|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 12. 30 September 1901 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
NAMA 12, O TE TAU TUAWHA 4.] WAIRARAPA. HEPETEMA MANE 30tb 1901. [Wharangi No 1]
TE PUKE KI HIKU RANGI.
[PUTEA.]
Ranana II.
Matenepara Wairarapa.
Ki te Etita o ''Te Puke Ki Hikurangi,"
tena ra koutou, mau e tuku atu tena reta hei
mihi maku mo te Pokiha Taranui; i ohorere
iho ahau i tooku kitenga iho e panui ana te
Nupepa o Karaitiati i te matenga o te Pokiha
Taranui, ko tetahi tonu tenei o nga pou to-
tara o te motu nei, nana i whakaruru nga
hau kaha te tonga tupakaka, i pai ai te noho
a nga wahine a nga tamariki i te ra o te pa-
kanga a te Hauhau, tera atu nga tau i te 37
i te awa o Waihi e tata ana ki Maketu, koia
te take i tukua mai ai e te Kuini te Hoari o
te maungarongo kia to Pokiha Taranui, a, i
kite ano nga mano i hui nei ki Rotorua i a
te Pokiha me tana Hoari, a, i kite ano te
mokopuna a te Kuini me tona hoa wahine i
a te Pokiha me tona Hoari, i te ra i hui ai
nga mano ki te waahi hei kitenga i te Tuuku
me tona hoa wahine, i te papa-purei o Roto-
rua, ko te Pokiha tona i mua o nga matua e
noho ana i runga i tona tuuru, ko tana Ho-
ari i runga i ona turi e takoto ana, ko tana
Taiaha i tona ringa katau e pupuri ana, ko
ona taonga me tana Waka ko te Arawa te
ingoa o te Waka i mua tonu i tona aroaro e
pu ana, ehara i te ahua kaha tona ahua,
engari e ngoikore ana e ngenge ana tona
ahua i te pehanga a te mate me nga ra o
te kaumatuatanga o tenei hanga o te tangata,
ko ona tau ki taku titiro atu ka 80 neke atu
ranei; heoi ra ka rongo te kaumatua nei i te
haruru o te whenua i te takahanga a te wae-
wae a tona Iwi a te Arawa, ka tae te onga-
onga te tarahau ki te kaumatua nei me te
mea i hikitia i runga i tona tuuru, whiua te
rau o te Taiaha ki tahi taha ki tahi taha, me
te mea te mahunga ka taka ki te whenua, ka
rawe ra ki te konohi i kite, te tu nae te kori
a, te pakapaka tawhito a te toa taua tona
koringa, i te wa ka tukua ona taonga me te
Waka ka tu a te Pokiha ki te mihi ki te
Tuuku, me te whakamarama i te ingoa o te
Waka ia te Arawa, ko te ingoa tenei o te
Waka i haere mai ai o tipuna i Hawaiki i tae
mai ai ki Aotearoa nei, tera ano etahi o ana
kupu, ka mutu enei kupu. Haere ra e koro
i te ringa kaha o te mate, i te mea kua kite
koe i te otinga o te "Tiriti tuarua" i te Ko-
tahitanga o nga Iwi o Aotearoa me Tua-
whenua, e kiia nei ko te Waipounamu, kua
kite hoki koe i te paiheretanga onga Iwi ki
roto i te kupu o te "Tiriti o Waitangi" ki te
mana huihui e inia nei ko te Kotahitanga o
te Iwi Maori me te Iwi Pakeha ki roto i te
mana huihui o te Kuini Wikitoria, kaore te-
tahi atu, i tenei ra kua tuaruatia taua "Tiri-
ti" ki Taro i te mana nuinui o Kiingi Eruera
i te tau 1901, i te 15 o nga ra o Hune, ko
enei kupu katoa kua waiho hei kopaki mo
tatau tinana mo koutou mo te hunga kua
riro atu ki te moengaroa, me o matau tinana
e tatari nei ki te wa o te karangatanga, a,
ka waiho ake ano enei nupu hei kopaki mo
nga whakatipuranga e haere mai nei ki tenei
ao, e koro e te Pokiha Taranui, e kore nga
kopu i oti nei ki to koutou ra i huihui ai nga
mano rangatira o nga motu e 5 e warewaretia,
ka waiho tenei ra me ona tikanga hei toka
tu moana e uhia nei e te ngaru o te moana,
e kore nei e korikori, koia te pai o to wehenga
atu i tenei ra, ko te otinga o te pataka hei
okiokinga mo nga pani me nga rawakore o
to Iwi Maori, koia tenei aua motu e 5 kua
whakahuatia ake nei, ko Aotearoa ko Tua-
whenua ko Rarotonga me te motu i raro atu
o Rarotonga me Ingarangi, koia tenei e 5
nga motu nei, nana tenei "Tiriti tuarua" i
whakaoti ona ritenga, ko tenei ra ehara i te
mea no naianei, engari no tua whakarere iho
i kiia ai kia penei he otinga mo nga Iwi, aha
koa be motu ke be motu ke he Iwi ke he
Iwi ke, na nga toto o te Ariki kua ringihia '
nei ki te ao i whakatata i whakangawari, i
oti ai nga kupu e hiahiatia nei kia oti, i te-
nei ra kua rongo te ao katoa me nga Iwi nu-
nui e noho maira i nga pito e 4 o te ao. Heoi
kia ora te Iwi nei a te Arawa i roto i tenei
pouritanga, kei te penei hoki nga waahi katoa
o tatau motu kai te peehia e te mate tae noa ki
Ingarangi, kua hinga mai ra i a aitua, ma
nga morehu o nga Iwi e rauhi nga morehu
a aitua.
Kapene H. P. Tunuiarangi.
E "Te Puke Ki Hikurangi" me utu e au
te waahi o nga taonga a Henare Kaihau i
hora mai nei mo matau ko oku hoa, e noho
mai ra i tera waahi i tera waahi o nga motu
nei, tenei ka kite i te panui a tetahi rangati-
ra e panui nei "Te Puke" i nga kupu a te
Ipututu Tarakawa, kei te penei hoki taku
kupu mo aua kupu a Henare Kaihau, kei te
kore e tiaho te maramatanga ki tooku nga-
kau, a, ki tooku mohio kei te pokutikuti ki
nga mano e noho nei i runga i nga motu
nei, maku e korero ake etahi o a ratau kupu,
i roto te tamaiti i te kopu o tona hakui kao-
re i kitea te hapa, no te whanautanga mai ki
waho katahi ano ka kitea te hapa, e he hape
nga waewae, wai hoki e nga Iwi o runga o
raro, o tahi taha paihau o tahi paihau, o te
Ika a Maui me te Waipounamu, na Kaihau
ano te tamaiti a Waikato i kawe ki Akarana
whaka-whanau ai, na te Pakeha i panui e
he hape te waewae o te potiki a Kaihau, ina
hoki ia te marae a nga rangatiratanga nunui
o te ao hei whanautanga mo te tamaiti a
Kaihau ko Rotorua, kia kawea ai ki te Wai-
ariki o tona tipuna o Hinemoa horoi ai nga
parapara, kawea ketia e Henare Kaihau ki te
waitai o Akarana, te whai mahara ko te wai
tera i teretere ai era Taniwha a Ururoa a
Takapane a Tuatini, koia tenei tona whaka-
maoritanga, ko Mango horo-whenua nei te-
nei, heoi ra e nga Iwi na te mema Paremata
o te Tai-hauauru tenei peneitanga ia Waika-
to, e kore au e ki na te Kawanatanga, ina
ta te Minita Maori me ta te Pirimia i taaku
e korero nei, hei te wai ariki tatau nga Iwi
Maori o nga motu nei kite ai i to tatau Kii-
ngi i te Tuuku, heoi tenei; e ki ana a Kai-
hau kaua nga Iwi e maharahara he take ke
i kore ai a Mahuta e tae kia kite i te Tuuku,
e nga hoa kei tena waahi kei tena waahi e
noho ana, me tiki ake e au he kupu i te 1
onga upoko o Rongokako i te 15 te rarangi,
e mea nei ki te matohu noa te tangata ka
kiia he wera pea toou, ae ra e aku hoa, he
wera to Kaihau ; no te mutunga o te hui ki
Rotorua ka kite a Kaihau kua tino takahia
rawatia e Mahuta nga Iwi me nga rangatira
Maori o Aotea me te Waipounamu, me Ra-
rotonga me era motu i ko atu, he aha ia nei
te ritenga o tenei kite i te Tuuku. ko Mahuta
me Kaihau ki Akarana kite ai i te Tuuku,
ko nga mano-mano o te Iwi ki Rotorua kite
ai i te Tuuku, ehara ia nei tenei ritenga i te
take ke, kaore ranei aku hoa i te kite, kei te
whakaata tonu mai a Kaihau he whakahi
tona he whakake, ehara ia nei tenei i te
takahi i te Iwi, i te whakaiti i nga rangatira
me o ratau Iwi ? e aku hoa hei rua tenei mo
nga whakaitinga i nga Iwi, ka whakatuna a
Potatau hei Kiingi ka kiia e Ngaati Kahu-
ngunu te kapu ki a Waikato, hei a koe e
Waikato te Kiingi, ko te whakahaere me tu-
ku mai ki te motu nei, ka utua e Waikato,
na wai i ki mau e whakahaere te Kiingitanga,
ka utua e Kahungunu, ka pena mai na koe
he matenga ke mou he matenga ke moku,
heoi ana kupu o tera takiwa, no konei au i
mea ai, hei rua tenei mo nga pehanga i te
Iwi, ara, hei wehewehenga i nga motu nei,
heoi mo tenei. Mo te kupu a Kaihau, na
nga Kaumatua i whakatu te Kiingitanga
Maori, e aku hoa kia pai te whakamarama a
Kaihau i tenei kupu, me whakamarama ahau
i te timatanga mai o te whakatuunga ia Po-
tatau hei Kiingi. I te tau 1849 ka korero te-
tahi Pakeha kia Tarapipipi raua ko Potatau
he tohutohu ana kupa, koia tenei kia mau ki
nga ritenga o te "Tiriti o Waitangi" kia mau
ki te Whokapono ki te Atua o te rangi, kia
aroha ki te Iwi Maori ki te Iwi Pakeha, kia
mau ki o koutou whenua kaua hei hoko, e-
ngari te riihi, tahuri ki te ahu whenua ki te
whakatipu kau hipi, puritia to koutou ranga-
tiratanga, me to koutou mana Maori i roto i
te Whakapono me te "Tiriti o Waitangi," i
te tau 1850 ka tae ano a Tarapipipi a Pota-
tau a Rewi Maniapoto ko aua korero ano
kua tuhia i runga ake nei, i te tau 1851 ka
haere te Pakeha nei ki Ingarangi i te tau
1852 ka hoki mai ki Niu Tireni, ka korero
raua ko Tarapipipi mo te Ture nui o te tau
1852 ka whakamarama i nga ritenga, ka mea
mai a Tarapipipi ki te Pakeha ko toku wha-
kaaro nui me tu he Kiingi Maori hei whata-
nga mo te rangatiratanga me te mana o te
Iwi Maori, ka mea te Pakeha kia Tarapipipi
kaua tena whakaaro e whakaarotia e koutou
kei tipu he mauahara he whakakake a ka
whanau mai he mate, notemea he Iwi hae
tooku Iwi te Pakeha, heoi a raua kupu o tenei
taima, i te tau 1851 ka tae a Hare Reweti
Pakeha ki te whare o te Pakeha nana nga ko-
rero kia Tarapipipi, ka mea a Hare Reweti
kua tuturu te whakaaro o Waikato me tu he
Kiingitanga Maori, i konei ka tonoa a Tara-
pipi, ka tae mai ka korero ano tona hoa Pa-
keha, ka mea me whakarere atu to whakaaro
whakatu Kiingi Maori, ka mea a Tarapipipi
e kore e whawhai tenei Kiingi, notemea kei
te kai ano i te u o tona whaea i naianei, ka
mea te Pakeha e tika ana tena, engari he ta-
maiti whakakake ki taku whakaaro, notemea
|
|
2 2 |
▲back to top |
\_[NAMA 12, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, MANE HEPETEMA 30th 1901. ... [Wharangi .No. 2]., Tarapipipi Potatau Maniapoto Waikato Kaihau Aotea Niu Tireni Otaki Tainui Tawhiao Ingarangi Patara Te Tuhi Topia Turoa Whanganui Hori Ropiha Mahuta Kiingi Eruera Kapene H.P. Tunuiarangi Mangamaunu Pirihira Kitaratara Ihaia Te Awanui Oti Wira Tamaherangi Hikatutae Ruapapa Manuera Ngatuere PANUITANGA Papawai Whangamata Muriwai N. W. Te Ata o Mangawhio Henare Raumoa Popata Pariohe Ngaati-porou Tahatiti Hinekoneke Taneuarangi Paikea Pouheni Taraiwhatu Nanaia Porourangi Tonga, Parewaiata, Paparau, Rorerika, Makarini T. P. Wharepapa Kaipo Waitotara
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 12, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA MANE 80th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
rangatira no nga Rauru, me Ngaati-pourua,
ara, ko tona matua taane ko te Upoko Whio,
o nga Rauru, ko tona matua wahine ko Hi-
nekorangi, no Ngaati-pourua, he nui nga
mana o nga matua o tenei tangata ki runga
ki ona Iwi, tuarua, ko taua tangata kaore
rawa i kitea he hee ona mate noa ia, heoi i
te taima i mate ai taua tangata, nui. atu nga
lwi i hui ki te tangihanga mona, ara, ko
nga Rauru, Ngaati-pourua, Ngaati-ruanui,
Whanganui, Ngaati-apa, me etahi atu hapu,
heoi e 9 nga ra o taua tupapaku e takoto
ana i runga, katahi ano ka nehua ki te
whenua, heoi no te ra ka nehua, ka hui nga
lwi ki runga i a ia, katahi ka whakahuatia
te waiata mo tona tipuna, koia tenei e whaia
ake nei;—
Ko mako e tio mai nei na uruao kei wha-
kangahau ena a matiti kei koa o tohu ra ia
koro e whakahinga ra to o tinana nga taku-
tai ki te awa mate ka horo nei te rau angia-
ngi nga ngutuawa o a kura. Heoi ano kaati
e "Puke" kua mate a te Konehe, me rere
mai ki a au te "Puke."
Toherangi Whiu, Kaipo Waitotara.
Koriniti Hepetema 25th 1901.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
Tena koe me nga tamariki mahi o te
"Puke." Panuitia atu nga korero i raro
iho nei, ina pai koe. No te mane te 23 o
nga ra o Hepetema nei, ka marenatia a Tari-
kopeka me tana wahine me Puti Karaitiana
e Mokai Minita o te Hahi o Ingarangi. I
mua atu o te haora i marena ai, ka mau a
Tarikopeka me Puti ki o raua kahu marena,
me nga kotiro tokorua hoki o te Pamoana,
ara me Ita Pokiha, me te Mamae Rangita-
hua, hei arahi i te taane ki te whare karakia,
me Nikorima Pokiha hei arahi i te wahine
ki te whare karakia. I te 8 o nga ha-
ora i te ata ka timata te marena, kua ki
noa atu te whare karakia i nga tamariki o te
Kura o te Pamoana, ka tata te mutu te ma-
rena ka puta nga tamariki o te Kura, me te
Iwi o Ngaati-pamoana id waho o te whare
karakia tu ai, e rua tiini pea te roa o nga
raina e rua, kotahi te raina ki tetahi taha o
te rori, kotahi hoki te raina ki tetahi taha,
ka mutu te marena ka huakina te toa o te
whare karakia, ka puta mai te taane marena
hou rae tana wahine me o raua hoa, e haere
mai ana i roto i o ratau kahu atahua, e ma-
hi atu ana nga tamariki o te Kura o te Pa-
moana ki te whiu atu i nga witi, i nga raihi,
i nga paraoa ki te hunga marena, e haere
mai ana i roto i te umere a te tamariki o te
Kura o te Pamoana, ara, e whakahari ana
ki to ratau hoa o te Kura kia Puti, mo te
rironga ki roto ki te Ture ara ki te marena.
I te 12 o nga haora o tenei rangi ano, ka
takoto ia te Pokiha Peni te tina ma nga ta-
mariki o te Kura o te Pamoana, hei whaka-
hari mo te marenatanga o Tarikopeka me
tona wahine. Ka noho nga tamariki ki te
taha o te teepu kai, ka waiatatia ta ratau
waiata Pakeha, ka mutu te waiata, ka wha-
kapaia nga kai e Mokai Minita.
I a au e tuhi nei e whakarongo ana au ki
te nuinga o te Iwi o Ngaati-pamoana e ki
ana, katahi ano ka kitea te marena penei te
whakanuia ki Koriniti nei, mai o mua tae
" noa mai ki tenei ra. Tera ano etahi kotiro
o te Kura o te Pamoana i unuhia e o ratau
matua ki waho o te Kura kia moe
moe taane, engari kai te ahua ano o mua ka-
ore i marenatia, he nui rawa te pai o nga
whakahaerenga i tenei marena me te nui ho-
ki o nga mahi takaro whakahari mo te taane
marena hou me tona hoa. I te 8 o nga hao-
ra i te po ka timata nga mahi ngahau a te
tamariki o te Kura o te Pamoana, ki te ume-
re haere i roto i te pa o Koriniti, i te 12 o
nga haora o te po ka mutu.
Kia ora te Etita me nga tamariki mahi
o te "Puke." Na to koutou hoa tautoko i te
"Puke Ki Hikurangi."
Ngarongo Pokina.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi"
E hoa tena ra koe, me to Komiti whaka-
haere i te taonga o te iti me te rahi heoi.
He mea atu tenei ki a koe kia utaina atu
e koe nga kupu nei, ara, hei titiro ma nga
tangata o Aotearoa me te Waipounamu, oti-
ra ma nga tangata o te ao katoa.
No te tau 1895, ka timata te mahi a te
Kawanatanga i te rori o Karatia e tata ana
ki Rotorua, ara, te huarahi e ahu atu ana i
Karatia ki te Whaiti, i Waikaremoana ki te
Wairoa. I timata te mahi ki Whirinaki, a,
tae atu ana ki te Whaiti ki te whenua o
N'whare Hapu me N'manawa, no te haere-
nga o te ruuri o taua rori whakamua atu o
te Whaiti, ka tae mai a te Urewera ki te
whakamutu i te rori, ka panaia nga Maori
kai-mahi a te Pakeha, me te Pakeha hoki.
Te kupu a Tuhoe katoa i tana wa, kaore
ratau e pai ki te reri kia haere i runga i to
ratau whenua, ko taua kupu kaore rawa te
Kawanatanga i whakaae kia mutu taua rori.
Engari i tukua mai he Hoia ki te Whaiti
noho ai, hei tiaki i nga tangata ruuri, me
nga mahi hoki o te ruuri, heoi puta atu ana
tenei rori, kaore i taea te kati, he Pakeha
katoa nga tangata mahi i taua wa. No ruu-
ri mai ka tango Kaanataraka nga Maori, i
naianei he maori anake kai te mahi i tenei
rori i naianei, ara, ko nga Maori o Tuhoe,
me nga Maori hoki o N'whare. Engari
kua whakamutua katoatia e Tuhoe nga ta-
ngata ra-waho i to ratau whenua, kaua e ha-
ere atu ki te mahi i te rori, me waiho ma
ratau anake e mahi taua rori.
I runga i tooku titiro ki te ahua o te mahi
a Tuhoe i taua rori, kaore e oti i nga tau e
7 taua ron, ara, e tutaki ki te rori o Waika-
re, he Iwi ahua puhoi ki nga mahi Pakeha.
I reira ano hoki ahau e aiahi ana, e rua ra-
wa nga Kaanataraka i mahi ai matau. No
te Kaanataraka 1 e 40 tiini, e toru wiki ka
mutu ta matau mahi, Ko te mahi a Tuhoe
Urewera he korero tonu ki te Pakeha, ara,
kia B. Stubbing kia whakamutua matau,
nga tangata ra-waho katoa i te rohe potae
o Tuhoe, me ta ratau tono hoki ki te Kawa-
natanga kia whakamutua nga tangata Iwi
ke e mahi ana i taua rori. I whakaaetia pea
e te Minita, kaore ranei.
Kaati ko matau he mea pana tonu e taua
Iwi, kaore matau i kinongia e te Pakeha,
engari i tino whakamihi rawa taua pakeha
kia matau, mo te tere o ta matau mahi i nga
Kaanataraka kua whakaaturia i runga ake
nei.
Ko nga Kaanataraka a te Urewera i tango
ai i te wa i ta matau Kaanataraka tuatahi,
kaore rawa i rite te mutunga ki ta matau,
tuarua a matau Kaanataraka katahi ano ka
mutu, e toru ra e mahi ana ka haere ki te
hui, ki nga tangihanga, a, ka mahue noa iho
te mahi. No konei ahau i kaha ake ai ki te
ki ake, he Iwi puhoi a te Urewera ki te mahi,
ki taku titiro mehemea ko era atu Iwi, tera
pea e tutaki tenei rori ki to Waikare i roto i
nga tau e rua e heke iho nei, a, i roto ranei
i te tau kotahi. I runga i te katinga a te
Urewera i nga tangata, kaati me ki ake au,
e kore rawa e tutaki enei rori i roto i nga
tau e rua e heke iho nei, ta au whakahaere
e te Urewere ? E hoa ma kaore o tatau
mana ki te rori a te Kuini, no te Kawana te
kaupapa o te rori, me nga putu, e 33 putu
tetahi taha, e 33 putu ki tetahi taha, kaore
rawa he tangata e kaha ki te ki ake kaore,
he mana tona ki te waahi i takoto ai te rori.
Ko te Kawana te mana mo taua rori, ake
ake ake tonu atu.
Ko nga moni i riro mai i a matau, i a ma-
tau Kaanataraka e rua, na te Kawanatanga
anake, kaore he moni a te Urewera i riro ia
matau, otira me ata whakamarama te Iwi,
ara, te Hapu nana nga tikanga kua whakaa-
turia ake nei, ehara i te mea na Tuhoe nui
tonu, engari ko Ngaati-tawhaki na taua Ha-
pu anake, he mea whakaatu ano na etahi o
ratau, koia nei te Hapu mani tikanga ma te
Urewera, he mea tapiri noa atu etahi.
Te Urewera kaore koutou e penei ana, e
hoa ma, me tuku mai nga tangata katoa ki
te mahi, kia tere ai te oti o to koutou huara-
hi. I kinongia e koutou te rori i te tuatahi,
kaore rawa koutou i pai, no naianei kua kite
koutou ae he pai te rori, kua tae hoki a ko-
utou kaata ki Ruatahuna, whakaarohia ko
te kino o te huarahi.
Tena ko Hatata me Hekerangi kua puta
ta raua kupu, kia tae te rori ki to raua na
• waahi, ara, ki runga ki to raua piihi whenua
ka tukua e ratau ko tona Hapu nga tangata
katoa ki te mahi i taua rori, ahakoa no whea
te tangata me haere atu ki te mahi, kia wa-
we te rori te puta ki o ratau kainga.
E koro Hatata tena koe, te hoa haere o te
marama, e ki ana a Hatata ma te Maori
anake e mahi te rori, kaua he pakeha, kia
N'tawhaki kaore ratau e pai ki te Maori,
engari ta koutou ka pai ka mohiotia koutou
mo nga ra ki tua, tera pea koutou & peke i o
matau kainga?
He pao aroha :—Te ngenge o oku turi i
te roa o te rori, i te pikitanga i Tarapouna-
mu e au.
E te Etita o te 'Puke Ki Hikurangi" tu-
kua atu te panui na, kia kite nga tangata
katoa i te ahua o Tuhoe.
Na Ngaati-tuwharetoa.
Whenuakura
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
tena nga pai katoa i taua wana, kaati te mi-
hi, ka tu te kupu. He nui nga whakaaro pai
e puta ake ana i roto i te ngakau aroha, i te
tirohanga atu ki te ra whakaoranga nui o te
Iwi Maori tau 1900, e te Kawanatanga- o te
Hetana Pirimia o te Koroni, raua ko Timi
Kara Minita o te Iwi Maori, kai te Ture e
tu ana, a me hua te Ingoa o taua tau 1900,
ko te whanautanga hooutanga o te Iwi Ma-
ori, ara, te whakakotahitanga o nga Iwi e
rua ki te Ture kotahi, ara, Kawanatanga te
Kotahitanga o te Iwi, aki tonu mai ki te tau
1901, i tu tinana ai te tamaiti mokopuna a
te Kuini ki Aotearoa Niu Tireni, i puta nui
ai te pai me te aroha o te Kawanatanga ki te
Iwi Maori o nga motu e rua, ki te whakae-
mi i ona tangata, nae te whakanuinga ano
hoki i taua ra nui i tu nei ki Rotorua-nui-a-
kahu, ara, te whakaarahanga tuarua o te
Tiriti Kiingitanga o te Kuini Wikitoria ki
Aotearoa, ki tona kai-whakakapi Kiingi kia
Eruera tona tamaiti, kua amenetia e nga
motu e whitu o te lwi Maori, Aotearoa, te
Waipounamu, Hawaiki, Rarotonga, Tahiti,
Hamoa, Hawai, kia te Kawana raua ko te
Tuuku, te katoatanga o nga Koroni ki Inga-
rangi, tapu tonu atu te Tiriti i tu nei ki Ro-
torua-nui-a-kahu, koia tenei kotahi te mana,
kotahi te tangata, kotahi te Ture he: whakata-
koto tikanga, hei whakahaere i nga mea katoa,
te Kotahitanga o te Iwi te Kiingi Eruera VII
ki Ingarangi ki ona Koroni katoa ki Aotearoa
Niu Tireni, kaati tena te Ture tangata.
Ko te Ture Atua Kiingi nui, koia te kai-
hanga i te rangi me te whenua, te ao katoa
me ona tini mea katoa, ko te kaha rawa to-
na Ingoa, tuarua Ihowa tona Ingoa, koia
anake te Atua, tuatoru ko te Mihaia Ihu Ka-
raiti he Atua he tangata, ko te Ture Atua
ko te Ture tangata tenei e mana nei i te ao
katoa, pakuu ki runga pakuu ki raro, puta
noa puta noa te ao katoa, ko te Ture Atua
no mua, ko te ture Atua no roto, ko te ture Atua
no runga no Hiwene kai te tapu, ko te Ture
Atua kai te Popa me nga Pihopa me nga
Minita me nga Kai-whakaako o te Hahi
Karaitiana, ko nga Kawanatanga tenei o te
Atua kai te ao nei e mahi ana i ana mahi,
kua paahitia tetahi Ture nui e taua Kiingi
me ona Kawanatanga kia whakaarahia te
kara o te Rongopai ki nga Iwi katoa, kia
huihuia ki roto ki te Hahi te Kotahitanga o
te ao katoa ki te Atua, koia tenei ko Hiro,
ko te mea i tonoa ki a ia te huihuinga o nga
Iwi, ko te Hahi kai te whakaemi i enei ra ki
roto ki te Kiingitanga o te Atua, kua puta ki
tena tai, ki tena tai, ki mea whenua, ki mea
whenua, puta noa puta noa i etahi topito o
te rangi hawhe noa, mau tonu iho, oti tonu
atu, tena ia na, i tukua atu ano hoki ki a ia
be Kawanatanga, he kororia he Kiingitanga,
kia mahi ai nga tangata nga Iwi nga reo ki
a ia, tona Kawanatanga he Kawanatanga e
mau tonu ana, e kore e pahemo, 6 kore ano
tona Kiingitanga e ngaro, Raniera 7,14, a,
ka hoatu te Kiingitanga te Kawanatanga te
nui ano hoki o te Kiingitanga i raro i te ra-
ngi katoa ki nga tangata o te hunga tapu o
te runga rawa, tona Kiingitanga he Kiingita-
nga mutunga kore, a, ka mahi nga Kawana-
tanga katoa ka whakarongo ki a ia, Kamera
7, 27, me tenei hoki, naku nga Kiingi i Kii-
ngi ai, naku nga rangatira i whakatakoto ai
i te tika, naku i whai rangatiratanga ai nga
rangatira, nga tangata nunui, kai whakarite-
whakawa katoa o te whenua, Whakatauki
8, 15, 16, tenei ano hoki, ka whakatangi te 7
o nga Anahera, na he nui nga reo i te rangi
e mea ana, kua riro nga rangatiratanga o te
ao i to tatau Ariki i tona Karaiti hoki, a,
koia hei Kiingi ake, ake, ake; Whakakite-
nga 11, 15, kai a Matiu te kupu ko te Ture
Atua ko te Ture tangata, Matiu 22, 87, 40,
me titiro tatau ki nga kupu i runga ake nei,
me kore tatau e mohio kai te whakanuia kai
te hapainga kai te tangohia e te Atua nga
rangatiratanga o te ao hei Karauna Wikito-
ria mona, te hunga mahi i a ana mahi, wha-
karite hoki i ana Ture. Te Iwi Maori tatau
ki te Whakapono kia kaha ina te Whakapono
he whakapumautanga i nga mea e tumanako-
hia atu ana, he whakakitenga i nga mea
kahore nei e kitea, Hiperu 11,1, kua tu te
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 12, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, MANE HEPETEMA 30th 1901. [Wharangi No. 4]
mana o te Ture tangata, ka parautia nga
maanga me nga raorao, ka papahore te wha-
re Kiingi o nga tohanga ka kore noa iho i te
nui o te hinu, ara, o te Ture, te kotahitanga
o te ao katoa ko te Atua amene. Kaati tena.
He nui tooku aroha ki oku whanaunga ki
Taranaki raua ko Waikato e mahi nei i te
Kiingitanga mo te Iwi Maori, kai te titiro
pouriuri atu au ki s korua, i te mea kai roto
tonu korua i te kohu e haere ana, kaore he
konohi, i te mea kai te ahua whawhai korua
ki te Atua ki te tangata, kaati te peehi mana
o te Atua o te tangata. Kua kite au i te pa-
nui a Henare Kaihau e ki ana, i whakaturia
te Kiingitanga o Potatau hei awhina i te
Kiingitanga o te Kuini o [ngarangi ko Ma-
huta, na Renao tenei kupu i whakahe, penei
i korero ia kia* Tarapipipi kia Potatau kia
Rewi Maniapoto, me whakakore atu te Kii-
ngitanga he tamaiti whakakake tena, he Iwi
kino te Pakeha; Tarapipipi e kore tenei ta-
maiti e mohio ki te kino, kai te kai ano i te
u ; Renao me haere koe ki Ingarangi ma te
Kuini e whakaoti mai, kai he nga tikanga o
te "Tiriti o Waitangi," mehemea na te Kui-
ni i whakatu a Potatau hei Kiingi, kua tika
te korero a Kaihau.
Henare Kaihau i tuhituhi hoki a Potatau
ki taua "Tiriti" i haina i tona Ingoa ki ue
"Tiriti o Waitangi," na Mangakahia tumu-
aki o te Kotahitanga i whakahe, penei i oati
hoki taua whakamenenga rangatira o Pota-
tau ma ki a te Kuini, kaua rawa tetahi wha-
katupuranga o te Iwi Maori e ara ake ana i
muri i a ratau e anga e takahi i nga tikanga
o te "Tiriti o Waitangi," na Potatau tonu i
takahi taua oati, mana kore iho tona tinana,
kore atu he tuhituhinga penei hei peehi i te
mana o te Kuini, hei tango ranei i etahi
waahi o toua Kiingitanga o tona mana ranei,
hei mea ranei i runga i te ringa kaha kia
puta ke ana tikanga, hei whakararuraru ranei
i nga whare e raa o te Paremata o Ingara-
ngi e whakatakoto tikanga mai ana mo Ao-
tearoa, te utu he mate, na, kua mate nei
tatau, Waikato, Taranaki, kai te mahi nga
motu e rua nei Aotearoa me te Waipounamu,
ko te toenga tangata ko be toenga whenua,
me te toenga taonga, me hoatu ki te Ture,
ko nga he katoa me hoatu ki te Ture maana
e titiro, maana e tuitui, maana e honohono,
maana e haeana ki te mura ahi, e horoi hoki
ki te wai ariki o te Ture, ko nga mahi kino
ia kia kahore, ko te aroha kia tu mo ake
tonu atu.
Raumati Pomakariri.
Whakaki.
Akuhata 22th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
tena ra korua ko to manu te kai hapai i nga
motu e rua i Aotearoa me te Waipounamu,
ma te Atua koe e tiaki, heoi te mihi. Mau e
uta atu aku kupu torutoru nei hei titiro ma
nga mana o ia waahi o ia waahi; katahi ano
ka panuitia te hui i tu ki te Whakaki-nui-a-
rua waahi o te Wairoa, kia rongo mai nga
marae katoa ; no te 21 o nga ra o Aperira, i
te tau o to tatau Ariki o Ihu Karaiti 1901, i
whakatuheratia ai nga whare e rua, me te
whare Karakia e huaina nei te Ingoa ko Ma-
ka, me te whare Maori e huaina nei te Ingoa
ko Hine Tapairu, i hui katoa mai ai nga ma-
na ki te kawe mai i & ratau moni i a ratau
kai, kaore he kai i ngaro, kai Pakeha kai
Maori, me nga Minita hoki i tae mai ki konei
me te Pihopa, ko nga mahi i mahia e te Pi-
hopa e nga Minita ko te hapa a te Ariki me
te Hinota hoki, i whakapuaretia ano hoki te
marae e te wahine nei e Rongomaiwahine
raua ko Hine Tapairu, kia mahi i nga mahi
ngahau i roto i nga ra o te hui, i naianei kua
tapu te marae i te Kaunihera a te wahine nei
a Hiue Tapairu, kua mahia e ia nga Ture rao
te marae, ma tona Kaunihera e korero ki te
mema e huaina nei tona Ingoa ko Tuku Me-
nero. kaati noa ake aku kupu.
Na Rutene Tainguru.
Taueru.
Hepetema 4th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
tena koe me ou hoa mahi i ta tatau taonga,
ma te tika o tan naahi toou tinana e tiaki e
atawhai i roto • i nga mahi toha a te kaha
rawa.
E "Puke" tukua atu aku kupu torutoru
nei, hei whakaki i nga wharangi o te pepa,
tenei ka timata aku kupu whakamarama:—
No te 5 o nga ra o Maehe tau 1901, ka
tae atu maua ko te Puke ki Hikaiti ki Papa-
wai, ko te take he pooti i nga mema mo te
"Kaunihera Marae," a, oti pai ana irunga i
te ngakau kotahi o nga kaumatua me nga
, tai-tamariki me nga wahine o Wairarapa,
tae noa ki te mema mo te "Kaunihera whe-
nua, kaore he raruraru noho tona i ranga i
te ngakau kotahi, oti pai ana taua huihuinga
> o mataa, ka hoki maua ko tooku taokete ki
Taueru, katahi ano maua ka takataka ki te
whakarite i nga take mo te haere ki te Tai-
rawhiti, ko nga take tenei o ta maua haere,
tuatahi, ko te tono a Rutene Tainguru mo
taana mokopuna mo te Tihi-o-te-rangi, tua-
rua, ko te matenga o te wahine a te Whare-
hera ki Taueru ko Ngapera te ingoa, ka tona
Whakapapa tenei, ko Pakangaiterangi to
mua, nana ko Ngatata nana ko Witako nana
ko te Amo Witako, na te teina na Takapou-
rangi ko te Matao ko Hineahi ko Ngape-
ra ko te Watene, tatao i muri i a te Matao
ko te Rangitawhia ko Epiha te Rangika-
wharara, tuatoru, ko te tono a Kapene ki a
te Puke ki a kite ia i a ana mokopuna, he
kaumatua rangatira no te Waiau te Arima-
wha, kai a Kahungunu, Rakaihikuroa, Kau-
kohea, Tutekanao, Kaunohanga, Kahutapoa,
Tuhemata, Tauru, Whanaukuri, Takahira-
ngi, Tekeuru, Te Warihi, Kapene, te Ruihi
me ona taina, Teurumingi, te Arani; no te
26 o Maehe ka haere atu matau i Masterton
ki Nepia, ko ahau, ko Titaha, ko Tangi, ko
te Puke, ko te Waikohai, ko te Wharehera,
ko te Whitu, ko Kararaina, ko te Pare Mo-
kimoki, ko Rei, ko Kahutia, ko Hohora, ko
Tioi, ko Terena, ko Haerengarangi, ko te
Kohe, ko Riria, ko Hera, ko te Tihioterangi,
ko Heta, ko Ruiha, no te 8 o nga haora i
tae ai matau ki Nepia, e 3 o matau ra e no-
ho ana i te Hoteera o Paraiho, ka tonoa mai
matau e te Rima Hirini Whaanga, ka haere
matau ki tera taha ki Ahuriri, ka tangi ka
mutu ka mihi mai a te Rima kia te Whare-
hera kia te Whitu kia te Puke, mo nga mate
o Ngapera, ka tu atu o matau rangatira ki te
whakahoki i nga kupu, ka horahia atu nga
roimata mo Ngapera, ka whakahokia mai
ano kia matau, i te po o taua ra ka tae ake a
Ngakooti me ana tamariki me ana mokopuna,
he nui te aroha ia matau katoa, i te ata ka
wehe ratau ka wehe hoki mataa, no te 12 ka
tae ki te Wairoa, ko Rewi Tamihana i te
waapu tonu e whanga mai ana ki to matau
tima, ta kitenga ia matau ka mauria matau
ki te Ruataniwha, i reira katoa nga rangatira
e whanga mai ana ki a matau, a te Kaweaka
a Torori, a Paora, a Teko, a Heremia, ko te
Koheriki te Karawa o nga wahine te Ika toto
nui o te moana, ka kitea mai matau ka pa
te karanga, me te haere atu matau i runga i
te tu tira, ka rite matau ki te marae katahi
ka mahia nga mahi o nehe, te roimata me te
hupe, ka waenganui ka whakahuatia e te Pa-
re te apakura (1.) Whaka wene wene ai e te
ruru ie, ite wete kanga mai o te ara ie, kia
hua au ko nga ninihi ie, i ngaki ngamate o
te huri poki. (2.) Tenei au te noho nei, ka-
mau aku rongo kei te puninga ie, kia wha -
karongo tiwaewae ie, aana te tai i pakihi-
ai. (8.) Te roimata e maringi nei ie, etohu
kite whakaheke hei mohiotanga ki reira.
Me taku tautoko i mud i toku whaea ki
te hapai, ka kino ta maua nei haere, e tangi
ana ia te Iwi ra auahi ana ta ratau tangi, ri-
te tahi te makonatanga o ratau o matau, ka
tu mai ko Paora Onetea ki te whakatau i a
matau mo aitua katahi, mo te taonga ka rua,
mo te rapu haanga ka toru, pera tonu a He-
remia me ratau katoa kua otira, me ta ratau
mokopuna me Eru me te o te awatea me te
po nga whai-korero, ko te nuinga tera o te
tangata hei te po korero ai, ka mutu ka tu
ko" ahau rite tonu ki nga kupu hei whakautu
mo a ratau pera katea, kaore he ao kino ki
runga ia matau, kotahi wiki ki te Ruatani-
wha ka haere matau me te te Pae, ka tae ki to
Mira ki te waahi i tae ai maua ko tooku tu-
ahine ko te Wairata me toku taokete me Ta-
mahau, me toku tuakana me Marere Apatu,
me toku taina me Paewai te Hirawanui me
toku papa me Tunuiarangi, ka karangatia
matau ko taua ahua ano he tangi he whai-
korero, ko te rangatira o taua marae ko te
Haenga, he mokopuna na Ngarangimataeo
Te Kapuamatotoru, ka horahia nga takai o
te Tihioterangi me nga roimata, ka riro eta-
hi o nga takai o te Tihi i tona uri i a te Pa-
retipua papa o te Haenga, kotahi te po, i te
ata ka tinia atu e mataa, ka tae ki Ramoto
ki te kainga o Tamihana Huata Ahirikona o
te hahi nui o Ingarangi, ka tae. matau ki te
Kapu, ka hoea matau i runga i te Waka, me
te karanga tona mai te tangata whenua, ka
whiti atu matau ka haere atu ki te kainga,
ka tae ki te marae ka tangi ka aroha ata au
ki te tangi a Tamihana, he nui ta matau ta-.
ngi me te whakahua ano toka hakui i nga
tangi, me taka titiro kia maua ko toku tua-
kana-taina ko Titaha nga papake tenei o te-
nei haere, e hoa ma he hanga whakaaroha
te haere he tamariki hei whakarite i te haere
a nga kaumatua, ka mutu ka tu mai a Ta-
mihana me tana potiki ki te whakatau ki te
pae kia matau hoki ka mutu ka ta ko te Pae, i
muri rawa ko matau, i reira ka korerotia mai
nga mahi a Kerehi Te One Ngatuere, ka pa-
hanahana matau, ka mea atu au kia Tami-
hana, ko ta te Atua i hono ai ma te tangata
ano e wewete, ka kino te ingoa o matau ma-
tua i a ia, ka whakamarire a Tamihana, me
te kupu a Waipa-mo Puhara kia kite ia i te
ata, ka haere stu matau ki te Arimawha ki
te marae o Tamaterangi, ka peratia ano ma-
tau me era kainga te nui o te tangi, ko te
Iwi tenei o toku taokete, po tonu te ra e nga-
ki ana ka takoki etahi o nga tangi a toku
hakui, ka karo ahau, ka karo taha te po ka-
ro taha te ao, ka karo Ihenuku, ka karo Ihe-
rangi, matu e karo tahi rakau ma rongo e
karo tahi rakau karo waewae karo ai tangata
karo ai aitu; tona tikanga ina whakamaori-
tia, ahakoa he aha nga he e tau ana ki ra-
nga kia matau ka murua, he nui nga mihi
me nga whai-korero ki te pae kia matau hoki
me te mihi kia ratau mokopuna, pera tonu
te aronga o a matau whakautu, kotahi wiki
ki reira ka hoki matau ki te Ruataniwha, te-
tahi Iwi manaaki tenei i te tangata, ko nga
hapa o te Wairoa puta noa te Tai-rawhiti,
me aku whakahoki ehara matau i te iho o
te rakau, he kiri no waho be ngaunga na te
ra, ena maunga teitei e tauria nei e te kohu
e te huka, e kore nei e tau ki nga maunga
hakahaka, he nui toku moteatea mo to kou-
tou toto ka hono ki toku toto ki to te ware,
e taea hoki e hoa ma te aha, otira e kore te
katau e haere ki te kahore te maui, e kore
hoki te maui e kaha ki te riri ki te kahore
te katau hei whakapiki, kaati aku kupu.
Kihitu te Whakakinuiarua ka mate matau
ko nga kainga, i haere ai matau, Tahaenui,
Kopuawhara, Waiwhara, Teupata, kia ora
nga rangatira o te ''Kaunihera o Kahungu-
nu" rue nga mema o nga wahanga e rua me
nga tamariki me nga wahine.
P. K. Te. Kapuraotereinga.
Waipukurau.
Hepetema 7/9/1901. -
Ki a "Te Puke Ki Hikurangi" tena koutou
ko to Komiti e mahi mai na i te taonga o te
Iwi, me nga taringa o nga tangata o nga
motu e rua nei, ara, o Aotearoa me te Wai-
pounamu, kia ora heoi te mihi. E "Puke"
utaina atu enei kupu e whai ake i raro nei:—
No te 26 o Akuhata ka mutu nei ka tae
mai he kupu ki a au, kua pa he raruraru ki
nga tangata o te Takapau me te Pakeha o te-
tahi taha, ara te ingoa o taua Pakeha ko Pe-
rehikoti tiaki Paparakauta, he taiepa te take,
he mahinga na te Pakeha i tona taiepa ki ko
mai o te rohe ake o mua ote Poraka nama 3
Otawhao rahui, he whakahokitanga na nga
Maori ki te tino rohe ake, kaore te Pakeha i
whakarongo mahi tonu te Pakeha i tona tai-
epa, whakatika atu ana a te Hoko Te One
Ngatuere wahia ana te taiepa, katahi ka to-
noa e te -Pakeha te Pirihimana kia haere mai
ki te hopu i nga Maori nana i waahi te taia-
pa, kaati taku rongonga ka waea atu au ki
te Pakeha kia mutu tona mahi i te taiepa,
kia tae atu ahau, kaati i te ata o te Wenerei
ka tae atu ahau, ka haere au ki nga Maori i
te tuatahi, kia mohio au ki ta ratau kupu,
kaati he nui nga kupu i puta mai ki taku
aroaro, he pai a ratau kupu me ta ratau ko-
rero mai i te take i mahia taua taiepa e te
Pakeha hei pouri atu mo nga mea kino, ka-
tahi au ka ki atu maku e whakataa ta koutou
raruraru i ranga i te ritenga ngawari mo nga
taha e rua, notemea na koutou ano i riihi atu
taua rahui ki taua Pakeha, na reira ka penei
taku whakatau me tuku te taiepa a ta kou-
tou Pakeha kia mahia hei pouri atu mo nga
mea kino, kai kitea atu e nga whatu a ka
whakapoutuki nga mea atahua o roto i te
tangata, a, ka waiho hei take mate, engari
maku e haere ki ta koutou Pakeha kia ha-
ngaia e maua he kirimini, haina rawa i o
maua ingoa ko taua Pakeha ki te kirimini,
me penei nga korero mo taua kirimini, ki te
mutu te riihi tona noho ranei me hoki taua
waahi ki nga Maori, me kore mana atu tona
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 12, O TE TAU 4.] . TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA MANE 30th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5]
taiepa ki taua waahi, kaati whakaae katoa
mai ratau ki taua whakatau aku, kaore hoki
ra tetahi o ratau i tu mai ki te whakahe i
taua whakatau aku, ka mutu ki nga Maori.
ka haere au ki te Pakeha maua ko Wiremu
Paikea, naku i tono a Wiremu hei whakaro-
ngo ia maua korero ko te Pakeha, ka tae atu
maua ki te Pakeha, ka ki atu au mo taua
raruraru, ka ki mai taua Pakeha kai te tika
taua raruraru, mo taku mahinga i te taiepa
ka ki atu au engari kai te mohio ano koe no
nga Maori taua waahi i mahia nei e koe te
taiepa, ka ki mai taua Pakeha ae, engari kua
riihitia mai hoki ki au taua Poraka katoa,
katahi ahau ka ki atu ki taua Pakeha mehe-
mea e whakaae ana koe kia mahia e taua te-
tahi kirimini me to haina ano taua i o taua
ingoa ki taua kirimini, ki te mutu to riihi
I me to noho me hoki ano taua waahi ki nga
I Maori, me kore inana te taiepa, ka ki mai
taua Pakeha e pai ana. katahi au ka ki atu
me mahi te taiepa, engari me mohio koe ki
tenei Poraka he rahui no nga Maori, ka pono
he raruraru kia koutou ko Maori me whaka-
riterite e koutou, kia pai ai koutou ko Maori,
ka ki mai taua Perehikoti kai te pai, mehe-
mea ki te pa ruai ano era au e waea atu ki a
koe, ka ki atu au e pai ana. Katahi ka ma-
hia e maua te kirimini, koia tera kua wha-
kamaramatia i ranga ake nei, ka haina hoki
maua i o maua ingoa ko taua Pakeha ki te
kirimini, katahi au ka ki atu ki taua Pakeha
ko ngu raruraru katoa i puta ake i roto i te-
nei raruraru kua mutu nei me kore katoa
atu, katahi ka ki mai taua Pakeha, tona
hiahia me utu e te Hoko te wahanga i tona
I taiepa, katahi au ka ki atu me tuku atu e koe
to whakaaro ki raro, ko toku hiahia kia
whiwhi katoa nga taha e rua ki te pai, note-
mea kua tukua to taiepa kia mahia, a kua
pai te taha kia koe, ka ki mai taua Pakeha
e pai ana.
Heoi ano na ta koutou mokai i roto i te
• Ariki.
Rupuha Te Hianga.
HE WHAKAMARAMA.
He nui te pouri o nga kai-mahi ia te
"Puke" mo te tureiti haere o te puta o te
pepa, e taea hoki te pewhea, i te tokorua
tonu o nga tangata mahi i te pepa.
"Te Puke."
i Te Whaiti via Rotorua.
I Hepetema 17th 1901.
I Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa tena ra koe me to Komiti katoa,
kia tau te rangimarie kia koutou katoa.
E hoa panuitia atu aku korero ki to tatau
taonga, ara, kia te "Puke" kia kite nga Iwi,
nga Hapu, nga tangata katoa hoki o Aotea-
roa me te Waipounamu i nga whakahaere a
te Urewera. Me whakaatu ake au i naia-
nei :—
No te tau 1899 ka mate nga kai o te Wha-
iti nei me era atu waahi, kaore hoki i rikari-
ka taua matenga o nga kai,. I muri tata i
aua ra, ka tukua atu e N'whare me N'mana-
wa he Pitihana ki te Kawanatanga kia ho-
mai he oranga mo enei Hapu, kaore i roa
kua whakahokia mai ta matau Pitihana.
Penei nga kupu, heoi ano te oranga ka
hoatu kia koutou me haere ki te mahi rori,
i te rori o Ruatahuna. Heoi ko te haerenga
o N'whare me N'manawa ki te mahi i taua
rori, a, tae atu ana ki nga Muriwai waahi o
te Umuroa Ruatahuna i te tau 1900, kaore
he raruraru kaore he aha. No te tau 1901,
ka haere atu ano a N'whare me N'manawa
ki te mahi ano i taua rori a te Kuini, i oti
ano etahi o nga Kaanataraka, ka timata te
whakararuraru a te Urewera, te pana i nga
tangata e ra-waho ana i to ratau rohe-potae. .
He nui nga tangata i te mahi i taua rori, he
nui atu te pai, te tere hoki o te oti o nga
Kaanataraka, me te whakapai hoki o te Pa-
keha. No te wa tonu ka timata te kino o te
Iwi nei o te Urewera, kua kore rawa atu e
pai kia mahi he tangata ke ki taua rori,
ahakoa ko wai te tangata ka panaia e te
Urewera. E hoa ma kia ata marama mai
koutou, ko te tawhiti o Ruatahuna ki te
Whaiti 17 maero, e kiia ana te Ingoa
o N'whare ko te Urewera ki era atu Iwi,
kaati i roto i te whakaaro o tenei Iwi kua
waiho ano he Ingoa Hapu moku ko N'whare
Hapu o te Arawa. I roto i nga ra o Maehe
1901 ka taha nei, ka uru a N'tuwharetoa ki
te mahi rori, e rua a ratau Kaanataraka i
mahi ai ka panaia e te Urewera. Te kupu
a taua Urewera, ko taua oranga me waiho
mo ratau anake, e kore e pai kia haere atu
he tangata, ke ki to ratau oranga, heoi kua
tino rere ata a Tuwharetoa i taua rori, me
N'whare hoki kua panaia ano e taua Iwi.
I mahara ahau ma te hanga nei ma te
rangatira te whakahaere i nga tikanga nga-
wari, i te rangatira anahe o te Urewera, re-
reke rawa atu ana ta whakahaere. Tokoto-
ru nga tangata i tino rongo aku taringa, i
tino kite hoki aku konohi, i pana tonu hoki
i ahau i te mahi rori, nga Ingoa o aua ta-
ngata ko te Whenuanui, ko Mihaka, ko te
Manihera, koia nei nga tangata e tino taika-
ha ana te whakatakoto tikanga, engari na te
Iwi katoa e noho ana i Ruatahuna i awhina
ta ratau tikanga, wahine, taane, tamariki.
Ko nga tangata o Maungapohatu kanui to
ratau pai kia haere he Maori hei mahi mo te
rori, kia wawe te pai to ratau rori.
He pupu tenei naku kia Ngaati-kahungu-
nu katoa, ka kitea e koutou he tangata no te
Urewera e haere atu ana ki te katikati hipi,
me whakahoki mai ki to ratau oranga ki te
rori o Ruatahuna.
Te Urewera kia mohio koutou, te kainga
tuatahi kei mua i to koutou huarahi no
N'whare, ko te Whaiti. Tuarua o nga kai-
nga no N'manawa, ko Karatia. Kia mohio
te haere, kei tutuki to waewae i te otaota o
kona. Tuatoru o nga kainga ko te Ngakau-
o-hinekuku, no N'hineuru, no N'tuwharetoa,
tae noa ki te Haroto. Te Urewera, e kore
ano hoki e kore te taunutia taau tu whaka-
haere, toou kitenga ake i te paku mahi, mo-
hio tonu koe hei oranga roa mou tena, ara ke
te oranga roa he katikati hipi, kaore nei i
roto i to koutou rohe-potae, kaati ko te mea
pai rawa ma koutou, kia mau ki to koutou
oranga. Te Ure wera kaore rawa o koutou
take ki te rori a te Kuini, ara, ki te kaupapa
o te rori, kaore rawa he koata mana o kou-
tou ki taua rori. Heoi ano.
Na Purukamu Te Aohia.
Whakatane.
Akuhata 12th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
kia tau nai atu te aroha o te Ariki ki a koe,
ara, kia koutou katoa ko nga mema honore,
kia ora kia ora, tenei ka inoi atu ahau ki te
honore Etita, kia tukua atu e koe aku kupu
torutoru nei, kia haria atu e "Te Puke Ki
Hikurangi" ki nga marae o nga motu e rua
ki Aotearoa me te Waipounamu, ara, i tu te
hui nui a te ''Kaunihera Marae" o Matatua
ki Ruatoki, i te 3 o nga ra o Akuhata tau
1901, a i hui katoa nga rangatira, o roto i te
rohe o'Matatua ki Ruatoki i taua ra, a, he
nui te pai o taua hui, a hui katoa nga tanga-
ta i tae ki reira- 1010, a ko nga take enei o
taua hui, he hanga i nga tikanga o te Ture
"Kaunihera Maori" i raro i te tekiona 18,
ara, ko nga mea i oti mo te Waipiro, me ka-
ua te Waipiro e tae mai ki nga kainga Maori
o Matatoa i roto i tona rohe, ki te kitea te
tangata e hari Waipiro ana mai ki aua taki-
wa me te haurangi, ka whainatia ki nga mo-
ni e rite ana. Mo nga wai kai, puna paipa
tengeke ranei, me era atu wai katoa, ki te
whakaparuparutia e te tangata e nga tangata
ranei, ka whainatia aua tu ahua tangata ki
nga moni taumaha. Mo nga skua pera ano
kua utu katoa te kara ki te "Kaunihera Ma-
rae. A, koia nga take i oti i taua ra, a, kua
hikitia te nohanga o te ''Kaunihera."
Ko te tino mea whakamiharo a nga Iwi i
eke ki reira, ko te pai o nga rangatira o Tu-
hoe, ara, o Kereru me te Wakaunua me nga
rangatira tamariki hoki, ki te whakaaro a
nga Iwi i eke ki taua hui, i te roa e hui ana,
e rua rawa wiki e hui ana. Heoi taihoa eta-
hi e tuhi atu. Kia ora koutou ma te Atua
tatau katoa e tiaki mo nga tau katoa, na to
koutou hoa pono.
N. W. Tipua.
TE HAU TA-WHENUA O ROTORUA.
Te rongo o te hau Ta-whenua o Rotorua,
ko aku i titiro atu ai me oku ake whakaaro.
Ko te Arawa te Iwi ko Rotorua te moana,
i tau ai te kotuku rerengatahi me nga waka o
nga Iwi o nga motu e rua o Aotearoa me te
Waipounamu, i papae ki reira nga taniwha o
ia waahi o ia waahi, i horahia ki reira te ta-
kapaukura nei a Whaitiri-papa-ahoaho nae
Whaitiri Patate-wawawaro me te kura a Tu-
haepo, ara, a Taininihi; i kitea ki reira te
tama i toia e tona whaea e tona whaea mo
nga turanga awatea, me te tamahine i toia
e tona matua, kia pai ai te haere i nga mania
papatairite o tona wa kainga, he ake ka he
ko nga whakatauki ka ngaro, heoi ra e te
Iwi e taea hoki te aha, kua herea nei te are-
ro ki te tau-here aroha kei peka ki mani ki
matau, kei taka hoki ki te pari, otira mo te
Arawa mo Tuwharetoa; mo Tuhoe me Ngaai-
Terangi enei kupu whakamoemiti aku.
He ahakoa kihei ahau i tu i mua i te aro-
aro o nga tohu a nga Iwi nei, i te mea hoki
i kaokao te rere o nga tohu, no reira te aro-
nui atu te konohi ki te titiro ki nga tu wae-
wae a o taua Iwi, no reira te taea e ahau te
korero whakatepe ake i konei te ahua o aua
tohu, heoi kau ko taaku i rongo ai i reira mo
te pai o aua tohu. I au e whakarongo atu
ana mo te pai, ora ake taku ngakau, i maha-
ra hoki ahau ma te Arawa ma Tuhoe ma
Tuwharetoa ranei e takahi te Ture whakati-
katika o nga wa ki muri nei, haaunga ano ia
ahau te Tairawhiti, kua rirapa noa iho te
Ture whakatikatika, engari ia i roto te auahi
e pongere ana, otira i te putanga o nga wahi-
ne ki mua ka mate maua katoa, ka riro na
te wahine i takahi te Ture, mei kore te Mini-
ta Maori hei arai haere i pai ai, ahakoa arai
noa te Minita, tera ano kei muri e whati ha-
ere ana te tai a Ruatapu, ka tahuri ki muri
ka whati te tai i mua, hei aha ma tena Iwi
ma te wahine, rere ana te Minita Maori i ru-
nga i te rau o te taiaha, otira ko te tukunga
iho o enei mahi katoa, koia tera kua puta ra
i roto i nga pepa o Akarana, me te "Pipi-
wharauroa" ko Kahungunu te tuatahi, ko
Porourangi te tuarua, kua oti te whakamara-
ma e ahau i te pepa nama 9 o "Te Puke."
he ahakoa tirohia ano. kei roto i te Akarana
Wikiri o te 21 o Hune 1901, Wharangi 3S.
Me. huri iho enei kupu aku mo te tohu a
Ngaati Maniapoto, kaore rawa ahau i tino
marama ki te tohu a Ngaati Maniapoto, ko
te tohu pea i takoto ki tooku taha maui, ko
aku whakaaro hoki i taua wa, kei runga to-
nu i te arero o te taiaha me te turi o te ta-
ngata, i kite ano ahau i te aranga o tetahi
tohu i taku taha maui, engari i mahara ahau
na nga hoia taua tohu, no reira te aronui ai
taku titiro ki te tohu a Maniapoto, otira ho
mea korero mai e ko Ngaati Maniapoto ia,
heoi ki hai ahau i whakapono, noku hoki te-
ra Iwi, a kaore ano hoki ahau i rongo noa
kua whaka-hoia ratau, he ahakoa mehemea
he pono aua atu, i te ahi ka ka ki Rotorua.
Me huri ake tenei waahi mo te tohu a
Ngapuhi, kaore ahau i tino marama ki te to-
hu a Ngapuhi, ara, nga uri a nga tangata
nana nei ahau i awhina i nga ra o mua i
tamia ai ahau e te mura o te paura a nga Iwi
o te motu nei, i ngakau nui ano ahau kia ki-
te, heoi araia mai ana ahau e te tohu a Ngati
Porou, heoi kau taku i kite atu ko Raniera
Wharerau, e whakaparera ana i mua tonu o
tana tohu, heoi mona anake pea te pai o ta-
ku whakamoemiti ake i konei, otira tera ano
tetahi autaia i tarapeke atu i roto i te tohu,
tu rawa atu i mua, i te whananga ake pea a
roto ki nga mahi o tu, ka kaha te kori ka
motu te tauhere o tona paki, ka tu tera ka
kori, ko taikaka anake, e taea hoki te aha he
aitua, ehara i te takahi i te Ture, ko te pai
tu rawa ake taua autaia nei he pou whakai-
ro, otira ki hai rawa te Iwi tauhou a te Pa-
keha i mohio kua he te kaumatua ra, i hua
hoki pea ratau he rapaki ano nga whakairo
no roto iho i tera kua taka ra ki raro, i whai
ano te konohi ki tetahi mea e tarurerure ana
i te aroaro, heoi kaore i mohiotia, koia tonu
tera ko te ihonui, engari wareware tonu me
te mea he tauhere, no te paki o roto. E nga
taitama o roto i te aio-tanga o nga wa o mu-
ri nei, kei ohooho koutou i nga kupu nei, he
atarangi kau nga kupu no nga mea e kitea
atu ana i rahaki, ehara i te mea ko te tina-
na tonu o te taniwha kei runga i nga kupu
e whakapae ana, engari kei waahi ke te tina-
na kei waahi ke nga kupa, ko te hau kei
waenga e rere ana, he aha i kiia ai, nga tao-
nga o koutou tupuna, maana e whakaatu te
waiora me te waitau, te mate me te ora, e
tutuki ai te ope taua ki te hoa-riri, e hoki ai
ranei i te huarahi, he maha nga tohu o te
mate me te ora, te manuka te rere a te tohu,
te waewae, te ihonui, te uha me te tame, i
te wa kua kapiti ki te hoa riri, ko nga tanga-
ta i pono i kite i te whakamutunga o aua ti-
kanga o mua me nga kaumatua e ora nei,
pena tonu to ratau ahua mo aua tikanga o
mua, i naianei me te kuri o tarere ana i ru-
nga i te kau-tete, kaati ake tenei waahi. He
waewae ka haruru ki te marae o to taua Iwi
o te Arawa. Me huri iho tenei kupu mo te
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 11, O TE TAU 4.]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI HEPETEMA MANE 16th 1901.\_\_\_\_Wharangi No. 6]
toha a Whanganui, kaore ahau i tino hangai
ki te toha a Whanganui i te matotoru mai
o te tangata, he ahakoa kaore i te ngaro me
te wareware i oka mahara te ahua o tena to-
hu, ara, i nga wa o mua e ora ana to ratau
matua ka ngaro ake nei, kia au hoki he nga-
na Ikaroa tana tohu.
Mo te toha a te Arawa, kaore i hangai
taku kite, i titiro Ke ata ahau i te hika o te
toha, engari ko te ahua ki taka titiro atu i
muri, he hara he mutu ranei, pera hoki ta
Tuwharetoa ahua rite tonu ta raua tu.
Eo ta Porourangi me Rongowhakaata he
kawau maro he haki, ko te take i kore ai e
tino eke ki te hangaitanga o nga ingoa nei,
na te maanga o te kaka, otira ko te tino mea
nana i kore ai e pono rawa ki taka whaka-
hua nei, na Tuta Nihoniho raua ko Apirana
Ngata, me te Pakeha tonu e tahurihuri noa
ana i nga pito, haunga ano ia te taumaha o
nga kupu o te Peruperu e whakahua ra; e
ki Waikurakure ha, a ki Waikurekure ha;
kua korerotia ake hoki i runga ra, he kapa,
kei tona waahi ano te taniwha e koropae
ana.
Ko te toha a N'Kahungunu, ara, a te Tai-
Rawhiti nama 1, he Kura-takahipuni, he
Kura-matatoro, he Hikirangi te peke, otira
kaore e whakapaua nga korero mo tenei, me
mohio tonu ki te nama e maa iho nei, he
aha i kiia ai, kaati noa iho kei rongona mai
e Houtaketake.
I mate pouri rawa ahau ki te tohu a Ngai-
Terangi, kore rawa i kitea atu e ahau, engari
nga wahine Poi, na nga kakahu ahau i mo-
hio ai, he pai o ratau kaka, engari me ki
ahau i konei, tetahi Iwi mo te Waiata, kaore
e taea, he Piana tonu ka rite, otira engari te
Piana whango ai ano etahi o nga ki, ko te-
nei me te mea kei runga i te au e rere ana,
engari i hakiri ake ahau i reira, i taka mai
ratau ki raro i te Tai-Rawhiti nama 1.
Tetahi mea whakamiharo ko te kaha o te
Minita Maori ki te peehi i nga karauna o
mua tonu o ia tohu o ia tohu, me te pai o te
whakahaere, me tana whakapumau, i nga
mana e tukuna atu ans e ona Komiti ki a ia
mo runga i te pai me te ata noho o te Iwi,
te oni i nga tikanga te ora i te kai, o te tima-
tanga mai taea noatia te pakarukarutanga o
nga Iwi, otira ko tona tatutanga ona tika-
nga me ona mahi o taua ra, he pai he rangi-
marie, he aroha taea noatia te ra i hiki ai te
waewae, ka huri te aroaro ka poroporoaki ki
a te Arawa, hei konei ra e te Iwi i to marae,
ka huri te aroaro ka hoki ki te wa kainga, ko
te hokinga mai tae pai mai ki te kainga.
Kaati i konei, kia ora ano te kai-whaka-
haere o te waka.
I. Hutana.
Mangawhio.
Hepetema 20th, 1901.
Ki te Etita o 'Te Puke Ki Hikurangi"
mau e uta atu te tenei korero e whai ake nei
i raro iho nei, ki te pai koe ki te tuku atu i
tenei korero e pai ana, ki te kore e pai ana,
notemea he korero tawhito hoki, otira kia
rongo mai nga hoa i nga motu e rua nei.
Tera tetahi motu iti kai te taha whakate-
tonga o tenei motu o te Waipounamu, te I-
ngoa o taua motu ko Hautere, i te mea kua
pakeketia tooku hakoro ka haere atu etahi
tangata ko te Rimurapa te Ingoa o te ranga-
tira o taua hunga, i haere atu ratau i runga
i te Waka, to ratau taenga atu ki uta ka pata
mai te haanga ahi o uta, katahi ka matoro-
tia ka kitea te whare, katahi ka raunatia ka
tae ki te whare ka kite atu kotahi ano te ta-
ngata i roto i te whare, ka tomokia te whare
nei ka ara ake he wahine, tenei tipua te roroa
o nga makawe o te mahanga tae ana ki raro
iho i nga turi, ka uia ata no whea koe,
ka ki mai no te Puhikai-ariki, no te pohatu
paremoremo, no te pohata taratara no te ka-
ka kai a mua no te ure i koia mai i Tauranga,
ka pataitia atu na te aha koe i tae mai ai ki
ko nei, ka ki mai i haramai au i ranga i te
Waka ia Taakitimu, i te haramaitanga i a
te Rapuai, ka pataitia he aha te take i noho
ai koe i konei, ka ki mai, hoki rawa mai au
kua kore te Waka me nga tangata, ka patai-
tia ko ai to Ingoa, ka ki mai ko Whakairi te
Kura, he uri ano ona kai tenei motu, heoi
ano tena.
Waiata.
Ao putonga ea aki, nei haere ano kai rao-
rao- ana ki te tuku tai haruru nate hakitu i
ako mai kite mahi matau nei riro ki roto
Ida ngakau nei huri ai i.
Heoi ano kia oia tatau katoa nga morehu
o te Iwi Maori, i raro i te Kiingi hoou, i raro
ano hoki i te mana o to tatau, matua i te ra-
ngi.
Na Hakopa Kapo
Oahanga. Masterton.
Hepetema 20th, 1901.
E hoa e Kipa Whatanui tena koe, he nai
te aroha i toka kitenga iho i au korero i roto
i "Te Pake Ki Hikurangi" e penei ana aua
kupu, kei a koe tetahi rongoa pai mo te Ho-
iho e mate ngia ana e te rango e wero nei i
te hoiho ki te heeki, na ko an tetahi tangata
nui atu taka pirangi ki taua rongoa mehemea
he aha te ingoa, a, e whia hoki te utu mo
taua rongoa, te take nui atu nga hoiho o ko-
nei kua mate, no ku ake e raa nga hoiho i
mate, tirohia ana te puku ki tonu i taua ra-
ngo nga whakakaha o roto i te hoiho, na rei-
ra nai rawa taku hiahia ki taua rongoa kia
takua mai maku, a, kia tukua mai ranei te
ingoa o taua rongoa, a e whia nga utu.
Heoi aku kupu kia ora koe me to rongoa,
na to hoa iti rawa i raro i te ra.
Hira Ihaia.
RONGO KORERO.
Muhunoa Ohau.
Hepetema 28th, 1901.
He korero no nga Nupepa Pakeha, ara, no
te Niu Tireni Taima, timata mai i te whitu
o nga ra o tenei marama tae mai ki tenei ra,
' hei titiro iho ma nga hoa aroha e noho ana
i nga pito e wha o te motu Aotearoa.
Koia tenei e whakaatu ana taua Nupepa,.
kua waiho te powhiri a te Tuuku o Ioka i
tona hokinga atu i Niu Tireni nei mo Timi
Kara raua ko tona noa wahine, kia haere atu
hei manuhiri mana ki Ingarangi, me noho
tonu ki tona kainga ake, ehara i te mea mo
te haere atu a nga Iwi Maori ki te ra e Ka-
raunatia ai a Kiingi Eruera, kaore mo Timi
Kara anake raua ko tona hoa wahine tenei
powhiri a te Tuuku o Ioka raua ko tona hoa
wahine, ka rawe, haere e koro e Timi Kara
korua ko to whaereere ki Ingarangi, ki te
kainga o nga ruanuku o te ao.
Te Nupepa o te 14, e whakaatu ana i mua
atu o te ra e tae ai te Tuuku o Ioka me Ka-
nawara, raua ko tona hoa wahine ki Kanata
waahi o Merika, ka haere mai etahi ta-
ngata 12 he Itariana, hei kohura mo te
Tuuku ; i patua mai he waea whakaatu mai
ki te Kawanatanga o taua taone, kia hopukia
aua tangata, tae rawa atu te waea kua tae
ke aua tangata ki taua taone kaore i mohio-
tia, heoi ka whakahaua e te Kawanatanga o
taua taone nga Pirihimana, kia hopuhopukia
katoatia nga tangata tauhou i tae atu ki taua
taone, i te ra o mua atu i te ra i patua atu
ai te waea kia hopukia nga tangata ki te
whare-herehere, mo nga ra e noho ana te
Tuuku i reira, kia hori ra te Tuuku ka tuku
ai ki waho. Hui katoa nga tangata i hopu-
hopukia ki te whare-herehere, nuku ata i te
rau. Kaati i ranga i te tikanga a te Kawa-
natanga, ka ora te Tuuku. I mau pea ki te
herehere aua tangata, mei whano ai ka mate
te tamaiti a to tatau Kiingi, te mokopuna a
to tatau Kuini kua mate ake nei.
Kotahi te wahine i haere mai i Merika i te
tau 1859 ka tae mai ki Merapana, ka marena
ki tetahi tangata o reira. Kotahi tan ka
wharerea te taane ka haere ki te kari koara,
i te tikini o Peniko, ko ona kakahu he kaka-
hu taane katoa. I konei ka marena ki teta-
hi wahine, ko Hera Moa te Ingoa, ka wha-
nau nga tamariki tokorua. Na, e nga kai
titiro o tenei pepa, ka rereke i konei nga ko-
rero mo te wahine i Whakataane nei i a ia,
i te mea tokorua raua he wahine anake ka
whanau nei a raua tamariki. I te tau 1867
ka mate a Hers Moa, kaore ia i whakaatu
be wahine ano te tangata i marena nei ki a
ia, a, kaore hoki i whakaatu ko wai ranei te
papa o a raua tamariki. I te tau 1876 ka
marena ano te wahine e whaka-taane nei i a
ia ki tetahi ata wahine ano, ko Taria Maka-
rena te ingoa, no tenei wahine ana katahi ia
ka whakaatu he pouaru ia, i tenei taima ka
20 nga tau e mahi ana ia i te tikini, e Wha-
kataane ana hoki i a ia, ko te ingoa ko Eru-
eti Tureiti Ewene.
I te tau 1879 ka mate i te mate porangi,
ka haria ki te Hohipera, e 6 wiki ka haria
atu ki te whare porangi, katahi ano ka tino
kitea aue he wahine tuturu te mea e Whaka-
taane nei i a ia, no te oranga ka puta mai ki
waho i te whare porangi ka haere ki roto i te
whare whakapakoko o nga tangata Kohuru
me nga tangata matau, e whakapakokotia
nei e te Pakeha hei matakitaki ma te tanga-
ta ; ko te wahine taane nei i tu tinana tonu
ia i roto i taua whare hei matakitaki ma nga
tangata i te ahua o te wahine e whaka-taane
ana i s ia, ko te ahua no te taane katoa, na
te aroaro anake ara, na te whaka-wahine-
tanga i whakau te wahinetanga. No Aku-
hata 23 i tenei tau 1901, ka mate ia ki
Merapana.
Ko te President of the United States
William McKinley, ara, ko te Timuaki o
Merika, i kohurutia i te 7 o nga o te mara-
ma nei, no te 14 ka mate. I te mea e wha-
kahemohemo ana ia, ka hui katoa tona Iwi
ki waho o. tona whare, me nga tiriti hoki e
tata ana ki tona whare, me te tangi me te
aue noa iho ki to ratau rangatira, me te tono
ki nga Pirihimana, kia takua mai te tangata
nana i kohuru kia ratau, ma ratau e patu,
kaua hei whakawakia, ki te kore e tukua
mai taua tangata kia ratau, ka tarakina e
ratau te whare-herehere ki raro. I te mata-
ku o nga Pirihimana, me nga kai-tiaki o te
whare-herehere kei turakina te whare-here-
here, katahi ka haria atu ki te whare-here-
here i raro i fee whenua, kia ata whakawakia
ai taua tangata, kia mohiotia ai te take i ko-
huru ai ia.
Tokorua nga Airihimana e tapahi hei ana
i Kotarani, i te raumati kua mahue ake nei,
akuanei he awa i roto i te patiki e mahi nei
raua, ka kite i nga Tarauta i roto i te awa,
katahi ka ki atu tetahi ki te hoa, me whaka-
mau he pia ki te kakau o ta raua tai, ka we
roi ai ki te Tarauta, ka whakaae atu te hoa,
katahi ka whakamaua te pia ki te kakau o ta
raua tai, me te mau ano te mata o te tai i
runga, katahi ka wero i te Tarauta, kihei i
hurihia te mata o te tai ki waho, i huri ke
mai ki te taha ki a ia ano, no te werohanga
pan katoa te kaha o nga ringaringa ki te
hapai i te tai ki tanga, no te akinga iho ki
te ika, tika tonu te mata o te tai ki te kaki,
motu rere, taka ata ana te upoko ki te wai,
riro atu ana i te ika i werohia iho ra, ko te
tinana i hinga mai ki ata, a, ko te taringa o
tetahi i motu i te mea e haere puputu tonu
ana raua.
Henare Roera.
HE PANUITANGA.
Te Uruotaane.
He panui tenei naku mo nga tangata e
haere mai ana ki konei kari noke ai, ara, he
kupu naku, me mutu rawa te haere mai ki
konei kari noke ai, ehara i te < whenua rahi
rawa tenei, no reira kaore au e pai kia haere
mai he tangata ki konei hanga kino ai i taku
whenua, kua noho tatau kai roto i te ture i
naianei, ma koutou e titiro ki tenei kupu, he
kupu nui rawa.
Ko tetahi o aku kupu, me mutu te haere
mai o nga tangata ki konei mahi wahie ai,
he hanga kino no nga kaata i te whenua.
Heoi ano, Akenehi Hapakuku.
TAUIRA POTO.
ONGATURE OTENEI PEPA.
(TUKE 1.) \\
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TUKE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
(TUKE 5.)
Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
Na Te Etita o, "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA,
under the Authority of H. T. MAHUPUKU
te his Registered Office Main-street Greytown
North Wairarapa N.Z.
|
|
7 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
NAMA 12, O TE TAU TUAWHA 4.] WAIRARAPA. HEPETEMA MANE 30tb 1901. [Wharangi No 1]
TE PUKE KI HIKU RANGI.
[PUTEA.]
Ranana II.
Matenepara Wairarapa.
Ki te Etita o ''Te Puke Ki Hikurangi,"
tena ra koutou, mau e tuku atu tena reta hei
mihi maku mo te Pokiha Taranui; i ohorere
iho ahau i tooku kitenga iho e panui ana te
Nupepa o Karaitiati i te matenga o te Pokiha
Taranui, ko tetahi tonu tenei o nga pou to-
tara o te motu nei, nana i whakaruru nga
hau kaha te tonga tupakaka, i pai ai te noho
a nga wahine a nga tamariki i te ra o te pa-
kanga a te Hauhau, tera atu nga tau i te 37
i te awa o Waihi e tata ana ki Maketu, koia
te take i tukua mai ai e te Kuini te Hoari o
te maungarongo kia to Pokiha Taranui, a, i
kite ano nga mano i hui nei ki Rotorua i a
te Pokiha me tana Hoari, a, i kite ano te
mokopuna a te Kuini me tona hoa wahine i
a te Pokiha me tona Hoari, i te ra i hui ai
nga mano ki te waahi hei kitenga i te Tuuku
me tona hoa wahine, i te papa-purei o Roto-
rua, ko te Pokiha tona i mua o nga matua e
noho ana i runga i tona tuuru, ko tana Ho-
ari i runga i ona turi e takoto ana, ko tana
Taiaha i tona ringa katau e pupuri ana, ko
ona taonga me tana Waka ko te Arawa te
ingoa o te Waka i mua tonu i tona aroaro e
pu ana, ehara i te ahua kaha tona ahua,
engari e ngoikore ana e ngenge ana tona
ahua i te pehanga a te mate me nga ra o
te kaumatuatanga o tenei hanga o te tangata,
ko ona tau ki taku titiro atu ka 80 neke atu
ranei; heoi ra ka rongo te kaumatua nei i te
haruru o te whenua i te takahanga a te wae-
wae a tona Iwi a te Arawa, ka tae te onga-
onga te tarahau ki te kaumatua nei me te
mea i hikitia i runga i tona tuuru, whiua te
rau o te Taiaha ki tahi taha ki tahi taha, me
te mea te mahunga ka taka ki te whenua, ka
rawe ra ki te konohi i kite, te tu nae te kori
a, te pakapaka tawhito a te toa taua tona
koringa, i te wa ka tukua ona taonga me te
Waka ka tu a te Pokiha ki te mihi ki te
Tuuku, me te whakamarama i te ingoa o te
Waka ia te Arawa, ko te ingoa tenei o te
Waka i haere mai ai o tipuna i Hawaiki i tae
mai ai ki Aotearoa nei, tera ano etahi o ana
kupu, ka mutu enei kupu. Haere ra e koro
i te ringa kaha o te mate, i te mea kua kite
koe i te otinga o te "Tiriti tuarua" i te Ko-
tahitanga o nga Iwi o Aotearoa me Tua-
whenua, e kiia nei ko te Waipounamu, kua
kite hoki koe i te paiheretanga onga Iwi ki
roto i te kupu o te "Tiriti o Waitangi" ki te
mana huihui e inia nei ko te Kotahitanga o
te Iwi Maori me te Iwi Pakeha ki roto i te
mana huihui o te Kuini Wikitoria, kaore te-
tahi atu, i tenei ra kua tuaruatia taua "Tiri-
ti" ki Taro i te mana nuinui o Kiingi Eruera
i te tau 1901, i te 15 o nga ra o Hune, ko
enei kupu katoa kua waiho hei kopaki mo
tatau tinana mo koutou mo te hunga kua
riro atu ki te moengaroa, me o matau tinana
e tatari nei ki te wa o te karangatanga, a,
ka waiho ake ano enei nupu hei kopaki mo
nga whakatipuranga e haere mai nei ki tenei
ao, e koro e te Pokiha Taranui, e kore nga
kopu i oti nei ki to koutou ra i huihui ai nga
mano rangatira o nga motu e 5 e warewaretia,
ka waiho tenei ra me ona tikanga hei toka
tu moana e uhia nei e te ngaru o te moana,
e kore nei e korikori, koia te pai o to wehenga
atu i tenei ra, ko te otinga o te pataka hei
okiokinga mo nga pani me nga rawakore o
to Iwi Maori, koia tenei aua motu e 5 kua
whakahuatia ake nei, ko Aotearoa ko Tua-
whenua ko Rarotonga me te motu i raro atu
o Rarotonga me Ingarangi, koia tenei e 5
nga motu nei, nana tenei "Tiriti tuarua" i
whakaoti ona ritenga, ko tenei ra ehara i te
mea no naianei, engari no tua whakarere iho
i kiia ai kia penei he otinga mo nga Iwi, aha
koa be motu ke be motu ke he Iwi ke he
Iwi ke, na nga toto o te Ariki kua ringihia '
nei ki te ao i whakatata i whakangawari, i
oti ai nga kupu e hiahiatia nei kia oti, i te-
nei ra kua rongo te ao katoa me nga Iwi nu-
nui e noho maira i nga pito e 4 o te ao. Heoi
kia ora te Iwi nei a te Arawa i roto i tenei
pouritanga, kei te penei hoki nga waahi katoa
o tatau motu kai te peehia e te mate tae noa ki
Ingarangi, kua hinga mai ra i a aitua, ma
nga morehu o nga Iwi e rauhi nga morehu
a aitua.
Kapene H. P. Tunuiarangi.
E "Te Puke Ki Hikurangi" me utu e au
te waahi o nga taonga a Henare Kaihau i
hora mai nei mo matau ko oku hoa, e noho
mai ra i tera waahi i tera waahi o nga motu
nei, tenei ka kite i te panui a tetahi rangati-
ra e panui nei "Te Puke" i nga kupu a te
Ipututu Tarakawa, kei te penei hoki taku
kupu mo aua kupu a Henare Kaihau, kei te
kore e tiaho te maramatanga ki tooku nga-
kau, a, ki tooku mohio kei te pokutikuti ki
nga mano e noho nei i runga i nga motu
nei, maku e korero ake etahi o a ratau kupu,
i roto te tamaiti i te kopu o tona hakui kao-
re i kitea te hapa, no te whanautanga mai ki
waho katahi ano ka kitea te hapa, e he hape
nga waewae, wai hoki e nga Iwi o runga o
raro, o tahi taha paihau o tahi paihau, o te
Ika a Maui me te Waipounamu, na Kaihau
ano te tamaiti a Waikato i kawe ki Akarana
whaka-whanau ai, na te Pakeha i panui e
he hape te waewae o te potiki a Kaihau, ina
hoki ia te marae a nga rangatiratanga nunui
o te ao hei whanautanga mo te tamaiti a
Kaihau ko Rotorua, kia kawea ai ki te Wai-
ariki o tona tipuna o Hinemoa horoi ai nga
parapara, kawea ketia e Henare Kaihau ki te
waitai o Akarana, te whai mahara ko te wai
tera i teretere ai era Taniwha a Ururoa a
Takapane a Tuatini, koia tenei tona whaka-
maoritanga, ko Mango horo-whenua nei te-
nei, heoi ra e nga Iwi na te mema Paremata
o te Tai-hauauru tenei peneitanga ia Waika-
to, e kore au e ki na te Kawanatanga, ina
ta te Minita Maori me ta te Pirimia i taaku
e korero nei, hei te wai ariki tatau nga Iwi
Maori o nga motu nei kite ai i to tatau Kii-
ngi i te Tuuku, heoi tenei; e ki ana a Kai-
hau kaua nga Iwi e maharahara he take ke
i kore ai a Mahuta e tae kia kite i te Tuuku,
e nga hoa kei tena waahi kei tena waahi e
noho ana, me tiki ake e au he kupu i te 1
onga upoko o Rongokako i te 15 te rarangi,
e mea nei ki te matohu noa te tangata ka
kiia he wera pea toou, ae ra e aku hoa, he
wera to Kaihau ; no te mutunga o te hui ki
Rotorua ka kite a Kaihau kua tino takahia
rawatia e Mahuta nga Iwi me nga rangatira
Maori o Aotea me te Waipounamu, me Ra-
rotonga me era motu i ko atu, he aha ia nei
te ritenga o tenei kite i te Tuuku. ko Mahuta
me Kaihau ki Akarana kite ai i te Tuuku,
ko nga mano-mano o te Iwi ki Rotorua kite
ai i te Tuuku, ehara ia nei tenei ritenga i te
take ke, kaore ranei aku hoa i te kite, kei te
whakaata tonu mai a Kaihau he whakahi
tona he whakake, ehara ia nei tenei i te
takahi i te Iwi, i te whakaiti i nga rangatira
me o ratau Iwi ? e aku hoa hei rua tenei mo
nga whakaitinga i nga Iwi, ka whakatuna a
Potatau hei Kiingi ka kiia e Ngaati Kahu-
ngunu te kapu ki a Waikato, hei a koe e
Waikato te Kiingi, ko te whakahaere me tu-
ku mai ki te motu nei, ka utua e Waikato,
na wai i ki mau e whakahaere te Kiingitanga,
ka utua e Kahungunu, ka pena mai na koe
he matenga ke mou he matenga ke moku,
heoi ana kupu o tera takiwa, no konei au i
mea ai, hei rua tenei mo nga pehanga i te
Iwi, ara, hei wehewehenga i nga motu nei,
heoi mo tenei. Mo te kupu a Kaihau, na
nga Kaumatua i whakatu te Kiingitanga
Maori, e aku hoa kia pai te whakamarama a
Kaihau i tenei kupu, me whakamarama ahau
i te timatanga mai o te whakatuunga ia Po-
tatau hei Kiingi. I te tau 1849 ka korero te-
tahi Pakeha kia Tarapipipi raua ko Potatau
he tohutohu ana kupa, koia tenei kia mau ki
nga ritenga o te "Tiriti o Waitangi" kia mau
ki te Whokapono ki te Atua o te rangi, kia
aroha ki te Iwi Maori ki te Iwi Pakeha, kia
mau ki o koutou whenua kaua hei hoko, e-
ngari te riihi, tahuri ki te ahu whenua ki te
whakatipu kau hipi, puritia to koutou ranga-
tiratanga, me to koutou mana Maori i roto i
te Whakapono me te "Tiriti o Waitangi," i
te tau 1850 ka tae ano a Tarapipipi a Pota-
tau a Rewi Maniapoto ko aua korero ano
kua tuhia i runga ake nei, i te tau 1851 ka
haere te Pakeha nei ki Ingarangi i te tau
1852 ka hoki mai ki Niu Tireni, ka korero
raua ko Tarapipipi mo te Ture nui o te tau
1852 ka whakamarama i nga ritenga, ka mea
mai a Tarapipipi ki te Pakeha ko toku wha-
kaaro nui me tu he Kiingi Maori hei whata-
nga mo te rangatiratanga me te mana o te
Iwi Maori, ka mea te Pakeha kia Tarapipipi
kaua tena whakaaro e whakaarotia e koutou
kei tipu he mauahara he whakakake a ka
whanau mai he mate, notemea he Iwi hae
tooku Iwi te Pakeha, heoi a raua kupu o tenei
taima, i te tau 1851 ka tae a Hare Reweti
Pakeha ki te whare o te Pakeha nana nga ko-
rero kia Tarapipipi, ka mea a Hare Reweti
kua tuturu te whakaaro o Waikato me tu he
Kiingitanga Maori, i konei ka tonoa a Tara-
pipi, ka tae mai ka korero ano tona hoa Pa-
keha, ka mea me whakarere atu to whakaaro
whakatu Kiingi Maori, ka mea a Tarapipipi
e kore e whawhai tenei Kiingi, notemea kei
te kai ano i te u o tona whaea i naianei, ka
mea te Pakeha e tika ana tena, engari he ta-
maiti whakakake ki taku whakaaro, notemea