TE PUKE KI HIKURANGI

                 
NAMA   17. O TE TAU  TUAWHA    4,    WAIRARAPA PEPUERE HATAREI  15th  1902.     Wharangi No 1


TE PUKE KI HIKURANGI

       [NAMA 17. O TE TAU 4.]  . TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE   HATAREI 15th 1901. : [Wharangi No. 2]



   kua pa, he nui: heoi he kupu ake mo nga
   mate kua pa, kei te Paremata anake he ro-
   ngoa, ki te kite te Paremata he tika te mate,
   ka taea o ia te rongoa. He tako tika katoa
   enei hei titiro ma taua raa nga lwi Maori o
   te mota nei. Na konei ahau ka kii ano; he
   pai ku to whakamutu i te hanga wira,me te
   taumau tamariki hei whangai. Ka hoki ake
   ano taku kupu, mehemea e kaha ana te hia-
   hia kia whakawhiwhia tetahi whanaunga,
   etahi ranei, tetahi tauiwi ranei, aua atu nga
   whanaunga toto tata ; te whakawhiwhi tahi
   ranei i tau e mea ai, me o tamariki, me o
   whanaunga  tata, ko te huarahi pai ke. ko to
   whaka-ture he huarahi ngawari, hei whakatu-
   tuki i nga hiahia pera. Tetahi huarahi anga-
   nui, kia kore ai e waihotia nga taonga o te
' tupapaku, hoi taonga tautohe ma nga wha-
  naunga me te whangai : kaua e waiho ma te
   wira e whakatutuki, notemea he taonga ma-
  hi ngaro tera i to lwi, i nga whanaunga, i
  nga tamariki.  1 penei rawa ai te inaha o
   nga kupu mo runga i nga take nei, he maha
  rawa no nga Pitihana e takoto mai ana i te
  Paremata  i nga tau nei. No konei ka maha-
   ra ake ahau, me  tuku te take nei ma  te
   "Puke"  e whakaari ki te ao kia tirotirohia.
   Kaati ako mo te wira. ka huri : ka parerua-
  tia nga take e rua nei i naianei, te take wha-
   ngai me te take wira.
          —ETAHI   ARONGA TIROTIRO—
    Tera pea e tupono nga tamariki e meatia
  ana hei whangai, he tamariki tino ora, ora,
  ranei i ona ako whenua, ora tu mai ranei i
  mua  o te kanohi, i te moa ranei he tamaiti
  ia na nga matua whai oranga, whenna, tao-
  nga ; otira ko te matua whangai kaore i rite
  te ora, whai whenua, taonga, ki te ora o nga
  matua ake o tana tamaiti whangai. Me  ki
  he tamariki ake ano a te matua whangai me
  ki he tangata ora. tino ora te inatua wha-
  ngai, a, he tamariki ake ana. Me ki kaore
  he tamariki ake a te matua whangai, engari
  he whanaunga tata ona. 1 raro i te take nei
  ka mate nga tamariki ake. nga whanaunga
  taia hoki i te tamaiti whangai. Mehemea
  he tangata tino ora te matua whangai, ka
  riwha nui te oranga o nga, tamariki ake. o
  nga whanaunga tata ranei. Mehemea he
  tangata iti te ora, ara ahua ora te matua
  whangai, he iti rawa te oranga e takoto mai
  ki nga tamariki ake, ki nga whanaunga tata
  ranei, a kowai ka mohio ki te takanga rawa-
  tanga pea ia o nga tamariki ake, o nga. wha-
  naunga tata ranei ki waho i nga taonga
  (whenua) o te tupapaku. Tetahi, i runga i
 te takotoranga o tenei tikanga, hei huarahi
 whakatau  take rua Te Kooti Whenua Maori
 ki te whenua, Kua takoto he huarahi e haere
  rawa atu ai te whenua o te hunga tino tika,
  ki roto ki nga ringa o etahi tangata kaore
 nei pea he tatanga ki te tupapaku. Ka ma-
 te te matua whangai, kua whiti te whangai
 hei riiwhi, ki te katoa, ki tetahi waahi ranei
 o nga oranga o te tupapaku. Me ki ka ma-
  te hoki te tamaiti whangai i muri o taua tu-
 unga hei riiwhi ki nga whenua o te matua
 whangai.  Kua kore he huarahi atu mo nga
 tamariki ake, mo nga whanaunga tata ranei
 ki nga whenua o to ratau matua ake, o to
 ratau whanaunga ranei, heoi ano te huarahi
 mehemea ko ratau ake nga whanaunga tata
 ki te tamaiti whangai kua mate ra, katahi
 ano ka hoki mai nga whenua ki roto ano ki
 te ropu tika takoto ai. Mehemea ehara nga
 tamariki, me nga whanaunga tata i nga wha-
 naunga tata ki te tupapaku (tamaiti wha-
 ngai) ka whiti nga whenua ki nga whanau-
 nga tata o te tupapaku, ahakoa no waho noa
 atu te huarahi i tata ai ki te tupapaku. I
 raro i enei aronga, e tika ana kia kiia, a, kia
 meatia a muri nei he tikanga e hoki ai ano
 nga whenua  kua riro pera, a, e riro pera ana
 i nga tamariki whangai, kia hoki ano ki nga
 tamariki ake, ki nga whanaunga tata ranei o
 te tupapaku tuatahi (ara o te matua wha-
 ngai). Mehemea kaore taua whangai i whai
 uri, ki te tae ranei ki te wa e ngaro ai ona uri ;
 me hoki te whenua ki nga uri tata o te tu-
 papaku tuatahi (te putake mai o te whenua)
 i whiwhi ai te tamaiti whangai (te tupapaku
 tuarua). Ko tetahi o nga huarahi ngoikore
 o te take nei, ara, i ngoikore ai, notemea ka-
 ore te whenua i whiti i runga i tenei o nga
 tikanga a te Maori ; otira kua whakataua
 nei e te Kooti kia whiti te whenna i runga i
 taua take ; ko tenei,—"I raro i nga ritenga
o te rarangi 46 o Te Ture Kooti Whenua
Maori, 1894, ka ahei te Kooti, mehemea ka
mohio  ia i runga i tana ui ainga, kua wiraa
nga whenua o te tupapaku ki tetahi tangata

      [NAMA 17, O TETAU 4]   TE PUKE  KI HIKURANGI, PEPUERE  HATAREI  15th 1901.  [Wharangi No. 3]
   tai Karaitiana Pakeha. Kaati mo tenei peka,
   kia timata i to taua ahua o naianei.
     E tika ana nga kupu o te whakapono o te
   Ture nei, e whakaatu nei; ta taua mahi ta
   te Maori he tono, kia homai ma taua ano o
   tana tikanga e whakahaere. Kaati, i te mea
  . kua homai nei enei mana ma tana ano e
   whakahaere, he mea tino tika kia whakapaua
   katoatia te matauranga me o taua kaha ki te
   whakaputa i nga tikanga kua homai nei hei
   mahi ma taua. He whakamatauranga tenei
   i te pono o a taua kupu, e whakapono ake
   ana ahau, mehemea ka  taea paitia e tatia te
   whakahawe  nga tikanga katoa kua homai
   nei i raro i te Tare noi. a tuhono atu ki nga
   tikanga o te Taro whenua, tera e ngawari a
   taua inoi kia apititia mat ano he mana wha-
   nui atu i enei a konei ake hei whakahaere
   ma taua. Kia hoki ake ahau ki nga kaupa-
   pa o te tuhituhinga nei. Kua whakaatu ahau
   i taku whakatau i te ahua o to Maori i roto i
  te wa Maori.  Me  whakaata  ahau i taku
   whakatau mo te Maori i te wa Pakeha. E
  whakapono  ana, ahau, kahore o tana tinana
  o naianei i rue te pakari ki nga tinana o tana
  tipuna. Na nga kakahu na nga, kai hoou ua
   nga tikanga katoa o naianei te rite ai. Kaore
   ano taua i mohio tika ki nga ritenga o te ka-
   kahu, o te kai, me nga tiaki e rite ana mo ia
  ahua, haaunga, te hangi tokoiti o tana kua
  aro rito ki to Pakeha te mohio ki nga huara-
  hi me nga tiaki e rite ana. Mo te tokomaha
  enei taki aku. Mo tango ake ahau mo nga
  mate turoro. Mo end kahore ano tana i tino
  mohio noa, kahore ano i kakama te kite, te-
  tahi koi te maroo  tonu tana, ahakoa kito,
  kahore e whakapono.



 Mo konei tera kupu a te Pakeha, a te Turo nei
 hoki. Tahia nga marae katoa kia ma, tahu-
 na nga. mea kino katoa. E mahea mai ana te
 mate? E ma roto mai ana i roto i nga wha-
 re haumaku, i te marae maku ranei i waho i
 te whare, i roto i nga puehu tawhito o to
 whare, i te kore e tahia tonutia o te whare.
   Mo  reira te kupu a te Pakeha, a te Ture
 hoki, mo nga whare putake mate. Mo nga
 whare e tu ana i roto i etahi waahi e tata
 ana ki etahi repo, waahi ahua maku, kino ra-
 nei. Me  whakaaro he tikanga e pai ai hei
 kainga nohoanga tangata, ko nga kino katoa
 o te tangata me kawe ki tawhiti. He aha
 ano etahi huarahi mate ? E ki ana te mata-
 uranga Pakeha, ko te kahu i nga kakahu ti-
 no wera i roto i nga rangi wera, i nga kaka-
 hu tino rahirahi i roto i nga rangi matao, ko
te mau roa i nga kahu maku, ko te waiho kia
maroke ki runga ki te tinana. Ko nga hu-
arahi mai tena o te maremare, ta te maremare
be huango (manawarua,) ana kore e tiakina
he kohi, he rumatiki, he maha noa iho. Kaati
mo tena peka.  Ka huri mo  te whakatipu
tamariki. He maha he tino inaha nga whaea
tamariki kei te kuare ki te whakatipu, ki te
tiaki, ki te whangai i a ratau tamariki, he
taha tino nui tenei hei mohiotanga mo a ta-
ua wahine. He nui nga tamariki e mate ana
i te kuare, i te mangere, i te takakino a nga
  whaea i a ratau tamariki, ko te kahanga o
  tenei kupu e tan ana ki nga whaea tamariki.
  (hunga moe hou.) I kuare ai he kore e wha-
  karongo ki o ratau na whaea ki o ratau kuia,
   he kore e whakamohio, he kore e titiro e ui
  ki o ratau kuia. He  mea  kino te waiho i
  nga tamariki kia tangi roa ana i roto i te ra-
  ngi wera,  i te rangi matao, ara, i nga, wa
  katoa. Mo nga tamariki nonohi rawa, he to-
  hu mate, he mea kino te patu i nga tamariki
  hei putanga mo te kino o tetahi o nga matua
  ki tetahi. He nui nga matua hou e whai ana
  i tenei huarahi, kahore nga matua e tika to
  mahi tamariki a ka nunui ake ka waiho kia
   haere noatu i runga i ta ratau ua haere. Me
  noho tonu te tamaiti i raro i te ringa tohu-
  tohu o toua whatui o tona matua taane ranei,
  ia raua tahi ranei, taea noatia te kaumatua-
  tanga. Kei runga kei enei aronga katoa i kii
  ai ahau i roto i taku reta i "Te Puke" Nama
  15, i raro i te whakaupoko, ''Mo nga mahi
  e meatia ana  i raro i "Te Ture Kaunihera
  Maori" wharangi 2 o taua Nama. Mo te
  ahua  katoa o te pai o nga marae, o te kainga,
  o nga whare, te ora o nga tamariki, ma te
  taha wahine anake e taea ponotia ai enei o
  nga tohutohu o te Ture nei. Mo to kaupapa •
  tuarua. Kua  pa mai tenei ki te taha o te Tu-
  re nei e pa atu nei ona tikanga ki nga wha-
  karite raruraru i waenganui ia taua i te Ma-
  ori, he taha nui tenei no te Ture nei. He
  maha  noa atu nga raruraru a nga Maori kia
  raua  whakamaori, e pai ke, e tika ke nga
  whakariteritenga me nga whakaotinga  i a
  nga ropu Pakeha.  Otiia he  inaha noa atu
  nga   raruraru Maori kahore tenei  ropu e
  whai mana ki te whakahaere, ki te whakari-
  terite. E pai ana ma to pai, ma te tika o ta
  taua whakahaere  i enei mana e taea ngawa-
  ritia ai te tono me te   homaitanga i etahi
  mana  nunui ake i enei, he maha nga mahi
  hei timatanga, hei  mahinga  hoki ma nga
  Kaunihera.  Ko  te takahi i nga ritenga o te
  rangimarie i roto i te Iwi o ia kainga, o ia
  kainga.  Ka ahei te Kaunihera ki te hanga
  ripoata maana i runga i enei take, me te to-
  hu i tetahi tikanga pai. hoi huarahi e taea ai
  te peehi nga raruraru penei ; a mehemea ka
  mahara te Kaunihera, he mea  tika kia inoia
  he mana mona,  koia hoi ropu whakahaere
  whakawa i nga raruraru penei, ka ahei ia to
  whakahoho i tetahi kupu pera ki roto i tana
  ripoata ki te Kawana. Te whakaatu ranei i
  tetahi atu huarahi pai hei whakariterite i nga
  raruraru penei. Mo tenei, tirohia te waha-
 nga 1 o te rarangi 15 o te Ture nui Ko te
 hanga  ripoata muna whakaatu i nga tikanga
  kino, rereke a te Maori, me to whakaatu i ta-
  na huarahi pai hoi riiwhi i nga tikanga pera.
    Tirohia te wahanga 2 o te rarangi 15 o te
 Ture nui.  Ko te hanga ripoata maua wha-
  kaatu i te huarahi pai hei tiri i te mataura-
 nga Pakeha, i runga. i nga huarahi akoranga
 mahi  a-ringa, me nga akoranga mo te hine-
 ngaro. Tana huarahi pai e kite ai e mohio ai
 mo te whakahaere pai mo nga kura Maori. Ti-
 rohia te wahanga 3 o te rarangi 15 o to Ture
 nui. Ko te hanga ripoata mana whakaatu i
 tetahi huarahi  tera e pai, hei hiki ake i te
 ahua o te noho o to Maori ki runga ki tetahi
 taumata pai, e roa ai te ora o te tinana o te
 tangata, e takoto mai ai te ora o ia tangata
 hei whangai tika i a ia me ona. Hei tahi
 atu hoki i nga whakahaere kahore nei i ata-
 hua hei tikanga takoto mai ki roto i nga Iwi
 Maori.  Tirohia te wahanga   4 o te rarangi
 15 o te Ture nui. Ko te hanga i tetahi ripo-
 ata ki te Kawana hei whakaatu i enei aronga
 e whai ake nei:— "Hei whakaatu i te ahua
 o te ora o nga Maori o tena takiwa o tena
 takiwa; nga putake o nga mate i mate ai te
 hunga mate, ara, nga mate e taea ana e te
 matauranga te whakatau. Te ahua G te no-
honoho haere o nga tangata. Te maha o nga
 Maori kua moe i nga whanaunga tata, me
ona  putanga. Te whanui o te ngotenga o te
 Maori (te whakananunga, "whakahanumita-
nga") i runga i nga marena ki roto ki te Pa-
keha. Te maha  o nga Maori e ngaki ana i
ana aiahi, te ahua o nga mahi. Te nui o te
whenua  e ngakia ana, e takoto parae ana ra-
nei. Te maha o nga  Kararehe kei runga e
haere ana, he aha nga Kararehe, me etahi
atu ahua e maharatia ana e te Kaunihera kia
whai ripoata ia, hei mohiotanga mo te Ka-
wana   ia wa ia wa ki te ahua o te ora o te
Iwi Maori, o te kore ora ranei; te maha ake
(te tipu), te heke ranei o te tipu (mehemea e
heke ana), nga take i heke ai; nga take e
maharatia ana koia ra nga take i heke ai te
tipu. Kua kitea ranei te tipu ora haere i raro
   i nga huarahi hoou e meatia ana e ratau hei
   pai mo ratau. Tirohia  nga wahanga 1, ti.
   3, 4, o te rarangi 15, o te Ture nui. Mo enei
   take katoa kahore he mea i wehingia ai e nga
  Iwi Maori.  Kahore he rohe i meatia ai enei
  tikanga  hei kimihanga, kotahi tonu, mo te
  pai anake o te Iwi. Ehara i te mea he ti-
   kanga kia taea ai te whiu he taake hoou ki
   runga i nga taonga o ia tangata. Kahore.
     Hei whakaata anake i to noho ora o nga
   Iwi o te Koroni, i te noho mate te ranei, kia
   taea ai te mohio, te rapu ranei nga mea i tau
   mai ai te mate, kia taea ai te mohio he tika-
  nga hei karo, hei tahi, hei whakamama ranei.
    Kua  inaha noa atu nga whakatipuranga e
  whakakaupapa  ana nga Iwi Pakeha i enei
  aronga  take katoa, ia wa ia wa, kaore e u-
  taina atu ana  he taake hoou i runga i aua,
  mohiotanga.  Heoi ano  ona taake me ona
   reiti, kei runga kei te whenua, he tikanga no
  nga  tipuna mai o te Pakeha tenei. Ko nga
  tiuti hipi, he mea tawhito ano hoki tenei, ko
  te taake moni he mea tawhito ano tenei. He
  mea  tika katoa enei kia whakakaupapatia e
  taua ma roto i o tatau Kaunihera. Mo nga
  take e whai inana ai te Kaunihera ki te mahi
  ki te whakahaere, koia enei,— 1.  Ko te ti-
  aki ! to ora, me te noho pai o nga tangata i
  roto i nga kainga 2. Ko te whai   kupu
  mo  nga wharo e takoto kino ana, kia meatia
  kia pai, ara, mo nga kino o roto o waho ra-
  nei i te whare kia tahia, kia tahana ranei.
    3. Hei peehi i nga ahua kino  katoa.
    4. Hei Whakamutu  i nga mahi haurangi
  ki roto i nga marae, ki nga whare o roto i
  nga marae. Hei arai hoki i te mahi hoko
  tahae i  te waipiro. 5.  Hei hanga i etahi
  



 12. Hei whakatakoto ti
 kanga hei tiaki papa (parae) ngahautanga,
 hoi whakatakoto i nga huarahi mo nga wha-
 kahaerenga i nga takaro. 13. Hei whaka-
 takoto i etahi tikanga mo nga tangata hoko-
 hoko taonga i roto i nga kainga maori. 14.
 Hei whakatakoto i etahi tikanga hei peehi i
 to kai hikareti, tupeka hoki o te tamariki, i
 nga tangata hoki e hoatu pera ana ki te ta-
 mariki.  15. Hei peehi i nga whare purei
 (hipi) ranei mo te moni, hei peehi i nga,
 whare mahi kino (takanga-kino) mo te hui-
 huinga tangata, hei tiaki i nga whare piriote.
 16.  Hei tiaki, hei whakahaere i nga paipa
 hari wai mai ki nga kainga Maori, kei mahia
 kinotia. 17.  Hei whakatakoto  i etahi tika-
 nga hei hanganga korere tahinga i nga paru
o te kainga, o te marae ranei; me nga hua-
 rahi hei tiaki i aua mea. 18. Hei hoa ma-
hi tahi me Te Tari o nga whenua me nga
 kararehe, e toea ai te horoi atu nga mate ki-
 no e pa mai ana ki nga kararehe a nga Mao-
ri, Pakeha hoki, a, hei kai-ripoata i nga ahua
 mate e kitea ana e rangona ana ranei i roto
 i tona takiwa ki te kai-tirotiro a te kawana-
tanga.  19.  Hei whakatakoto i nga whaina
e tika ana mo ia hara mo ia hara a te tanga-
ta e takahi aua, ina whakakake ranei ki nga
tikanga (nga huarahi tohutohu) "by-laws" a
te Kaunihera.  Kia huri i konei.
  Ko te tohutohu ki te Kaunihera a nga ku-
pu mutunga  o te rarangi 16 o te ture nei, ana
hanga i ana ruuri (rules), huarahi whakaha-
ere (regulations), me ana huarahi tohutohu
(by-laws) i raro i te tekihana 16. Kaua aua
ruuri, huarahi whakahaere, me aua huarahi
tohutohu  e  taupapatu ki nga ritenga  o
era atu ture e pa atu nei ona whakahaere ki

      [NAMA  17, O TE TAU 4.]   TE  PUKE KIHIKURANGI   PEPURE  HATAREI  15th 1901.  [Wharangi No. 4]
   nga take e tatakungia nei i roto i te rarangi
   16 nei, a, ko nga mea penei katoa e hangaa
   e te Kaunihera, me riro rawa mai te whaka-
   ae a te Kawana i te tuatahi, a, ki te riro mai
   taua whakaaetanga e korehe mana, kia oti ra
   ano te panui  ki roto ki te Kahiti  me te
   Gazette.  Kua kiia ake nei e ahau, ko te hoa
   mahi, tiaki i nga tikanga o te ture nei rao te
   Kaunihera, ko nga Komiti marae. Ka whai
   inana aua Komiti ki te whakahaere i nga
   ruuri, huarahi whakaharere, me nga huara-
   hi tohutohu katoa e paahitia ana s te Kauni-
   hera, a, e whakaaetia ana e te Kawana ; ki
   roto ki nga kainga i raro ia Komiti ; engari
   koia kei raro tonu i te mana o te Kaunihera.
   Ka ahei te Kaunihera ki te whakatu kai-re-
   hita i runga ano ia i te whakaae a te Minita
   Maori, hei kai-rehita i nga whanautanga ta-
   mariki, matenga tupapaku, me nga marena-
   tanga. Ko te mahi ma enei he tuku ia koa-
   ta o te tau i tetahi tauira pono o nga rehita-
   tanga ki te kai-rehita Pakeha e tata mai ana.
  Ka taea e te Kaunihera te whakawhiu te
   matua taane o tetahi tamaiti poriro, ina ki-
   tea, ina mohiotia te papa. Ko nga moni
  whakawhiu  taonga ranei, hei moni oranga
  mo te tamaiti. Ka whai mana te Kaunihera
   ki te tiaki i nga hui me nga huihuinga Mao-
   ri. Ko nga mana o te Kaunihera i roto i te
   rarangi 24 o te ture nei kia au, kaua e wha-
   ka haerengia. Mo nga take e meatia ana e te
  rarngi 15 hei hanganga ripoata ma nga Kau-
  nihera. Ko nga hui tika hei whakatakoto-
  ranga ma  ai Kaunihera i ana ripoata mo
  aua take, ko te hui toopu e whakaritea mo
   nga Kaunihera katoa o te motu nei, kia hae-
  re kaha ai nga ripoata e whakaaetia e te hui
  toopu, ka taea hoki ue awhina e nga hui o
  nga rangatira o te Kotahitanga i runga i eta-
  hi Pitihana hanga  tika, tuhinga tika, hei
  hainatanga ma nga Iwi. Mo runga  i nga
  whakahaere  katoa a te Kaunihera i raro i
  tenei ture. Ko  te huarahi pai ko te ata hae-
  re, ko te ata whawha. Me hikoi tahi me te
  Iwi.  Inoia ai hoki e o tatau kaumatua kia
  homai kia ratau, ma ratau ano e whakahaere
  o ratau tikanga, he mea i kite ratau i te tau-
  maha me te aki kaha rawa o nga roopu Pa-
  keha i etahi o nga ture o te Koroni nei ki ru-
  nga kia ratau ; a, he mahara ano no ratau,
  ka pai ke ake ratau, ma ratau ano ratau e
  whakaharere, i runga i nga whakahaere mo
  te whenua, i nga whakahaere mo te tinana,
  tae atu ki a ratau taonga. He mahinga roa
  na ratau enei. He nui nga aranga, he nui
  nga takotoranga, otiia kaore i waihotia kia
  mate te whakaaro. He maha nga  tuunga
  takitahitanga o ia Iwi, ki te aroaro o nga
  Minita o ia Kawanatanga, o nga Pirimia, o
  Kawana, i nga taenga o enei, nga kai-wha-
  kahaere o te ture ki roto ki te takiwa o tena
  Iwi o tena Iwi i runga i te motu nei. He
  maha nga huihuinga rangatira i nohoia ai a
  Poneke, te aroaro o te Paremata, taea noatia
  te wa i tohungia nei e te reta a Tuta Nihoni-
  ho i roto i te "Puke" No. 15, te karapitita-
  nga o nga Iwi Maori o te motu nei kia kotahi he
  reo, he haere hoki ma ratau. Ahakoa  he
  mana-motuhake mo te Iwi Maori te reo nui
  i roto i nga Inoi a te roopu o te Kotahitanga
  o nga Iwi, Kaore i noho mai ki ena anake
  tana haere, engari i tu ki te titiro i nga wa
  waimarie katoa, mo te mea iti mo te mea ra-
  hi, nga mea i maharatia e ia tera e puta mai
  he pai ki ona Iwi Maori, kaore i taea e aua
  take nga wawata nunui i takoto mai i te
  tuatahi. He  taonga ora te take whakaaro.
  Kua  hopukia nei ko enei, i runga i te reo o
  Tuta Nihoniho, a, (Kaunihera Marae me
  whenua), he mea nunui enei. Ahakoa i ro-
  to i nga whakahaerenga roa a te Kotahitanga,
  me te maha o nga take i rereke ai te titiro a
  etahi o nga Iwi i a etahi, kaore, he nui te
  manawanui o aua Iwi ki te whakahaere tonu
  i nga mahi, kaore i waihotia nga rerengake-
  tanga hei whakakore tikanga i nga whaka-
  paunga kaha i nga tau, mau tonu te hoe i te
  waka tae noa ki roto ki te wai marino ka kotahi
  te titiro, te whakaaro, te mahi. No konei
  ka tu he tuara he tuara, ka tiaki, ka karo i
 nga wero a te taha Pakeha, a te taha wha-
  kahaere Kiingi Maori note takotoranga o tana
  ika ki te tua-whenua, ta ana te manawa. I
  roto i enei whakaaturanga e tika ana kia
 whakaaetia  te kaha o tenei whakaaro, me
 te kaha o te mahi o te toto tamariki penei
 me Apirana T. Ngata i a ia e karapiti mai
 nei ki roto ki nga mahi a te Iwi nui me to-
 na roopu; hapai tahi ai ia me tona Kotahi-
 tanga (Te roopu tamariki Kura o te Aute) i
 ta to te Iwi nui Kotahitanga; te tuku mai i
   tona kaha, me tona matauranga ki roto ki
   nga take huihui a nga roopu e rua (te ora,
   me  te  pai mo   te Maori).  He  mahi
   uaua he mahi  taumaha. E  tika ana kia
   whai kupu ake ahau, poto nei, Mo etahi o
   nga kupu  o te reta a Tuta Ninoniho, mo eta-
   hi o nga kai-hautu o te roopu o nga tamari-
   ki Kura o te Aute. E tika ana kia oho taua
   te Maori mo te maha o nga reo korero, tata-
   ku, whakarite e hunt nei, e whakaari nei i
   etahi o o taua ahua;  kaore nei e pai kia
   whakaaria  ki te ao Pakeha, otiia, i roto i nga
   tirohanga mo runga i nga whakapuakanga
   kupu i roto, a, i te aroaro o nga huihuinga
   Pakeha, e tika ana kia tirohia te huarahi i
   arahina atu ai te kai korero, kia tango i ana
   whakariterite i roto i taua waahi ngoikore.
   I tangohia ai, be mea kia mohio ai te Pake-
   ha ki te putake o te Inoi i tonoa ai tona
   awhina kia tukua mai, hei whakakore atu i
   nga waahi e takoto ngoikore ana : roto i o
   taua tikanga, he Inoi awhina kia taea ai te
   whakatu he tikanga e taea ai te riiwhi o ta-
   tau waahi ngoikore ki nga waahi atahua o
   roto i nga tikanga a te lwi Pakeha. Waiho
   ma nga tikanga e whaia ana e nga putake
   korero, e whakamariri iho o taua kino ki te
   roopu tamariki o te Aute, i runga i nga ui
  penei, he aha nga mea e whaia ana e te roo-
   pu nei. Kotahi ano  te utu mo  tenei. E
  whai ana ratau mehemea kaore ranei e taea
   kia tu he tikanga hei hiki ake i o ratau Iwi
   Maori ki runga ki tetahi taumata pai, kaha,
   ora.  E ahei ana kia kiia he tika ano  kia
  hari taua mo te urunga kahatanga o enei
   huarahi mahi ki roto ki nga ngaki a nga ta-
  mariki.  Kaore pea taua e tika te whakango-
  ikore i a taua tamariki, e tokongia nei ratau
  e nga tikanga penei me enei kua takina ake
  nei.  Ko nga waahi tika hei puakanga mo
  nga ako, me nga tohutohu a nga kaumatua
  ki nga tamariki hoi o ratau huihuinga nunui,
  hei nga wa ranei e tutataki ai. E whakaae
  ana ahau, kaore i pai te horahora o taua wa-
  ahi ngoikore hei reo kororo, tawai hoki ma
  nga Iwi kia taua. E mahara ana ahau tera
  ano tenei aronga e whakaarohia e te roopu o
  nga tamariki o te Aute. Kia au me awhi,
  me awhina, me mahi tahi nga roopu katoa o
  taua o te Maori ana eke nga huarahi mahi
  ki runga ki enei a whaia nui e nga koroua
  me o taua Iwi. Ki konei ano  hoki ahau
  mihi ake ai ki o taua koroua, me o taua Iwi
  i runga i nga motu e rua nei, mo te kaha
  me te manawanui o ratau i roto i nga mahi-
  nga i nga tau nei o to tatau Kotahitanga.
  Me mihi ake ki te hunga rangatira kua hae-
  re atu nei ki o ratau moenga roa. Hei ora-
  nga ngakau  ki o ratau uri, ki o ratau wha-
  naunga, me o ratau Iwi, me te lwi Maori
  nui tonu, te mohio, kaore e warewaretia nga
  mahi nui i pikaua e o ratau matua whanaunga
  hoki i te wa ia ratau e ora ana, kua riro ata
  ratau, ko o ratau Ingoa ia ka mau tonu ki
  runga  ki nga  tikanga me nga mahi  i
  hapainga nei e ratau ia ratau e ora ana. A-
  hakoa kaore ratau i konei hei mihinga tuu-
  tanga, he kanohi he kanohi waiho ko o ratau
  uri, whanaunga hoki, ma ratau e pupuri nga
  mihi a nga Iwi mo nga mahi nunui i hapai-
  nga nei, i awhinatia nei hoki e o ratau matua,
  whanaunga, ia ratau i te ao nei. Na konei
  nga tangi me nga mihi mo koutou e koro
  (kara) ma, e boa ma. Kaore hoki e taea kia
  wareware nga Ingoa o Taitoko, Hori me Pa-
  ora Ropiha, Piripi te Maari, Peeti te Aweawe,
  Kereru, Hikawera, Meiha  Ropata, Pokiha
  Taranui, me te maha o ratau hoa rangatira
  o nga tai katoa o nga motu e rua nei. Kua
  omakia e ratau te omanga roa, a, haere atu
  ana ki o ratau okiokinga i runga i nga mihi,
  me nga whakahonoretanga a o ratau Iwi pu-
  ta noa nga motu e rua nei. Ia ratau kua
  okioki nei, tenei ano o ratau hoa i mahue iho
" nei ia ratau, te hautu tonu nei i to ratau wa-
 ka,  Ko Tamahau Mahupuku  tenei, ko Ni-
 reaha Tamaki, Tunuiarangi, Purakau, ko te
  Whatahoro, Ihaia Hutana,  Te Teira  Tiaki-
  tai. Mohi te Atahikoia, Peni te Uamairangi,
 me Henare Tomoana, ko Wi Pere tenei, o
 nga wahine ko Niniwa Heremaia tenei, me
 ona tini hoa wahine me te nui atu o roto i
 ngarohe katoa o Ngatikahungunu. Ko Api-
 rana T. Ngata ko Tuta Nihoniho tenei o ro-
 to i nga rohe katoa o Ngati-porou. Ko  te
 Hurinui tenei i roto ia Te Whanauapani, me
 ona hoa o Te Whakatohea  me  Ngati-awa.
 Ko Numia Kereru, Te Wakaunua, Te Mai-
 koha, Te Whatanui me te maha atu, ko Tu-
 hoe tenei. Ko Timi Waata, Hori Karaka o
 Maketu, o Te Puke, ko Te Keepa te Rangi-
  puawhe, Te Kiharoa, Te Hira Rangimatini,
  Pirimi Mataiawhea, Hipirini te Whetu, Ta-
  ekata, Te Tupara, me nga tamariki rangati-
  ra o te Arawa  me te iwi nui puta noa ona
  rohe.  ko  Hamiora  Mangakahia tenei kei
  Hauraki.  Ko nga iwi o Akarana puta atu ki
  Muriwhenua  enei.  Ko nga uri o Taonui,
  Rewi Maniapoto me Wahanui, ara ko Nga-
  ti-maniapoto tenei. Ko Te Heuheu Tukino
  me  Ngai-tuwharetoa tenei. Ko Wiki Tai-
  toko, Turoa, Takarangi Mete Kiingi, Poro-
  koru me te maha o nga rangatira me o ratau
  iwi, ko Whanganui tenei. Ko Te Ratana,
  Taraua Marumaru, Wiremu Ratana, Hemi
  Wuunu, Eruera te Kahu me tona hoa wahi-
  ne me te iwi nui, ko Ngati-apa tenei. Ko
  Te Wirihana Hunia me tana teina me o raua
 iwi, ko  Muaupoka   me  Ngati-apa tenei.
 Kaua ahau e wareware te whakawhiti ki Te
  Waipounamu; ko Tame Parata, ko Hori Ke-
 rei Taiaroa, Timoti Whiua, Taare Tikao, Ti-
 oti Pita Mutu, Hoani Maaka, me te maha o
 nga  rangatira o Ngai-tahu kua wareware
 ahau   ki nga  ingoa,  ko Ngai-tahu tenei.
 E  mihi ana mo te kaha katoa ki te whaka-
 haere i nga tikanga o nga ture, nga hua o a
 koutou mahi me o koutou hoa kua taha nei
 ki te po. Kapai, hei whakahonore ma o ko-
 utou uri, iwi hoki i muri ia koutou. E tika
 ana kia whakapaangia nga mihi ki nga ingo-
 a o Te Minita rao te taha Maori me Te Rai-
 ti Honore Te Pirimia.  I tika ai, notemea
 mehemea  kahore i aro mai, i awhina mai te
 hunga nei i a tatau inoi kua kore ahau e ahe-
 i te tuhi i nga whakamarama mo nga ture
 nei. Na  te manawanui o Te Minita Maori,
 ahakoa nga tawai a etahi o nga mema pakeha
 ahakoa nga whakauauatanga a etahi o nga
 mema  pakeha, kahore ka purutia e te nga-
 kau manawanui, ka watea Le huarahi, ka tu-
 hono mai o raua kai awhina ko Te Pirimia.
 ka puta nga take nei hei tikanga, ka mau hei
 ture ki runga ki nga pukapuka ture o te Ko-
 roni nei. I roto i enei kupu e tika ana kia
 kiia ake hoki te kaha o Tame Parata ki te
 pupuri mai i ona hoa pakeha o Te Waipou-
 namu i roto i nga kikitanga o nga ngakinga
 nei. Kaati i to mea kua whiti mai taua ki
 roto ki te tau hou nei, 1902, na konei ka-
 tuku atu i nga inihi mo te tau hou, ki nga
 kupu a te manu nei a Te Pipiwharauroa,-

   "Whiti,   Whiti ora," te reo e tangi mai,
 He Pipiwharauroa, ko nga karere o te tau;
 He mihi ki nga iwi: Kia whiwhi, kia hari,
 kia koa.

   I roto i te tau hou nei, koutou katoa, kato-
 a.
 Maku hoki ra te mihi nei e whakapa,
 Kia Ora," koutou e hoa ma, me nga hoa aroha.

   Ahakoa kei te mohiotia ake e ahau, kei to
 marama katoa taua ki nga kupu, me nga aro-
 nga o nga tini take, nga putake o tenei tuhi-
 tuhinga, a e tika ana kia kiia kahore he mea
 nui i tuhia ai e ahau enei mahara; kaati kau
 te mea i tango ai ahau ki nga take nei, aha-
 koa ano mohio iho, kei te marama katoa ta-
 ua; he takotoranga mai no te whakaaro, he-
 aha hoki te he te whakaaturia ai hei titiro,
 hei whakariterite i roto i nga wa kore mahi
o te hinengaro. Kei te mohio ake ahau ki te
kakama  o te maori ki te tauira i te maha o
nga mahi a te pakeha, nga mahi whare, nga
tiaki whare, ngaki whenua me te maha o
nga mahi i ora ai te pakeha, a he maha o
taua e tika ana kia kiia, kua taea katoatia e
ratau te whakatinana nga tikanga katoa kua
meatia e Te Ture Kaunihera marae nei, hei
tiaki i te ora mo te tinana me ona aronga ka-
toa.  Ahakoa enei o tatau kua pata, kua tu
i runga i te taumata ora, ko o ratau hiahia
he penei ano me o tana: "Ano te pai mehe-
mea  ka taea, kia oti i te katoa te whakatau
nga tohutohu a to tatau ture,". Kaati, me
waiho koia nei hoki he mahara i tomo nui ai
ahau i roto i tenei tuhituhinga mo runga i
nga arenga o Te Ture Kaunihera Marae nei,
a na te mea hoki i whakaturia e ahau i roto
i taku reta i roto i Te Puke Nama 15, tera
ahau ka tuhi roa mo te take nei a konei ake.
Me whaka-kati ake te take nei i runga i etahi
kupu poto i raro i tenei ui, me pehea taua?.
"I te mea kua hou katoa te nuinga o nga
tikanga e tu nei, a e tupu haere ake nei i
mua  ia taua, he mea tika kia uia, me pehea
taua?. Kahore taua e kaha te tu, i te mea he
maha nga ngaru nunui o te tai pakeha e wha-
ti haere mai nei, e tauwharewhare mai nei
hoki.  Kahore  taua e kaha te hoki whaka-

       [NAMA 17, O TE TAU 4]   TE PUKE KI HIKURANGI,  PEPUERE  HATAREI  15th 1901.  [Wharangi No. 5]
   muri, i temea kahore he muri, kaore he ma-
    tua hei hokinga atu, hei whaka-ahuru mai.
 ;  Kua kore o taua waka maori e kaha ki te
    whakatomo atu ki roto ki nga awha, ki ru-
    nga hoki i nga ngaru me nga roma o te tai
    pakeha e ripo nei. Heoi anake nga iwi o ta-
    ua e kaha te tu i roto i te ao pakeha nei, ko
    ta hunga i manawanui nei ki te pupuru i o
    ratau whenua hei orangi mo ratau. Kaati
    he nui o taua kua iti rawa nga whenua e toe
   ana kia ratau, a he tino nui o taua kua kore
   noa ata te papa whenua. Mo te hunga wha-
    i whenua inaianei, me penei ake he kupu.
    E hiahia ana taua kia tupa ora te tinana o te
    te tangata maori. He pai. Mehemea i ro-
    to i o tatau hiahia penei, tera e waimarie to
    taua whiwhi ki te whakatinanatanga o tenei
   hiahia o taua, ka tupu ka inaha. Kua kore
   nga whenua e nui mo te whakatupuranga
   kua maha ake nei.  Waiho ake te taha titi-
    ro whakamuri, "tera pea ia e tere te mate-
   mate, kua nui he whenua rao te hunga toko-
    iti." Kaore ahau e whai i tenei, ka whaka-
    matau  tenei te titiro atu ki mua.
     Mehemea ka maha he uri ma te hunga
    whai whenua o naianei, kua iti, a tera pea e
    kore etahi e ahei kia whiwhi ki tetahi eka
   kotahi hei tunga kainga, hei mahinga kai
   ranei mana.  No konei me timata te huara-
    hi titiro nei i runga ite turanga kei te takoto
   mai te ra e kore ai e rite nga morehu whe-
   nua e toe nei inaianei, mo nga whanau maha
   a nga tangata no ratau nei aua whenua.
   Kua   tu riterite nga uri o nga tangata wha-
   i whenua ki te hunga kua kore whenua a te
   hunga he iti rawa te whenua. 1 raro ienei ahua
   me pewhea taua ? Kotahi tonu te huarahi e
   puare mai nei. I te wa e whiwhi ana te ha-
   nga whenua a i roto i nga whenua, e puta
   nui mai ana ahua nui mai ana ranei hei ora-
   nga, ko te whakahau kaha i nga tamariki kia
   hono tonu te haere ki te kura, a mehemea
   be tamariki koi nga hinengaro, a he ora,
   ahua ora ranei nga matua ko te tuku haere i
 ana tamariki ki nga whare wananga nunui
   o te iwi nei o te pakeha, kia hopukia nga
   matauranga e taea ai nga tikanga hou a te
   pakeha te hopu mai e nga tamariki hei hu-
   arahi e  whiwhi  ai ratau ki te oranga.
   Mo  nga  hinengaro  koi  tenei  huarahi.
   Mo  nga  tamariki ahua  pohoi, ko   te
   wehe i ena ki nga akoranga whakaako mahi
   a ringa. Ko te akoranga nui ia mo katoa ko te
   whakamohio ki nga tikanga o te ahuwhenua-
   tanga. Kia hoki poto ake ki te Ture Marae
   nei, kia ui, heaha te panga o tena Mataura-
   nga ki nga tikanga o te ture nei?. E rua enei
   mea me haere huihui. Ma te mau tonu o te
   ora o te tinana, e koi ai, e mau ai te hiahia
   ki te whakaako, ki te mahi hoki.
     Etahi take hei tuhinga maku a konei ake.

  Ko  taku titiro mo ta tatau ture whenua, ko
  ta nga mema pakeha. Ko te tuhi i etahi aro-
  nga o "Te Ture mo te ora o katoa." e pa
  hangai ana ki nga iwi maori. Ko te tuhi i
  nga  aronga o nga ture "Kararehe"  o te
  Koroni, e pa hangai ana ki nga iwi maori.
  I nga tikanga mo te ture patu "kararehe",
  nga wahi e pa ana kinga maori. I nga tika-
  nga o te ture mo nga  "taru kikino", nga
  wahi e pa ana ki nga maori. Ko tetahi o nga
  take, ko te whakaatu i nga mea i  kite ai
  ahau i Parihaka, nga ahua i mau i au o
  nga whakahaere a Te  Whiti, a  Tohu, te
  ahua o a raua whakahaere ki runga i nga
  tikanga mahi o waho o Parihaka, me te ture.
             Na Hone Heke.

    KAUNIHERA O KURAHAUPO.
    Ki te Etita o te" Puke Ki Hikurangi."
  E hoa kia whai kaha koe i roto i tenei tau
  hou 1902. Tukua atu e koe enei kupu e wha-
  i ake nei kia perehitia, kia haere i roto i te
  riu o te "Puke" hei whakaatu ki era atu ka-
  unihera marae o to tatau motu aroha nui.
    No te rua o nga ra o tenei marama, ka hui
  nga mema o te kaunihera marae o Kurahau-
  po, ki te whakapuaretanga o te whare o Eru-
 era Te Kahu, e tu nei i waenganui o nga a-
 wa, o Tarakina, me Whangaehu.   A i tae  '.
  mai hoki etahi tino rangatira whakatakoto
 tikanga o te taihauauru, ara o Wiki Taitoko 
 a Waata  Hipango, a Takarangi Mete Kiingi,
 a Te Roore Rangiheuea, a Pitiera Taipua, a
 Tutange Waionui, me etahi ake. A no te toru
 o nga ra ka whakahaere nga putake e whai
 ake nei, he mea pooti e nga iwi nei e Wha-
 nganui, e ngarauru, e ruanui, e ngatirangi,
 o ngatihauiti, e ngatipikiahu, e ngatiwaewa-
  e, e ngawairiki, e ngatiparewahawaha. e nga-
  tiapa, e tanenuiarangi, ko Te Roore Rangi-
  heuea hei Tiamana ko Hangi Mawhete hei
  Hekeretari, mo te whakahaeretanga  a nga
   iwi nei i nga putake nei ara tuatahi.
     1. ko te moni i whakaetia e te paremata o
  te tau i mahue ake nei e £500 pauna, hei
  awhina inga kaunihera marae e 20 o te mo-
  ta nei, mohiotia iho ana i kona e rua £25
  pauna ma  te kaunihera kotahi, a i runga i te
  whakamarama a Eruera Te Kahu i te ture e
  mea ana, ka tukua mai e te kawanatanga te
  pauna mo  te pauna e taea e te kaunihera te
  whakatakoto,  no reira ki te takoto i te kau-
  nihera o Kurahaupo te moni e £25, ma tena
  tikanga o hohoro ai te taka mai taua moni ki
  te ringa o te kaunihera, ara ki taana puranga
  moni hei awhina ia ia, mo ana mahi, a teta-
  hi mehemea e pai ana te kaunihera o Kura-
  haupo, raa nga iwi o roto i taua rohe kauni-
  hera, kia waiho ma ratau ake e kohikohi te
  moni, hei awhina ia ia mo ana mahi, e pai
  ana me waiho atu te moni i whakaaetia nei
  e te paremata, e pai ana koia tena.
    Na ka mea te tiamana Rangiheuea, kai te
  marama tenei putake. Engari me inihi atu
  au kia koutou e nga iwi nei, he nui toku koa
  mo ta koutou whakanohonga i au ki runga
  i tenei tuuru, ka whakamatau ahau ki te
  whakapau  i toku kaha, kia oti pai enei puta-
  ke kua homai nei ki toka aroaro, no reira ko
  te mea tuatahi Maku he whakapai atu ki nga
  iwi o roto i te rohe kaunihera o Kurahaupo,
  mehemea  e hiahia ana ranei koutou ki te ta-
  ngo ite moni e £25, e homai nei e te kawana-
  tanga, hei awhina ia koutou, ka mea nga iwi
  "ae" ka tu ko Karena Te Mana te kaiwha-
  katakoto o nga take, ka mea. E mohio ana
  au kia waiho i runga inga mema o kuraha-
  upo, te tikanga mo te moni kohi hei tono i
  tenei moni, ara kia £2,1,8 ma ia mema e
  kohi mai i toona wahi i toona wahi,—wha-
  kahaere ana oti ana, whakatakototia rawatia
  e te Mana  £2,1,11 Paora, £2,1,8 Keepa Wa-
 itere £2,1,8 Hanea £2,1,8 Winiata Puhaki
 £1,0,0  hui katoa £13,10,3 i te mea e rua
 nga mema  i ngaro atu no reira ka nekehia te
  take kohi moni mo te huinga ka karangatia
 e Utiku Potaka kai tohutohu o te kaunihera
 a i whakatakotoria ata hoki e Eruera Te Ka-
 hu nga moni  £13,10.3 kia Utiku  Potaka
  takoto ai. Take tuarua konga taake  kuri,
 ka whakahaere a tau ana ki tenei konga ku-
 ri  mahi   hipi,  kau,   rapeti, 1/6   i  te
 tan,    ko    era    atu,   ahua    kuri
 e  5/- ite tau, whakahaere ana te tangata hei
 kohikohi haere i roto i te takiwa o Kurahau-
 po, a oti ana ko nga mema katoa o te kau-
 nihera o Kurahaupo ma ratau taua mahi he-
 mea kia toe topu ai taua 1/6 5/- ma te kau-
 nihera a kauaka hoki aua mema e utua mo
 ta ratau mahi kohikohi, engari me whakaa-
 ro kaore ano te kaunihera i whai moni kaha
 hei awhina inga mahi whakaaetia ana tenei
 paahitia ana.
 I muri i enei putake ka oti i te iwi nui kata-
 hi ka tukua kinga mema kotahi tekau o Kura-
 haupo kia whiriwhiri hoki ratau i runga i te
 mana o te kaunihera kati i te mea kaore te
 tino Tiamana a te Raika Kereama i tae mai
 ki te hui nei, no reira ka whakahaerea e nga
 mema  me te kai-tohutohu, i raro i te rarangi
 10 tekiona o o te Ture Kaunihera Maori Ma-
 rae 1900. Pootitia ana ko Karena te Mana-
 otawhaki hei Teputi Tiamana, a, whakaha-
erea ana aua putake, penei te aronga o te
whakahaeretanga a aua mema, ko K. Mana-
otawhaki, ko Hue W. Puhaki, W. Paranihi,
P. Pirere, H.  Kawana, Paora,  U. te Ku.
nga, Keepa  Waitere, H. Reweti, Utiku Po-
taka  te kai-tohutohu.
   1. Uruteangina.   Ka motini ahau  kia
whakaaetia e tenei Kaunihera, kia tangohia
mai ki roto ki tona ringa nga moni e £25 pa-
una, a nga Iwi o roto i te rohe Kaunihera o
Kurahaupo,  kia tika ai hei tapiri mo ta te
Kawanatanga.
  Hue te Huri. E  tautoko ana au i te mo-
tini, kaore he kai whakahipa paahitia ana.
  2.  Pene  Pirere. E  motini ana au,  kia
£2,,1,,8 ma te mema  kotahi o Kurahaupo.
Paora Kaitangata. E  tautoko ana au, Hone
Reweti e whakahipa ana au i te motini, H.
te Huri.  E tautoko ana au i te motini.
  W.  Puhaki    ...    ...  
  W.  Paranihi   ...    ...   - tautoko 5.
  H. Kawana     ...   ...  J
  Uruteangina e whakahipa ana) whkahipa 3
  Keepa  Waitere ...    ...
  Kua riro i te tautoko e rua te neke ake.
  3. H.  Te Huri.  E motini ana au  kia
    whakahokia ki o matau kainga matau ko-
    hikohi ai i te £2,,1,,8. W. Paranihi he ta-
    utoko, W. Puhaki be tautoko, H. Reweti
    he tautoko, P. Pirere he  whakahipa  i te
    motini, pootitia ana ka tu te motini.
     4.  Motini a W. Paranihi—e mea ana ko
'  nga kuri mahi  hipi, kau, rapeti kia 1/6 te
    taake, ko era atu ahua kuri kia 5/- i te tan.
    H. Kawana, e tautoko ana (kaore he tautohe)
    paahitia ana.
      5. Motini a H. Kawana—kia  whakata-
    kotoria nga kaute o nga moni i utua ai te
   panuitanga, kia mutu te tonotono a nga Ka-
    unihera Pakeha i nga taake o nga kuri Mao-
   ri o roto i te rohe o Kurahaupo. H. Rewe-
    ti e tautoko ana, paahitia ana te motini.
      6.  Motini a te Keepa Waitere—me wha-
    katakoto nga pukapuka reititi taake kuri ma
    te Kaunihera, ki te aroaro o  tenei teepu,
    aetia ana te motini kaore he tautohe.
     7.  Motini a W. Puhaki—ma nga mema
   tonu o te Kaunihera e kohikohi nga taake o
   nga kuri o te rohe o Kurahaupo.
     Uruteangina e tautoko ana, W. Paranihi
   e tautoko ana, H. Kawana e tautoko ana.
     Keepa Waitere e whakahipa  ana, H. Te
   Huri e  whakahipa ana, P.  Kaitangata e
   whakahipa ana, P. Pirere e whakahipa ana.
     Ko to whakatau a te Tiamana, i tukua
   tona pooti whiriwkiri, me tona pooti whaka-
   tau ki te taha tautoko i te motini, tu ana te
   motini.
     8.  Motini a H. Reweti—e mea ana au
   kia tukua mai nga pukapuka  reititi o nga
   taake kuri kiia mema kiia mema. H. Te
   Hun  e tautoko ana, whakaaetia ana te mo-
    tini.
     9.  Motini a H. Te Huri—e mea ana au
   me timata tonu i tenei i te 3 o nga ra o tenei
   marama, te kohikohi i nga taake o nga kuri
   o roto i te rohe o Kurahaupo. Keepa Waite-
   e tautoko ana, aetia ana te motini.
     10.  Motini a Pene Pirere—e mea ana au
   ko nga moni i whakatakotoria e nga mema i
   tenei ra, me hoatu kia Utiku Potaka tiaki ai,
   tae noa ki te wa e hiahia ai te Kaunihera ki
   taua moni, Keepa  Waitere e tautoko  ana,
   aetia ana te motini.
     E hoa e te Etita kei hoha koe ki te tuku
   i nga mea kua tuhituhia nei, a, kua oti ho-
   ki te iriiri e Rawea Taraua te Ingoa o te
   whare nei, ko te Kurahaupo Kaunihera, ka
   oti ena, haaunga in nga kupu mihi nga kupu
   tohutohu, a Wiki Tautoko rana ko Takara-
   ngi Mete Kiingi, kia Pitiera Taipua, me nga
   Iwi katoa i hui ki te whare nei, nui atu te
   kaha me  te reka ki te taringa, me te hine-
   ngaro, i te mea e hangai ana ki nga tauira o
   nga mahi e ora ai te kikokiko me te wairua,
   kaati kia uru re wairua mohio, ngawari o te
  runga rawa, ki nga mema o nga Kaunihera
  Maori katoa, i raro i te Ture Kaunihera 1900,
  maana i runga rawa tatau e whakawhiwhi
  ki te tino kaha i roto i tenei tau hoou 1902,
  ma te Atua e tohu a Kiingi Eruera VII.
             Na to hoa i tawhiti.
              Waaka   Hakaraia.
           Kurahaupo whare G/1/02.

      KAUNIHERA O TAMATEA.
    Te huinga whakamutunga o te Kaunihera
  Maori, o Tamatea o te tau 1900.
    I noho ki te whare whakawa i Hehitingi,
  i te 3O o Tihema.
    I. Hutana Tiamana, ka whakapuare i te
  whare, tokorua nga mema i ngaro atu, he
  tokomaha o te Iwi i uru mai ki te whare, ko
  te take i te aroaro o te Kaunihera, ko  te
  whakatakoto i te moni kohi a te Iwi.
    H.  Tomoana. I mua atu o te whakapu-
  arenga o nga take a te Kaunihera, e hiahia
  ana ahau ki te whai kupu ake kia koutou e
  te Kaunihera. E pouri ana ahau notemaa ko
  te hui whakamutunga  tenei o te tau ka
  pau nei, i timata ai tenei ukanga e tu nei
  koutou, toku hiahia kia tae katoa mai aku
  iramutu ki konei whakarongo ai ki aku kupu
  kia whai kupu atu ahau kia koutou mo tenei,
  Kia pai ta koutou  whakahaere  ia  tatou,
 kua motuhia atu koutou hei whakahaere  i
 te iwi, hei pupuri i te ora mo te iwi. No
 reira ka whai kupu atu nei ahau i tenei ra kia
 koutou, Kia ngawari ta koutou whakahaere
 i te iwi, Kia pai Kia mama te whiu ia matau,
 i runga i nga whaina me nga taake, kaua e
 wehi, e mea kei mate koutou  i te ture, e-
 ngari kia mate koutou i runga i te whakama-
 matanga i nga tikanga mo te iwi, i tipu mai
 i te taake kuri nga raruraru i nga ra ka hori
 ake nei, kua motuhia atu koutou ki tena tu-

     [NAMA 17, O TE TAU 4.]   TE PUKE KI HIKURANGI  PEPURE  HATAREI 15th 1901.   [Wharangi No. 6]
 unga i roto i te Iwi, i runga i te whakaaro a
 nga tangata ka ngaro ki te po, na koutou i
  whakatutuki i roto i tenei ra. E taku taina,
  kia pai te whakahaere i te Iwi, kia ngawari,
  kaati iho aku kapu i konei, kia ora koutou.
   Akenehi Tomoana.   Kia ora koutou i roto
  i te tau hoou, e tu ake ana ki te tautoko i
 nga kupu a Tomoana  i korero ake nei kia
 koutou, he nui te aroha i pa mai kia au mo
 koutou, na koutou i whakatutuki nga taonga
 a te hunga kua wehe ata ia tatau, kia kaha,
 kia manawanui, ki te mahi i tenei taonga
 kia pai, kia ngawari te haere, kaati aku kupu
  kia ora koutou.
    Wikitoria te Uamairangi. Tena koutou e
 nga mema  o te Kaunihera, e tu ake ana ahau
  ki te tautoko i nga kupu a Henare, i whaka-
 tako atu nei kia koutou, mo runga i tenei ti-
 kanga nui kua tu maina koutou, na koutoou
 i whakaara mai te ahua o nga rangatira kua
 ngaro ake nei, no reira e tautoko ana au i
 tenei kupu kia ngawari, kei takahi rawa ko-
 utou i te Iwi, kia ora koutou i roto i tenei
 tau hoou.
   Hariata Morehu. Ka ana kupu  ano, he
 Inoi tonu kia pai, kia kaha te mahi i tenei
 taonga hoou, kua riro mai nei ia tatau.
   I.  Hutana Tiamana, taku kupu tuatahi
 he mihi atu kia koutou, kua huihui mai nei
 ki konei i tenei ra, no tenei ra ka takahi ta-
 tau ki runga ki te pekanga o tetahi huarahi
 tino hoou rawa, no reira kia ora tahi tatau i
 roto i tenei tau hoou, me tenei tikanga hoou.
   He nui te tangi, me te wehi o toku ngaka-
 u moa koutou kupu, he kupu whai mana mo
 te whakaaro pai ki nga tikanga e tupu ai e
 pai ai, e kotahi ai te whakaaro o te iwi, e tu
 ai ano hoki te tikanga e ora ai te iwi, heaha
 koa, me penei atu ahau, koia tonu tena aku
 whakaaro,  kua korerotia maina  e koutou,
 otira, ko te wehi o a koutou kupu, i pa mai
 ki au. Ko  tenei, rite rawa ta koutou kupu
 ki te kupu, a nga hapu kotahi tekau o Iha-
 raira, i nga ra o Rehopoama Kiingi o Hura
 i mea atu hoki a Iharaira kia Rehopoama
 kia whakamamakia, te ioka a tona papa i ru-
 nga ia ratau, a ka mahi ratau kia ia, pataia
 ana Rehopoama i reira ki Le runanga kauma-
 tua he kupu hei whakahoki ma ana kia Iha-
 raira, oti ana te kupu, i nga kaumatua, koia
 tenei, kite meatia e koe ta ratau i tono ai
 hei pononga ratau mau i nga wa katoa, i
 muri ka uia e Rehopoama be kupu i te ru-
 nanga tamariki, oti ana te kupu koia tenei.
   Me penei he kupu whakahoki mau  kia
 Iharaira, taku maikara iti nei nui atu i te
 hope o toku papa, be wepu ta toku papa hei
 whiu mo koutou, maku ia koutou e whiu ki
 nga kopiona, ko te pakarutanga tenei o nga
hapu tekau marua o Iharaira, ka wehe e rua
 kia Rehopoama, kotahi tekau kia leropoama,
ara he rironga no te whakaaro o Rehopoama
i ta te runanga tamariki.
  Heaha  koa tokotoru matou nga kaumatu-
a kei roto i nga tamariki nei e whakahaere
ana, hei ahua kau mo tenei wa, hei takahi i
 te paahi o te wiira kia-ata rere ite heketa-
 nga tenei ake nga wa e tuku atu ai ma ratau
 e takahi, e kore e taea e ahau te whakahoki
poto a koutou kupa ina hoki e rua ano tau
 ka mutu matau i tenei tuunga, otira ka whai
 toou ahau ia koutou whakaaro, kia tutuki i
 roto i nga tau e tu nei matau.
   Heoi kia ora tahi tatau, ka mutu ka wha-
 kahaerea nga mahi a te kaunihera, heoi i
tukua atu i raro i te ringa o te Hekeretari a
 te kaunihera, kia ora te kai whakatere o te
 Puke i roto i tenei tau hoou.
           P. Tomoana,
   Hekeretari, ote, Tamatea Kaunihera.

        Pariroa Hanuere 7th 1902.
   Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi' tu-
ku  atu tena panui kia haria haeretia e to ta-
tau taonga nui, e te "Pake Ki Hikurangi,"
ki nga marae nunui me nga pukainga ma-
hara o to tatau motu o Aotearoa. E nga ha-
pu me nga rangatira o ia Iwi o ia Iwi, tena
koutou i roto i te taa hoou.
  E nga timuaki tohutohu o nga Kaunihera
o Aotearoa nei, he whakaatu tena kia kou-
tou, note 10 o Tihema 1901 ka. tae mai te
te Minita Maori a Timi Kara, ki konei me
ona hoa rangatira o te upoko o te motu nei,
me  nga rangatira o te Tairawhiti, me nga
rangatira o Ngati-apa me nga  rangatira o
Whanganui,  me nga rangatira o Ngarauru.
  Ko te haere mai a te Minita he whakatatu
i nga Kaunihera, o te Taihauauru nei, me te
whakamarama i nga tikanga 6 te ture kua
oti nei te paahi hei ture nui mo te Iwi Mao-
   ri, he nui te pai me te marama o nga kupu
   a te Minita Maori, heoi i te 11 o Tihema
   1901, ka whai-korero a Tamahau Mahupuku
   taana kupu, e Tutange Waionui toku maha-
   ra nui, me whakariterite tatau nga Timuaki
   o nga Kaunihera, o runga i te motu nei, kia
   whakatoputia nga whakahaere a nga Kauni-
   hera o runga i te motu nei i Aotearoa, kia
   kotahi ai te ritenga o nga mahi kia puta ai
   nga painga ki runga i to tatau motu, heoi i
   te 2 o nga ra Hanuere ka kitekite maua ko
   Utiki Potaka, i runga i te whakatuheratanga
   a Eruera te Kahu i tona whare, me te wha-
   ritenga i etahi o nga mahi a te Kaunihera o
   Kurahaupo.  Heoi kua oti te hua te Ingoa o
   taua whare ko Kurahaupo, na Waina te Wa-
   itere i kawa te Ingoa o taua whare. Heoi e
   nga Timuaki Kaunihera o runga i te motu
   nei ka panuitia atu te whakaatu kia koutou,
   i te mea kua korero whakariterite maua ko
   te Timuaki o Kurahaupo Kaunihera, ara ko-
   ia tenei i raro iho nei:—
    Ki nga Timuaki o nga Kaunihera o runga
'  i Aotearoa, he whakaatu tena kia koutou ki-
   a mohio ai koutou, ko te waahi hei huihui-
  nga mo tatau mo nga Timuaki o nga Kau-
   nihera katoa o runga i te motu nei, ko Pari-
   roa, ko te whare ko Taiporohenui, ko te tei-
  hana ko Hukatere hei te rua o nga panuita-
  nga katahi ka tukua atu te panui whakaatu i
  te marama me te ra, e hui ai tatau nga Ti-
  muaki  katoa o nga kaunihera o runga i te mo-
  tu nei i Aotearoa, heoi kia matatu te kanohi,
  kia hihiko te hinengaro, heoi kia ora koutou
  i roto i te tau hoou.
           Na Tutange Waionui.
     Timuaki o Taranaki Kaunihera.

                 Tautoko
          Rata Hanuere 10 1902.
    Ki te Etita ote "Puke Ki Hikurangi" te-
  na koe e hoa Apititia atu aku kupu tautoko
  ki roto ki te panui a toku hoa Timuaki a Tu-
  tange Waionui, ae, e tautoko ana au i taua
  panui au, heoi kia ora e nga Timuaki o nga
  Kaunihera o te motu nei o Aotearoa, kia ora
  hoki e nga mema o nga Kaunihera, kia ora
  hoki e nga rangatira whakahaere o te motu
  nei, hei painga mo tatau mo te lwi Maori.
          Heoi ano  Utiku Potaka.

                    Waitangi.
        Wharekauri Chatham  Island 22/1/02.
    Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
      E  hoa tenei etahi kupu torutoru nei, hei
  tuku atu mau ki nga topito o Aotearoa me
  te Waipounamu.
    He whakamaharatanga mo te taenga mai
  o Takuta Pomare, ki te kawe mai i te tika-
  nga mo te ora, ki tona Iwi, i runga hoki i te
  Inoi nui a tona Iwi ki te Kawanatanga, kia
  tukua mai ta ratau tamaiti, me te ture hoki
  mo te ora, whakaaetia ana.
   He nui te whakamoemiti me te whakami-
  haro hoki o te ngakau, ki to ratau kitemga
  atu i ta ratau tamaiti me te taonga, kua tae
  mai nei kia ratau, otiia, ko ta ratau tamaiti
  te mea nui atu, ano te Iwi kua riro atu ki te
  po kua ara mai, i te ra i kite ai ratau i a ia,
  he nui te tangi me nga kupu korero, mo nga
  mea kua wehe atu i tenei ao, nui atu te ta-
  ngi o Pomare ki tona Iwi, i te mea katahi
  ano ia ka kite ia ratau, he nui taku whaka-
  miharo  ta te kai tuhi o tenei reta, ki te Iwi
  o Pomare e hui ana kia kite i a ia, kia rongo
  hoki ki te tikanga mo te ora.
    Ka tu a Takuta Pomare ki te inihi ki to-
  na Iwi, ki te whakamarama hoki i te tikanga
  mo te ora, ara, i te huarahi hei haerenga mo
  te tangata, kia roa ai ona ra ki tenei ao, me
  te tohutohu hoki i te tikanga o te ture, kia
  mana ai ta ratau whakahaere i nga tikanga,
  kia puta ai he tika ki nga mahi ki nga tina-
  na hoki, me te maha atu o etahi ritenga i
  whakina e ia kia ratau.
    E ono nga ra e ono nga po, e kauhau ana
  a Pomare ki nga Iwi e rua, ki te Maori ki te
 Pakeha.  Nui atu te whakamiharo  me te
  ngakau nui, ki nga ritenga hei whakahaere
  ma ratau, ki nga tohutohu hoki mo te taha
  ki te tinana me ona whakahaere, me nga
 mea pai me nga mea kino, me te ritenga ki
 nga mea whaka-rawakore i te tangata, ara,
  nga kai waipiro, nga purei kaari, me te tini
  atu o era mea, i pu ai te mate ki te tinana,
 nana hoki i rawakore ai, nana i pau ai nga
  whenua me nga taonga tinana, me te tohu-
  tohu hoki i te ritenga o te ture, kia kore ai
  enei ritenga kino e tau nui ki roto ia ratau,
 heoi ka mutu te tohutohu a Pomare ki tona
 Iwi.
    Ka tu ko te Manu, ka whai kupu ki te
  Iwi. Whakarongo  ake, Koa tae mai ta ta-
  tau tamaiti ki te kawe mai i te taonga, i tu-
  kua atu nei ia e o tatau matua ki runga ki
  nga Iwi a te ao, ki te kimi i te ora. Kaati
  kua kitea, tenei kua tae mai kia tatau, kaati
  kei hopohopo te ngakau, ki te ture kua wha-
  katakotoria mai nei ki o tatau aroaro, he ta-
  maiti ia na tatau, tetahi ona Ingoa he Mao-
  ri, mehemea i kite ia i te kino o tenei taonga,
  tera ranei e haria mai e ia kia tatau, kaore.
 i kite ia he tika, he pai hoki no nga mahi
 mo  te tinana, koi na i ki mai ai ia kia haria
 e tatau tenei tikanga.
   Ka tu ko Reta Ngamate, ka whai kupu ki
 te Iwi. Nui atu te whakamoemiti ki te ki-
 tenga ake i ta tatau tamaiti, e hari mai nei
 i te ora me te ture, hei arai atu i te kino
 raua ko te mate. Mehemea  he kino kei te
 ture nei, i haria mai e ia hei aha, ko tenei
 na tona kitenga iho he tika, he ora, koi na i
 whakawhiwhia  ai e ia kia tatau, ko tetahi he
 tamaiti tonu ia na tatau, a, kua tamaititia
 hoki ki era Iwi e noho mai ra i Niu Tireni,
 koia nei i kore ai taku ngakau e hopo ki tenei
 tikanga.
   Ka tu ko Tiwai Pomare, ka whai kupu ki
 te Iwi. Ka  mihi ake te ngakau ki to tatau
 hoa kua tae mai nei, ki te hari mai i te ora
 kia tatau, i te mea kei roto ia i te ringa o te
 Kawanatanga,  kaati i tonoa atu ia i raro i te
 ture kua whakatakotoria mai nei e ia kia ta-
 tau, mei kore tena e kore tatau e kite i a ia,
 kaati i kite iho toku teina he tika he ora mo
 te tinana kei enei, i haria mai nei e ia tenei
 taonga nui, hei tikanga ki waenganui ia ta-
 tau, hei ora hei rangimarie. Ko tenei e te
 Iwi tatau ka inihi, ki te kore tatau e hari i
 enei tohutohu e korerotia nei e ta koutou ta-
 maiti, ko te mutunga ano tenei o to tatau
 kite i a ia, ka hoki ia ki runga i ona Iwi, ka
 mutu  tenei kii he tamaiti ia na koutou.
   Heoi whiriwhiria tonutia iho te Kaunihera
 mo Wharekauri, me nga Komiti Marae, ka-
 ati pau katoa ia Pomare te taiawhio te mou-
 tere, ki te tirotiro i nga kainga, me te korero
 i nga tikanga kia ratau.
 . Heoi raa te Atua e tiaki nga Iwi katoa e
 haere ana i raro i enei tikanga, ka mutu na
 to koutou boa pono.
             Na Inia Tuhata.



       TAUIRA  POTO.
   O N  G  A  T  U  R E   O  T E  N  E I  P E  P  A .
                (TURE  1.)
  Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
 kurangi" i te tau 10/ hereni.

                (TURE 2)
  Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
       Ki Te Etita.
         "O Te Puke Ki Hikurangi."
               Box 20
           Greytown Wairarapa.

                      (TUKE   3.)
  Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.

                (TURK 4.)
E  rua putanga o te Pepa i roto i te marama.

                (TURE 5.)
  Ko  te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
  Na Te Etita o "Te Pake Ki Hikurangi."


   MARAMA-TAKA O TE "PUKE"
         MO TE  TAU 1902.
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
           Hanuere  Paraire 15.
  Pepuere  haterei 15  ki te paraire 28.
  Maehe  haterei 15  ki te mane  31'.
  Aperira  turei 15   ki te wenerei 3O.
  Mei  taite 15        ki te hatarei 31.

   Printed and Published by T. RENATA
under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office Main-street Greytown
           North  Wairarapa N.Z.