|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 15. 15 November 1901 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, PARAIRE NOEMA 15th 1901. [Wharangi No. 2] " HE TURE TIAKI I NGA TAONGA (OHA) MANA- TUNGA, TAONGA TAWHITO A TE MAORI," "TE TURE WHAKARITERITE I NGA KEREEME ME TE WHAKATIKATIKA I NGA TURE WHENUA MAORI 1901." "Pire Horoi" Tai-tokerau Huatau Tai-hauaura Tai rawhiti Taranaki "TE TURE WHAKATIKATIKA I TE TURE PAUNA TAONGA." Pewhairangi (Bay of Is- land) "MO NGA WHENUA PARAHARAHA O TE PITO KI RARO O AKARANA. "MO NGA MAHI E MEATIA ANA I RARO I TE TURE KAUNIHERA MAORI." "MO TE WIKITORIA KARETI MO NGA KOTIRO MAORI." Akarana Rev. Mc. Murray Parnell Auckland Apirana T. Ngata Hone Heke Aotearoa Waiheke Ngaati-porou Poneke Niu Tireni
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KIHIKURANGI, NOEMA PARAIRE 15th 1901. [Wharangi No. 3]
naianei ka whakahokia atu ano nga whenua
e Ngata, ma ngi Kooti Whenua Maori e
whakawa, a, tera ano hoki ana punua e uru
mai, a roia, a kai-whakahaere, a karaka, me
kai-whakamaori, e atiia kukutia nei e te Iwi
Maori ia tau ia tau, tera pea e tomo tetahi
Manuao i te mano tini whaioio o nga Pitiha-
na a te Iwi Maori, kei roto o te whare Pare-
mata e pakai ana mo enei tu mate.
Kaati he whakaatu tenei kia koutou, kua
whakapumautia e te Minita mo te taha Ma-
ori he tikanga mo naianei, ka haere ake, ara,
ko nga Pitihana katoa e tukua mai ana ki te
whare Paremata i Poneke nei, me na runga
mai i o tatau Kaunihera, e uru ai ki te wha-
re Paremata, ki te haere mai i te whanga, ko
te tahataha ano he taunga
Heoi Na Tuta Nihoniho Hekeretari mo te
Komiti Tupakakaa.
I tukua atu i te whare Paremata i Poneke
i tenei Noema 15 1901.
Poneke.
Oketopa 15th, 1901.
No tenei ra i noho ai te Komiti Ariki Tu-
pakaka o nga rangatira o nga Iwi, i whiria
mai nei ratau nei Komiti whakahaere i nga
Pire Kaunihera e rua, ara Kaunihera Marae
me te Kaunihera whenua.
I Hutana i to Tia.
Ka panuitia te Pire whakatikatika a te
Honore Timi Kara te Minita mo te taha
Maori.
WHAKATIKATIKA I NGA
WHAKAHAERE WHENUA MAORI.
HE PIRE E HUAINA ANA.
HE TURE HEI WHAKATIKATIKA I "TE TURE
WHAKAHAERE I NGA WHENUA MAORI, 1900."
Kua meingatia hei Ture e te runanga nui
o Niu Tireni, e noho huihui ana i roto i te
Paremata, i ranga ano i tona mana, ara :—
1. Te Ingoa poto o tenei Tare ko "Te
Ture Whakatikatika i nga whakahaere whe-
nua Maori, 1901" ; a me uru tenei Ture
hei waahi mo "Te Ture whakahaere i nga
whenua Maori, 1900" (ka huaina i raro iho
nei ko "te tino Ture ").
2. Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa ki
te whakarereke ki te whakatikatika ranei i te
takoto o nga rohe o tetahi takiwa i panuitia
i raro i tekiona rima o te tino Ture.
3. Kaua he kupu i roto i te tekiona o mua
tonu ake nei, e kiia e arai ana e kati ana ra-
nei, nana ranei i arai i kati ranei, te whaka-
haerenga o te tino Ture i roto i tetahi takiwa
i panuitia i muri iho i te paahitanga o taua
Ture, ahakoa, timata mai i taua wa tae noa
mai ki naianei, i hoki iho i te ono nga takiwa
i panuitia.
4. Kua whakakorea e tenei Ture a tekiona
rua tekau marua o te tino Ture, a kua hoatu
ko tenei e whai ake nei hei whakakapi i tera,
ara :—
"I muri tonu iho o te whakahaerenga o
tenei Ture ki roto ki tetahi takiwa i
whakatakotoria i raro i tekiona RIMA o
tenei Ture, e kore e ahei kia
tukua tetahi whenua Maori o roto
i taua takiwa i runga i te riihi, ahakoa
ki te Karauna ki tetahi atu tangata ra-
nei, ki te kore e matua whakaaetia e te
Kaunihera i runga ano i nga huarahi e
whakaaturia ana i roto i tenei Ture.
Engari mehemea he tuku-a-hoko, a he
tokomaha atu i te tokorua nga tangata
no ratau te whenua, me matua whakaae
e te Kawana i roto i tona Kaunihera e
taea ai taua hoko ; a mehemea ia he
tuku-a-hoko a kaore i maha atu i te
tokorua nga tangata no raua te whenua,
heoi e kore e pa atu nga tikanga o tenei
Ture ki to raua whenua, haaunga ia
mehemea i whakawhitia taua whenua
ki te Kaunihera."
5. Kua whakakorea e tenei Ture a tekio- <
na rua tekau mawha o te tino Ture, a kua
hoatu ko tenei e whai ake nei hei whakakapi
i tera, ara:—
"Ka ahei te Kawana, i muri iho i tana
hurihuringa i te kupu a te Kaunihera,
ki te unu ki te whakakore atu i tetahi o
nga here, i nga here katoa ranei, e arai
ana i nga tuku whenua Maori, ahakoa e
noho ana i roto i tetahi Karauna karaati
i tetahi Tiwhikete, i tetahi atu tu puka-
puka taitara ranei, i roto ranei i tenei
Ture i tetahi atu Ture ranei i paahitia
i mua atu i tenei; a hei muri, engari i
runga anake ia i nga tikanga o "Te Tu-
re Kooti Whenua Maori, 1894," me te
tekiona i muri tonu iho i tenei, ka rite
tona te whai mana o nga Maori no ratau
te whenua, i unuhia i whakakorea atu
ra ona here arai i te tuku, ki te tuku i
te whenua, pena ano rae to whai mana
o tetahi tangata ke atu, ehara nei i te
Maori, a kei Niu Tireni e noho ana, ki
te tuku i tona whenua."
Engari ia kaua rawa tetahi kupu kotahi
o tenei Ture e kiia, e whakaae ana kia
tukuna tenei mea te papakainga."
6. Kua whakakorea e tenei Ture a waha-
nga-tekiona rima o tekiona rua tekau mari-
ma o te tino Ture, a kua hoatu ko tenei e
whai ake nei hei whakakapi i tera, ara:—
(5).) "Mehemea kaore ano kia whakaputa-
ina he Tiwhikete papakainga, engari ko
te panui whakatau anake ko te Tiwhike-
te anake ranei a tetahi o nga Tiati o te
Kooti whenua Maori te mea kua puta.
hei reira me tuka atu te panui te tiwhi-
kete ranei me te whakaatu atu ano i te
ra i tuhia ai aua mea, kia ahei ai te
Kai-rehita ki te ata titiro kia mohio ai
ia he tika e nui ana te whenua e toe
ana kiia Maori pora hei kainga hei ora-
nga mona.
7. Kua whakakorea e tenei Ture a tekio-
na rua tekau mawaru o te tino Ture, a kua
hoatu ko tenei e whai ake nei hei whakakapi
i tera, ara:—
"Ko te Maori ko nga Maori ranei, ahakoa
kua kaporeihanatia kaore ano ranei,
he whenua Maori tona te ratau ranei,
ka ahei ki te tuku atu i taua whenu-
a, i tetahi ata whenna ranei, tetahi
waahi motuhake ranei o taua whenna,
ki te Kaunihera i runga i te tikanga ti-
aki, i runga i etahi tikanga mo te riihi,
mo te roherohe, mo te whakahaere, mo
te whakapai ranei, mo te nama moni
ranei i runga i aua whenua, i runga ano
i nga tikanga e whakaaturia ana e nga
pukapuka i tuhituhia i waenganui i nga
tangata no ratau te whenua me te Kau-
nihera ; a e whakaaetia ana e whaka-
manaia ana hoki te Kaunihera ki te
tango i taua whenua i runga i te tikanga
tiaki:
"Engari mehemea ia kaore i te noho
kaporeihana nga tangata no ratau te
whenua, hei reira kaua e hoki iho i te
tekau nga tangata e haina i te pukapuka
whakawhiti, a mehemea he tokoiti iho
i te tekau nga tangata no ratau te whe-
nua me haina katoa ratau i te pukapuka
whakawhiti, a ka tino riro i taua puka-
puka te katoa, tetahi waahi motuhake
ranei o taua whenua."
H. Kua whakakorea e tenei Ture nga
wahanga-tekiona tahi me rua, o tekiona toru
tokau marima o te tino Ture, a kua hoatu
ko enei e whai ake nei hei whakakapi i era,
ara:—
(1.) "A tona wa, engari kaua e roa atu i
te rua marama o muri tonu iho i te
huihuinga tuatahi o te Kaunihera, ka
ahei nga taha katoa e pa ana ki tatia
tuku ki te tuku panui atu ki te Kauni-
hera, he mea tuhi ki te pukapuka, hei
whakaatu i te ahua o taua tuku, i te
whenua e paangia ana, i nga waahi
o taua tuku kua oti, me tona hiahia ki
te whakatutuki rawa i taua tukunga.
(2.) "Ko nga tuku katoa kua oti te panui
i runga i nga tikanga kua whakahuatia
ake nei, ka, taea te whakatutuki ki te
Maori nona te whenua i roto i nga ma-
rama tekau marua, o muri tonu iho i te
huihuinga tuatahi o te Kaunihera, aha-
koa takoto ke etahi kupu i runga ake
nei: Engari ia me matua riro atu te
whakaaetanga a te Kaunihera kia wha-
kaotia taua tuku."
9. Kua whakatikatikaina etahi atu waahi
o te tino Ture, ara, e whai ake nei :—
(1.) Mo tekiona toru o taua Ture : Kua
whakakorea a rarangi (a) o te whaka-
maramatanga o te kupu nei "Whenua
Maori," a kua hoatu hei whakaapi mo
tera, ko tenei e whai ake nei,—
"(a.) He whenua, ahakoa no te Maori,
he mea hoko te fee-simple i te Karauna,
i tetahi atu tangata ranei ehara nei i te
Maori, a he mea utu ki te moni."
(2.) Mo tekiona rima o taua Ture : Kua
whakakorea nga kupu nei "me mana"
a kua hoatu hei-whakakapi i aua kupu
ko enei kupu "hei reira ka whakahae-
rea."
(3.) Mo wahanga-tekiona ono o tekiona
whitu o taua Ture : Kua whakakorea te
kupu nei "Maori" a kua hoatu hei wha-
kakapi i tera ko te kupu nei "tangata."
(4.) Mo wahanga-tekiona iwa o taua te-
kiona ano : Kua whakaurua ki muri i
nga kupu nei "me tu" ko enei kupu "i
tetahi ra e paingia ana, ma te Kawana
e whakatuturu, engari kaua e nuku
ata."
(5.) Mo wahanga-tekiona tekau matahi
o taua tekiona ano: Kua whakakorea
nga kupu katoa i muri i te kupu ''Ka-
wana."
(6.) Mo tekiona tekau maiwa o taua Tu-
re : Kua apitiria atu ki te whakamutu-
nga o taua tekiona enei kupu "Engari
ia me whai mana ano te tuku tono piira,
pera me nga tikanga kua whakaritea nei
e tekiona tekau o tenei Ture."
(7.) Mo tekiona rua tekau matoru o taua
Ture : Kua apitiria atu ki te whakamu-
tunga o taua tekiona enei kupu tetahi
tiwhikete ranei a tetahi o nga Tiati o te
Kooti Whenua Maori hei whakaatu atu
kua marama ia, i runga i te uiui, kei to
whiwhi taua Maori, e taku ra i tona
whenua, i etahi atu whenua e rite ana
hei oranga mona, hei papakainga ranei
mona."
(S.) Mo wahanga-tekiona tahi o tekiona
rua tokau maono o tana Ture: Kua
whakakorea te kupu nei "Pakeha," a
kua whakaurua atu hei whakakapi mo
tera ko enei kupu "tangata, mehemea e
hara ia i te Maori."
(9.) Mo wahanga-tekiona rua o taua te-
kiona ano: Kua whakakorea katoatia
taua wahanga-tekiona.
(10.) Mo wahanga-tekiona toru o taua
tekiona ano : Kua whakakorea nga kupu
nei "kua mana kore," a kua hoatu hei
whakakapi mo aua kupu ko enei kupu
"ka ahei te whakatau i taua whenua ki
te Karauna hei painga mo nga Maori
kore whenua, mo tetahi atu mahi ranei
tera e whakatakotoria ki roto ki te ota."
(11.) Mo tekiona raa tekau maiwa o taua
Ture: Kua apitiria atu te wahanga-
tekiona e whai ake nei:—
"(8.) A te paunga o nga tau o tetahi rii-
hi i whakaotia e te Kaunihera i raro i wa-
hanga-tekiona rua o tenei tekiona, ka
ahei te Kaunihera, i runga i te tono i tu-
hituhia atu e nga tangata no ratou to
whenua, ki te whakahoki, i runga i te
pukapuka whakawhiti, i taua whenua i
tetahi wahi ranei o taua whenua ki nga
tangata no ratou taua whenua; engari
mehemea kei te tau etahi moni, riana,
mokete ranei, ki runga ki taua whenua,
ka ahei te Kaunihera ki te ki kaore ia e
whakaae ki taua tono."
(12.) Mo tekiona toru tekau ma toru o
taua Ture: Kua apitiria atu ki te wha-
kamutunga o taua tekiona enei kupu
"haunga ia mehemea no mua atu o tu
paahitanga o tenei Ture i timataria ai te
whakahaere o taua tuku, mehemea ranei
i riro ma etahi ata mana o waho atu i te
Kaunihera e whakaoti taua tuku."'
Tuta Nihoniho, E motini ana ahau kia
Whakatinanatia kia whakaaetia tenei whaka-
tikatika o te Pire, ara, kia paahitia e tenei
Komiti, i runga tonu i tona ahua e takoto nei.
A. Ngata. Ka whakamarama i te waahi
whakamutunga o te tekiona 7, te mea pai
me patu rawa enei kupu. Engari ano i runga
i te whaharite a te Iwi o te whenua, e wha-
karite ai te tekau tangata.
Ko te waahi tua 3 o te tekiona 9, me wai-
ho ano i tona hangaitanga, me penei ranei,
ki te atea tetahi nohoanga o tetahi tangata
Maori, me Maori ano hei whakakapi.
Ko te waahi 10 o te tekiona 9 ano. kaore
i te pai te urunga atu o nga whenua riihi ki
roto i nga whenua hoko, ki te kitea i hee te
hoko a taua tangata, me hoki ano te whenna
riihi ki te tangata nona.
Ko tetahi mea taimaha ko te rironga mai
o te mana whakawa whenua i te Kaunihera,
he nui rawa te taumaha ki te Kaunihera,
engari me waiho atu ano i te Kooti te mana
whakawa i nga whenua.
Te Heuheu. Mo runga mo nga Merema-
na e takoto nei, ko te pai kia au mo koutou
mo nga wawahanga kua oti, ko tooku kaore
ano i oti, a kia wawe koutou te mahi hei ti-
tiro atu maku, no reira te kore kupu ake,
engari ka whai kupu au mo te tekau tangata .
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, PARAIRE NOEMA 15th 1901. [Wharangi No. 4]
nei; e kore au e whakaae kia" tukua oku
whenua i raro i tenei ahua o taua rarangi.
Wi Pere. Ki taku mahara me whakatika
taua rarangi mana o te tekau tangata anake,
me penei, me tuku ma te Iwi e whakatu mai
taua tekau, hei reira ka taea ai e ratau te
whakawhiti i te whenua ki te Kaunihera, ka-
ore he uauatanga 6 tenei rarangi ki te wha-
katikatika.
Ngata. Taku mahara, me patu katoa taua
rarangi.
Heuheu. E tautoko ana
Tiamana. Kaua tatau e tino patu rawa i
te rarangi, engari me whakatikatika ano, kia
ahei ai hei mohiotanga mo tatau ki nga wha-
kaaro o te Minita mo o tatau hiahia mo nga
rarangi nei, kia kore ia e whakaae hei reira
ka whakaara ai tatau i te pakanga mo te tu-
raki katoa i te rarangi.
Wi Pere. Ka tono kia karangatia te Mini-
ta, ka panuitia nga whakatikatika ki te
Minita, koia tenei:—
(1.) Mo te rarangi mo te tekau tangata :
E tono ana matau kia patua tenei rara-
ngi whakatikatika.
(2.) Mo te rarangi 9 (10) mo te mana
koro o nga hoko, riihi ranei, kia ahei kia
whakawhiwhia ki te Karauna : kaore
tenei i te tika mo nga whenua i riihitia,
engari e marama ano. mehemea i riihitia
te whenna, me hoki mai ina mana kore
to riihi ki te tangata nona te whenua.
(3.) Tekiona 9 (8) o te Pire whakatikati-
ka, mo tapiri atu ano enei kupu, (a)
mehemea he Maori te mema i watea ra
me whakatu e te Kawana he Maori ano
hei whakakapi.
Timi Kara. Kai te whakapai ahau ki a
koutou whakatikatika.
Kaati me whakamarama ake ano ahau mo
te tekau tangata nei. Ki te whakakorea ra-
watia to tekau tangata noi, kaore rawa atu e
whai mahi tenei Ture, tera pea, he nui noa
atu te moni e whakapaua mo te rapunga ha
eretanga i nga tangata o taua whenua kai
nga, waahi o to motu nei e ngaro ana, a, kua
mate ranei etahi, ka tahuri ano ki te whaka-
tu riiwhi mo ena, a ka pehea te roa o ena
mahi, ka pau poa he tau, he tau, me te noho
mangere tonu te Ture. Engari me hoatu he
kupu whakatupato ki roto i te Ture, me pe-
nei pea, a te rironga mai o te whenua i te
Kaunihera, me uiui ano e te Kaunihera ki te
hunga nona te whenua, mehemea ko te, hia-
hia tera o te tokomaha, kaore rawa e pai
kia tino patua tenei rarangi. No reira e Inoi
atu ana ahau ki to koutou Komiti, kia waiho
tonu tenei rarangi,
Mo te rarangi o te kupu Maori.
Ehara i te mea he whakakore i te mema
Maori taua kupu, engari mo nga aitua ano o
to taha ki nga Pakeha.
Ko te rarangi e whakahua nei i te when ua
riihi, engari tena me whakatikatika ano. E
tika-ana ta koutou titiro mo tenei; tetahi
hoki, kaua e riro i te Karauna, engari me
riro tonu ki te Kaunihera aua whenua, hoi
whenua mo nga tangata kore whenna, kaati
maku e whakauru ki roto i nga Menemana.
Heoi whakaotia ana e te Komiti i runga i
nga whakamarama a te Minite, a, whakaaetia
ana,
Hiki ana te whare.
No te Mane te 21 o te marama nei ka to-
noa te. Pire a te Minita ki te whare, kaore i
roa te korerotanga ka paahi, te korerotanga
tuarua, ka whakahokia ki te Komiti.
Heoi nga kupu.
Te hui a Peneti.
Poneke.
Oketopa 22th, 1901.
I Hutana i te tia. Ka whakapuare i te
mihi ki nga manuhiri. Kia Peneei, kia Te
Peneha me tana hoa wahine.
Peneti. E mihi atu ana kia koutou, no-
temea kua mohiotia ko ahau te kai-whaka-
haere mo te taha ki te kura Kotiro i Akarana,
he mea nui tenei he hopu i te matauranga o
te Pakeha, kia whiwhi nga tamariki taane
me nga tamariki wahine, kia rite tahi te
whihi kia mohio ki nga tikanga o te whare
me te tiaki pai i te ahua mo te tinana, e tu-
pu pai ai tae atu ki nga Uri.
Kei te haere tonu ahau ki nga waahi katoa
Kauhau ai ki te taha Pakeha, a, kei te awhi-
na tonu te taha Pakeha i te kura mo a tatau
kotiro; kotahi tekau mano te moni hei kohi-
nga mo taua kura, ka toru mano te moni kua
takoto i te taha Pakeha, katahi ano au ka
haere ki te taha Maori whakahaere ai, kaati
taku haere mai ki konei ko te pohiri a te wa
hine a te Kawana moku, kia tae mai ki tana
hui, te take o to tatau, hui he whakatakoto i
tetahi tikanga mo te haere ki te whare o te
Kawana a te hatarei nei, a, ma tatau tahi e
whakarite tetahi whakaaro mo tatau, kei ru-
nga hoki ia tatau tenei take, no reira e tika
ana kia tae ano tatau ki te pohiri a taua wa-
hine, he ahakoa mo te Pakeha te tino take o
tana pohiri. Kaati ake i konei aku kupu.
A. Ngata. E mihi ake ana kia Peneti, i
runga i tana mahi, e whakahaere nei kia tu-
tuki ki tona mutunga, kaati ki. te puta mai
he powhiri mo tatau, he mea pai kia oti
he kupu, mo to tatau taenga atu ki te whare
o te Kawana, ara, o tatau mema, a, hei a-
whina kau atu tatau i muri ia ratau, me to
tatau hoa hoki me Peneti, me whakatau ano
tatau i tetahi hereni, hei taunga atu ki te
marae.
Wi Pere. Mehemea ko te moni te take o
to haere mai, tukua tonutia ki waho, kaua
koa hei hopohopo, notemea he tikanga nui
tonu tenei e pa ana ki te motu katoa, ka
whakaae au kia kohi nga Iwi Maori mo taua
Kura, engari ko taku whakaaro ma nga Ka-
unihera Marae e whakahaere te kohi, ko ra-
tau hei kohi mai i te moni i roto i o ratau
rohe.
Timi Kara. E whai ana taku i runga i
ta Wi Pere, me whakahaere i runga i o tatau
Kaunihera te kohi ma nga Iwi, haunga ia te
kohi i tetahi herengi mo to tatau taenga atu
ki te marae o te Kawana, mehemea ra ia ki
te puta mai he tono mo tatau, he aha te hee
o te haere, hei arahi ata i to tatau hoa ki ru-
nga i to powhiri mai a te wahine a te Kawa-
ua mo ona, ko tetahi tenei o nga tikanga nu-
nui, ko te hopu i te matauranga kia mau, na
te mea kaore i te whaia e tatau i ki ai te Pa-
keha koia anake te Iwi matau, ki te whaia e
tatau, tena e kitea ko tatau te Iwi matau, no
reira kia kaha tatau ki te whai i te mataura-
nga o te Pakeha, kia riro mai i a tatau.
E ahu ake ana enei kupu mihi aku kia te
Peneti, rana ko tona hoa wahine, he huarahi
nai tonu, te hapai i runga i nga tikanga o te
Whakapono, enei take e whakahaerea nei e
tatau, hei pai mo te lwi me nga uri i muri i
a tatau.
Timi Wata E tautoko ana i te kupu kua
kiia ake nei e Wi Pire, raua ko te Minita mo
te taha Maori, kia riro ma nga Kaunihera e
whakahaere te kohi mo taua Kura.
Hapi Hinaki, T. Nihoniho, Have, i ta
ake ki te tautoko.
Aporo Kumeroa. Kaore nga mea atahua
e taea te whakarereke i tenei wa, he mea
whakamiharo tenei take ki a au, he hopu i
te matauranga, he mea whakamiharo ki te
aroaro o nga pani, o nga pouaru, kaati e ta-
utoko ana i te kupu kua kiia ake ra e Wi
raua ko te Minita.
H. Kaihau. Kua rongo ake au kua tau-
tokona tenei take e nga Iwi Pakeha, kaati
kia whakamarama ake ahau, noku te Iwi
pakeke rawa atu ki nga tikanga penei, ko te
take, kaore hoki he Kura i o ratau nei kai-
nga, ko te mea pai me tuka e te Kawanata-
nga be Kura ki oku takiwa, hei huarahi e hi-
koi atu ai ki runga ki tenei tikanga, koia nei
tonu toku whakaaro mo toku takiwa, kaati
mo te awhina a te wahine a te Kawana, me
te taha Pakeha, a, e tika ana ano kia tahuri
tatau ki te awhina i tenei Kura.
Te Heuheu. He tautoko tonu taana i te-
nei take kia kohi nga Iwi Maori, me tenei
hoki ma nga Kaunihera e whakahaere te ko-
hi.
. Peneti. Ka tu ake ki te whakahoki i nga
kupu mihi mo raua ko tona hoa wahine, . he
whakaatu hoki i te nui o tona koa mo nga
kupu kua rangona e ia mo tenei take.
He tokomaha ano nga rangatira i tu ake
he tautoko tonu. Ka hiki te whare.
No te 23 o nga ra, i te 7 o nga haora o te
ahiahi, ka noho ano te whare.
Ko te whakarapopototanga i nga take.
(1.) Ko te whakatakoto i tetahi kohi ma
tenei whakaminenga, hei taunga atu ki te
marae o te Kawana me tona hoa wahine, pa-
ahitia ana te kohi, timata tonu i? whakata-
koto a nga rangatira, tae atu ki nga mema
hui katoa taua kohi—£24 pauna.
(2.) Ko te kohi ma te Iwi mo te Kura
kotiro i Akarana, kia whaimana nga Kauni-
hera katoa i roto i tona rohe; i tona rohe, ki
te kohi i te moni a o ratau Iwi. Paahitia
ana.
A. Ngata. Ka motini, kia tukua be kape
ki nga pepa, ki te "Hikurangi," ki te "Pipi-.
wharauroa". Na Peneti i tautoko, paahitia
ana e te Tiamana.
No te 3 karaka i te Haterei, ka haere nga--
rangatira ki te whare o te Kawana- Ko ma-
tau kua uru tuatahi-ki te ruuma rao te hui.
ka kawea matau ki mua tonu, i muri: ka uru
mai ko te wahine Pakeha, i ki katoa nga tu-
uru e 250, na te Kawana i whakapuare te
korero, i muri ko Peneti, i muri ko Apirana.
i muri rawa ko Timi Kara. Kai te ra ano e
puta atu ai nga korero o taua hui, e kite ai
te katoa. Kaati ake tena.
Kua paenga te taha ki etahi o nga whaka-
haere, mo nga mahi i raro i te ture Kaunihe-
ra Marae, ara etahi waahi o nga takiwa o te
Tai-rawhiti, ko etahi waahi kua whakahokia
ano kia whakaotia mai e nga Kaunihera,
otira tera ano e tukua ki te Kahiti, kia kite
te katoa i aua whakahaere.
Heoi nga kupu mo tenei wa.
Wellington.
Tihema 1901,
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
hoa mau e tuku atu, te whakamaoritanga o
a matau korero, kua tukua ki roto ki nga
Nupepa Pakeha, hei whakautu i nga korero
a nga tamariki o te roopu o te Aute, i roto i
nga Nupepa Pakeha, koia tenei:—
KI TE ETITA,—
E hoa mau e hari atu nga kupu e whai ake
nei, ara. ki nga Iwi Pakeha o Aotearoa me
te Waipounamu me ona motu ririki. Tena
koutou, kia ora. E hoa ma kei awangawanga
o koutou ngakau, mo ta matau tukunga atu
i nga kupa i raro iho nei, ki roto ki nga Nu-
pepa Pakeha, hei whakautu mo nga korero a
matau tamariki Maori, e huaina nei to ratau
roopu ko te Kotahitanga o te Ante. E kiia nei
i roto i nga Nupepa Pakeha, he Iwi kino ra-
wa te Iwi Maori, kei roto tonu i te paruparu
me to pohehe e oke ana, he Iwi pirau, a, ko
to ratau roopu o te Aute kei te hapai ake. a.
kei te kukume mai i te Iwi Maori kia uru ki
roto o nga tikanga papai o naianei. Na
whakarongo mai e a matau tamariki Maori,
me whakamutu rawa ta koutou mahi, e tuka
nei i a koutou korero whakakinokino mo
matau, ki roto o nga Nupepa Pakeha. Me
whakamutu te taunu kia matau ki o koutou
matua, notemea na matau koutou i puta ai
ki te ao marama. Kaati te whakakake me te
whakapehapeha. Notemea na to matau noi
paku matauranga ki nga tikanga Pakeha,
na reira matau i kaha ai ki te tuku whenua
ki nga Mihinare, ki le Kawanatanga hoki,
hei tuunga Kura hei ako i nga tamariki Ma-
ori, ia koutou i a matau tamariki, ki nga
huarahi o te matauranga o to lwi nui nei o
te Pakeha. Heoi ma koutou he hari mai kia
matau i nga matauranga o te Iwi Pakeha.
ma matau e apiti ki nga tikanga pai o te ia-
na Maori, me te morehu whenua, ka paihere
ai hei taonga rao koutou i muri i to matau
nei whakatipuranga. E ki ana koutou kei
roto matau i te paruparu i te pohehe e oke
ana. Kaati me ki atu matau kia koutou,
ko matau e rite ana ki te Iwi Pakeha i naia-
nei. Kahore oti be kino o te Iwi Pakeha?
Kua tae ranei koutou ki to hurahura i o ra-
tau na ahua? Mehemea kaore ano, kaati
kaore ano koutou i mohio. Kaati te. hahani
i te Maori. Kia rite rano to tauira ki te
Kukupa te hara-kore kia ma me te hukarere,
hei reira whakaatu mai ai i o matau kino.
Kei te mohiotia he kino kei roto i nga Iwi
katoa, otira ko te. nuinga o te Iwi he pai.
Ma te hunga tokoiti oti e whakakino te
katoa ? Kaore. E ki ana koutou ko to ko-
utou roopu o te Aute, kei te hapai ake ia ma-
tau i naianei. Kaati me patai matau kia
koutou, mahia a koutou tikanga i whakaata
ai kia matau, i naianei, me ki atu matau ka-
ore kau. Ina koa na runga i a koutou kore-
ro i puta ai nga korero o te Iwiningi Poohi
Nupepa o Poneke o te 16 o Noema 1901, ara
ko aua korero no Nerehana no te 15 o Noema
.1901. E mea ana kia whakatuna e te Ka-
wanatanga he Komihana, hei tirotiro i nga
mate o te Iwi Maori, e kauhautia nei e te
roopu o te Aute, ki rota o nga Nupepa Pake-
ha. Na" he tika ano pea kia whakaatu ma-
tau i to matau ahua ake, kia marama ai te
titiro ake a o matau hoa Pakeha. Ara no
te tau 1814 ka tae te Rongo-pai o Ihu Kara-
iti ki Niu Tireni, rokohanga, mai te Maori i
roto tonu i te Maori o tona ao pouri, ki ta te
titiro o naianei, otira he wa ano i roto i enei
ra, ka hoki ano te titiro me te mahara, he-
wa pai ke o nehera i o naianei ahakoa nga
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 4.]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA PARAIRE 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5]
ahua o era nga ra, tere tonu te Iwi Maori ki
te hopu i te Whakapono hei taonga mona, a,
taea noatia tenei ra, otira i rere ano etahi
hapu takitahi nei ki etahi atua ka, otira i pe-
hia e nga hapu tokomaha o te Iwi Maori, me
te Iwi Pakeha tera tu mahi, ka noho nei i
runga i te rangimarie, a, taea noatia tenei ra.
No te tau 1840, ka hipokina enei moutere ki
raro ki te maru o Kuini Wikitoria, a, taea
noatia tenei ra, otira i puta ake ano etahi ra-
ruraru a etahi hapu takitahi nei i era nga
wa kua pahure atu, a, i pehia e nga Iwi Ma-
ori me nga Iwi Pakeha a mutu atu, e kore
ienei e taea te ki he raruraru i pa ki te Iwi
nui ote taha. Maori, heoi ka mutu era tu raru-
raru, ka noho te Iwi i runga i te rangimarie
a, taea noatia tenei ra, a, e kore ano hoki e
ara ake he raruraru pena a muri ake nei.
I muri mai o te tau 1840, ka timata nga
mahi hokohoko whenua, a, taea noatia te tau
. 1886, otira i roto o tena tau ka whakaaro a
te Paranihi me Wi Pere mema o te Tai-ra-
whiti, kia herea te 15,000,000 eka whenua i
toe ki te Iwi Maori, a, mau ana i tena here
a, taea noatia te tau 1889, i roto o tena tau
ka turakina taua ture ka hinga, ka timata
ano nga hoko whenua a taea noatia te tau
1892. i roto o tena tau ka timata te Iwi Ma-
ori ki te rapu tikanga e mau ai te toenga
whenua ki te Iwi, i te mea kua pau te 10,00-
0,000, e toe ana e 5,000,000 nga eka whe-
nua, i tena wa ka whakaturia e te Iwi be ro-
opu hei rapu i nga tikanga i raro i te "Tiriti
o Waitangi," ka huaina to ratau roopu ko te
Kotahitanga o nga Iwi Maori o Aotearoa me
te Waipounamu. Ka mahi nei taua roopu
a, taea noatia te tau 1897, i roto i tena tau
ka tukua e taua Kotahitanga te mihi aroha
kia Kuini Wikitoria, me te Inoi atu ano kia
herea te morehu whenua o tona Iwi Maori, i
te mea e 5,000,000 eka ano e toe ana, a, i
tukua mai tana kupu ki ana Minita i Niu Ti-
reni nei, ko tona putanga ko te "Kaunihera
Whenua Maori 1900." Kaati tena.
I te lwi Maori e hapai nei i te ture Atua
me te ture tangata i roto o enei tau ma-
ha ka hori nei, ko te Kuini anake te upoko
mo nga Iwi e rua o enei moutere. Mo te
sure Atua, i kaha tonu matau ki te Whaka-
pono ki te Atua, ki te hanga hoki i nga whare
karakia, whare Minita mo nga ohaoha, mo
nga karere a te Atua, me te whakatu i nga
hui o te haahi Maori o mua, a taea noatia
tenei ra. Ko te ture tangata kei te kaha to-
nu matau ki te hapai i te tika, ki te peehi
atu i nga mahi kino, e tipu a: te Iwi Maori
i runga i te pai i te rangimarie. Ko te tuku
whenua hei tuunga mo nga Kura, ko te aki-
aki i nga tamariki kei mangere ki te Kura,
ko te rapu i te ora mo te Iwi i runga ano i
to te Maori ahuatanga, engari kei te pukapu-
ka i mahia e te Poopi, e kiia nei tona Ingoa
ko te ora mo te Iwi Maori. Katahi ka tino
marama kia matau, katahi ka mahia e te
roopu o te Kotahitanga o te Tiriti i te tau
1892 taea noatia te tau 1897, a, kei te tau
1900 ka oti, ko tona Ingoa ko Pire Kiore, e
kiia nei ko Kaunihera Maori 1900, a, e mahi
nei ano matau nga Kaumatua i nga rarangi
whakatikatika o Kaunihera Whenua me
Kaunihera Marae J roto i tenei tau 1901, e
kiia nei to matau Ingoa ko te roopu Tupaka-
kaa o Aotearoa me te Waipounamu. I wha-
katakina ai enei kupu i runga ake nei, kia
mohio ai o matau hoa Pakeha, kaore matau
i te penei me nga korero a a matau tamariki
e panui nei ki roto i nga Nupepa Pakeha.
Inakoa ko matau ko te Iwi Maori, he Iwi
piri pono kia te Kuini, a, kia Kiingi Eruera
i naianei, he Iwi pai he ngakau aroha, he toa
hoki, a, he hihiko ki nga mea hou e puta
mai ana. Otira me titiro tahi tatau i naia-
nei, ka 60 nga tau i naianei i titiro atu ai
matau ki nga matauranga o te Pakeha, ka-
nui nga mea kua riro mai i a matau, kaore
nei matau i akona ki nga Kura, tena ko te
Iwi Pakeha, ka nuku ata pea i te 2000 nga
tau, i uru ai ki nga Kura me nga mataura-
nga, heoi kei te pohehe ano etahi, kei te tu
nga kai-whakawa me nga Pirihimana, o ia
taone, hei whiu mo nga hara o nga tangata
mahi i nga mahi pohehe. Na e kore tena e
tau hei whakahe mo te Iwi nui. He pena
hoki matau te Iwi Maori. E kore e kiia nga
tangata pohehe, hei he mo te Iwi nui o te ta-
ha Maori- Otira, hei tino whakatuturu i e-
nei korero, titiro ki te taenga mai o te Tuu-
ku o Kaanawata raua ko tana Whaereere, ki
Akarana, e 800 nga hoia me nga pirihimana
hei tiaki ia raua kei kohurutia, kei te taenga
mai ki Rotorua ki roto i to raua Iwi Maori
kaore o raua kai tiaki, kaore hoki o raua ma-
harahara ia rana e haereere ana, e mihimihi
ana e matakitaki ana ki nga haka, ki nga
poi, ki nga tutungarehu, a to raua Iwi Maori
kia raua, me te tuku atu hoki i nga taonga
Maori ki a raua, ko te tino mea ia i kata ai
raua, ko to raua kitenga i nga papa whakai-
ro me te ahua o nga whakanui Maori mo ra-
ua. I roto i tana hui ki te Tuuku, i whaka-
houtia e ia te Tiriti a tona tipuna, e kiia ra
ko te "Tiriti o Waitangi." A ko ta matau
kupu ki nga tamariki o te roopu o te Kura
o te Aute. Kaore a koutou huarahi korero
e tuhi nei, e kauhau nei ki roto o te Pakeha
i te pai. Kaore nga Iwi Maori e rarata i ena
ahua kauhau tuhituhi hoki a koutou, kia
koutou mehemea ka tohe koutou ki tena hu-
arahi. O matau ngoikoretanga, o matau hee
e mohiotia ana e matau, a, kei te whai tonu
matau ki te riiwhi i aua ahua ki nga mea
pai. 1 tukua koutou e matau ki te kimi
matauranga hei tohutohu ia matau, engari
kaore i meatia hei hahani i a matau. Kaati
homai nga matauranga pai, e mohio ana ko-
utou ka whakarongo tonu matau, ma ka ki-
tea atu te tika o a koutou whakahaere. Ina-
ianei kei te whakahaere te Komiti Tupakaka
i tetahi whare Maori whakairo hei whare mo
Kiingi Eruera, kia oti ka tukua ki Ingarangi.
Na te roopu Roera Komiti Tupakakaa o
Niu Tireni.
He mea tuku atu i Poneke i tenei te 18 o
Noema 1901.
Tuta Nihoniho Hekeretari.
Waiotapu House Mahitaone.
14th o Noema 1901.
E te "Puke" tenei te tuku atu nei i taku
kupu tautoko mo au kupu tohutohu, i te pe-
pa whakamutuuga nei, e tika katoa ana enei
tohutohu au. E "Puke" awhea ano ra ko-
tahi ai te whakaaro o te motu nei ? i Pone-
ke au e noho ana, me taku haere ki roto i
nga tuanga korero o te Komiti, i whakaritea
hei whakatikatika i nga rarangi o te Pire
Whenua Maori, ko te Ingoa o taua Komiti
ko Tupakakaa, kanui Le kaha o taua Komiti
ki te whakawhaiti i nga tangata, e whakatu-
tetute ana i nga tikanga, kitea ana e au te
ahua, penei me te ika e mau nei ki te pihuka,
he auta noa kaore he putunga, heoi tenei.
I tera tau ka hori nei i reira ano au, i te
paahitanga o te ture nui, e rua po e ara ana
matau, a, paahi noa taua taonga mo tatau,
i tenei tau i reira ano au, e rua po e ara ana, a,
paahi noa enei rarangi whakatikatika, heoi
ka kite au i te matauranga o te tatau Mini-
ta ki te whakahaere i tona matauranga, ko
tenei taku e pupuri hei taonga maku, kaati
tena whakamihi aku. Ka mihi au mo te
mema o te Waipounamu, ko taku mihi mo
tona kaha ki te tautoko i nga Pire Whenua
mo tenei motu, kaore nei e pa atu ana ki tera
motu, nona te kaha, whai katoa mai ona hoa
Pakeha ki te whakapiki i a ia, ka ki ake au,
ka tika ano kia hoki mai ia i tera pootitanga
mema, kaati aku kupu mo enei take.
Mo te whakaatu a te "Puke" mo te kaute
o te Iwi Maori e 42,000 mano tangata, tenei
taku mahara e whiwhi ai tenei 42,000 mano
ki te pai. Tuatahi Kaunihera Marae, e 20
aua roopu, katahi ka wawahia kia 2100 ta-
ngata ki raro i te Kaunihera kotahi, katahi
ka whakanohoia kia rua pauna ki runga i te
tangata kotahi i roto i te tau, ko te putanga
mai tenei e £84,000 pauna i te tau. E hoa
ma ko taku mahi tenei i mahara ai au, ma te
Kaunihera Marae nei, kaati rawa i tenei ka-
ua etahi mahi ke atu i roto i nga tau e rua,
kia oti tenei i te tuatahi, ka hanga noa iho a
muri atu. Ka mohio hoki au ena e tapiritia
mai e te Kawanatanga tenei £84,000 pauna
kia penei hoki te rahi, ko te huarahi tenei e
whaiti ai te Maori ki te whakahaere kotahi,
hei whakapiki mo nga paku oneone e toe
mai nei kia tatau. E hoa ma ko taku wha-
kaaro tenei hei kaapiti mo te pairoo a te
Minita e whakaatu nei i roto i te "Puke"
heoi mo enei take.
Ka whai kapu au mo runga i nga mahi
kai roto i te rohe o Rongokako.
Ko te tuatahi, ko nga hoia Maori, ko tenei
mahi na te kupa o te tau 81. Engari ma
nga hua o taua hoia e mohiotia ai te tika, te
hee, ko te kai patu i tenei hoiatanga, ko te
puhaehae, ko te kawe Ingoa, kua pa mai te
pouri ki a au i naianei, mo runga i te ahua
rereke o nga tikanga i naianei mo taua mahi,
kaati tena take, mo runga i te whakahaere-
nga i te Komiti mo Wairarapa moana, ka to-
no, au i naianei kia whakaputaina mai ta ra-
tau ripoata mo nga rahui o te moana, kai te
mahi ranei taua Komiti kaore ranei, kai te
pouri hoki au mo tenei tikanga, ki taku mo
hio ko te puhaehae ano te kai patu i nga ra
hui o tenei moana, ko taku kupu kaore au e
pai kia kawea nga rahui o taua moana ki e-
tahi waahi ke atu, ko taku i mahara ai ki te
taha o nga tuna, o nga patiki, o nga parera
he rahui.
Ka inoi au ki te Poari ratau ko te Kawa-
natanga, kia whakaotia tenei pitopito mahi,
ko taku tino whakaaro me pooti hou he Poa-
ri, ma taua Poari raua ko te Kawanatanga e
whakatau nga rahui ki ta raua i kite ai, oti-
ra ko taku mahara, me paahi i nga mema o
te Kaunihera o Rongokako, e whai take ana
ki taua moana, ka tuku ma te Tiamana e
whakatakoto ki te aroaro o te Minita me te
Kawanatanga, heoi mo tena take.
Tuatoru ko to tatau Nupepa e panui nei
i nga whakaaro o nga Iwi Meori, Kanui taku
whakamoemiti ki te kaha ki te whakamara-
ma i nga huarahi katoa.
Tenei kai au tetahi kopaka maire, hei ti-
tiro ma te konohi.
Tuatahi he reta whakaari ••• ... PA.
Tuarua ... ... ... ... TA.
Tuatoru ... ... ... WEA.
Tuawha He aha te kai i whakarite e te
Atua ma te tangata.
Tuarima He aha te kai i whakaritea e te
Atua ma te ngarara.
Heoi nga patai nei hei kimi ma koutou.
Kaati nei aku kupu mo tenei taima, hei
mutunga ake nao taku korero, kia ora koutou
nga pa whakaora e 20 nei, kia kaha te hapai
i te taonga i whakawhiwhia kia koutou, kia
pera me te hapainga a Paia ia rangi.
Hapahapai e Tonga-nuku, hapahapai e
Tonga-rangi, tau tika tau tonu kia koe e
rangi. Heoi ano.
T. T. Te Ika-whakatuatea Te Tau.
TE RIPOATA.
A Ngai Tumapuhia, a Ngaati Rongomaia-
ia, a Ngaati Maahu, a Ngaai Te Ao.
E tono ana ki te Kaunihera o Rongokako
kia whakakorea atu te Taake i runga ia ratau
kuri, ara, ko nga kuri patu Rapeti me nga
kuri mahi hipi, ko nga take i tono ai ratau,
ko to ratau mate i nga Rapeti.
Ko nga mate i pa kia ratau, ko nga taiepa
neti waea, me nga paitini me nga kai mahi
nae nga whaina, me nga whereti e hokona
ana e ratau hei patu i nga Rapeti.
Tetahi o nga tino take i tono ai ratau, ko
to ratau korenga e utu Taake mo nga tau e
20, i tu a te Whatakorari ki te whakamarama
i ta ratau Ripoata, ara, i nga take i runga
ake nei.
E Inoi ana ia me nga hapu e 4, kia tonoa
ki te Kawanatanga kia whakaputaina taua
takiwa kia puta ki waho, hei takiwa kore
Taake i raro i te tekiona rarangi 8 o te Ture
Taake kuri o te tau 1880, e penei ana, ka a-
hei te Kawana ki te whakaputa i tetahi waa-
hi o te Koroni ki waho, hei takiwa kore
Taake, ara ko to ratou takiwa o nga hapuu e
whakahuatia i runga ake nei e puta ki waho.
Ko te nui o taua takiwa 14,688 eka, be
hipi nga taonga kei runga e noho ana, kaore
te kaute o nga hipi i homai e ratau ki te Ka-
unihera, heoi nei nga take o taua Ripoata.
I runga i te ata rapu a te Kaunihera o
Rongokako i nga take o iaua Ripoata, kitea
ana, kahore he takiwa o Wairarapa i puta ki
waho o taua Taake kuri, tuarua kahore tenei
takiwa e kiia nei no Rongokako e tika kia
wahia hei takiwa Reiti tetahi waahi, hei
takiwa Reiti kore tetahi taha, hei whakama-
rama kua kotahi tonu tenei takiwa no Ro-
ngokako anake, kahore he take whakamara-
ma i roto i taua Ripoata mo nga moni i pau
i nga taiepa kupenga, me nga moni whaina
me nga moni o nga paitini, me nga kai mahi
me nga whereti; no reira ka&re te Kauni-
hera e whakaae ki taua Ripoata, e tono nei
kia puta aua hapu ki waho o te Taake kuri.
E tae ana etahi o aua whenua ki te 800,
hipi i te 100 eka, i runga i te taha mo nga
kuri; ko te kuri patu Rapeti hei patu ano i
tena ngarara kino, ko nga kuri hipi hei mahi
moni ma o ratau ariki, heoi ko te whakatau
a te Kaunihera, ko nga kuri patu Rapeti, ti-
mata i te 6 tae noa ki te 12 e kiia ana he
ropu patu Rapeti ena ko te atu mo te mea
kotahi 1/- hereni, kite hoki iho i te ono 2/6,
kau 2/6, pera hoki nao te kuri hipi poaka,
manu.
Ko nga kuri haere noa e 5/- hereni, tae-
noa ki te kuri noho whare, kua ata rapua
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 4.]\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA PARAIRE 15th 1901. [Wharangi No. 6]
aua tu kuri, kitea ana kei te takahi i te Ture
Pire Kiore, ara, nga puruhi no nga Kiore,
ka mahi taua Kararehe i te whakatipu ratau
ko nga Ngeru me nga kuri noho whare e no-
ho tahi nei me nga ariki tae atu ana ki nga
moenga.
Tawhitinui.
Noema 27th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe me te taonga o te hunga kua
mate, utaina atu enei kupu ki runga i to Wa-
ka, ara, ia "Te Puke" hei panui atu ki nga
whare, ki nga Iwi, ki nga reo, ki nga huihui-
nga tangata, o nga motu e rua, ara, o Aotea-
roa me te Waipounamu.
I te 18 o nga ra o Noema nei ka tae mai a
Maui Pomare M.D ki roto i te awa o Wha-
nganui, takuta tirotiro i nga marae kainga,
tohutohu hoki i ona tikanga e pai ai e ora ai
tatau te Iwi Maori, a he nui te whakapai o
N'Ruaka ki Ranana, me Tawhitinui mo ana
tohutohu, kua tae mai nei ia kia kite i enei
hapu, kia kite hoki i nga marae kainga, kati
he nui te whakamihi o enei Iwi ona, mo ru-
nga mo ana korero e ki nei a Mani Pomare,
he aroha te mea nui i tae mai ai ahau ki
waenganui ia koutou.
I whanau mai hoki au i roto ia koutou, i
roto ano hoki i tenei whare, a, ko Taitoko
taku matua, i te wa e ora ana ia, te kupu a
Taitoko kia au. haere koe, kimihia te mata-
uranga o te ao, a, ko au ano tou matua ina
hoki mai koe; a, kaati kua hoki mai nei
ahau ki ona marae, ki roto ano hoki ia kou-
tou, ahakoa kua mate ia kai te mohio te
whare nei ki ana korero, mehemea kaore nga
korero o te whare nei, e kore aa e tae mai ki
waenganui ia koutou korero ai, kaati tenei
au te haere mai nei ki te kawe mai i to kou-
tou taonga, te waha nei i te pikaunga tau-
maha, i te kakahu o te hunga mate, koia ra
tenei ko te kupenga o te ao, ko te Pire Kiore.,
ko nga Ika o roto ko te ora, kia pai ta tatau
mahi kia mau ai he Ika, kaua hei hiwia kaua
e kumekumea kaore e mau he Ika ma tatau,
engari kia rite ta tatau mahi kia pai kia mau
ai he Ika.
Whakatauki.
Ka pu te raha ka hao te rangatahi, e hao
nei tatau, kopiko noa te motu nei, he taonga
pai, na tatau ano te taonga nei, a ko tatau
ano te kai hao.
Te tangata e korikori ana, he tangata ora
tena.
Ko te tangata kaore e korikori, ho tangata
mate.
a, kaati he mamae te mea nui e pa nei ki o
tatau tinana, ko nga tinana hoki taku e whai
nei kia ora, ma nga tinana o te tangata e
tikangatia ai nga mahi, ka hee, hee atu hold
nga Wairua hee atu hoki nga mahi, koia te-
nei nga take mate o te Iwi Maori:—
(1.) Ko nga whare paruparu.
(2.) " " kai kikino.
(3.) " " kakahu paruparu.
(4.) " " wahine e moe tonu iho ana i
nga tungaane, i nga tangata tonu ake hoki o
taua kainga.
Te mea tika me moe ke atu i nga tangata
o etahi Iwi, kia kaha ai nga toto, kia ora roa
ai, koia nei te take matemate o nga uri wha-
katupu, i kore ai e ora roa.
(o.) Ko nga tohunga Maori ; me kii ake
ahau mo nga tohunga Maori o mua, rereke
a ratau tikanga Maori, motuhake a ratau ti-
kanga me a ratau mahi, e mana ana ia o
reira, kaore e mahi ana i nga mahi kino, e
kai ana ranei i nga wai whakahaurangi e
rereke ai nga whakaaro o te tohunga, kaore
rawa enei mahi e mahia ana i reira, kaati no
roto i te ra o te Pakeha, ka kitea enei mahi
kino, ka kore hoki e mana nga tohunga Ma-
ori o naianei. Taku kupu tenei mo nga
tohunga Maori o naianei; me wha-
kamutu rawa tenei mahi ia ratau, te hui
tinihanga te korero teka, ki te turoro e mahia
ana e ratau, te ahua o te Maori o naianei he
Pakeha, nga mahi motuhake atu ki te Pakeha,
kaore rawa he tikanga Maori i naianei, ki te
kite au i te tohunga Maori e mahi ana i te
turoro, ka mau ia ki te" whare herehere mo
nga tau e rite ana.
Ki te kore e mau enei tohuthu aku, e kore
tatau e kite i te ora mo tatau, a, me pehea
tatau e kite ai i te ora mo tatau, e whai tika-
ngatia ai hoki a tatau mahi ki to tatau taonga .
kia te Pire Kiore e mahi nei tatau, me ki ake
ahau, ko te ngarara tenei e ngau nei ia tatau
e heke nei ki te kore, e hoa ma kia ora kou-
tou katoa i roto i tenei whare, ko te mutunga
n
tenei o nga korero a Maui Pomare M.D. ki
tenei hapu o Whanganui, ara, N'Ruaka, a e
tautoko katoa ana hoki ki ana korero.
He mea tango mai i tona mangai enei ko-
rero katoa.
Nimerata W. T,
Te Aute Kareti
Noema 27th, 1901.
Kia Tamahau Mahupuku, tena koe.
Kua whakaritea e te Komiti Tumuaki o te
Kotahitanga o nga tamariki o te Aute, kia tu
te hui o taua Kotahitanga ki te Kareti nei i
te Taite 30th, o Hanuere 1902. he kaha no
te tono a nga tamariki tawhito o tenei kura i
roto i nga huihuinga o te Kotahitanga i enei
tau ka tana ake nei, a hei whakarite i to
ratau hiahia, i whakahokia mai ai tenei hui
a tatau ki konei i tenei tau, ki te matapuna
o tenei whakahaere. A, he nui te tumanako
kia tere nui mai nga tamariki tawhito, kia
kite hoki i te waahi i whaka-kaingatia kia
ratau, mo nga tau maha, kia tutakitaki ki o
ratau hoa kura o era nga ra, kia hui mai ki
te whakakaha i te mahi nui kua timatatia
nei.
He powhiri atu tenei ki nga mema honore
o te Kotahitanga, ki nga hoa e tautoko ana i
ta mataa e whai nei, kia whakaarahia ake te
Iwi Maori, haere mai koutou ki tenei o a ta-
tau hui, tera e nui nga korero, tera ano e
whai hua a tatau whiriwhiri, pera me o era
atu tau. Ko nga take hei mahinga ma te hui
a muri ake nei panuitia ai.
Kia hohoro te whakautu mai, heoi.
Na Te Tatana. Hekeretari.
Poneke.
Kua paahi te Pire whakatikatika Kaunihe-
ra Whenua Maori, koia tena e mau na te
kape o taua Pire i te wharangi toru i runga
ake nei, engari no muri mai nei ka menema-
natia etahi o nga rarangi, a, tena ano e puta
te tino kape tuturu o taua Pire.
Ko te whakahaerenga o tena Pire, kaha
atu i te whakahaerenga o te tino ture i paa-
hitia i te tau 1900. Ko te tino pakanga he
turaki rawa atu i te Pire katoa, ko Pereiha-
Taki te kai hapai o te taha turaki. I wha-
kapaua rawatia te kaha o taua Pakeha ki te
turaki kia hinga, i tautoko hoki tetahi taha
o te whare i a ia, otira i runga i te kaha o te
Kawanatanga ki te hapai i taua Pire kore
ana i hinga, no te korenga e hinga, katahi
ka haere te whawhai a Pereiha i runga i nga
rarangi o te Pire, ka patua etahi rarangi, ka
whakaurua atu ko etahi rarangi, pena tonu
te mahi, a. ngenge noa iho nga mema o te
taha kia Pereiha Tuki, a, paahi ana hoki te
Pire.
No te tukunga atu ki te whare o runga,
ka tae ano taua Pereiha ki reira hanga pa
mai ai ano, hei whawhai ki te Pire. I nui
ano te whawhai i reira, ko te Wiremu raua
ko te Kere nga toa o te whare mo te turaki
i te Pire, otira tona tukunga "iho, ka paahi
ano te Pire.
Otira ko te tino kaha o te turaki a Pereiha
me ona hoa i te Pire, e rua nga kaupapa i
whakamaramatia e ia :—
(1.) E kore e tika kia wehe he ture mo
nga whenua Maori, kia rereke mo nga Pake-
ha, mehemea i hokohokona e te Kawanata-
nga nga whenua nunui o te Pakeha, me pe-
ra ano nga whenua nunui o te Maori, a, ko
nga hua, ara, ko nga Itarete o nga moni
hei oranga mo nga Maori, ehara i te mea ti-
ka ko nga Pakeha hei murunga ma te Kawa-
natanga i nga whenua, a, ko o nga Maori
kia tukua ano ma ratau ano e whakahaere,
i runga i tenei ahua, he peehi rawa tenei na
te Kawanatanga i te taha Pakeha, engari kia
rite tonu te ahua mo nga whenua Maori, ki
nga whenna Pakeha koia tenei te tino ngako
o te turaki, ehara i te mea he whakaaro kei
mate te Maori, engari ko nga painga e ahu
atu ana i nga whenua o nga Maori, kua ara-
itia e tenei ture i nga kai-whakahaere keehi,
i te aroaro o te Kooti Wenua Maori.
Poneke. •
Noema 8th, 1901.
Te huinga poroporoaki ki nga rangatira o
nga I\\vi, i noho ki te ruuma Komiti o te Pa-
remata nui o te Koroni, he mea kua taea te
mutunga o nga mahi e tau ana ki nga Iwi
Maori, no reira ka whakaaro te Minita mo te
taha maori, kia hoki marie atu nga rangatira
ki o ratau nei kainga me o ratau Iwi i runga
i te ngakau mahara ki nga tikanga e rua
kua tatu nei i tenei tau, hei pa rao te Iwi i
roto i nga tupuhi whakaharahara e ahu mai
nei i mua ia tatau, a, kia tahuri ki te wha-
kaoho i te ngakau o te Iwi, kia matatu kai
whawha te ringa, kia kaha te tinana ki te
mahi, kia kitea ai nga hua kia kiia ai te ma-
hi he mahi me te maara he maara taru kore,
ma te taru hoki e whakaatu te mangere, ma
reira e hoatu ai te maara me te mahi ki te-
tahi atu tangata.
I. Hutana i te Tia.
Tuta Nihoniho. Ka poroporoaki ki te
Minita mo te taha Maori, kia ora te Minita
e nui ana te whakamoemiti o te ngakau mou,
kua taea tenei te mutunga o te mahi, kua
rite ki te whakaaro o nga lwi Maori e noho
mai ra i te kainga, e noho nei hoki i Poneke,
e nui ana te koa o te ngakau mo koutou ko
hoa mema i tautoko nei i tenei tikanga, kia
ora te Minita ; e poroporoaki ana hoki ahau
ki oku hoa rangatira ; hoki atu ki te kainga
he wa ka kitekite ano tatau, heoi te mea
whakapouri ia tatau ko nga mahi whakara-
ruraru e mahia mai ana i muri ia tatau,
kaore nei i tika.
H. Tomoana. Ka poroporoaki ki nga ra-
ngatira o nga Iwi e tau nei i Poneke, he ti-
kanga tenei na te hunga kua rupeke ki te po,
i tenei ra na tatau i whakatutuki i whai
ratau kia pono i o ratau ra a kaore i oti. I
whakahaerea mai ano tena tikanga i mua tae
noa nei ki te tau 1897 ko te Inoi kia te Kui-
ni, no roto i te Tiriti o Waitangi tenei tika-
nga, ka whakahokia mai nei e te Kuini koia
tenei, kaore aku titiro ki nga kino o roto, kua
mau kei o koutou ringa ma koutou e whaka-
tika, he maha ona kupu, ka poroporoaki kia
Wiki Taitoko me Ngaati Raukawa, me nga
rangatira o nga Iwi.
Mohi Turei. Ka poroporoaki ki te Mini-
ta, e nui ana te koa o tona ngakau mo te nui
o te kaha o te Minita me ona hoa mema ki
te whakahaere i te tikanga mo te Iwi kia oti,
kaati ko te mea i pa kia ia e noho nei he
whakama, mo te putanga ake o tetahi Ingoa
i te Tairawhiti, ara, i au ia Ngaati Porou, e
takoto nei te Pitiihana a Ngaati Porou, koia
nei tooku kore e kaha ki te tu i mua ia kou-
tou, otira he maha ana kupu.
Timi Waata. Ka whakapai ki te Minita
ka poroporoaki ki nga rangatira me te wha-
kaata i nga ahua mo tona takiwa, ara, kia
kaua nga tangata o tetahi rohe e haere ki
roto i tetahi rohe whakararuraru ai, otira be
maha ana kupu.
Heuheu Tureiti. Ka whakapai ki te Mini-
ta, ka poroporoaki hoki ki nga rangatira, ka
mea, ahakoa kei te rongo tatau kei te Ingoa
rua te Tairawhiti, engari ia ko to Taihaua-
uru te wehenga e korerotia ana i nga tau nei !
ahakoa he wehe ta Wi Pere i te Tairawhiti
kia-wehe i te Taihauauru, ho hui tonu taaku
kia kotahi, kaore au e pai kia wehe te Tai- :
hauauru, i tenei ra kua oti, e ora ana te
ngakau, tera atu te roanga.
Nireaha Tamaki. Ka whakapai ki te Mini-
ta me nga rangatira, ka mea, kua oti te ti-
kanga, hoki atu ki te kainga whakawhaititia
te tangata mahia to tatau tikanga, kia kaha
te whakahaere i a taiau, kua eke tenei ki nga,
whakaaro o te hunga kua wehe atu ki te po,
ka poroporoaki ki nga rangatira.
Wiki Taitoko. Ka whakapai ki te Minita
ka whakapai ki nga rangatira ka mea, kua
eke tenei kai runga i te tikanga o nga ta-
ngata kangaro ki te po, kia mamae te ngakau
kia kaha, kaati te puhaehae o etahi ki etahi,
whakarerea enei tikanga a tatau, kia pai te
whakahaere ia tatau, kua oti to tatau tikanga
hei awhina i te iti me te rahi, kaore he tika-
nga penei mo tatau i tua atu i tenei, kia
kaha te mahi, he maha ana kupu.
A. Ngata. Ka whakapai ki te Minita me
nga rangatira ka mea, he mea nui tenei no
roto ano i tenei tau, ara, e wha rawa nga
Pire i paahi i tenei Paremata, e pa ana kia
tatau ki te Iwi Maori, tuatahi, ko te Pire
Kaunihera whenua, 2, ko te Pire Kaunihera
Marae, 3, ko te Pire arai i nga taonga me
nga whakairo a te Maori, 4, ko te Pire horoi
i nga Whakatau a te Kooti whenua Maori,
tera ake te roanga.
Timi Kara. E whakapai atu ana ki te
Tiamana me nga tangata huihui o te Komiti
ariki o Tupakakaa, e whakapai atu ana
hoki kia Wiki Taitoko.
Kua taea tenei te mutunga o te mea i wha-
kaaroa kia tutuki, rue ki ake i naianei me te
mea ko te mutunga tenei o nga rau tau ta-
whito kua pahemo ki muri, a rae te mea hoki
ko te timatanga tenei o tetahi rau tau hoou,
e haere mai ana mo tenei whakatipuranga
i
|
|
7 7 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI. PARAIRE NOEMA 15th 1901. [Wharangi No. 7] Ngaati Raukawa Waikato Taranaki Pi Miki Waiheke Turei Pereiha Tuki Hone Heke Mohi Turei Poneke HE WAIATA HE WHAKAPAPA
|
|
8 8 |
▲back to top |
[NAMA 15, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KIHIKURANGI, NOEMA PARAIRE 15th 1901. [Wharangi No. 8]
" Te Awatea ia Te Kauhata.
" Te Kaku-ote-rangi ia Taurito.
" Reihana me ana tamariki.
Kaati nei ona whakapapa e whakaputa atu
i te hanga ka marama iho nga whanaunga :
nga takiwa ki enei tatai ona, tera atu ano
etahi ona tatai, engari me whakamutu noa
ake i konei, koi hoha nga kai titiro. Kaati
ki te ahua hee enei whakapapa ki runga ki
ta koutou titiro iho, ma koutou e whakatika-
tika iho, ki runga ki tona hangaitanga,.
He tangi:—
E au raru noa i taaku nei tahu e-i, ka
ngaro hoki ra i te aoturoa e-i, tenei ka unu-
hia taku mahuri totara e-i, taku piki-kotuku
no runga i Tuhirangi e-i, haere ra e te tau e-i!
Heoi, hei kona ra noho mai ai.
Na to koutou hoa pono i roto i te Ariki.
T. Kenata.
HE POWHIRI.
He powhiri tenei ki roto ki nga takiwa
katoa o roto i te rohe-potae o Rongokako,
ara, mo nga wahine katoa kua eke nei o ratau
tau ki te 40, neke atu ranei, kia tae a-tinana
mai koutou ki te Hakari mo nga wahine
kaumatua, ka tu ki Taakitimu Kehemane, a
te Mane te 6 o nga ra o Hanuere 1902.
Haere mai e kui ma, kawea mai nga ra o
toou kaumatuatanga ki konei tatau whaka-
hari ai; he mahara tenei i puta ake i roto i
nga ra o te pouritanga ki te hunga mate, a,
ko te mea nui ma tatau i tenei wa he hari,
he koa, i te mea kua tutaki pai mai tatau ki
roto ki te tau o to tatau Ariki o kotahi mano
e iwa rau marua; e ai ta te kai Kauhau e ki
ra :— "Kia mahara ra ki toou kaihanga, i
ngara o toou taitamarikitanga, i te mea ka-
hore ano kia tae noa mai nga ra o te kino, nga
tau e moa ai koe, kahore aku ahuareka ki enei
tau.
Heoi Haere mai ! Haere mai! Haere mai!
whaia mai te reo e koroki atu nei i runga i
te pou-tokomanawa- o to oha a o koutou ti-
puna, he reo kotahi, i koroki atu i roto i te
tan hoou.
Heoi ano kia ora. Na o koutou hoa pono.
Niniwa-kite-rangi.
Arete Mahupuku.
Whatarangi.
26th o Noema 1901.
Ki te Etita o te "Puke" tena koe, otira
koutou katoa kia ora, heoi.
He whakamihi iho noku 5 taku kitenga
iho i te panui a, to tatau Minita, e whakama-
rama mai nei i tona whakaaro mo nga Kau-
nihera o te motu nei, ava, i tona mohio ma
te kotahi o te haere o nga Kaunihera e tu ai
hei taonga mo te motu noi, no reira e tautoko
ana au i tana tauira, kua oti nei e te "Puke"
te panui, kia rongo nga Kaunihera katoa, a,
kua tautokotia nei hoki e te kai-tohutohu
Kaunihera o Rongokako, a, e tino tautoko
ana oku hapa, i taua tauira a te Minita, i te
timatanga tae noa ki te mutunga. Kuati e
te Tiamana o te Kaunihera, tena koe me
nga mema i raro i tou inana, kaati, e Kume
tenei kua rongo i nga korero o ton taenga
mai ki te Kohunui nei, kaati kotahi te kupu
e whai tikanga mai ana ki a au nei, ara, ko
tenei kupu, nae tuku atu nga maharatanga o
o Rakaiwhakairi ki to koutou ra, mea ake
nei ka huihui koutou ki Kereitaone, kaati e
te Tiamana, ko taku whakaaro tenei i runga,
ake nei," ara, e tautoko ana au i te tauira a te
Minita e panui nei a te "Puke", kaore he
kaupapa marama i ko atu mo nga Kaunihe-
ra o te motu nei, haaunga etahi atu tikanga
ke atu, kia takoto he kaupapa, hei reira eta-
hi maharatanga ka tirotiro ai, i puta ano he
kupu maaku ki te Kouaiti Marae o Rakai-
whakairi, mo te kupu iho a te Tiamana, kia
whakakaupapatia atu nga tikanga e hiahia-
tia ana e tenei takiwa, ka tuku atu ai ki te
Kaunihera, no reira i puta ai taku kupu, ka-
ore e pai tera tikanga, akua nei ka rereke ta
konei i ta etahi atu takiwa, te mea pai ko te
Kaunihera hei whakariterite i ena tu mahi,
ka tuku ai ki tena Komiti ki tena Komiti, kia
riterite ai te haere o nga Komiti i raro i
tona mana. Kaati Tamahau, Kumeroa, ko
te take tenei i tautoko ai ahau i te kaupapa
a to tatau Minita, me te take hoki i hangaia
ai tana kaupapa, he wehi nona kai taupatu-
patu te haere a tena Kaunihera, a tena Kau-
nihera, ka rua ai nga take i tautoko ai ahau
me etahi atu, heoi.
Te Ama-ote-rangi.
Waimana.
Noema 30th 1901.
Ki te Etita o te "Puke" e hoa kia ora to-
nu koe, to matau hoa pono, tika, aroha, ki te
tangata aroha ki te Atua, aroha ki te wha-
karitenga pai mo tatau mo te tangata, kia
ora kia ora, kia pena toou to mahi e te Eti-
ta. Kaati aku mihi, e hoa taia atu ena ku-
pu i raro iho nei, rao te panui a taku hoa a
Kipa te Whatanui o Otaki, i te No. 13 o te
, tau 4 wharangi 6, e ki na i roto i tona panui
i te "Puke" kai a ia nga rongoa pai, kaha,
mo te mate hoiho i te noke, mo te rangora-
ngo patu hoiho nei, ka mate enei ngarara i
tana rongoa, ko te utu mo te paaka katahi
e 3/- hereni, e ki ana ia kia 9 nga paaka, ka
ora pai te hoiho. E "Puke" mau e tuku
atu tena panui, patai atu ki taku hoa kia Ki-
pa te Whatanui, kia tino whakamaramatia
mai e ia te utu huihui o nga paaka e 9, me
te haringa mai e tae mai ai ki au i tawhiti
nei, mehemea koi ra tonu te utu mo te paa-
ka kotahi e 3/- hereni, mo ona mea e 9,
£1-7-0, mehemea koia nei tonu te utu huihui
tae noa mai ki a au, i te Waimana Whaka-
tane, kanui te pai, me tuku ra e au te moni
kia wai ra, otira ma taku hoa Kipa te Wha-
tanui, e tuku mai be tino whakamrama ki
tona hoa kia ahau, kia Tiopira Tamaikoha o
te Waimana Whakatane, heoi ra e hoa ki te
tae atu tenei panui patai kia koe e Kipa te
Whatanui kia tere to utu mai, kanui hoki
taku hiahia ki te rongoa hoiho, mo te mate
i te rango, ahakoa eke haere tonu ana te ta-
ngata i runga, kua hinga kua mate te hoiho
ka haea to puku kua pau a roto te kai e te
rango, heoi ra e Kipa kua marama mai koe.
Heoi ano na to hoa.
Tiopira Tamaikoha.
Otauira.
Te Aute.
Noema 8th, 1901.
Ki te Etita o te "Puke" tena koe, te wha-
kamaunga whakaaro-o nga Iwi o nga mota
e raa nei o Aotearoa me to Waipounamu, e
tuku nei i nga hua o. te tau kia haere ki nga
marae o te iti o te rahi, o te rangatira o te
rawakore ; e hoa ka inoi ahau kia koe mo
nga kupu ruarua nei, kia whakawhataina atu
e koe ki runga ki te tuara o te kotiro whaka-
paipai a nga lwi o te ao nei, kia mauria atu
ki nga marae o nga tamariki rangatira ki
oku hoa aroha hoki. E hoa ma kua mate a
Tii Peni Te Uamairangi i te 5 onga ra o No-
ema i te tau 1901 ki te Waipatu takiwa o
Hawkes Bay, ko tetahi tamaiti rangatira
tenei i puta mai i roto i nga momo Kiingi,
he nui te aroha me te tangi o te lwi mo tona
tinana kua kore atu i tenei ao, i haere tenei
tamaiti i nga mahi a te Tiuka pangia ana
tenei tamaiti e te mate ki roto ki nga whare
Kingi ki nga whare Kawana, ki roto ki nga
whare o nga tamariki rangatira o te ao. e
hoa ma ki taku whakaaro kaore he waahi e
tutakina ai tenei mea te mate, notemea i
mea te kupu a Ihu Karaiti, te mahi ma kou-
tou i muri nei he mate mate, e hoa ma kaore
i tipu mai he mate mo tatau i roto i nga
whare o tatau tipuna, ara, ia raupo, ia toetoe,
ia putake rata, ia pari kohatu, otira i nga
tini takotoranga o tatau tipuna i roto i o
ratau ra. Maku e whakamarama kia koutou
nga mate i pa ki nga tipuna, ina nga mate,
whakatika tonu ake te tuakana ko to tamaiti
e kari ana te patu, whakatika tonu ake te
papa ko te tamaiti e kari ana te patu, wha-
katika tonu atu te tipuna ko te mokopuna e
kari ana te patu ; e hoa ma ko aku whaka-
marama tenei ki nga mate o tatau tipuna, mo
te kupu a I. Hutana e ki nei, i tipu mai he
mate mo le Iwi Maori i roto i nga whare ra-
upo, i nga whare pakarukaru, i nga whare
kua kapi nei i te auahi, heoi ano taku
whakaaro mo tenei, na te hiriwa na te koura,
i kukume nga matauranga ki runga ki tenei
ao, ka meingatia nei kia whakarerea te ao
tawhito, no reira au ka penei, e whai oranga
ana nga tangata rangatira i runga i nga mea
papai, waihoki e hoa ma he aha. i araia ai te
hunga rawakore ki nga mea e mohiotia ana
hei oranga mo ratau, kaati ake tenei waahi.
E hoa e te Hutana e whakamihi ana ahau
kia koe, mou i kaha ki te whakahaere tika-
nga e ora ai tou Iwi Maori, ara, e haere nei
Lo panui i roto i te Kahiti whenua Maori, e
whakaatu nei koe i nga take e ora ai e mate
ai te Iwi Maori, no reira ahau ka whakaatu
kia koe ia matau e haere ana ki nga teihana
katikati hipi a te Pakeha, ka whakanohoia
matau ki roto ki etahi whare, he whare
nohonga kuri tetahi, he tepara tunga hoiho
tetahi, kai tahi ana matau ko oku hoa
i nga kai i runga i te kino, moe ana hoki i
runga i nga moenga o nga kuri, ki hai i roa
ka pa te mate kia matau, na te haunga ka
mate nei nga taane nga wahine nga tamari-
ki, ko nga Ingoa tenei o nga tangata me nga
wahine i pangia e te mate, ara :— Ko Tioi-
rangi Whakataane, Hoani, Te Hira, Tami-
hana. Nga Wahine. Ko Marie, Meri, Hemo-
tuarua. Nga Tamariki. Tama, Kirita.
Koia nei o matau i pangia e te mate, e
hoa e te Hutana, mehemea he tino aroha
tou mo to Iwi Maori, tena tahuri atu hoki ki 1
tena taha ou e karangatia nei ko to Iwi Pa-
keha, kia whakapaingia nga whare nohoanga
mo Iwi Maori, i roto i nga takiwa o nga
teihana hipi, kei konei hoki tetahi waahi
mate o tatau o te Iwi Maori, e whakanohoia
nei i roto ki nga wharo Kararehe.
Heoi kia ora koe hei tautoko i nga tikanga
e ora ai te tangata, e mate ai ranei.
Na Kiingi Waihi.
Okare Aterua.
Noema 16th, 1901.
Ki te Etita, e hoa tena koe, tenei kei roto
i te ngakau pouri e noho ana i te whare taka
mate o te kuia nei o Apakura, mo to matau
inatua mo Henare Tarawhiti, kua wehe atu
ia ki te waahi i kiia nei e te Ariki, ki te mate
koe ka Whakamarokia e koe ou ringa, a, he
tangata ke maana koe e whitiki o kawe ki te
waahi e kore ai e paingia, tenei kua riro i to
8 o nga ra o Noema 1901 to koutou matua.
he tangata nui a, Henare Tarawhiti no tenei
takiwa, e rua ona turanga kei te taha Maori
kei te taha Pakeha, i runga i nga whakahae-
re a te kaitiaki o to katoa, heoi ra e nga
whanaunga e nga tamariki a tenei tangata.
i Kaikora, Wairarapa Kereitaone, e nga wha-
naunga o Henare Tarawhiti i Taupiri, tena
koutou, i roto i to ngakau pouri mo tenei ta-
ngata rangatira nui o Ngaati Haua, heoi nga
whakamarama mo te rangatira o Ngaati
Ruanui.
H. Keepa.
MARAMA-TAKA O TE "PUKE"
MO TE TAU 1901.
Ko nga ra enei hoi putanga atu mo te Pepa.
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puke" e mohio, engari to poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Oketopa Turei 15 Ki te Taite 31
Noema Paraire 15 Ki te Hatarei 30
Tihenia Hatarei 14 Ki te Turei 31
Hanuere Wenerei 15 Ki to Paraire HO
Pepuere Hatarei 15 Ki te Paraire 21
TAUIRA POTO.
O N G A T U R E O T E NEI P E P A .
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei to a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 8.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
(TURE 5.)
Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
Ka Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." |
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
Printed and Published by T. RENATA,
under the Authority of H. T. MAHUPUKU
te his Registered Office Main-sreet Greytown
North Wairarapa N.Z.
I
1
I