|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 18. 28 February 1902 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
[NAMA 18, OTE TAU TUAWHA 4.] WAIRARAPA. PEPUERE PARAIRE 28th 1902. Wharangi-No 1
T E P U K E K I H I KURANGI.
——
[ PUTEA]
[HE MEA TANGO MAI I ROTO I TE KAHITI.]
Nga Tikanga Whakahaere o te Kaunihera
Maori o te Takiwa o Kahungunu i raro i "Te
Ture Kaunihera Maori 1900."
Tari o te Minita Maori.
Poneke 14, Pepuere, 1902.
He whakaatu tenei, kua pai te Kawana i
tenei ra ki te whakaae i nga tikanga whaka-
haere, i hangaia e te Kaunihera Maori o te
Takiwa Maori o Kahungunu, i raro i nga ti-
kanga o te rarangi tekau maono o " Te Ture
Kaunihera Maori 1000" e whakaaturia nei
i te Kupu Apiti i raro iho nei.
J. Carroll. Minita mo te taha Maori.
TE KUPU APITI.
KAUNIHERA MAORI O TE TAKIWA MAORI O
KAHUNGUNU.
NGA TURE WHAKAHAERE.
Tenei te Kaunihera Maori o te Takiwa
Maori o Kahungunu, i whakaturia i raro i te
"Ture Kaunihera Maori 1900," ka hanga
nei i enei tikanga-whakahaere i raro i te ina-
na o taua Ture, me timata te mana o aua ti-
kanga-whakahaere a te wa e whakaaetia ai e
te Kawana, me te panuitanga o aua mea i
roto i te Gazette me te Kahiti :—
Whakamarama.
1 roto i enei tikanga-whakahaere, mehe-
mea ia kaore e taupatupatu ana ki nga kupu
e whai ake nei, a, mehemea kaore i motuha-
ke te takoto a etahi atu whakamaramatanga.
koia enei o ratau ti kenga :—
"Taua, Ture" tona tikanga ko "Te Ture
Kaunihera Maori 1900"
"Te Kaunihera" tona tikanga ko te Kau-
nihera Maori o te Takiwa Maori o Ka-
hungunu i whakaturia i raro i taua Ture.
"Komiti" ara "Komiti Marae" tona tika-
nga ko te Komiti Marae o tetahi kainga
Maori i whakaturia i raro i nga tikanga
o taua Ture.
"Takiwa" tona tikanga ko te Takiwa Ma-
ori o Kakungunu, i panuitia e te Kawana
i roro i taua Ture, i tana panuitanga o
te 26 o nga ra o Tihema 1900.
"Taone Maori" tona tikanga he Taone
Maori i whakaturia i raro i "Te Ture
Taone Maori, 1895."
"Whakatakotoria" tona tikanga i whaka-
takotoria e nga tikanga-whakahaere i
hangaia i raro i taua Ture, e enei tika-
nga-whakahaere ranei.
(A.) TE ORA ME TE NOHO TIKA.
(Tekiona 16, Rarangi 1.)
1. Ko nga tupapaku mehemea ka mate
i waenganui i te 15 o nga ra o Maehe, me te
15 o nga ra o Hepetema (e uru ana ano ia
aua ra), i roto i te tau, me tonu i roto i nga
ra P. wha i muri iho i te matenga; a mehe-
mea ka mate i waenganui i te 16 o nga o
Hepetema me te 14 o nga ra o Maehe (e uru
ana ano ia aua ra), me tanu i roto i nga ra e
tora i muri iho i te matenga, haunga ia me-
hemea ka takoto ke te whakahau a te Kauni-
hera, mehemea ranei ka takoto ke totahi atu
tikanga o tetahi Ture o te Paremata.
2. Ma nga whanaunga tata o te tupapa-
ku, a, mehemea kei te ngaro ke ratau ma te
tangata nona te whare, e noho ana ranei i
roto i te whare i mate ai te tupapaku, mana
e whakatutuki nga tikanga o Le tikanga-wha
kahaere i runga ake nei, a, ka whakaekea te
hee ki runga kia ratau, ki tetahi
ranei o ratau mo te takahi i tana tikanga
whakahaere i runga i ta te Kaunihera e kite
ai he tika, a, ka ahei kia whiua ki te moni
kia kaua e ueke ake i te kotahi pauna.
3. E kore rawa e pai, haunga ia mehe-
mea e whakaaetia ana e te Kaunihera, kia
tanumia te tupapaku ki tetahi waahi ke atu
i te uaupa e mohiotia ana he tanumanga tu-
papaku e nga tangata Maori o tetahi kainga
Maori, kua rahuitia ranei, kua ata wehea ra-
nei e ratau, e tetahi atu ropu whai mana ra-
nei, hei urupa tanumanga tupapaku.
4. Kaua rawa o whakatakotoria te tupa-
paku ki nga roro, ki nga Marae ranei o nga
whare nunui, engari me whakatakoto ki te-
tahi atu waahi i rahaki e tata ana mai e wha-
karitea e te Tiamana o te Komiti Marae, e te
Meina Kaunihera ranei o te wahanga o te
takiwa.
5. Ka ahei te Kaunihera ki te tuku pa-
nui atu, penei i te Ahua A e man nei i te
Kopu Apiti, ki te tangata nona tetahi whare,
ki te tangata ranei e noho ana i roto i tetahi
whare i roto i tetahi kainga (haunga i nga
kauta me nga whare tu noa o waho) mehe-
mea e hangaia ana taua whare i muri iho i
te mananga o enei tikanga-whakahaere hei
whakahau atu kia hangaia he puroa mo taua
whare (i roto ano i te wa e whakaritea e taua
panui) kia tika te whakaaro o te Kaunihera,
o tetahi tangata, o tetahi ropu ranei e wha-
kamanaia e ia.
G. Mehemea i muri iho i te taenga atu o
taua panui ki a ia, ka kore ranei e whakarite
i te whakahau a taua panui, i roto i te taki-
wa i whakaritea e taua panui, i tetahi atu
takiwa ranei e tukua atu e te Kaunihera, ka
ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke
atu i te kotahi pauna.
7. Ka ahei te Kaunihera, (ki te whakaa-
ro ia kia kaua e tukua te panui e whakaatu-
ria nei e te tikanga-whakahaere tuarima) ki
te tuku panui atu, penei i te Ahua B e mau
nei i te Kupu Apiti, ki te tangata nona teta-
hi whare, ki te tangata ranei e noho ana i
roto i tetahi whare e whakamaramatia nei e
te tikanga-whakahaere tuarima, hei whaka-
hau atu kia hangaia he moenga ki roto ki
taua whare, kia kaua e hoki iho i te kotahi
patu te rewanga ake i te whenua ; a, mehe-
mea i muri iho i te taenga atu o taua panui
ki a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi
ranei ki te whakatutuki i taua whakahau a
taua panui i roto i te wa i whakaritea, e tika
ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke
ake i te kotahi pauna.
(B.) NGA WHARE PARU.
(Tekiona 16, Rarangi 2.)
8. Ka ahei te Tiamana o te Kaunihera,
tetahi tangata, ropu ranei e whakamanaia e
te Kaunihera mo tera take, ki te tuku panui
atu ki to tangata nona, ki to tangata ranei e
noho ana i roto i tetahi whare e paru ana, e
kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia
e ia. kia meatia ranei e ia kia whakapaia taua
whare, i roto i totahi takiwa e whakaritea i
roto i taua panui, penei i te ahua "C" e mau
noi i tu Kupu Apiti. A mehemea i muri iho
i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore
taua tangata e rongo, ka turi ranei ki te
whakatutuki i te whakahau a taua panui, ka
tika kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke
atu i te kotahi pauna mo te hara matahi, ki
a kaua e noke atu i te rua pauna mo ia hara-
nga i muri iho.
!). Ka ahei te kaunihera ki te whakahau
kia haria atu, kia whakahoutia, kia whaka-
korea ranei tetahi whare e paru ana e kino
mehemea ki tana whakaaro e kore e pai kia
nohoia tera tu whare e te tangata, mehemea
te tangata nona te whare, te tangata ranei e
noho aua i roto i taua whare, ina tae mai he
whakahau ki a ia ki whakapaia, kia whakaho-
utia, kia whakakorea ranei taua whare, ka
kore e rongo ki taua whakahau. Ko nga
moni a te Kaunihera e pau i taua whakapai-
nga, whakahoutanga, whakakorenga ranei,
me takoto mai hei nama ma taua tangata ki
te Kaunihera, a, e taea te whai atu ki roto
ki te Kooti Whakawa Tuturu.
10. Kei nga Komiti Marae te whakaaro
ki te whakangawari i te tikanga-whakahaere
tuawaru me te tikanga-whakahaere tuaiwa i
ranga ake nei, mehemea ka tupono he kau-
matua, he mate, he ngoikore ranei, te tanga-
ta nona, a, e nono ana ranei i roto i ana tu-
whare kua korerotia ake nei, kia kore ai e pa
uaua aua tikanga ki taua tangata; engari
me whakaatu e te Tiamana o te Komiti Ma-
rae ki te Tiamana o te Kaunihera tera ahua,
a, hei reira te Kaunihera whiriwhiri ai i te-
tahi huarahi e taea ai e ia te whakapau he
moni hei whakapai i aua tu whare o aua ta-
ngata kaumatua, mate, ngoikore ranei, i roto
ano i te oranga o te Kaunihera, kei tau atu
hei taumahatanga mo aua tu tangata.
(C.) NGA PARU o TE MARAE.
(Tekiona 16, Rarangi 8.)
11. Kaua rawa te paru, nga mea rukenga
ranei e whiua, e whakatakotoria, e tukua ra-
nei kia tere ki roto ki tetahi puna wai, i te-
tahi awa wai, mehemea e rere ana ma roto
ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a,
mehemea taua awa e meatia ana hei wai
inu, hei wai kai ranei ma nga tangata o taua
kainga o tetahi atu kainga ranei e takoto ta-
hi ana, e tu tahi ana ranei i te taha o tana
puna awa ranei.
12. E kore e pai kia whakahauputia, kia
waiho kia takoto ana, e tetahi tangata te pa-
ru, te mea kino, te mea rukenga ranei, i te
marae, i nga taha ranei o tona kainga, e
whai putake mai ai mo te mate, e puta mai
ai ranei te haunga.
13. Kaua e tanumia te hoiho, te kau, te
hipi, te te kuri, tetahi atu kararehe ranei, ki
roto ki te rohe o tetahi kainga Maori.
14. E kore e pai kia whiua atu, kia wai-
ho ranei tetahi kararehe kua mate, ki runga
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA: 18; O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE. PARAIRE 28th 1901. [Wharangi No. 2]
i tetahi waahi i roto i tetahi kainga Maori <
puta mai ai he haunga kino.
15 Ki te takahi te tangata i tetahi o nga
tikanga-whakahaere Nama 11, 12, 13, me te
14, kua whakatakotoria ake nei, e ahei ana
kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake
i te kotahi pauna.
(D.) Mo TE HAURANGI.
(Tekiona 16, Rarangi 4.)
16. Kaua he waipiro e tukua, e haria mai
e inumia ranei ki tetahi hui Maori, ahakoa
he aha te putake o taua hui, ahakoa i tu ki
roto i tetahi kainga Maori, ki tetahi atu wa-
ahi ranei i roto i te takiwa, haunga ia nga
taone, ara, nga rota Pakeha i roto i nga
taone Maori.
17. Mehemea i tu tetahi hui nui i runga
i te karanga, me taa ki runga i te tangata i
nga tangata ranei nana te karanga, te whiu
mehemea ia ratau ranei ka tuku, ka mea ra-
nei kia tukua he waipiro ki nga manuhiri, ki
te tangata whenua ranei, ki etahi ranei o ra-
tau, kia kaua e neke atu i te tekau pauna.
18. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi
ana i tetahi hui Maori, e ahei ana kia whiua
ia ki te moni kia kaua e iti iho i te tekau he-
reni, kia kaua e neke atu i te rua pauna.
19. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi
ana i roto i tetahi kainga Maori, ka ahei kia
whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te
rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e
neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua,
kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo ia
haranga o muri iho.
20. Tera e whai hara te tangata mehe-
mea :—
(1.) I a ia e haurangi ana, ka tomo ia
ki roto ki tetahi whare runanga, whare
karakia, i tetahi atu whare ranei o te
katoa i roto i te kainga.
(2.) Ka hari ia i te warpiro ki roto i
tetahi whare runanga, whare karakia,
whare ranei o te katoa.
(3.) Ka inu ia, ka mea ranei kia inu te-
• tahi ata tangata i te waipiro, i roto i
tetahi whare runanga, whare karakia,
whare ranei o te katoa.
A, ko taua tangata me whiu ki te moni,
kia kaua e iti iho i te rima hereni, kia kaua
e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tua-
tahi, a, kia kaua e neke atu i te rua pauna
mo ia haranga o muri iho.
(E.) NGA TOHUNGA.
(Teoiona 16, Karangi o.)
21. E kore rawa e tika tetahi tohunga,
tetahi tangata ranei e kiia ana he tohunga
ki te mea kia kaukau tetahi turoro e mahia
ana e ia, ki te waimatao.
22. E kore rawa e tika kia arai, kia wha-
kararuraru ranei tetahi tohunga, kei tae mai
he takuta ki taua turoro, kei mahia ranei ki
nga rongoa Pakeha e rite ana mo tona mate,
e whakaritea ranei e te takuta mo taua mate.
23. E kore rawa e tika tetahi tangata e
kiia ana he tohunga, kia tono moni, taonga
ranei hei utu mo tana mahi.
24. Ko te tangata e takahi ana i tetahi o
nga tikanga-whakahaere 21, 22, me te 23, e
tika ana kia whiua ki te moni kia kaua e ne-
ke atu i te kotahi pauna.
25. Mehemea i runga i te whakahaere a
tetahi tangata e kiia ana he tohunga, ka hui-
huia e ia tetahi ropu tangata, a, ka noho i
tetahi kainga, ka haere atu ranei i tetahi ka-
inga ki tetahi atu kainga me taua ropu, a,
ka whakaaro te Kaunihera, tetahi Komiti
Marae ranei, tera e pa he raruraru, he mate
ranei ki nga tangata o tetahi kainga, ki tetahi
ranei o ratau, ara, ka pau a ratau kai, o ratau
rawa ranei, ka pa mai ranei tetahi atu mate,
ka ahei te Kaunihera ki te tuku panui atu ki
taua tangata kia whakamutua tana mahi, a,
ki te tohe ia ka ahei te Kaunihera ki te whiu
i a ia ki te moni, kia kaua e neke atu i te
rima tekau pauna.
26. Ka ahei te Kaunihera ki te whakapu-
ta raihana, i runga ano ia i ta ata uiui, ki
nga tangata e matau ana ki te mahi i nga
rakau Maori, me nga wai-rakau, mo te wa, a
i runga i nga tikanga e kitea e te Kaunihera
he tika. Me whai mana taua raihana ki
roto anake i te takiwa.
. (F.) REHITATANGA-KURI.
(Tekiona 16, Rarangi 7.)
27. Ko te utu mo te rehitatanga o nga
kuri a tetahi Maori i roto i te takiwa, kua
neke-atu-i te ono marama te pakeke, e wha
hereni.
3 Engari ko te uta mo te rehitatanga o nga
kuri e meatia ana hei mahi hipi anake, kau
anake ranei, hei patu rapeti anake ranei, mo
nga kuri e toru a te tangata kotahi, e rua
hereni mo te kuri kotahi, engari mo ia kuri i
nuku atu i te toru a te tangata kotahi, kia
wha hereni mo te kuri kotahi.
28. Me utu te moni rehita, a, me rehita
te kuri ki te Tari o te Kaunihera, ki nga ta-
ngata ranei e whakamanaia i raro i te hiiri o
i te Kaunihera hei kohi i taua moni, a hei re-
hita kuri.
(G.) NGA KAI-HOKO TAONGA.
(Tekiona 16, Rarangi 13.)
29. Me pa enei tikanga e whai ake nei ki
nga Inia, Ahiria me era atu tangata harihari
haere i te taonga hei hokohoko ki roto i nga
Kainga Maori o roto o te takiwa ara :—
(1.) Kia whiwhi rawa taua tangata ki te
raihana a te Kaunihera, ka ahei ai ki
te hokohoko taonga i roto i nga kainga
Maori o te takiwa,
(2.) Ko taua raihana me penei i te
Ahua D, a, ka whai mana mo te takiwa
katoa o te Kaunihera, a, ko te utu mo
taua raihana kia rua pauna.
(3.) Ka ahei te Tiamana, te karaka ranei
o te Kaunihera, tetahi ranei o nga mema
o te Kaunihera i whakamanaia e te Ka-
unihera hei pera, ki te whakaputa i taua
raihana.
(4.) Ko nga moni katoa e utua ana mo
nga raihaua me tuku ki te Tari o te
Kaunihera.
(5.) Ki te pokanoa te tangata kaore ona
raihana ki te hokohoko taonga i roto i -
nga kainga Maori o te takiwa, ka whiua
ia ki te moni kia kaua e neke atu i te
rima pauna.
3O. Ka ahei te Tiamana, te karaka ranei.
tetahi mema ranei o te Kaunihera, te Tiama-
na ranei o te Komiti Marae o tetahi kainga,
kei reira nai tetahi hui e tu ana, ki te wha-
kaputa raihana ki tetahi tangata e hiahi a ana
ki te hokohoko taonga i taua hui, ko te utu
mo taua raihana kia kotahi pauna. Ko te
mana o taua raihana mo te wa anake o taua
hui, kaua e roa atu. Ki te hokohoko taonga
tetahi tangata i taua hui, a, kaore ona rai-
hana penei, kaore ranei ona raihana i raro i
etahi atu o nga tikanga-whakahaere i runga
ake nei, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia
kaua e neke atu i te rima pauna.
(H.) TE KAI-TUPEKA.
(Tekiona 16, Rarangi 14.)
81. Ka whai hara te tangata, ahakoa he
Pakeha he Maori ranei, e hoko ana, e hoatu
ana ranei i te hikareti, i te tupeka, i te torori
ranei ki tetahi tamaiti Maori kaore nei ano
nga tau i eke ki te tekau ma-rima, e tika ana
kia whiua ki te moni kia kaua e neke atu i
te rima pauna.
32. Ka whai hara tetahi tamaiti Maori, ka-
ere nei ano i eke nga tau ki te tekau ma-rima
mehemea ia ka kai i te tupeka, i te torori ra-
nei, i te hikareti, i tetahi wahi ranei o te hi-
kareti, a e tika ana kia whiua ia ki te moni
kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te ha-
ra tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau he-
reni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i
te kotahi panua mo te hara, tuatoru, mo ia ha-
ranga ranei i muri iho.
(J.) NGA PUKEI MONI.
(Tekiona 16, Rarangi 15.)
33. Ko te tangata, ahakoa he Maori he a-
ha ranei, e hiahia ana ki te whakatu whare
piriote ki roto i tetahi kainga Maori, a ko te
tangata Maori e hiahia ana ki te whakatu
whare piriote ki tetahi atu wahi i roto i te ta-
kiwa, haunga ia nga taone (engari nga roto
Maori i roto i nga taone) me nga kainga Pa-
keha, me whiwhi i te tuatahi ki te raihana a
te Kaunihera, ma te Kaunihera e whakaputa
i runga i nga tikanga e whai ake nei:—
(d.) Ko taua raihana me penei i te ahua
C e mau nei i te Kupu Apiti:
(b.) Ko te utu mo taua raihana kia tekau
pauna.
(c.) Ko te wa e mana ai taua raihana kia
kotahi tau i muri iho i te ra i. tuhia ai
(haunga ia mehemea ka whakakorea e
te Kaunihera i runga i nga tikanga i ra-
ro iho nei).
(d.) Ko nga whare piriote me hanga kia
whai huarahi mo te hau ki roto ki waho,
a me ata tiaki pai kia kaua e paru.
(e.) Me puare nga whare piriote i nga ra
noa o te wiki, i waenganui i te 9 o nga
haora o te ata me te 10 o nga haora o te
po. Ko te tangata e takahi ana i tenei
tikanga-whahaere, ka ahei kia whiua ia
ki te moni kia kaua e neke ata i te ko-
tahi pauna mo te hara tuatahi, kia kaua
e neke atu i te rua pauna mo te hara tu-
arua, a ki te hara i muri iho e ahei ana-
kia whakakorea tona raihana.
(f.) E kore e pai kia tukua tetahi tamaiti
Maori, kaore nei ano i ekenga tau ki te
tekau-ma-rima, kia purei piriote i roto i
tetahi whare piriote whai raihana, a me-
hemea ka kitea e purei ana i reira, ka
ahei kia whiua te tangata i a ia te raiha-
na, te tangata ranei e tiaki ana i te wha-
re piriote, ki te moni kia kaua e neke atu
i te rima pauna mo te hara tuatahi, amo
te hara tuarua ka ahei te Kaunihera ki
te whakakore i te raihana.
(g.) Ki te hiahia kia whakahoutia te rai-
hana me tuku mai te tono i mua atu o
te wa e mutu ai te mana o te raihana.
34. Ko te tamaiti Maori kaore nei ano nga
tau i eke ki te tekau ma-rima e kitea ana e pu-
rei piriote ana, ahakoa i hea ka ahei kia whi-
ua ki te moni kia kaua e neke atu i te rima
hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke
atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia
kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te ha-
ra tuatoru mo ia haranga ranei o muri iho.
35. Ko te tangata nana tetahi whare piri-
ote, teepu piriote ranei i roto i tetahi kainga
Maori, a ko te tangata Maori nana tetahi
whare pera, teepu pera ranei i tetahi atu wa-
hi i roto i te takiwa haunga ia nga taone
(engari nga rota Maori i roto i tetahi taone
Maori) me nga kainga Pakeha, mehemea ka-
ore ia i whiwhi, i te raihana a te Kaunihera,
ka ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e
neke atu i te rua tekau ma-rima pauna.
36 Ko te tangata e kitea ana e purei moni
ana, ahakoa he purei kaari, ko etahi atu ta-
karo ranei i roto o te rohe o tetahi kainga
Maori, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia
kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara
tuatahi, kia kaua e neke atu i te kotahi pa-
una mo te hara, tuarua, kia kaua e neke atu
i te rua pauna mo ia haranga o muri iho.
37. Ko te tangata nona tetahi whare, e
noho ana ranei i roto i tetahi whare i roto i te-
tahi kainga Maori, mehemea e tuku ana, e
whakaaetia ana ranei e ia te purei moni ki ro-
to i taua whare, ka ahei kia whiua ki te moni
kia kaua e neke atu i ue kotahi pauna mo te
hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te kotahi
pauna mo te hara tuarua, kia kaua e neke
atu i te rua pauna mo ia haranga o muri
iho. Kaua e pa ki tangata nona te whare
mehemea e ngaro ana ia me pa ki te hunga e
purei ana i roto.
NGA KOMITI MARAE.
38. Ka ahei te Kaunihera ki te tuku i
katoa i tetahi ranei o ona mana i raro i nga
tikanga whakahaere kua whakatakotoria ake
nei, ki tetahi Komiti Marae, a hei reira ka
whaimana taua Komiti ki te whakahaere i aua
mana i roto i tona kainga.
39. Ka ahei te Komiti Marae ki te whiu a
ki te whaina mo te takahanga i tetahi tikanga
whakahaere, engari mehemea kaore e utua
taua whaina i roto i te takiwa i whakaritea,
me tuku atu e te Tiamana o te Komiti te
whakaatu o taua takahanga me nga kupu
whakamarama o te take me te korenga i utua
te whaina, ki te Tiamana o te Kaunihera.
TE KUPU APITI.
Ahua A.
(Tikanga-whakahaere Nama 5 me 6.)
Kia [Ingoa],
| Kainga].
Tena koe. He tono atu tenei ki a koe, kia
hangaia he puroa mo to whare i roto i nga ra
B i muri iho o te taenga atu o tenei pa-
nui ki a koe, kia rite ki te whakaaro o te Ka-
unihera [o te Komiti Marae ranei] ki to ta-
na tangata ranei i whakamana ai. A he wha-
katupato atu tenei ki a koe, mehemea i muri
iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe, ka
kore koe e whakarite i taua whakahau i roto
i te wa kua kia ake ra, e ahei ana kia whiua
koe kia utu i te moni, kaua e neke atu i te ko-
tahi paana.
I tuhia i te o nga ra o ,19 .
[Hiiri.] ,Tiamana [Karaka ranei]
D te Kaunihera [o te Komiti Marae ranei] .
Ahua B.
(Tikanga-whakahaere Nama 8.)
Kia [Ingoa],
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 18, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE PARAIRE 28tb 1901. [Wharangi No. 3]
Ngatiwhatua
Te Rata
Tuta Hapimana
J. CARROLL
Takitimu
Taranaki
Mongonui
Rongokako
Taakitimu
Hawaiki
"Te Puke"
Manoa Ropoama
Rangitumau
Tawhanga
Ropaoama Meihana
Teuhi Wairoa
Aotearoa
te Waipounamu
Mangawhio
Kahungunu
Porourangi
Rongowhakaata
Mahaki
Tamanuhiri
Tawhiwhi
Kahukuranui
Rakaihikuroa
Rongomaipapa
Tahu
Ranginia
Tamania
Tamauia
Whaene
Wairoa
Petera Whakahoro
Moananui-a-kiwa
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 18, O TE TAU 4.] TE PUKE KIHIKURANGI PEPURE PARAIRE 28th 1902. [Wharangi No. 4]
tukua. Petera Whakahoro.
Ki te "Puke Ki Hikurangi"
Tukua atu te panui nei ki to tatau waka,
hei-whakaatu i te nui o to matau pai, ora, i
roto i nga whakatau a Tiati Make raua ko
taua hoa Ateha ko H.T. Whatahoro o Wai-
rarapa; hei tora tenei mo nga taenga mai o
te Whatahoro ki konei noho Ateha ai, a, aui
atu te marama o nga whakatau ki nga tanga-
ta katoa, ko nga tangata tawari, pokanoa,
parawhe kainga ano nga mea i whiwhi ki te
pouri, heoi kia ora a Tiati Make a te Whata-
I horo, i roto i te aroha o nga Iwi o konei, a, e
pouri ana hoki matau i te mea kua rongo
matau, kei te ra timatanga o Maehe nei mu-
tu ai to tatau Kaumatua a Tiati Make, i te
mea kua Pinihanatia ia e te Kawanatanga,
mo runga i te roa o tana noho i roto i te Ta-
ri Kawanatanga, ka 81 nei tau e mahi ana
ia, ka 65 pea ona tau neke atu ranei. E koa
. ana hoki matau ki te rongo tera ano e wha-
katauria a Tiati Make, ki tetahi turanga tia-
ki ano i nga Iwi Maori me o ratau Whenua,
a, o koa ana hoki matau ki to matau kitenga
iho i te pepa, kua tu a te Whatahoro hei me-
ma mo te Kaunihera Whenua Maori, ratau
ko ona hoa o taua turanga, kia ora e Whata,
kia ora Ka tika koe hei tu i aua taranga te
pakeke te pukenga hoki o te matauranga, a,
kaore hoki e pa atu ki nga kai whakaporangi
tangata nei, ki te Waipiro, ka tika, katika e
pa, ma nga uri rangatira e tu nga turanga
hohonu, tiketike, pakeke, ara te turanga o te
ture, o te tika, kia ora korua ko to kaumatu-
a ko Tiati Make, ma te Atua korua e mana-
aki i nga ra katoa
Na ta korua mokai iti rawa
Na Maremare Hakiri.
Reureu Marton
Hanuere 8 1902.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" te-
na koe, utaina atu aku kupu, ki te Ingoa o
o tatau maunga o "Hikurangi." I tenei ra
ka kite au i nga panui a Takuta J. M. Ma-
son.
Tari Whakahaere ora mo te Katoa
Poneke Akuhata 28 1901.
. E ki ana tana panui a to tatau Takuta;
.,'kua tae atu te rongo, tenei etahi Maori kei
te kai i nga kikokiko o nga kau pirau. E
tika ana ano pea tera whakaatu, a wai tanga-
ta ra, i korero nei i tana korero? akuanei pe-
. a ko taua tangata tonu ratau ko tona Iwi e
kai nei i nga kau, poaka, hipi, ranei e mate
noa iho nei, ina hoki, ko matau ko nga hapu
o Kurahaupo, he hanga wetiweti rawa tana
mea ki nga hapu o Kurahaupo, kaati mo te-
na taha o to panui.
E ki ana ano tetahi waahi o to panui, kia
kaua e kainga nga Ika mate noa iho. E pa-
tai ana hoki au kia koe, mehemea he Tarau-
te Ika Pakeha nei, he mea momona, he Ika
rahi, i mate tonu ki roto i tetahi awa nui te
wai, i mate i roto i te 10 haora iti iho ranei
e kore ranei e pai kia kainga?
Akuanei pea koe ka whakahoki mai kia au
kaore e pai kia kainga, ehara, hoki i te
mea ata patu marie e te ringa tangata.
Tenei hoki taku patai kia koe tena whaka-
turia mai hoki e koe, kowai te tangata nona
i te ringa nana i patu mai te Paara, e whaka-
aetia nei e te Takuta kia kainga ?
Henare Kipa.
Ripoata o Kurahaupo
J Panuitanga
Okoha Hanuere 20 1902
' No te 20, ka tae a Haimona Patete ki oka-
na ka huihui a Ngati-kuia, ka whakatakoto-
ria e Haimona inga take he tono i te Kauni-
hera kia tae mai ki te waahi ka tuhia i raro
iho nei ara ;—
I Ki te Honore Timi Kara, Minita mo te ta-
ha Maori tena koe, me te Pirimia, me te Ka-
wana, kia ora i roto i te tau o to tata ariki o
1902. He inoi atu tenei na to Iwi Maori,
nao t9 Kaunihera Maori kia taa mai ki o ma-
tou takiwa, ara ki nga hapu kua oti na te
whakahua i roto i nga tono kua tae atu na ki
te Kawanatanga i roto i nga tau ka hori nei,
koia ana te mea e tumanakotia nei e tenei o
Iwi Maori, hei tomokanga atu ma matau me
a matau uri, ki te rangatiratanga e puritia
mai nei e te Iwi pakeha. He powhiri atu
tena kia tae a tinana mai koutou, kia korero
aitu he mangai he mangai, kia titiro atu he
kanohi he kanohi, KO te marae o taua hui
kei Otoko Ruapaka e tata ana ki Havelock
via Blenheim a te marama o Aperira tau 19-
02, a, tenei hoki ka tukua e matau he panui
kia tae a tinana mai nga hapu ki te marae o
te Ruapaka nei, kia kotahi tonu ai he kore-
rotanga mo te Kaunihera, ki mua i nga ha-
pu ka tuhia i raro iho nei:—
Ngati-koata.
Ngati-Awa.
Rangitaane*
Ngati-Rarua.
Ngati-Tama.
Heoi mau e tuhi mai kia noho mohio ai
matau, e taea ai e koe te whakarite tenei Po-
whiri a o Hapu Maori heoi kia ora
Haimona Patete me Ngati-kuia katoa
Havelock South.
He Panuitanga.
He panuitanga tenei kia mohio nga tanga-
ta e tuku reta mai ana kia au, kia kaua e wa-
reware ki te tuhi iho i te ingoa o te Poutape-
ta me te takiwa He maha nga reta kaore e
taea ana e au te uto atu, i runga i te mea ka-
ore au e mohio ana ki te waahi i noho ai te
kai tuku mai.
Na Maui Pomare M. D.
Takuta Kawanatanga mo te Iwi Maori.
(He mea whakahau kia panuitia tuaruatia.)
HE HUI NUI KI WAIAPU
Ki nga Rangatira, ki nga reo korero, ki
nga Hapu me nga Iwi Maori o Aotearoa me
te Waipounamu.
He karanga atu tenei kia koutou kia tae
mai ki Wai-o-Matatini, Waiapu, ki te Tai-
Rawhiti i te Taite te 20 o nga ra o Maehe,
1902.
Ko tenei karanga he hui i whakaaria ki ra-
nga o Rotorua i te ra o te Tiuka, kei au kei
a Ngatiporou te hui nui o te Maehe o tenei
tau. Ko nga take o te hui me whakapoto pe-
nei:—
1. Ko te Kotahitanga o te Tiriti. Kua roa
e whakahaerea ana i runga i nga motu e rua,
no tenei tau ka taha nei ka tukua mai e nga
iwi pupuru o tera taonga ki au kia NgatiPo-
rou kia tu ki te riu o Waiapu.
2 E whakauru ana ki raro i te take tuata-
hi te hiahia o te Minita Maori o te Honore
Timi Kara kia tu te hui topu o nga Kauni-
hera Maori ki Waiapu i taua ra. Tera ano
hoki e mahia nuitia nga tikanga hou kua wha-
kawhiwhia mai nei e te Paremete ki te iwi
Maori.
Ko etahi o nga take e whaiti ana ki te ta-
kiwa o te Tai-Rawhiti, ara:—
1. He kawanga Whare-karakia. Ko tenei
whare he ohaki na Meiha Ropata Wahawaha:
nona ka he ka mea ake "Whakatutukitia
nga mahi, kia oti nga whare o Ngati-porou
ko toku hei whakaotinga." Kaati ko te wha-
katutukitanga tenei o taua take.
2. He whakaaro ki te wero a Atirikona Wi-
remu e takoto nei i runga i nga Pariha o ro-
to i te Pihopatanga o Waiapu.
Kia kohia e ratau e £2000, mana e
tapiri kia £1,008 hei whakapuranga i tetahi
tahua moni hei "whangai mo nga Minita
Maori, notemea ko te tau tenei e takirihia
atu ai e te Hahi Mataa i tawahi te moni wha-
ngai minita, a ka hoki mai ano ko nga moni
i kohia e nga kaumatua maori i maa hei o-
ranga mo ratou i naianei. Ko nga moni ka-
toa, e kohia e nga Pariha i tenei hui kahae-
re hei whakaupoko mo taua tahua. Ko enei
take e rua mo te ra kotahi. Ko nga take ko-
rero ia kei te Paremata o te Kotahitanga, a
i raro i tena kei nga Kaunihera o te motu.
Haere mai e Te Arawa korua ko Tuwhare-
toa, nga iwi i kaha ki te manaaki i te Kota-
hitanga ki te pupuru i tera taonga i runga
o Rotorua. Ko te whakatutukitanga tenei
o a tatou kupu i tae atu ai au ki te tiki atu
i to taonga ki au mau ai i tenei tau. Haere
mai ki te whakaoti i o mahi.
Haere mai e Ngapuhi, e te Rarawa, e te
Aupouri me Ngatiwhatua, whaia mai ano te
mahi na koutou i timata ki ranga o nga mo-
tu e rua i nga ra i tumanako ai koutou kia
whakakotahitia te reo o te iwi Maori o nga
motu e rua.
Haere mai Ngati Kahungunu korua ko Wha-
nganui me Ngati Apa nga iwi nana i kuku-
me mai te Kotahitanga ki te upoko o te ika,
nau i mahi mai i te Waipatu, i Papawai a tae
noa mai ki nga ra i ngarue ai nga whakaha-
ere o Poneke i runga i te iwi Maori ki tetahi
ture mo ratou. Haere mai e Whanganui whaia
mai nga kupu a Taitoko kei nga wahi kato-
a e takoto ana, kei te whakamau atu te
mahara ki a koe, no te ra i Rotorua i te tau
i 1900 ka taukumekume taua i te taonga a
) Ngapuhi raua ko Te Arawa, katahi nei ka
riro mai i au.
Haere mai e Ngati Maniapoto, ko korua nga
iwi kua tirohia iho i roto i nga kahiti a te
Kawanatanga kua eke mai ki runga i nga
ture hou nei mahi tahi ai me era atu iwi,
Haere mai e nga iwi o te Tai-Hauauru Nga-
ti-Toa, Ngati-Raukawa, Rangitane, Muaupo-
ko, me Taranaki kia mahi tatou i nga mahi
mo te motu i te mea kua whanui te ringa o
te ture ki runga ia tatou katoa.
Haere mai e Waikato me nga Iwi i raro i
tera karanga E nga iwi o te Tai-Rawhiti no
tatou te marae, a, na tatau te karanga ki nga
iwi o te motu nei ki nga hapu ote Waipouna-
mu, haere mai hui mai tatau kia kite atu i
nga iwi tauhou ka u ki o tatou marae, kia
kite mai hoki ratou i a tatou nei mahi, haria
mai a koutou haka, nga ngahau, me era atu
taonga e mohio ana tatau i runga i a tatau
nei karanga o roto i to tatau nei rohe i nga
tau maha nei,
Ma Ngaitahu e kau mai te moana o Rau-
kawa. Tenei au to matua-a-iwi o te kawai o
Porourangi ka noho tatari ata ki nga uri a
tona taina a Tahu Potiki.
Haere mai Tuhoe korua ko Ngati Awa kite
whakatutuki i nga kupu kei waenganui ia
tatou, ma korua e ranga mai a te Whakato-
hea taku hoa i te ra o te Tiuka i kiia ai ko
te Tai Rawhiti Nama 1, ahakoa he pewhea
etahi rerenga kupa ana e kiia nei ko Poho-
kura e kanewaha noa mai ra i runga o Wai-
pawa.
Haere mai i te ara moana, haere mai i uta.
Tera ano e tae atu nga whakamarama kia ko-
utou mo nga huarahi mai ki te marae, kia
tutata atu ki nga ra o te hui.
Haunga hoki nga kaunihera, kei to tatou
Minita te karanga kia koutou tena kei roto i
nga kahiti e haere aua, Heoi. Kia mana ia
koutou taku karanga.
Na:—
Nga Rangatira na nga hapu me nga iwi
o te Tai-Rawhiti i Tarakeha ki te Paritu.
Otaki.
31/1/02
Haere atu ra e tenei reta ki te Etita o te .
Puke, me ona hoa hautu o nga mahi o to ta-
tau maunga tapu.
Tana koutou katoa, i roto i te aroha o ta-
tau kia tatau, kaa mahue ake nei ki te ao tu-
roa hei morehu kia ora i roto i to tatau ariki
me to tatau matua i te rangi,
E pa, ki te pai koa ki te tuku atu i tenei
panui, kia haria e te whakamaunga mahara
a o tatau Tipuna, ki nga marae o Aotearoa.
He reta whakaatu ki nga iwi, ki nga hapu,
ki nga rangatira o te kotahitanga o te iwi
Maori o nga motu e rua, kia rongo mai kou-
tou, ko to koutou hoa whakahaere i nga mahi
o te kotahitanga, i whakaaronuitia e koutou,
hei kaupapa nohonga mo nga ropu i ura nei
ki te tiriti a te kotahitanga, hei ora rao te iti
mo te rahi, tenei ia a Enoka te Wano, kua
haere atu io matau aroaro, i te ara o tona ti-
puna o Hine Titama, i te 27 o nga ra o No-
ema 1901, ki te kainga okiokinga o nga tu-
puna, o nga matua, e heke nei ki raro ki te
reinga ki te wahi i kapua ai te aroha.
Ko tenei kaumatua he morehu kaumatua,
no te iwi o Ngati-Raukawa nui tonu, me ona
hapu i nga ra katoa, i homai nei te aroha o
te Atua kia ia, i manakitia ano ia ki te
whakaaronui, ki te rangimarie, ki te aroha
ki te iti ki te rahi o nga tangata katoa, i roto
i ona hopu tuturu, me nga hapu o waho ia ia
Ko matau ko ona uri tuturu, i mahue ake
nei iaia hei morehu ki tenei ao, koia tenei:—
Taruru Hetekia, Mere Hatete, Rawiri Tere
turu, Penetito Enoka, i mua atu i tona we
henga, i kite katoa ia i to matau marenata
nga ki te taane, ki te wahiae, a, he mea wha
kamoemiti nana tenei kia matau, i kite an
ia i nga mahuri katoa i pihi mai i roto ia ma
tau i ona uri, he mea hari ano tenei ki tou
ngakau, heoi i waiho pai matou e ia i rung
i te oranga i taea e tona tinana te whakaha
ere mo matau heoi, he nui te pouri i pa ma
kia matau, mona i tere te okioki ki te urupa
o ona matua, e taea koa te aha nga, mahi n
whiro, e kume nei i te tangata ki te po, hae
atu ra e pa i te ringa o te hoa riri i te ao.
Waiata aroha.
Haere e pa i te ara ka takoto ia tane mate
kia whangungua koe nga rakau matarua, :
tu matauenga ko nga rakau tena, i patua
tini o whiro i te pae ranga, ka heke i tahei
roa koia e kume nei ki te po, tangotango ki
|
|
5 5 |
▲back to top |
\_ [NAMA 18, 0 TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI PEPURE PARAIRE 28th 1902. [Wharangi No. 5]
po whawha o whakaruaumoko e ngunguru
ra i rango henga ka waiho nei hei hoa riri
mo tini o tane matua i te ao turoa i konei e
pa ka whakamau atu ki te pito uru rangi kia
Tumatakaka kia Tumatatawera kia tumata-
huki Tumatarauiri hei whakamau i te pona
whakahoro kai na Bine Titama, ka waiho hei
tohu kia tane mataa ka whakaoti i pumanawa
o taae i konei e pai ei ?
Haramai e pa e piki ki runga o hikurangi
o aorangi he ingoa ia no hikurangi mai i ta-
whiti no okau i tapa e huri to aroaro ki pa-
rawera nui ki tahu makaka nui, ko te ara
tena i whakaterea mai ai o tipuna e te kau
ika tangaroa- te uranga tapu o paikea ka ta-
koto i konei te ara moana ko haruatai ka tu-
pea ki muri ko tai whakahuka ka takoto te
ara kahu o kura ki uta, ka tupaetia kia hine
makohurangi ka patua i konei te ihinga mo-
ana te wharenga moana ka takiritia te taka-
pau whakahaere ka takoto i ranga ia hine
korito ia Hiue kotea ia heni makehu ka wha-
kapau te ngakau i konei ki te tua whenua ka
rawe i te ingoa ko aotearoa ka tangi te mapu
wai ora i konei e pi ei ?
E nga Iwi tena koutou, ko Enoka te Wa-
no he momo ia no nga tipuna rangatira, i
heke mai i unga ia Tainui, ia Taakitimu.
Ko Taihui te waka ko Hoturoa te rangatira,
na Hoturoa-ko Hotumatapu, Motai, Ue, Ra-
ka, Kakati, Tawhao, Turongo, Raukawa,
Rereahu, Te Rongorito, Tawhao, Kapu, Mo-
kai, Te Maui, Parerotu, Taruru, Te Wano,
Enoko te Wano.
Tamatea, Kahungunu, Kahukuranui, Ra-
kaihikuroa, Tupurupuru, Rangituehu, Tuo-
hu, Taaka, Mahinarangi, ka moe ia Turongo
ka puta ano kia Enoka te Wano.
Heoi hei kona ra koutou katoa.
Na Penetito Enoka.
Puketapu.
20th, 1901.
Kia T. Renata tena koe, me ou hoa mahi
ia "Te Puke" utaina atu enei kupu, hei
whakahoki mo nga patai a T. Te Tau, e
penei aua aua patai:—
Tuatahi. He aha te tikanga o te kupu wha-
kaari ... ••• •-• PA.
Tuarua. He aha te. ... ... TA.
Tuatoru. He aha te. ... ... WEA.
Tuawha. He aha te kai i hoata e te Atua
ma te tangata.
Tuarima. H3 aha te kai i hoatu e te A-
tua ma te Ngarara.
Me timata taku whakamarama mo te
kupu Pa, ko tenei Pa he Pa whakaora, e toru
nga Pa whakaora o Iharaira e ki nei hoki
koe e raa tekau nga Pa whakaora kua tu
i naianei ki runga ki te motu nei ara, ko
te kupu whakaari nei tenei, ara, kua rite nga
Pa whakaora e toru o Iharaira ki nga Pa
whakaora e rua tekau e korero nei koe, ka
huri taku whakamarama mo te kupu Pa.
Ko tenei Ta he kupu whakaari mai mo te
Karaiti, ara Ta, hei whakapainga mo tenei
Ta, ka hoatu te reta mo muri atu i te Ta he
ma, ka tu ai taua reta he Tama, otira me
waiho e au tenei Tahei tangata, ko tenei Ta
te kai whakahaere o roto i nga Pa whakaora
e raa tekau ara tangata, ka whai iho oku
kanohi me oku mahara ki te kupu Wea, te-
nei kapu me whakamarama e au, i runga i
tenei ingoa e ki nei Hara, tona tikanga Ha-
ra, waihoki ko tenei Wea e penei ana tona
whakamaoritanga, ara, me hoatu nga reta e
rua e penei ana Ha, ka tu tena Wea he wha-
ea, ko tenei Wea ko tatau Kaunihera e rua
tekau, ara whaea, e puta mai ana i roto i nga
whaea s rua tekau nei nga Ture mo tatau, e
hara o tatau whaea i te Pakoko, ara, e heke
mai ana i roto i o tatau whaea he wai-u, eta-
hi wai-u hei whakamomona ia tatau, kia piki
ai to tatau tokomahatanga ki te ao.
Tuawha. Ko tenei kupu ma Kenehi e
whakamarama kia koe, Kenehi 1. 29. Na ka
mea mai te Atua, na kua hoatu nei e ahau
nga otaota katoa e whai hua ana, ara, e whai
purapura ana i runga i te mata o te whenua,
me te rakau katoa, he hua rakau tona e whai
purapura ana hei kai ena ma korua, otira me
penei ake e au, ko te Atua ko te Minita nana
i homai nga kai, ara, nga Ture ki ana ta-
ngata ara, ki nga mema o nga Kaunihera e
rua tekau, e mau ai to tatau tokomahatanga
• kore ai te kiri waitutu o te Maori e ngaro,
koia hoki i ki ai a "Te Puke" i enei tau ka
hori nei ki muri, "rapua a ka kitea, patukia
ka uakina" na e putu nei i o tatau aroaro
nga kai i homai e te Minita hei kai ma tatau.
E maaha ana au, notemea ko te mea wha-
kamutunga tenei hei whakautunga maku.
Tuarima. Ma Kenehi ano tenei e whaka-
marama ki a koe, Kenehi 1. 30. Nga otaota
matomato katoa o te whenua hei kai ma nga
kararehe, tae atu ki nga manu, me mea e ngo-
kingoki ana, e penei ake ana, ko te kararehe
ko te tangata e takahi ana i te Ture, ka hoatu
tona kai whia e rongo ai ia i te kawa o te
kai mana ki tona ngao. Heoi ki te kore e
rite ena kupu hei whakahoki mo patai, kaati
me tiki atu e au te kupu a Paora Apotoro. I
waho ranei o te tinana i roto ranei, kaore au
e mataa, engari ko te Atua e matau ana. E
penei ana tenei kupu a Paora, ki te kore e ea
o patai, kaati whakahokia atu ma te Atua e
whakamarama kia koe. Heoi e Tai kia ora
koe me o patai, koi pouri koe mo taku hoa-
tutanga i te rarangi a Paora, ma te kaihanga
koe e manaaki.
Na Rihara Te Parera.
Kaikoura.
31th 1901.
Ki te Etita o te Pake, tena ra koe kanui te
aroha atu kia koutou ko hoa mahi i ta tatau
taonga, ma te Atua koutou e whakau ki ta
koutou na mahi, heoi te inihi kia koutou, E
Pa mau e panui atu tenei tetahi Mimiha, i
kitea ki konei, ki te taha tonu o matau kai-
nga i tatahi, e toru tiini te pamamao ata, no
te 29 o nga ra o te marama nei i kitea ai, no
te 29 Oketopa 1901 naku i mau ki te kainga
e rima rau weeti te taumaha o te mea kei a
au, inaianei 500, tetahi Mimiha nui i kite ai
au, ko tetahi taha i te tangata na ana i kite
200 weeti te taumaha, he tamaiti Pakeha na-
ana i kite Heoi ano.
Manuera Ngature.
Te Araroa.
12th, 1901.
Ki te Etita o te "Puke" e hoa tena koe, te
mahi mai na i te taonga a te ao katoa, kia
ora tatau i raro i te mana o Kiingi Eruera
VII, heoi te mihi. E boa utaina, atu enei
kapu ki runga kia te "Puke" hei titiro iho
ma nga hoa titiro pepa, i tetahi korero e
whakahe ana i te korero a te Maori e ki nei,
i haramai otatau tipuna i Hawaiki, e ki ana
tetahi Pakeha, kaore tenei rakau a te Totara
i taua whenua kore rawa atu, ko te rakau o
taua whenua he Panaana anake he Kumara,
no mua iho enei rakau i tipa al ki tera whe-
nua, heoi te whakaatu i nga korero a tenei
Pakeha; engari te kainga nui te Totara i te
ao nei, ko Waiharakeke kai Amerika, ki te
mohio a taua tangata no reira nga Waka o
tatau tipuna i haramai ai ki Hawaiki, a, i
tae mai ai ki term motu, ka mutu tenei ko-
rero.
I te o o nga ra tenei marama ka haere au
ki Hiruharama ki te tangihanga, ka kite au
i nga aiahi ahuareka i reira, e mahia ana e
te Awemapara mahi mo te tangihanga mahi
ahuareka mo te hui, i tu ki reira i te 5 o nga
ra o Hepetema ka hori nei, i mahia mai kia
matau i Hiruharama, ko te waiata mo te hui
te mea i paahitia e matau, ko taua waiata
enei e mau i raro iho nei:—
E pawa koia kiwi, te hau tonga ewe3, pu-
puhi iwi, mainei iwi, ki taku wu kiri moumou
kapakiwi hore rawa, wai akuwu ringa ewe,
ki te rau wu moni Hine kapohanga ewe,
taku hiahia ki te tukuwu reta kia te Huauri
ewe. i marae ewe taha, ewe i aku oinga owu.
maehe ewe, tatanei iwi hoki rawa mai nei
iwi, kia te miuru ewe. e pakiiwi hore rawa
wai te tinana ewe, marangi noi ko wu, hou
take take ewe, manae wamai iwi, toua koru
moho ewe, hewareiwi runga owu, wai tawa
karo ewe, kahuri iwi au ki wi, a tawa whaki
ewe, manawe waha mai iwi, te rau wu aro a
wa, a whai iwi tiri e whaka rewa mai iwi, ki
marae ewe nui ewe, kia kopuewe, kia nga
moki ewe, kia hika taurewa, i tokakuku ewe,
aku oinga rau o rangi ewe, kia te Wheuki
ewe, kia te pahutu rawa, kia nehe anuhea i
te ngutuawa ewe, mahau wu noa mai iwi,
kahuri iwi au kiiwi, aku pa tana ewe, kia
kahukura te koroni are whana ewe, whaka-
rawea mai iwi, kia totopu ewe, mo aku wha-
re ewe, tarawauwau tia nei ei..
Heoi kia ora tatau katoa i raro i te mana
o to Ariki, amine.
Na Popata Pariohe.
TUPAPAKU.
Kua mate a Niniwa Takana ' Kiingi, i te
marama o Pepuere ka taha nei, i mate ata ia
ki roto i te Ohipera o Poneke, ara, ki roto i
te ringa o nga Rata whakaora o tenei ao.
Kua mate hoki a Tautoru Kohea Tahana i
taua marama ano, he nui tona manawanui
ki te whakatete ki nga mamae i whakapangia
ki tona tinana, a he tamaiti hoki ia a kai
s ngakautia ana e ona matua, me ona tipuna i
te wa e ora ana, he nui atu te pouri me te
mamae o nga hapu o nga wahine nei, mo to
! raua wehenga atu i roto i te Iwi, me nga
whakareanga o to raua na whakatipuranga,
'. konga wahine nei kotahi tonu te wa i mate
ai raua, ara, no te Hatarei i mate ai a Niniwa,
no te ohonga ake i te Ratapu ka mate a Tau-
toru Kohea.
Kua mate hoki nga tamariki mahanga a
Heta Te Miha-o-te-rangi he kohungahunga
enei. Heoi ra e nga whanaunga i nga takiwa
ma koutou e mihi mai i kona ki o koutou
whanaunga, tenei kua riro i te huarahi o te
hunga kua ngaro ki te po.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Te Parae 5/2/02.
Ki te Etita o "Te Puke"' e hoa tena koe,
me ou hoa mahi i to tatau taonga, kia ora
tatau katoa i roto i te tau hoou.
E "Puke" mau e panui atu nga mahi a
nga tamariki a Makaniira, e noho atu nei
matau i te waahi kotahi; i te 24 o Noema
ka takakinotia taku whare e aua tamariki, a,
i te 17 o nga, ra o Tihema ka titokitokina ta-
ua whare ano oka ki te kohatu, me te kimai
ano kia pahia e ia nga tangata o roto o taua
whare, ko te Ingoa o taua tamaiti ko Ata .
Makaniira, e noho ana ki te Parae waahi o
Papawai. I te 3 o nga ra o Hanuere ka ha-
ere mai a Tauraki tamaiti aku, i tetahi kai-
nga ki to maua kainga, ka kite aua tamariki
ka pa te ringa o Ata kia Tauraki, ka tangi
haere mai. He nui atu te kino o aua tama-
riki, tae ata ki tona hakui me tona papa, 110
nga tamariki te tiiki, tae. atu hoki ki to raua
hakui rite katoa to ratau ahua. E te Etita
mau e whakapakeha atu tetahi waahi o tena
panui, kia rongo taua Pakeha, me tona wa-
hine, me a raua tamariki. Kaati nga kupu
kia ora te Etita me ou hoa mahi.
Na Tauria Papanui.
Mangawhio.
Tihema 22th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke" he tono ata tenei
naku kia koe, kia taia atu e koe ki roto ia
"Te Puke" aku kupu i raro iho nei, hei titiro
ma oku hoa i nga taha e waru o nga motu e
rua nei.
Ka korero au mo nga Waka tuatahi, ko
Aotearoa, nga tangata nona tena Waka, ko
Maui mua, ko Maui roto, ko Maui pae, ko
Maui Tikitiki-o-te-ranga, ka eke tenei Waka
ki runga i te motu, ka huaina te ingoa o te
motu ko Aotearoa, na Maui Tikitiki-o-te-
ranga i hua te ingoa o te Waka mo te motu,
mai ia Maui Tikitiki-o-te-ranga tae noa mai
kia Toi, e whitu 7 nga whakapaparanga, ko
te takiwa tenei i tae mai ai a Kahukura raua
ko Rongoiamo, ka kitea te kai nei te Kao. i
roto i te tatua whara o Rongoiamo, ara, te
ingoa o taua kai he Kumara, ka ui atu a Toi
kia Kahukura, kai whea te whenua i tipu ai
tenei kai te Kumara, ka ki mai a Kahukura,
kai Hawaiki, ka ki atu a Toi, me aha e taea
ai te tiki tenei kai te Kumara, ka ki mai a
Kahukura ma runga i te Waka, tera tetahi
rakaunui e tata ana ki Hikurangi, he Ngara-
ranui te kai tiaki, te ingoa o taua Ngarara
ko Ngarara Hiwihiwi he hoa ano tona kai
Wharekahika, te ingoa o tera Ngarara ko A-
popo ; i te takiwa i hinga ai tenei rakau ka
tangi a Ngarara Hiwihiwi, ko te ngunguru-
tanga ka tae ki raro i te maunga, ka huaina
te ingoa o te maunga ko Tangitanga, e taraia
ana hei Waka taua rakau nui, ka karanga a
Ngarara Hiwihiwi ki tona hoa, a whea taua
haere ai, a ka karanga mai te hoa i Whare-
kahika, apopo apopo, no te mahi karangara-
nga tonu a enei Ngarara, ka karanga mai
hoki te pari i te taha ki te moana ; huaina
tonutia atu te ingoa o tana pari, ko Parika-
rangaranga, i te mea ka oti tenei rakau aui
hei Waka; ka wahia taua whenua e taua
Ngarara, ka horo a uta, ka huaina te ingoa
o te Waka ko Horouta, tika tonu mai te wa-
hanga a taua Ngarara i te whenua ma te
taha o te tunga o taua rakau nui, me te po-
roporoaki haere hei konei ra te wa kainga,
ko te wai kai muri i tenei Ngarara e rere ana,
kua tuhera he awa nui, ka huaina te ingoa o
tenei awa ko te Poroporo, ara, ko te poropo-
roakitanga o Ngarara Hiwihiwi ki tona whe-
nua, i te mea kua riro tona mana, a ko te
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA, 18, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, PEPUERE PARAIRE 28th 1901. [Wharangi No. 6]
huarahi ano tenei i mauria ai te Waka a Ho-
routa, ka puta ki te awa ki Waiapu ; ko tenei
Waka ko Horouta no te takiwa ia Toi, ko te
Waka tenei i haere nei ki te tiki Kumara i
Hawaiki, i hoki a Kahukura raua ko Rongo-
iamo i runga i tenei Waka ki Hawaiki, ia
Kahukura te tikanga o te Waka o Horouta i
te haerenga ki Hawaiki, ka noho atu a Ka-
hukura i tona kainga, ka tohutohu ia i a
Whatonga i te mokopuna a Toi, ko nga kupu
• tenei, kia pai te whakahaere i te Waka, kaua
e mauria e koe kia rua atua, koi riri nga atua
e rua i te moana ka hurihia te Waka, ka ma-
te koutou ki te moana, me ' mau e koe kia
kotahi, ko atua noanoa anake, ko te a-
tua o te Kumara, tera atu etahi kupu a Ka-
hukura, tae mai a Horouta ki te motu
ki Aotearoa, ara, ki Waiapu ka toua
nga Kumara ki te whenua, ka tipu te Kuma-
ra, i te takiwa i hauhaketia ai te Kumara nui
atu te hua o te Kumara, nui atu te nunui o te
Kumara, toco tonu te mahi a nga uri o Toi
me te koa, me te hari, me te umere, me te
Whakararanui nga waha, koia te take i huai-
na ai te ingoa o te maara ko Whakararanui,
mai ia Toi tae noa mai kia au nei, e 37 nga
whakapaparanga. Me korero ake au mo te
Waka nei mo Taakitimu e kiia nei no Rongo-
kako, no Tamatea-pokai-whenua me etahi
atu, me ki ake au i konei ko te Waka tapu
nei tenei, nana nei i mau mai te Wananga i
tikina nei e Ruawaro raua ko Tupai, mai i a
Tamatea-pokai-whenua tae noa mai kia au
nei, tekau maono 16 nga whakapaparanga,
ko te takiwa ia Taakitimu te takiwa i tae mai
ai etahi atu Waka, ko nga Waka tenei i hae-
re mai nei i Hawaiki, ko te Waka ko Aotea-
roa i haramai i tawhiti-nui i tawhiti-roa i te
honoi-wairua i te tua-whenua, kaati ake
tenei, ka korero ake au mo te kupu Wana-
nga i runga ake nei, ko te tangata i a ia te
Wananga ko Timu-whakairihia, i haere a
Ruawaro raua ko Tupai, ki te tiki kia homai
kia raua, kia raru ai ia raua a Uenuku, mo
te rumakanga a Uenuku ia Ruawaro, i roto i
te kupenga ki ana te puku o Ruawaro i te
wai, kaore i riro pai mai ia raua te Wananga
haramai noa ratau i runga ia Taakitimu tae
noa mai ratau ki Aotearoa, kaati tenei, ka
korero ake au mo taku tipuna kehua mo Ro-
ngokako, kaore au i rongo he Waka tona,
engari i kite au i ona tapuae i Whangara te-
tahi tapuae, te tapuae katau, kai te Ahiapo-
hakiu te tapuae maui, ki taku mohio e 90
maero i Whangara ki te Ahiapohakiu, ka
mohio au tera ia e kaha noa atu ki te kau
mai i te moana, na reira i kore ai au e ui
atu ki nga tangata ki te Waka o Rongokako
me mutu ake i konei.
N. W. Te Ata.
Atene.
Noema 21th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke" e hoa tena koe,
me tou Komiti i raro ia koe, kia ora koutou te
kai hautu i to tatau taonga ia "Te Puke,"
ana nga kupu ruarua hei tuku atu mau ki
"Te Puke." I tenei rangi ka tae mai a Ma-
ui Pomare ki Atene nei waahi o Whanganui,
te take o tona haere mai, he tohutohu ki nga
tangata o nga Pa. i te taha o nga kainga me
nga tangata, heoi ka tu atu ko Maehe Rangi-
nui, ka mihi atu kia Pomare, ka mea haere
mai e Pomare haria mai te taonga Whanga-
nui, otira o te motu katoa, haere mai kia kite
tuturu, kei rongo taurangi te iwi i a koe, ina
nga morehu tangata me nga kainga me nga
whare, mau e korero tau e mea, i tenei ra i
korero hoki nga kai kauhau o te Rongopai ki
enei kainga e haere nei koe, koia tenei aua
kupu, e toru nga mahi pai i pai ai te Atua hei
mahi ma te tangata, ko te whakapono ki te
Atua katahi, ko te mahi rawa ka rua, ko te
mahi kai Ka torn, heoi i ngaro te tangata ki
te po i te whainga i nga hua o enei kupu, he
mate anake, na kua tae mai nei koe ki te we-
he i te pai me te kino, i runga ano hoki i te
awhina a to tatau Kawanatanga i aua mahi
mo tona Iwi Maori a hei konei rite ai te mea
i tuhituhia ki te Ture, e tipu ake te pono i te
whenua, e titiro iho te tika i te rangi, a ka
homai e Ihowa te mea pai, ka tukua mai nga
hua o to tatou whenua, heoi.
Ka tu mai ko Rotohiko Rerepari ka mea,
karanga mai e Ranginui ki to tatau whana-
unga kia Pomare, ko te mea tenei i korerotia
Dei e to tatau matua e Taitoko, ki te kitea he
tamaiti i whea i whea e rite ana ki aku mahi
ko au tonu tena, e tika ana o kupu e toru e
korero mai nei koe.
Ka tu ko Ropoama Rakei ka mea, haere
mai e Pomare, haere mai e te tangata nana
i kau nga moana hohonu, ka ora mai nga
kaumatua ka tae mai koe, a, he nui to matau
whakamoemiti ka tae mai nei koe, kia ora
koe ma te Atua koe e tiaki.
Ka tu mai ko Maui Pomare ka mea, kara-
nga mai e hoa ma, tenei te haere nei i roto o
Whanganui, tena koutou katoa, e tika ana
nga kupu e toru e korerotia mai nei, ko te
ora tinana taku e korero nei, kia wehea to
tatau ahua Maori, kia whai tatau i te ahua
Pakeha, he tika ano to tatau ahua Maori i
mua, e kore e taea e tatau te hoki ki muri,
notemea ko nga kai e kainga nei e tatau na
te Pakeha anake, no reira kua rereke nga to-
to, kua mahue atu nga kai a nga Maori me
o ratau mana Maori, koia au ka mea kia
whakapaia nga kainga, nga whare me poroa,
me tumere hoki, nga kakahu kia ma, nga kai
kia pai, kaua te Kaanga pirau e kainga me
te kotero ; he tima kei te rere i Whanganui,
e kore e tika kia hiki atu ko tetahi waewae
anake ka noho tetahi i tahaki, kei haere te
tima ka taka ki te wai, engari me hiki katoa
nga waewae e rua ki runga i te tima, otira
tera ano-ahau e hoki mai kia kite ia koutou.
Heoi kia ora e te Etita, e ora ana hoki
ahau i konei.
Kiingi Tepuata.
TE WHAWHAI KI TE TARANAWAARA.
"TE WHAWHAITANGA KI POOTAPAAKA (BOTHAS-
BERG), I HINGA AI NGA MAROHIROHI o TE ROPU
TUAWHITU o NIU TIRENI."
Te ripoata a Roore Ki tina, me nga whaka-
marama ; i tuhia mai i Haretemete i te 28 o
nga ra o Pepuere, i mea taua ripoata:—
Ko te waahi i tu nei te pakanga, ko wae-
nganui i te awa o Wireti me te rohe o Neite,
ra. Ko tetahi pito, ava, ko te taha ki te awa-
e puritia ana e Tianara Eriata me nga ropa
i raro i a ia, a, ko nga ropu i tetahi pito, ara
i "Frankfort-Botha's Pass, Blockhouse" i
neke whakatetonga, ki te tiaki i nga waahi i
waenganui o te awa o Wireti me te rohe o
Neitera, (ko taua waahi i pakanga nei he
taukati, kaore rawa he patanga, i te mea kua
oti e te Ingarihi te whakanohonoho nga ropu-
ki nga waahi hei putanga ki waho.)
I te mohiotanga o nga kai-whakahaere o
te Ingarihi kua uru mai te hoa-riri ki roto,
katahi ka haerea i te po e Tianara Remingi-
tana me Penge, me nga ropu hoia i raro ia
raua ka ahu whakaroto, i runga i te haere
rarangi o nga ropu i raro ia raua, ka ahu
whakatetonga tetahi, ka ahu whakaterawhi-
ti tetahi, kia tuhono ai te paihau katau o ta
Penge matua, ki te paihau maui o ta Remi-
ngitana matua. Ko te inaha o te hoa-riri
kai ko atu pea i te 800 rau, me a ratau kau
kotahi mano 1,000, me nga hoiho hoki, i te
mohiotanga o te hoa-riri kua karapotia ratau
e te Ingarihi, katahi ka rere whakateraki, ka
waiho ko ta ratau rangai kararehe hei waere
i te huarahi e puta ai ratau ki waho, tupono
tonu ko te ropu tuawhitu o Niu Tireni i taua
waahi e haeretia atu nei e te hoa-riri, ka ta-
ta atu te hoa-riri ki te taupahii o Niu Tireni,
katahi ka tuaomatia atu te haere, me ta ratau
rangai kararehe ano ki mua ia ratau oma
haere ai, me te whakahawea atu ano o te hoa
riri ki te tokoiti rawa o Niu Tireni, he maha-
ra era ratau e puta ki waho ma reira.
I konei katahi ka whakapau te kotahi rau
o Niu Tireni i tona kaha me tona toa ki te au-
kati i te hoa-riri koi puta ma reira, i te mea
ka mutu tonu te waahi tahangoi, o te waahi
e karapotia nei te hoa-riri, i te torutoru ra-
wa o nga tangata e tiaki ana i reira. Ka ti-
mata i konei te pupuhi o nga taha e rua, a
Niu Tireni me te hoa-riri; ka hinga i konei
etahi o te ropu o Niu Tireni. E rua nga
Apiha, tekau mawaru nga tangata i mate
rawa; a e rima nga Apiha, e toru tekau ma-
toru nga tangta i taotu, hui katoa e 58. No
te taha ki te hoa-riri o nga mea i mate rawa,
i taotu, i riro herehere hoki, hui katoa e wa-
ru rau tekau maiwa 819, ko te whakaatu
whakamutunga tenei i te maha o te hoa-riri
i hinga i roto i tenei pakanga. Ko te wha-
kaatu tuatahi hoki e 600 rau o te hoa-riri i
hinga. No te 2 o nga ra o Maehe ka puta
mai te whakaatu tuturu, koia tenei te maha
o te hoa-riri i hinga e 819, ara, e 50 i mate
rawa, 10 i taotu, e whitu rau e rima tekau
maiwa 759 riro herehere.
Ko te ripoata tuarua a Roore Kitina a ote 1 o
nga ra o Maehe" e ki ana :— "Ko nga taonga
o te hoa-riri i riro mai i te Ingarihi i roto i
tenei pakanga, e rua mano nga hoiho (2000),
e rua tekau maru mano nga kau (28,000), e
rua rau nga wekene (200), e ono mano nga
hipi (6,000), e ono rau nga puu (600 rifles),
e rima tekau mano nga kariri (50,000 rounds
of ammunition).
Kua mau herehere te tama a Tianara Ti
Weti, nae tona Hekeretari hoki. Ko Tianara
Mani Potaa i mate ki runga i te paenga a te
pakanga. Ko Tianara Ti Weti kai te taha
whakatehauauru o te awa o Wireti; i wha-
kamatau a Tianara Wehera ki te whakawhi-
ti, kia tae ia ki te whakapiki ia Tianara Ti
Weti heoi kihei ia i tae, i te mea e tiakina
tonutanga ana e te Ingarihi nga tahataha o
taua awa.
TE RETA MAI A KANARA POATA
KI TE PIRIMIA.
I te 28 o nga ra o Pepuere ka tae mai te
waea a Kanara Poata, Apiha whakahaere o
te ropu tuawhitu o Niu Tireni, he mea tuku
mai ma roto ia Meiha Pirihia (Major Pilcher)
i Keipitaone, koia tenei:—
"E poari ana ahau ki te whakaatu atu ki
a koe, i te ahua o te pakanga i hinga ai to
ropu tuawhitu o Niu Tireni, i te po o te 23
o nga ra o Pepuere.
Kai ko atu pea i te 800 te maha o te hoa
riri, i raro i te whakahaere a Tianara H. Po-
taa, me Tianara Roohi me Arapata, he mea
whakaeke mai e te hoa-riri mate taha e pu-
ritia ana e te ropu kotahi rau o Niu Tireni,
ko te whakararu o te hoa-riri, ko ta ratau
rangai kau kotahi mano, (ara ko ta ratau ra-
ngai kau i mua tonu ia ratau), kia toa ai ra-
tau ki te ropu torutoru nei. Ko o matau
tangata, he parepare hanga noa iho nei o ra-
tau whakaruru, heoi ko te whakatikanga atu
o te ropu torutoru nei ki te whakatau i te
hoa-riri, i runga i te ngakau toa, me te nga-
kau mamae, a, te tukunga iho e 58 i mate i
taotu, ko nga mea katoa o matau i mate ki
roto i o ratau parepare e 24, a, e 27 i taotu,
i tino nui rawa to matau hinganga.
He maha ano nga ahuatanga o tenei hanga
o te toa, engari kaere rawa he mea kotahi o
tenei ropu i huna, a, i wehi ranei ; i pau
katoa o ratau whakaaro ki te hapai i te Ingoa
toa o nga ropu hoia o Niu Tireni, ka mutu
nei nga mea e marama ahau ki te whakaata
atu kia koe. -
KANARA POKIHA (COLONEL FOX.)
Ko Kanara Pokiha kua mate, he kai-wha-
kahaere ia no nga ropu Hoia o Niu Tireni i
etahi wa ka hori nei, i mate ano ia ki tona
kainga i te Bluff Hill Nepia, ko taua tangata
i haere mai ki Nepia i enei wa tata ka taha.
nei, ki te whakahaereere i tona tinana i runga
i tona ahua mate, a, me tona whakaaro ma
te whakahaereere i tona tinana e ahua pai ai
ia, heoi kihei i tutuku ki runga ki tana i
whakaaro ai, engari i ohorere tonu tona ma-
tenga.
Ko Kanara Pokiha i whanau ia ki Kaute
Wehimete waahi o Aerana ; i te tau 1876 ka
uru ia ki roto i te ropu o nga pu nunui
(Royal Atillery) i te tau o muri mai, ka hae-
re ia ki Paama, uru tonu atu ia me tona ropa
ki te Whawhai i Awhekana (Afghan War.)
I muri mai i tena, ara, i te tau 1881, ka
uru ia ki te Whawhai ki te Poa, i te Wha-
whai ki te maunga o Matiupa i te tau 1881,
i muri mai i tena katahi ia ka hoki ki Inga-
rangi, ka whakanekehia ake hoki ia ki tetahi
tuunga Apiha i runga ake, tuarua i uru ia ki
te Whawhai i Ihipa i te tau 1886 Mai i te
tau 1886 tae noa mai ki te tau 1889, koia te
Apiha tuarua a te Inspector General o nga
ropu o nga pu nunui, a, mai i te tau 1889 ki
te tau 1892 he Hekeretari ia ki te kai-wha-
kahaere o nga ropu Hoia e te takiwa o te
Raki-whakate-hauauru o te Thames. I te
taa 1892, ka whakaturia ia hei kai whaka-
haere i nga ropu Hoia o Niu Tireni, a, he
nui te whakapai o nga ropu Hoia o te Koroni
ki a ia ; no te tau 1896 ka unu ia i a ia ki
waho o taua tuunga, tae noa mai ki te tau i
haere ai te ropu tuarua o Niu Tireni ki A-
wherika, ka tono ia ki te Kawanatanga, kia
tukua ia hei whakahaere i taua ropu, heoi
kihei tona tono i whakaaetia e te Kawanata-
nga.
Printed and Published by T. RENATA,
under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office Main-street Greytown
North Wairarapa N.Z.