata-
kitaki mahara hoki mo te pu i paku ra he
waahi ano no roto i te purei, kati kotahi ano
te tangata purei i runga i te paparahi purei-
tanga i te wa i rere iho ai te kohuru ra ko Hoo-
ka, heoi no tona kitenga atu i te naihi e uira
ana i roto i te ringa o taua tangata, mahara
tonu ia mona te naihi a taua tangata oma
ana a Hooka.
I te wa ka puhia ra te Tumuaki, katahi
tona hoa wahine ka aue, ka karanga hoki
tona hoa te tamahine a Harete kia mauria
mai he wai hei horoi i te Timuaki; ka ha-
mama hoki te waha o Meiha Rahipoono ki
te karanga, "aukatitia mai te tangata na." i
runga i te pohehe onga tangata ki taua ma-
hi, kihei i whaia taua tangata kohuru, kotahi
ano te tangata i whai i taua kohuru ko J.
B. Tuari, engari i te mohio o taua tangata
ki nga tikanga o te mahi kohuru kihei i taea
te whai I te taenga atu o Tuari ki te toa
putanga atu ki waho, ka kite ata ia i taua
kohuru e eke ana ki runga i tona hoiho oma
atu ana, he mea hoatu e ia ma tetahi tamaiti
e pupuri tona hoiho i mua atu o tona kohu-
rutanga i te Timuaki.
Ko nga tangata o roto i te whare, kai te
pokaikaha noa iho, me te uiui ki a ratau ano
he aha ra tenei?, ko nga mea o ratau kua
mohio, hei whakaatu atu ki nga mea e uiui
ana, "kua puhia te Timuaki."
I taua wa ano katahi ka tu a Rora Kiini,
ka hamama te waha ki te karanga ki nga ta-
ngata, i roto i te whare "kia mau te noho
i runga i o koutou nohoanga, kia puta mai
ai he hau ki a ia," katahi ia me tetahi atu
ka haere ki te waahi kai reira te Timuaki e
takoto ana. Ko te Timuaki kihei rawa tona
mangai i puaki, mai o te takiwa i puhia ai
ia tae noa mai ki taua taima, kaore hoki i
maha nga haora e nga, ana te manawa o te
Timuaki ka hemo hoki ia, a, no te 20 meneti
te paahitanga ki te whitu, katahi ano ka mo-
hio nga tangata kua mate te Timuaki.
I taua po ano katahi ka werohia e Raiha
Peina Poera ki te naihi a Hekeretari Hiari
me era atu tokorima, engari kaore i kino te
tuakiritanga o enei.
I te wa e takoto ana te tinana o te Timu-
aki i runga i te Atamira, e 25,000 mano nga
tangata i haere kia kite kau noa atu i te ko-
nohi o te Timuaki nei, o te tangata i aroha
nuitia ai e ratau.
Ko taua kai kohuru no te 25 o nga ra o
Aperira o te tau 1865, ka puhia, ara, tekau
marua nga ra i muri iho o tona kohurutanga
i te Timuaki ia Aperahama Rinikona ka kitea
ia e nga Pirihi katahi ia ka whaia e nga Pi-
rihimana, tae noa ki tetahi whare tuunga
Witi, ka ngaro ia ki roto i taua whare, raua
ko tona hoa ko D. C. Herora, katahi ka
karapotia taua whare e nga Pirihimana, ko
te karangatanga atu o Tariana Kopata kia
puta mai aua tangata ki waho kia tuku raua
ia raua hei herehere, ki hei taua tangata i
pai ki taua kupu a nga Pirihimana, ko te pe
kenga atu o nga Pirihimana, tahuna ana
taua whare ki te ahi, no to weranga katahi
ano ka pata mai aua tangata ki waho, ka tu-
ku a Herora i a ia hei herehere, ko te kai
kohuru i te Timuaki kihei i whakaae, engari
i tu ia me nga pitara e rua i roto i ona ringa
hei pupuhi i nga Pirihimana, ko te pekenga
atu o Tariana Kopata puhia ana taua tanga-
ta ka tu te mataa ki te kaki, e toru haora i
muri iho ka mate hoki. Ko taua tangata he
tama na tetahi tangata kohuru, tuku iho hoki
ki a ia mau tonu ano ki taua mahi ki te
kohuru.
Ko Herora, ara, ko tona hoa, i mau ki te
herehere, i muri iho ka taronatia hoki ia.
Ka muta nei nga korero mo tenei Timua-
ki, ka huri ake nga korero kia Perehitini
Kawhiira.
TE KOHURUTANGA IA PEREHITINI
KAWHIIRA.
I tetahi wa o te tau 1881, ka kitea te
Kareti o Timuaki Kawhiira e Taare Katiu, e
haere mai ana i te tiriti, ko te haerenga atu
o Katiu ki tetahi tangata arahi Keepa ki atu
ai, "ka kaha ranei koe ki te taraiwa i a au
kia tere tonu ki te waahi e ki atu ai au ?
"ko te whakahokinga atu a te kai arahi kee-
pa, ae !"
Ka tae mai te Kareti o te Timuaki raua
ko tona Hekeretari ki te waahi hei tuanga,
ka tuku te Timuaki ki raro, ka ai atu ki te
Pirihimana "Pewhea rawa te roa o maua e
whanga ana ka haere ai te tereina ?"
Ko te tirohanga o te Pirihimana ki tona
wati ko te kiinga atu, "tekau ano meneti •
korua e whanga ana e te Timuaki."
Ka whakapai atu te Timuaki ki te Pirihi-
mana ko te huringa o te Timuaki, katahi ka
haere atu ma roto i tetahi ruuma, o te teiha-
na. I taua wa ano ka paku mai te pu a
Katiu ki te Timuaki, kihei te Timuaki i rongo
a i mohio ranei. Ko te Pirihimana te mea i
hakiri i te pakutanga o taua pu, engari i
mahara ia, he tamariki kai te whakapakuu
rakete, he whakanui i taua Timuaki.
I muri tata tona iho ka paku mai ano te
pu tuarua a taua tangata ki te Timuaki, ka-
tahi te pu i tino rangona ai te pakutanga,
katahi ka titiro ake te Pirihimana, ka kite
ake ia Katiu e tu ana me te pu hoki i roto i
tona ringa, a, ka kite atu hoki ia i te Timu-
aki e hinga atu ana ki te whenua, ko te ha-
mamatanga o te waha o te Hekeretari a te
Timuaki. ki te karanga, (my god he's been
murdered) ara, "E taku Atua kua kohurutia
ia" he aha ra te tikanga o tenei mahi?.'
Ko te rerenga atu o te Pirihimana ki te
hopu i taua tangata kohuru, me tona wha-
kahua ano i te Ingoa o te Atua me te kara-
nga "E te tangata nei he aha te take i puhia
ai e koe te Timuaki ?"
I taua wa ano ka hui mai te mano o te
tangita ki reira, ko te tangata tuatani i mo-
hio ki taua mea ko Mr Rinikana, ko ia hoki
te tama a tera Timuaki i kohurutia ra i te
tuatahi, a, me tona mohio hoki ki te mea
kua tipono i taua wa. Ko te tama ake a te
Timuaki kihei i mohio, engari i titiro ia ki
tona matua he iti nei te toto i kitea e ia, ka-
ore ia i mohio i kino rawa tona tuunga i te
mataa. Heoi i muri iho ka mauria te Timu-
aki ki tona kainga. Ko taua rangi he rangi
kaha rawa atu te wera o te ra, kihei i wha-
kaarotia e nga tangata te wera o te ra, engari
i tungia tonutanga me te uiui ano ratau,
"Era ranei e mate?" a, "Pewhea i oti te
korero a te Takuta ?" E kiia ana era pea e
mate, i te mea kua kore kaha rawa atu, e-
ngari kai te mohio ake ano ia ki te tangata.
Ko te Takuta tuatahi i titiro i a ia ko te
Takuta Mete, katahi te Timuaki ka ui ake
ki te Takuta, "pewhea to whakaaro Takuta"
ka ki atu te Takuta, ki taku mohio kaore i
tino kino rawa, ka whakapai atu te Timuaki
ki te Takuta, katahi te Timuaki nei ka ki atu
ki te Takuta. "He tangata mate au."
No muri iho, katahi ia ka ki atu ki tetahi
ona Takuta kia Takuta Whoota, "kanui taku
koa i taku mohiotanga iho ki taku ahua,
engari ka whakamanawanui tonu au kaore
aku wehi mehemea au ka mate."
Ko te kupu e korero ana nga mano tanga-
ta i nga ra katoa ko tenei "Era ranei ia e
ora, a, era ranei e mate ?" ehara i te mea i
Merika anake tenei kupu, enga i Oropi katoa
me Ingarangi hoki. Kaati e waru tekau nga
ra e oke ana te Timuaki nei katahi ano ia
ka mate. I te ra i mate ai ia, ka noho a
Merika me Ingarangi i roto i te whare potae
mo te matenga o taua tangata.
Heoi ko Katiu ko te tangata nana taua
mahi kohuru i whakamatea, no te 3O onga
ra o Hune o te tau 1882, i taronatia ai ia.
Ka mutu nga korero mo tenei Timuaki.
TE RONGO O MURI MO MEKINIRI.
Ko te rongo whakamutunga tenei i pouri
ai nga waahi katoa o te ao, e penei ana, kua
hemo a Mekiniri i te 2 o nga haora o te ata
o te Hatarei o te 14 o nga ra o Hepetema. 1
te 8 o nga haora o te ahiahi, ara, i te mea e
whakahemohemo ana ia, ka tono ia ki nga
Takuta kia tukua ia kia hemo, a, tae noa ki te
hawhepaahi o te tahi o te ata e tohe tonu
aua ia, no te mea ka tata ki te rua o nga
haora, katahi ia ka ki ake, ki nga Takuta me
ona kai tiaki, tae noa ki tona hoa wahine me
ona whanaunga i reira:—''Hei konei ra kou-
tou katoa, he huarahi na te Atua i whakata-
koto, ehara i te mea na tatau." I te mu-
tunga o enei kupu ana ka moe hoki ona
konohi. |
1 te tino mohiotanga o nga tangata o te
taone kua tino hemo rawa atu ia, katahi nga
tangata katoa ka haere ki te whare-herehere
i noho ai a Horokohe, ka whakamatau ki te
wawahi i taua whare-herehere kia kai kinotia
e ratau a Horokohe, kaati na nga Pirihi i
whakamarie taua whakaaro o te Iwi i kore ai
e taea a Horokohe te kai kino.
Heoi no te Paraire i te 3 o nga haora ka
tanumia ia, he maha nga tanggata i tae ki
tona tanumanga, hui tahi ki te Tuuku o
Kaanawara raua ko tona hoa wahine me era
atu momo Kiingi, a, kua puta hoki te kupu
a Kiingi Eruera-VII kia kotahi wiki a Inga-
rangi e noho ana i roto i te whare potae mo
taua tangata.
Kua tu ko Kanara Roohi wheta te Timuaki
mo Merika i naianei, ko enei tangata e tino
rite ana ki te Kiingi, ara, he mea whakatu
hei upoko Ariki mo tera Iwi, he hoa hoki no
Ingarangi mo ranga i etahi tikanga.
Ko Ema Kooromana riira o taua ropu ko-
huru, kua hopukia ia ki te whare-herehere,
me era atu hoki o taua hunga kohuru ano,
he mea whakaatu e Horokohe nga taone e
noho ana taua hunga, he mano noa atu ra-
tau, engari kai te whaia e nga Pirihimana
kia hopuhopungia ratau ki te herehere.
Printed and published by T. RENATA.
under the Authority of H. T. MAHUPUKU at
his Registered Office Victoria-street, Grey-
town North Wairarapa.