NAMA 22 WAIRARAPA MEI HATEREI 31 1902.       [TAU TUAWHA.]
   "TE PUKE KI HIKURANGI."
                      
                     [PUTEA]
                      

      E kore te pa-tuwatawata e whakaturia ki
    runga i te tahuna, e kore te whare e whaka-
    turia kaore he uhi mo runga, e kore te waka
    e hoea ko te riu ki roto i te wai, e kore te
    papaatere e maanu i te tupuhi, ma te aio pi-
    ropiro ka eketia ai nga toka whakahau-ma-
    tua, e kore e parea ko te taa o te waka hei
    ihu, e kore te tauihu e kawea hei rapa, e ko-
    re nga hoe e poua ki roto ki te riu e haere ai
    te waka, e kore e whakauria te waka ki nga
    papaki, e kore e hoea te waka ki nga turanga
    kaore he punga kaore he taura whenua, e
    kore e tukua te matau ki te moana kaore he
   aho he maunu, e kore e tukua te kupenga
    kaha-roa ki roto i te pohatu, e kore e kumea
    pito tahitia te kupenga, e  kore  e  mau
   te haumi o te waka ki te kore he kuha, e ko-
    re e karia te aruhe i roto i te huhi i te repo,
    e kore te aka-koareare e karia i runga i nga
   maunga,  e kore te whinau e kohia i raro i
   te matai e kore te korau e unuhia i roto i te
   rakau, e kore te kumara e tupuketia i roto i
    te wai, e kore te taro e pihi i roto i te ahi, e
   kore te kiore e mau ki te kore he pao, e kore
   e mau te manu ki te hurihia nga rau maha-
   nga ki runga o te taahu, e kore e mau te ma-
   nu ki te whakatarewatia nga kaha kaore he
   pae, e kore e mau te kaaka ki te kore a ata
   tiakina te mokai, e kore e maa te raru i te
   here ki te kore he pohirihiri, e kore te huia
   e haramai i te whakatangi mo te weka, e
   kore te pipi-wharauroa e waiata i te hotoke.
   e kore te horirerire e pare i te whatitoka o
   tana kohanga ki te toonga o te ra me te to-
   nga, e kore te kooko e whai-korero i raro i te
   putake o te rakau, e kore te katoitoi e moe
  roa, e kore e rongona te reo whakanui o nga
  manu  ki te kore he kakano, e kore nga manu
  o te taha moana o kai i nga hua rakau o te
  tua-whenua, e kore te kiwi e eke ki runga i
  te rakau kai ai i ona hua, ka tatari maria ia
  i te whenna, e kore te kakapo e wareware ki
  te kawe i tana kai ki roto i te wai penapena
  ai mo te raumati, e kore te keea e noho i nga
  raorao, & kore te kereru e wareware ki te ro-
  ngoa i ona mate ina puta atu ia i te tao, e
  kore e maroke tonu te rae o te koau wai-ma-
  ori whiwhi noa ia ki tana kai, e kore e kopaki
  nga paihau o te manu whiwhi noa ia ki tana
  tumanako, e kore e maroke tonu te rae o nga
  manu o te moana whiwhi noa ki tana kai, e
  kore te karoro e wareware ki te waahi-nga-
  wari o te ika pae ki te one, e kore te torea e
  korero ki te kore ia e kite i te tangata.
    E kore e reka te kai ki te kore nga niho,
  e kore e mura te rama kiri manuka ki te kore
  e tawhiria, e kore e mania te waka ki te kore
  he rango, e kore e u nga rauawa ki te kore
  he tauware, e kore e haere te waka ki te kore
 e kumea  te hoe ki muri, e kore e heke te
  roimata ki te kore he aroha, e kore e pai te
  maara ki te waiho ma te taru e manaaki, e
 kore te manu e rere ki te kore he huruhuru,
 e kore te manu he rua tana e hanga i te ko-
 hanga, e kore te manu kai kikokiko e kai i te
   hua rakau, e kore e kai te manu i te hua ra-
   kau i te po, e kore e mau te kiore i te tawhiti
  i te ata marama, e kore e hauhaketia te ma-
   ara o te takutai-moana i te taitoko i te tai-
   maranga i te tai pukahu, e kore e uru te
   marari ki roto i te tata ki te kore he rimu
  katahu, e kore e mau te tuna ki te hopukia i
   te hiku, e kore te ringa e hoatu hei noke
  whangai i te kokopu-tuna, e kore te matuaa-
  iwi e wareware, e kore te taumata e whaka-
   iti i te ruhaa, e kore te pikitanga e whakapi-
  ki i te manawa tarere, e kore te ihonga e
  whakaaroaro, e kore te waipuke e rongo e
  wehi  i te arai me te riri, e kore te wai e mo-
  hio ki tona rangatira, e kore te wai e haramai
  ki tona rangatira, e kore te wai e aroha, e
  kore te wai e oma ki tona kainga tuturu.
    E  kore te ahi e mohio ki tona rangatira,
  e kore e mohio ki te aroha ki te tika ki te
  pai, ma te tohutohu anake i nga haora katoa
  o te ra mo te po, maikuku pango kua taka.
  E  kore te kehua e kitea e te whatu pango,
  engari ma te whatu kakara-paua e kitea ai i
  roto i te ngakau, he mea rongo na nga tari-
  nga wawata, e kore te wairua e kitea e te
  whatu pango i te ra e whiti ana, engari ma
  te ngakau kua  maroke, kua  titohea, kua
  maro i te tukinga a nga taringa, mana e kite
  i te toonga o te ra i te kokinga o te huanui,
  i te kainga tahito, i te urupa e mamaru tia
  ana a runga e nga rau o nga rakau peka
  nunui, i te turanga mai o te whare tahito
  matenga tupapaku i roto i te pouri kerekere,
  katahi ka tino kaha te tuki a nga taringa i
  te mea i rongo ai ki tetahi atu arero, ki roto
  i te ngakau, i reira ano ka tuhera nga whatu
  kakara-pupu matangata o te ngakau titohea,
  ka kitea te wairua o te koroua, o te taitama,
 o te taitamahine, o te kohungahunga, o te
 kuia, o te wahine, ka haere ake te ngakau
 titohea ki te whakatuhera i nga taringa ma-
 roke, kia rongo i te reo i te tangi i te hama-
 ma, otira ko te rama o te tinana ko te whatu
 pango  kaore ia i te kite.
   E  rua nga tangata e haere ana i tetahi
 huanui whakawehiwehi wairua whai tanga-
 ta, kotahi he whango he turi, kaore ana ro-
 ngo ana mohio, heoi te mea kai a ia ko te
 kite, ko te kai, ko te mahi, ko te moe, ko to-
 na hoa he konohi kite, he waha korero, he
 taringa rongo. I a raua e haere ana i taua
 huanui, kua tapaia nei te. Ingoa he taukati
 atua, ka kite te turi i tona hoa e ahua mate
 ana, e titiro ana ki muri ki tetahi taha ki
 tetahi taha, ka mahara te turi he titiro ta-
 ngata pea. ka titiro hoki te turi kaore e kite,
 ka ruru atu te mahunga ki tona hoa, ka ara-
 hina e te turi ka tae ki te kainga, he nui atu
 te mate ngikore o te reo korero, ka uia te ta-
 ke ka korero te tangata ra, na te kehua wai-
 rua a ia i patu, ka tohutohutia atu ki te turi
te mate o tona hoa na te kehua, ka tohutohu
mai te turi ko te mate o tona hoa he kaha
ki te kai tuna, kaanga, taewa, paukena, me-
rengi, ika, kumara, taro, korau, paraoa, tii,
pata, ka tohutohu te turi, mehemea na te
tangata tona hoa i patu, ka mate i a ia te
patu.  Ka mahara nga tangata ki te korero
a te turi, katahi ka tikina he putake harake-
ke, ka kohuatia ka maoa ka whakainumia,
kotahi koata kua morotiti te puku, haere ra-
   wa atu ka tawarara te ra, ka pakaru ki wa-
   ho i te tahinga a te putake harakeke. Ko
   te korero a te tangata nei 12 nga kehua nana
  ia i patu i to raua huanui; no te paunga nei
  o nga atua i te harakeke te tahi mai ki waho,
   ka kitea e te katoa ka tika Le tohutohu a te
  turi, he kai te kehua nana tona hoa i patu,
  te 12 ano nga kai, e ki ana te Pakeha he owa
  maaka,.   He huna peo, i korero tito ai he
  kehua tona mate, mehemea  kaore te turi
  whango, kua  haere tenei korero kehua mo
  nga tau inaha, hei tuki ki roto i nga taringa
  o te hunga tamariki, hei whakamaroke, hei
  whakatitohea i te ngakau e akona nei ki nga
  matauranga whai hua o tenei wa.
    E kore e hopunga te Kahukura me te Ue-
  nuku, e kore te ata e whai ana i te tangata
  e taea te wehe, i te ra tikaaka o te raumati.
  e kore e hopungia te waeroa hei taonga, e
  kore te namu ngutu poto e manaakitia e te
  ringaringa.  E  kore te hinengaro e rata ki
  te ngaro, e kore e mau te rongo ki te tuiau,
  e kore te pekapeka e rere i te awatea, e kore
  te nanakia e kitea, e kore te taniwha e ma-
  takitakitia e te konohi, e kore te ngarara e
  hoha ki te piri, e kore e rere te ao purehure-
  hi ki te kore he hau, e kore e heke te awha ki
  te kore he kapua, e kore te hukapapa e wha-
  kama i te rau o te kumara.
    E kore e au te moe ki te kumea mai kia
  tini nga whakaaro, e kore e peepeke nga po-
  na kua marotia, e kore e hoki mai te ringa
  kua motu te uaua, e kore nga koikara e nga-
  oraora ki te whati te iwi, e kore te rau o te
  rakau e huri ki te kore he hau, e kore e reka
  te reo 1d te kore e mohiotia tona tikanga, e
  kore te tangata noho takitahi e whai-korero.
 e kore e hoatu te ringa maui hei here i te
 aroha, e kore te whata e timatatia i te kapu-
 hipuhi o te rakau, e kore nga hua rakau e
 haua  ki roto i te kapunga o te ringa, e kore e
 pai te wai tutu ki waho o te paatua, e. kore e
 mau  te manu ki te kore e herea te aka tuata-
 hi i te putake, e kore e taea te peka tautoro
 ki waho ki te kore he rou, e kore te tawhara
 e tau ki waho o te tahaa o te ipu, e kore te
 manu  te kiore e otaina, engari kia maoa ka
 pai.        Ka wehe i konei.
   Haramai e te Rongo-pai o te motu, hara-
 mai e te hau whakatamanawa, e tomo ki
 roto ki nga kokonga-rau o Aotearoa me te
 Waipounamu,  e hoe e te ora tinana i tou
 waka ia te tika, ia te pono, ia te aroha, e hoe
 ki Hikurangi ki te maunga o te mana huihui,
 hei here i te kiri waitutu ki roto ki te rongo
 taketake. Na te aha ra enei tohu, te waira-
 ngi, te poauau, te pohehe, te taringa kore,
 te turi, te whakahawea, te takahi kupu, te
taringahoi ? Na ngakau-rua enei tohu hei
mahi  i tona pa, ia te kore te whiwhia ia te
kore te rawea, ko tona kai o roto ko te ika
nei ko te haku. Na te ngakau ata rapa enei
tohu, te rongomau, te whare, te ahi. te kai,
te whiwhi, te ture tangta, ko te ture Atua
hei uhi mo katoa. Kia mama ra e te Tai-
rawiti, ko te ra kai mua i to aroaro, ko te
pouri kerekere kai muri i to tuara, hapainga
a Tokohurunuku, a Tokohururangi, a Ma-
mahinuku, a Mamahirangi, a Hautakenuku,
a Hautakerangi, a Rongokako, a Tamatea,
a Kahungunu, a Taakitimu, a Horouta, a

    [NAMA22 O TE TAU 4] TE PUKE KI HIKURANGI. MEI HATEREI 31 1902.   Wharangi No 2]
   Matatua, a te Waiariki, me ora atu pou  to-
   komanawa, huri noa te Taitokerau, tiawhe
   noa te Taihauauru.  Whatiwhatiia,  whati-
   whatiia, kooia kooia Whitiwhiti-ora, Makere-
   nuku, Makererangi, huia tangata kotahi, e
   ara o tera, maunga, e ara e tera raorao, e ho-
   ki e nga wai ki tou hopuatanga.
   


            " Takitaki-a manu.
            " Tokatu-moana.
              " Hiwimaire.
            '; Ruatapuke.
            " Kuratakaipuni.
            '• Kurahorahora.
             Wharauno.
            '• Tukutahi.
          " Timu.
               " Whati.
            " Whakarau-rakau.




            Ngarongo Pokiha.

   Ki te Etita o "Te Puke Ki  Hikurangi"
 tena koe. K manu   utaina atu ki runga i a
 koe, hei hari atu mau ki nga waahi katoa o
 Aotearoa me te Waipounamu,  tenei be uta
 atu ki runga ia koe, hei titiro iho ma nga
 Iwi katoa o te motu nei.
   I te 22 o nga ra o Aperira kua taha nei,
 ka tae mai te kupu a te Kawana a Roore Ra-
 napare kia te Arawa, ka tae mai ia ki Roto-
 rua i te 1 o nga ra o Mei, ki te hari mai i te
 Haki a te Kiingi i tuka mai ai ma te Arawa,
 he tohu aroha na te Tiuka o Kanawaara. I
 te whakapaunga o nga ra o taua marama ka
 whakaeke nga hapu katoa o te Arawa ki ru-
 nga o Rotorua, e rua nga take i tino haere ai
 a te Arawa, ko te Haki tetahi, ko nga tika-
nga  o roto i nga Kaunihera  whakahaere
whenua  te tuarua, i tae mai hoki nga ranga-
 tira o Matatua i tenei ra i runga i te take
 tuarua.
   I runga i te raruraru o te Honore Timi
Kara  ki te whakarite i era atu ona raruraru,
"taau mahi e te tangata marohirohi" ka hiki
te 1 o nga. ra o Mei nei, kaati no te 2 o nga
ra  ka tae mai te Kawana ki te marae o te
Arawa, ara, kia Tamatekapua. Te manuhiri
koia tenei, ara:— Ko te Kawana Roore Ra-
napare, ko  Reiri Ranapare, (Lord & Lady
   Ranfurly) ko Kapene Arekahanara (Captain
   Alexander,)   (Captain  Boscawer,)   (Miss
   Seddon) ko te tamahine a te Hetana Pirimia
   o Niu Tireni, no te ope tenei o te Kawana,
   te Honore Timi Kara  (Hon  J.  Carroll)
   Minita mo te   taha Maori, te Hiritana (Mr
   Sheridin) Tumuaki.o nga Kaunihera Maori.
   Tiati Tiwinihana (J.Stephson) Minita Kawa-
  natanga, Tiati Kanara (Judge Seamell,) Ta-
  kuta Pomare, Hemi Makai (Mr James Mac-
  kay) he Komihana tawhito na te Kawanatanga
  ko  Pakere  (Barclay) kai-whakamaori o te
  Paremata,  no te ope tenei ia Timi Kara, no
  te po o te 1 o nga ra i u mai ai ki Rotorua,
  ka mutu  ake mo enei, ara, Mo te taha ki te
  manuhiri a te Arawa. Na te Peene a te A-
  rawa  Maori anake i whakatau to manuhiri,
  he mea whakawaha mai  i te whare Karakia
  Pi kapo, ka arahina mai i te huarahi ka tae
  mai ki te Marae o Tamatekapua,  ka riro na
  te ope wahine i taki mai i raro i te mohiti ki
  to roro o te whare o • Tamatekapua, ka rawe
  te haere a te Poi i te ringa o te wahine, auahi
  ana te haere ; ka tu te manuhiri ki to roro o
  Tamatekapua., ka maunu te ope Poi, ka ma-
  ranga ko to matua a te taane, ko te powhiri
  tenei ara :— 
 Arawa 
 Wikitoria

Eruera


        E to Atua tohungia to Kiingi.
             Na Te Arawa.





       Ka kino te haere.
                 He Pao.
    1.  E rere ra e to Runa i waho, to Arawa
   kai runga te Iwi toa ai ra i.
     2. Nga   Iwi nei taupoki parepare, ia te
  Arawa  ra te kokiri awa e.
    E hoa  Reweti Kohere, hei aha mau ka
  heriheri tae i to tipuna whare ia Tamateka-
  pua, me  pena ranei e koe to tipuna wharu,
  to kainga mata kanohi o nga Iwi nunui o te
  ao, me nga rangatira nunui, ka hia nga Piri-
  niha, Roore, Tianara ranei, kua tu i roto i o
  whare  whakairo,  kaati ano ena whare hei
  whare mo taua ano mo to tangata Maori, ka
  kaha ahau ki te ki penei atu na ; ko to tatau
  whare Wananga  tenei, ko te putahitanga te-
  nei o nga whakaaro nunui o taua o te Iwi
  Maori, tae atu hoki ki te Kawanatanga. I
  whanau mai koia i whea nga Kaunihera nei,
  ehara ia nei koia i puta atu i roto ia Tama-
  tekapua ; i rero mai to ra i te Rawhiti, engari
  no te wa o nga Ture nei, kua rere ko atu i
 roto i to tipuna whare ia Tamatekapua nga
  maramatanga o nga Ture Kaunihera.
        Auahi ana korirari.
      Kia ora e te Etita, na to hoa aroha.
             W. K. Wihapi.
          Te Puke. Mei 5lh, 1902.

                      Pipiriki.
            


 Whanganui,


Tiaki Pipi,
 Ngapoutama
Ngaati-pa


 Kirikiriroa
Kaiwhakauka,
Tawata
 Ngati-haua
 Ngaati-rangi
 

   Whakarongo   mai e Ngaati-kura, he moa
 whakahau an na Hatariki kia haere mai hei
 tautoko i tona tono Raihana Waipiro kia tu
 ki konei, kia kite hoki au i to koutou haina-
 tanga ki tona Pitihana, me taku whakaaro ho
 take pai tenei kia whakahaeretia e koutou te-
 nei take.
   Ka tu ko Parete  Wereta, ka tautoko i nga
 kupu a te Piki, me tona ki, ki te kore e oti ia
 koutou maku  e waha  atu ki te aroaro o te
 Kaunihera, ko reira kore ai, oti ai ranei, otira
ko toku whakaaro ka whakaotia e te Kauni-
hera, heoi kaore i whakaaetia e te Iwi, ara,
e Ngaati-kura, hei aha te kore whakaae o te
lwi  Ngaati-kura, hei aha ma ana maia ka
kaha tonu  ki ta raua putake, me te whaka-
marama atu hoki a T. H. Rerekura, i nga
take i kore ai a Ngaati-kura e whakaae tae
ata ki te Tiamana marae o Pipiriki nei, ara,
a Tuatini te Waiho.
  E boa ma  hei matakitaki iho ma koutou
i nga whakaaro o enei tangata, notemea kua
whiriwhiritia nei raua hei Kaunihera mo te
takiwa o Whanganui, hei pikau hei whaka-
puaki i nga taimahatanga me nga raruraru e
pa  aua ki Whanganui, kua  kiia hoki taua
Kaunihera  hei taiepa hei tiaki kei puta mai
nga kai pahua. Ko tenei kua noho ko raua

   [NAMA 22. O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI. MEI HATAREI 31 1902. [Wharangi.No. 3]
 hei unuunu i nga pou o te taiepa, kia waiho
  kia paera, kua ta-huri hoki raua ki te takahi i
  te Ture tekiona 16, rarangi 4, i roto i te By
 Laws, i hanga nei hei tauira mo te motu
  katoa.           
    E hoa  ma tenei pea nga Kaunihera o te
  motu katoa kei to penei o ratau whakaaro,
 mehemea  o penei ana, me ki atu au kia kou-
 tou, me whakahoki atu te taonga ote Pakeha,
 o te Iwi tupato ki te here i ana mahi, note-
 mea  kaore ano tatau i roa e haere ana, kua
  kite rawa au i te piko.
    E hoa ma, ka 16 oku tau o toku pakeketa-
 nga, kaha rawa au ki te here, mohio rawa au
  ka puta mai  ho   mate ki te tekiona 16 nei,
 me te rarangi -1, mehemea ka takua e nga
 Kaunihera kia. puare ana. Heoi na.
           Hori  Erueti.  Hekeretari.

                 Te  Oreore.
                      Mei 10th. 1002.



      Kapene W. Rimene.  Tiamana.
        W. T.  Te Tan.  Hekeretari.





     Na Tutange Waionui, kai-tohutohu o te
Kaunihera o Taranaki.
           Raumati Pomakariri.

          Pariroa Kakaramea.
                                     Mei 1st, 1902
                                             
  He whakautu mo to panui a R. W. Ta-
maiparea  o Waitotara.
  E  "Te Puke" mauria haeretia tenei panui
ki nga marae o Aotearoa me te Waipounamu,
kia kite nga iwi me nga hapu, me nga ta-
ngata matau o runga i enei motu e rua, kia
rongo mai. E tino whakahe ana au mo te
panui a tenei tangata, i te mea e tauhou ana
matau ki ana korero i roto i taana panui, e
ki nei ia, ko Aotearoa te waka  ko Turi te
tangata, ko te Rokuowhiti te hoe ko Anewa-
i-te-rangi te toko, ko te Ririno te tata. Ka
whakatikaia e aa ta tangata o runga i Aotea-
roa me te toko o te waka, ko te hoe ka he.
  Ko  tenei ingoa ko te Rokuowhiti, ko to
upoko o e hoe, ko Kautu-ki-te-rangi te ingoa
o te hoe o Aotearoa, ko te Rokuowhiti te
upoko, ko te tata o Aotearoa ko te Tipua-a-
horonuku, erua e toru ona tata, ko te Ririno
e ki nei taua panui a taua tangata, he tata
no Aotearoa, e tino he rawa ana. Kei te mo-
hio katoa nga hapu o te Tai-hauauru nei kia
te Ririno. Ko te Ririno he waka no Potoru,
i haere i runga i te au kume i te au roa, i te
au hirere, hirere ki te po mate atu a Potoru,
koia tona whakatauki e mau nei i naianei, i
nga Iwi me nga hapu o te Tai-hauauru nei,
ki te pakeke tetahi tangata, ki te kore e wha-
rongo ki te tohutohu, koia i whakataukitia ai
ko  nga tote a Potoru" e mau   nei tenei
whakatauki i naianei. Ko Aotearoa te waka
to Turi te tangata o runga, tona hoe ko Ka-
atukiterangi, te upoko o te hoe ko te Rokuo-
whiti, tona tata ko te Tipua-a-horonuku, tona
)   toko ko Anewa-i-te-rangi, heoi haaunga nga
   waka i roto i taua panui a taua tangata, i te
r  mea i marama era kupu.
   • E nga Iwi o tenei motu me te Waipouna-
    mu,  ko te korero tenei a enei Iwi o te Tai-
3   hauauru, ko te Ririno ko te waka o Poutama
,   tona, ehara i te tata waka, kei te mohio ka-
    toa nga hapu ki tenei korero, heoi kia ora te
,   "Puke." Te take i whakautua ai, kei mahara
    mai nga Iwi na te Tai-hauauru katoa tana
   punui, kaore he korero hoou rawa tenei no
    naianei, ehara i nga tipuna, e mohio ana
    nga taitamariki ki tenei whakatauki, heoi ra
  o te "Puke" kia ora ake amene.
         Na  Ngah ota Ramapiupiu.
b                  \_\_\_\_\_\_
                Waikawa  Picton.
                           Mei 19th 1902.
      

Tamahau Mahupuku 
Rongokako

 Raukawa Picton
Arapaoa 



 


   
   Ngaati Kahungunu, Ngaati Pahauera
   



  Inoi atu naku ki nga tangata me nga hapu
  e whai kereeme ana koi te aroaro o te Kooti,
  i runga i te mea kua kitea kei te hoki atu ano
   tatau ki roto i te mate nui, e amuamutia nei
  te Kooti i roto i nga ra hua pahemo ki muri,
  ara, te mate i puta mai i raro i nga tikanga
  o te Kooti, kua whanui  nei kei nga waahi •
   katoa.  No reira ka Inoi atu  ahau kia hoki
  mai koutou i runga i te whakaaro pai, me to
  aroha ki o tatau tinana ka rawakoretia i raro
  i tenei tikanga e noho nei koutou, ehara i te
  mea  kia oma rawa atu i te Kooti, engari kia
  whakaaro,  ara, kia whakariterite koutou i a
• koutou kereeme i waho o te Kooti, ko koutou
  ano hei Kooti, ko koutou ano hei kai-whaka-
  haere hei Roia, i waenganui ia koutou, note-
  mea ko koutou ano kei te mohio ki nga rere-
  nga mo nga wawahanga i waenga ia koutou
  me o koutou hapu ; kaore i te ngaro te pai te
  mama   o tenei huarahi. Me   korero ake
  ahau mo  Porangahau, ahakoa ra e pa ana
  mo nga waahi katoa. I nga ra o mua, kota-
  hi te Tiati me te Roia na ana i whakahaere a
  Porangahau, ehara i te mea i whakahaere
  taua Tiati mo tona tinana, engari mo nga
  hapu i raro i a ia, oti noa iho i tona kotahi,
  mohio tonu ahau i taua wa, ko nga tangata o
  Porangahau ma ana e noho tenei ao, i muri
  ka mate taua  tangata, ka riro ia koutou te
  whakahaere, ka tu ia koutou he pakanga, ka
  tu he Roia ta tena, he Roia ta tena, no reira
  ka kite ahau ka mate koutou, ko koutou hei
  tuatahi te heke ki te mate i raro i tenei tika-
  nga, ka hee tera kupu aku, ma nga tangata
  o Porangahau e noho tenei ao. Taku maha-
  ra kei te mau tonu ia koutou te mohio ki a
  tatau tikanga o te tau 1896, i runga i te mo-
  hio me te kite tonu i te mate, ko ahau tonu
  tetahi o nga kai hapai ia koutou Pitihana,
  whakaatu   i te mate o te Iwi, i puta mai i
  nga mahi a te Kooti, e pukai mai ra nga Pi-
  tihana i te Paremata me o koutou ingoa i ro-
  to i nga Pitihana a Taraia me Hinepare, me
  a era atu Iwi o te mota, me a te Kotahitanga
  o te Tirtti o Waitangi, i ta ki  Taupo  tau
  1896. No te tau 1900, 1901, i mana ai aua
  Pitihana, koia tenei ko nga inana kua tukua
  kia tatau, i raro i te Ture whakahaere whe-
  nua o te tau 1900, 1901, kei te pewhea aua
  mana i tukua mai nei kia tatau, i runga, i te
  tangi me te aue nui; me pehi ake pea e ahau
  kei te haunga rawa atu kia tatau aua mana,
  kei to korero Poropiti i te mate, ina hoki. '
    1. Ko nga pa me nga kainga kua tukua
  e tatau ki te Minita me te Kaunihera hei Pa-
  pakainga, kua purua ano koi roto i te Kooti,
  me te puku o nga Roia me nga kai-whaka-
  haere.



 Nepia



 Heretaunga



  Rupuha  Te Hianga.  E tu ake ana ki te
tautoko i nga take a te Hutana i whakatako-
to atu  nei ki o koutou aroaro, ko nga take
tenei i whakaaroa e maua mo to tatau hui,
ehara i te mea na maua nga take nei, engari
na tatau katoa enei take, he whakamahara
kau tenei ki a mahara, kei wareware rawa
a tatau kupu o nga ra kua hori ake nei, he
maha nga kereeme e takoto nei i te aroaro o
te Kooti, ahakoa mo Porangahau nga kupu i
korerotia ake nei e ia, e pa ana mo katoa, e
tika ana nga kupu mo Porangahau, kia mo-
hio koutou ko te ono tenei o nga whakawa-
kanga o tenei whenua, kei te maa tonu nga
taumaha o era whakawakanga i runga i te
whenua me nga whatoro rawaho, e taea te ki
noa ake, ka eke pea kei te tekau mano te

     NAMA 22 O TE TAU 4] TE PUKE KI HIKURANGI. MEI HATEREI 311902. [Wharangi No. 4]
    moni, no reira he pai rawa tenei kupu wha-
    kariterite kia  toe mai ai ano tetahi waahi,
    ina hoki kua rongo koutou i te kupu a tetahi
   o nga kai-whakahaere mo Porangahau, e ki
   ana me tapahi tetahi waahi o te whenua, ma
   nga kai  whakahaere me  nga ruuri, no reira
    te pai o tenei kupu te whakariterite, ahakoa
   ko Kairakau ko Waimarama  kei te aroaro o
   te Kooti me etahi atu waahi, koia nei te hua-
   rahi mama  mo tatau, kaore i te ngaro ia ta-
   tau te taumaha me te mate. Kei te whakapai
   au ki te kupu mo te mate e tuku nei i Here-
   taunga, kia awhina tatau i a ia, kia whaka-
   mutua  te haurangi.
     H.  Te Atua. E  tu ake ana ki te whaka-
   mihi ki enei  take, koia nei tooku whakaaro
   kua  whakahaerea e au te whakariterite mo
   Porangahau  i nga tau ka hori ake nei, kaore
   rawa i oti, ko tenei ka whakaae au ki tenei,
   engari ko  koe tonu her whakatutuki i teitei
   kupu, me  tae tonu koe ki waenganui o nga
   tangata o Porangahau.
     T. Kuru.  E tautoko ana i te kupu a te
   Atua.
     T. Matua.  E whakapai ana au ki o take,
   mo nga kereeme e takoto nei i te aroaro o te
   Kooti, e tautoko ake ana i te kupu a te Atua
   e pare atu nei kia koe, mau tonu tenei wha-
   kariterite mo Porangahau, me tae tona koe
    ki reira.
     I. Hutana.  Ae,  ka  whakaritea e an ta
   koutou kupu, ha tae au ki Porangahau.
     Muera Te Urupu. E whakapai ana ki enei
   take, he take ta Ngaati Pahauera kei te aro-
   aro o te Kooti ko Mohaka, kaati kei a ratau
   nga kupu,  engari ko taku ka tuku ata kia
   koe, ki te Kaunihera ko Raukawa, kaati ko
   te taha kia au o Porangahau ka waiho atu e
   au kia H. Te Atua, ara, te taha kia maua.
     H. Wainohu.  Kanui te pai o take e wha-
   kakatakoto mai nei mo nga mate i puta mai
   i te Kooti, a, kia mahara nga tangata whai
  kereeme  ki te ahu ma nga huarahi e mama
   ai, ara, i te whakariterite, kaati na te Kawa-
  natanga tonu i tuku mai te Kooti, nana ano
  te Kaunihera, mei tukua  mai hoki o ia ko
  te Kaunihera kaa haere i tena, ko matau ho-
  ki kaore ano i marama ki te ahua o te Kau-
  nihera, kaore ano he tangata i tae ki to matou
  nei takiwa whakamarama ai, no reira hara-
  mai tonu nei ki te Kooti mo Mohaka, e noho
. atu nei a Ngaati Pahauera.
    W. Te Kaha.  E  whakapai atu ana ki o
  take e whakamarama noi, i te mate me te ora
  mo te tangata me te whenua, ko tooku wha-
  kaaro kei runga tonu i te Kaunihera, mai ano
  o to tana urunga ki te whakahaere i tenei ti-
  kanga kia oti. hei whakamama i nga taumaha
  i puta mai i te Kooti. I kiia ano te kupu i
  reira, e kore e tukua whakareretia nga mahi
  ki te Kaunihera anake, engari kotahi o nga
  mahi a te Kooti hai whakamatau, ka kitea te
  pai o te whakahaere ka riro katoa nga mahi
  i te Kaunihera, ko tenei kei te pai to whaka-
  marama  i tenei huarahi, ma te tangata e
  whakaaro,.
    U. Puhara. He  whakapai tonu  ki nga
  take, he tokomaha nga tangata i tu ake ko
  te whakapai tonu.
    I. Hutana.   Kua tata te taima o te terei-
- na, e tu ake ana ki te whakamutu i to tatau
  hui, otira he kupu ruarua mo te kupu a te
  Wainohu ; e tika tonu ana to haerenga mai
  ki te Kooti, na tatau hoki i tono ko te Kooti,
 heoi ta te Kawanatanga ko te whakatu i te
 Kooti me te Kaunihera, mei karanga  tatau
 ko te Kaunihera kua haramai ko tena, na ta-
 tau i  tono te Kooti nei. mei kaore o tatau
 hiahia  kia ia kua  hoki noa  atu, kei te pai
 tonu te noho a te Kooti, i runga i te hiahia o
. nga kai tono, kaore ahau i te whakahe, i te
 tono ranei kia unuhia nga tono ma te Kau-
 nihera, heoi taku ko te huarahi mama mo
 koutou ki te Kooti, i runga i ona taumaha e
 mohiotia nei, ki te hoki tuarua te mate e ko-
 re te tupapaku e hoki ake, he pono ano te
 kupa  turaki i te Kooti, otira ma te pai o nga
 whakahaere rae nga mahi a te Kaunihera e
 turaki te Kooti, otira me pehea tatau e kite •
 ai i te pai, i te mea kaore ano tatau i hoatu
 mahi, ko nga mahi ra hei whakaatu, kaati
 kei te Kooti tonu nga mahi, kaati nga kupu
 ka nuku to tatau hui.

                 Ruatoki.
                        Mei 17th, 1902.
   Ki te Etita o "Te Puke" me ou kai-wha-
 kahaere tena koe, e noho maina i runga i te
 turanga raki, e tiaho ai te maramatanga ki
te ao katoa; tenei etahi kupu ka tukua atu
ki te "Puke"  hei whakamaharatanga kiia
   Iwi, kiia hapu, kiia tangata.
     E hoa ma  tena koutou, nga morehu a te
   mate, e rapu maina i te ora mo te Iwi, a, kua
   mau nei a Kaunihera whenua me Kaunihera
   marae, a, kua tatu nei te waewae o Rehua ki
   raro ; e nga rangatira, e nga Iwi, e nga, hapu,
   whakarongotia te kupu a Kereru i takoto ki
   te aroaro o te Kotahitanga i tu ki Tokaanu
   Taupo,  ki a ia te hui a te Kotahitanga ki
   Ruatoki, ka tataia ki te mate i nga ra o He-
  petema, ka  poroporoaki ia ki te hanga ora
   kia whakatutukitia taua kupu, kia whakaotia
  tana whare, a, kua oti nei taua whare, no re-
  ira ka panuitia i tenei ra, ko te hui mo te Iwi
  Maori o nga. motu e rua nei, ka tu kia Ro-
  ngokarae whare, e tu nei i Ruatoki i te taki-
  wa o  Whakataane   a te 1904, tera ano ka
  panuitia a te 1903, anei ke te take i panuitia
  ai i tenei tau, hei taumau i te tau e kiia nei
 • i runga, ake nei, tera hoki e panuitia ki to ta-
  tau Pirimia me  o tatau Minita. Heoi ano,
  he moa tuku i raro i nga ringa o nga ranga-
   tira o te Iwi.
     Te Iwikino Hauaho. Te Wakaunua.
           Tutakangahau.  Paria.

               Mangawhio.
                         Mei 14th, 1902.
    Ki te Etita o "Te Puke" kia ora tatau ka-
  toa, tukua atu aka kupu hei whakahoki mo
  te panui a R, W. Tamaiparea o Waitotara,
  kia rongo hoki o maua, toa, i tera waahi i te-
  ra waahi o nga motu e rua nei, o Aotearoa
  me te Waipounamu, e koro e Tamaiparea e
  tika ana etahi o korero, na ena o taua tipuna
  kia koe, na enei o taua tipuna kia au, ko te
  waka o Maui ko Aotearoa te ingoa kai runga
  i te tihi o Hikurangi e tau ana i naianei, ko
  te matau ko te kauae o Muriranga-whenua,
  kai Nepia e takoto ana. ko te ingoa o te aho
  ko Tiritiri-ki mate-rangi te ingoa, ko te waka
  ko Aotea, ko Tari ano te tangata nona tena
 waka, no te takiwa ano i haramai ai era atu
  waka, a, Tainui ma, ka noho  atu etahi i te
 pito whakararo o te mota o Aotearoa, ka ahu
  whakaterawhiti etahi, ko Aotea i tika i te
  taha ki te rato tae noa ki Patea, ko Maui-ti-
  kitiki-o-te-ranga, tana ko Tataro, tana ko
 Maapa, tana  ko Tuhaepo, tana ko Makura,
 tana ko Topia-tangi-wharau, tana ko Toi, ta-
 na ko Rauru, kaati ake aka kupu mo to pa-
 nui, kai te tika ano pea ena kororo ki taau
 mohio, kei te pena hoki au, kai te ki au he
 tika nga korero a oku tipuna kia au. Kia
 ora  koutou i kona, kai te ora hoki matau i
 konei, na to hoa.
             X. W. Te Ata.

                 Ruatoki.
                        Mei 13th, 1902.
   Ki te Etita o "To Puke" e hoa tena koe, te
 kai whakaatu i nga mahi katoa o te ao, hei
 kawe mai i nga korero o era whenua, kia ora,
 e hoa tukua atu enei kupu e whai ake nei, ki
 to tatau Nupepa, hei panui ki nga Iwi, i te
 taenga mai o te Minita mo te taha Maori ki
 Ruatoki nei, i te 13 o Mei 1892, he mea ka-
 ranga ia e Tuhoe, Teurewera, kia tae mai ki
 Ruatoki, kia kite nga kaumatua me nga wa-
 hine me nga tamariki me te Iwi nui tonu, i
 te 10 o nga haora i taua ra ka karangatia, hiki
 ana mo  muri o te tina ; i to tahi karaka ka
 hui ki te marae o te whare a Tuhoe, ka wha-
 rikitia ki te Takapau-wharanui te tuunga mo
 te tuuru o te minita, noho kau iho, kai runga
 a te Waakapiti, he  mihi taana kai raro, kai
 runga ko te Wakaunua he mihi ki te minita,
 kai raro, kai runga ko Tutakangahau ka mi-
 hi, te mutunga he pao; kai raro, kai runga
ko Kereru Numia ka mihi ka mutu, ka wha-
katakoto i te take i karangatia ai kia tae mai
ki Ruatoki, kua oti te whakahaere e Tuhoe
ona paanga whenua, i taka ki raro o te Kara-
una, ara, kua whakaae a Tuhoe kia taka ki
te Kaunihera whenua, taihoa ra e tuturu ai,
kia tu te hai nui a Tuhoe i te tau 190-1, wha-
kaae ana te minita, engari kia tuturu taua ra,
heoi nei nga kupu a te minita.
          Tiopira Tamaikoha.

               Parapara.  Mei 10th 1901.
  Ki te Etita o te "Pake Ki Hikurangi, e
hoa tena koe me to tatau maunga, he nui te
whakamoemiti o te ngakau, mo tou kaha i
roto i nga tau maha, kaati te mihi.
  Tukua atu enei kupu ki nga marae o Ao-
tearoa, koia tenei e whai ake nei:— Ki nga
uri o Ohotu Poraka, me tae mai koutou ki
te hui ka tu a te 80 o Mei, koia tenei nga
putake o taua hui. He wehe i nga eka o
Ohotu No. 1, hei Riihi, hei Papa-kainga, hei
    Paamu, a, hei konei ano koutou rongo ai i
   etahi o nga putake. E nga hapu e whai ake
    nei, ara, Ngapoutama, Ngaati-pa, Ngaati-ru-
    aka, nga hapu e rite ana ki Ohotu No. 1,
    me tetahi atu o nga nama o Ohotu, kua tu-
    kua ki te ringaringa o te Poari. E nga hapu
    e nga iwi, haere mai haere mai, whakaotia
   nga whakaaro i whakapaua ai o tatau kaha,
    ki te tuku i o tatau tinana me o tatau whe-
    nua ki tenei taonga ki te Poari.
                   Hei ano.
              Hawira Rehe Teuira.
            T. W.  Tiemi, me te iwi.

                   Ruatoki.
                          Aperira 26th 1902.
     Ki te Etita o te 'Puke Ki Hikurangi" e
   pa tena ra koe, te tangata kaha kite panui i
   nga korero katoa o te Ao, kia rongo te iti te
   rahi, he nui te hari me koa ote ngakau ki nga
   korero o te "Puke Ki Hikurangi" heoi ano
   nga mihi.  Utaina atu enei kupu ruarua, mo
   tetahi aitua i pa kia matau, i te 6 o nga ra o
   Aperira ka puta mai te waipuke, ka ngaro
   nga kai i te wai, kaore he morehu, i pirau
   katoa, koia nei ra te aitua nei, he hanga aro-
   ha te taru nei te wahine ki te ruku i roto o
   te wai, e toru nga ra i tangohia ai e te wahi-
   ne te urunga, ki te mahi i nga kai, heoi ka-
   ore rawa he  morehu i puta i pirau katoa,
   heoi ra te whakamarama i te aitua nei, he
   hanga aroha te hanga nei te tamariki a te
   ra roa o te raumati e heke iho nei, ka mutu
   tenei aitua.
                       Aperira 7th, 1902.
     Ka ta3 mai a takuta Pomare ki Ruatoki,
   i te 7 o nga haora ka hui katoa mai a Tuhoe
   potiki, ki te whare runanga i Tauarau waahi
   o Ruatoki, ka tu a Kereru ka whakatuhera i
  te whare mo nga take a Pomare, ka mutu
   tenei ka tu ko te Amo, ka whai-korero ki te
  manuhiri tuarangi, haere mai e Maui Poma-
  re  mauria mai le taonga o te Iwi Pakeha,
  kua oti nei to whakawhiwhi kia koe, hei to-
  hutohu ki te Iwi Maori o te Urewera, haria
  mai te ngawari me te tau haha, ka mutu te-
  nei ka tu ko te Whenuanui,  pera ano ana
  korero, ka mutu tenei  ka  paahitia te whai-
  korero,  katu  ko te manuhiri tuarangi, ka
  korero ia i nga ritenga o te Kaunihera, ka
  tohutohu ia i te ora mo te Iwi Maori, i nga
  whakahaere e ora ai e pai ai te noho a te Iwi
  me  te tangata, a, he nui te hari me te koa o
  te ngakau, ma te tumanako o te ngakau kia
  mau i te ngakau nga korero a takuta Pomare,
  a, he nui hoki te tumanako kia taea enei to-
  hutohu a te kai-whakaako o te Kaunihera.
              Paora Rangiaho.

    Ki te Etita o "Te Puke" tena koe, me o
  tamariki, e mahi maina i tena mahi nui, ta-
  umaha, uaua hoki; heoi, Kia maia i te mea
  ka topu ia koe nga Iwi o te motu nei, ki ru-
  nga i nga waka o te Kaunihera marae, o te
  Kaunihera  whenua,  kua oti tenei ia koe ;
  kotahi hoki i toe atu ko te tauranga hei unga
  ki uta; he Maori ranei te tauranga nei; he,
  Pakeha ranei; heoi ma te tupato, ma te kaha
  anake e u pai ai ki te tauranga o te Maori, ki
  te ngoikore te mahi, a ki te kino te mahi,
  tera o tatau waka e paea ki te tauranga Pa-
  keha, kaati ake enei kupu aku.
   E  te Etita o "Te Puke," mehemea e watea
  ana tetahi korama o to pepa, mau e maka iho
 enei kupu  ki roto ; he whakaaro noku kia
 tukua e au nga pitopito korero a nga Kauma-
 tua i maa mai i au, koi whai kaha ana au ki
  te whaka-whaiti haere i aua pitopito korero e
 pa ana kia Tamatea me ona Iwi, me ona ha-
 pu, me tenei waka me Taakitimu, mai o Ha-
 waiki, tae noa  ki tona haerenga mai i te
 moana, me tona «nga mai ki tenei motu.
    Ka tukua nei e au enei pitopito korero a
 nga kaumatua  ki te pepa, hei matakitaki iho
 ma nga un o Tamatea i tona marae i tona
 marae; a, Mehemea   e takarepa ana tetahi
 waahi  o enei whakaatu, ata tapia mai, ata
 haukahatia mai, kia oti pai ai taua kaupapa
 korero i runga i te pai i te tika, kia mahara
 ki te whakatauki a nga kaumatua, "ehara i
 te po kotahi i tuwhera ai te whare Wananga
 no reira, ehara i le po kotahi i whanau ai te
 tamaroa." Engari ko nga pitopito korero kei
 tena kei tena o tatau, me tuku ki te pepa,
 kia wawe te puta ki te waahi marama, hei
 ata tirotiro iho ma tatau, a, ko nga waahi e
 takoto hapa ana, me ata whakariterite mane
 e tatau, kia pai te takoto.
   1. Na  ko Tamatea he tinotangata ranga-
 tira ia, he ariki hoki ia, i runga ake i era atu
 rangatira, o roto i ona ake Iwi hapu hoki o

     [NAMA 22. O TE TAU .4] TE PU KE KI HIKURANGI. MEI HATAREI 31 1902. Wharangi No 5],
Hawaiki
Ngaati Ruamano
Ngati Hukamoana
Ngaati Pungatoroa
Ngaati Pu-whenua
Whangara
Hangaroa
Turangi
Whaingaroa
Titirangi
Pakaroa
Whetu-o-matarau
Reharoa

Ngaati Rahiri
Ngaati Tangihia
Ngaati Pakau
Ngaati Hinemoana

Taakitimu
Horouta


Hoani Turi Te Whatahoro
Papawai 
Wairarapa

Tamahau Mahupuku

Kehemane 


"WHAKAKARAUNATANGA I TE
KIINGI."



HOUHANGA-A-RONGO


MATE URUTA

Akarana
Newcastle
te Waipounamu

KOHURU I AKARANA

Wiremu Iaaka


Nepia


Niu Tireni

    [NAMA 22, o TE TAU 4] TE PUKE KI HIKURANGI. MEI HATEREI 31 1902. Wharangi No. 6
   waha, i te wa i haria ai ia ki te Ohipera, a, i
  whakamatau  ano ia ki te kohuru i tona wa-
   hine i tera Hatarei, engari kihei i tutuki tona
  whakaaro pera.  Heoi ka tutaki i konei nga
  korero mo tenei kohuru.


 HE AITUA NUI WHAKAHARA-
           HARA.
    Kotahi ietahi aitua whakamataku i pa ki
  nga motu o te taha whakatehauauru o Inia,
  ara, ki Mateneiika (Martinique) me Hene
  Winihana  (St Vincent.) Ko enei moutere e
  rua kai raro i te mana o Wiwi, kaore tetahi
  i tino mamao rawa atu i tetahi, engari ko te
  tino taone nui o aua moutere ko St Pierre
  e tae ana pea ki te 36,000 mano te maha o
  nga tangata e noho ana i roto i taua taone,
  ko te nuinga he iwi mangumangu, kaore i
  tino maha rawa nga Pakeha. Ko aua mou-
  tere he penei me Tarawera ma ra, ara, e hu-
  ngia ana a runga e te puia. a. i ma reira mai
  te putake o te aitua nei.
    Tera tetahi maunga e hungia ana a runga
  e te puia, kai te tonga-whakatehauauru o te-
 tahi o aua moutere e tu ana, ko maunga, Pe-
 ree te Ingoa, e tae ana pea ki te 4,000 putu
  te teitei ake ki runga, o te tautikatanga mai o
 te moana, e toru nga keokeonga o ranga i te
 tihi a taua maunga, a, e ahua rite katoa ana.
 to ikeike o aua keokeonga, ko te mamao mai
 o te taone i te puia e rima maero. Heoi i te
 9 o nga ra o te marama nei, pa puta te ruu
 ki aua moutere, ka pakaru i konei taua, ma-
 unga i te puia, tanumia iho te taone nui o
 aua moutere ki raro i te whenua, me era atu
 waahi hoki e pa tata ana ki taua maunga,
 hui katoa nga tangata i mate e 40,000 mano,
 apiti atu ki te Kawana o runga i aua moute-
 re, me era atu tangata nunui o reira, a, 18
 hoki nga kaipuke i tanumia i wera hoki i te
 ahi, ngaro tangata ngaro taonga. Na runga
 i tenei aitua i whakahoki whakamuri nga
 whakaaro  o te kai-tuhi, ki era atu waahi i
 pakaru i ranga i tenei tu ahua o te aitua.
   Ina hoki i te 10 o nga ra o Hune o te tau
 1886, ka pakaru ko Tarawera i te puia, a he
 maha  nga tangata i mate ki reira, e kore nei
 e wareware i roto i nga whakaaro o te kai
 tuhi haere ake noi. 1 konei ka titiro whaka-
 muri atu ano te whakaaro, ki te 20 o nga ra
 o Maehe o te tau 1861, i tanumia ai tetahi
 taone atahua o to taha whakaterawhiti o Me-
 rika, a, kai ko atu i te 7,000 mano nga ta-
 ngata i tanumia ki raro ki te whenua.
   1 te tau 1883 ka pakaru a  Rakatoa, he
 waahi tenei kai roto i te taha-tika o Hanata,
 a, tanumia iho te 70,00 mano tangata o ta-
 ua motu ki raro i te whenua, A i te po o te
 tau 1772, ka pakaru a Papanateange (Papa-
 andayang) i te tonga-whakatehauauru o taua
 motu ano, ka tanumia i konei e 4o nga pa o
 te mangumangu me nga tangata hoki, hui
 tahi ki nga iwi Pakeha e 3,000, kotahi tonu
 te po i raupatutia ai e te puia enei mano ta-
 ngata kua kiia ake nei.
   I te 8 o nga ra o Oketopa o te tau 1822,
 ka pakaru ano tetahi maunga i te taha wha-
 katerawhiti o te waahi  kua kiia i runga
 ake ra, a, 114 nga pa  i tanumia ki ra-
 ro ki te whenua, me nga tangata e 4.000
 mano, e 20 maero te kaha o te haerenga o te
 tukinotanga a tenei aitua. I te tau 1867 ka
 puta he ruu ki te taone o Tiokoata, a, he ma-
 ha nga mano tangata i mate ki reira. Ko
 etahi whenua e pangia ana e tenei tu aitua,
 ko Hairia, me Parihitaina, me Hamaki, hui
katoa nga tangata i mate ki enei waahi, e
80,000  mano.   Engari ko   etahi waahi
e tino rekangia ana e tenei aitua, ko nga mo-
tu i te rawhiti me tonga-whakatehauauru o
te akau o Ahia, ara, ko Tiapana, Piripaina,
ko Marakahi, ko Mareina, ko Hamatara, ko
Hanata, me Tiaawa, he tini nga mano ta-
ngata i mate ki nga whenua kua kiia i runga
ake nei.  Ko Tiapani e ki ana, kotahi tetahi
ruu nui i puta ki reira, a, ko nga tangata i
mate i taua ruu, e 200,000 mano.
  Heoi, huihui katoa te maha a nga tangata
i mate i te puia me te ruu, i roto i tenei rau
tau, kotahi miriona e rua rau e rima tekau
mano  1,250,000, ka mutu nei nga mea i taea
te whakawhaiti, ko nga mea o muri atu kao-
re i taea te whakaaro.
  I te 81 o nga ra o Oketopa o tau 1876, ka
puta tetahi parekura a te moana ki Pei o Pe-
nekooro, (Bay of Bengal) koia nei te tai nui
atu i puta i roto i tenei rau tau, i tae pea ki
te 3,000 mano koea maero, o te waahi o te
tua-whenua i ngarongia e te huka o te tai,
   a, kaore i tae ki te toru meneti, e 215,000
   mano tangata i mate i tenei parekura, he ruu
   te take mai o tenei aitua. I puta ano tetahi
   tai nui i te 10 o nga ra o Hune i te tau 1877,
   ki te motu o Hanawiki, tae mai ana ki Ahi-
   tereiria me Niu Tireni nei, te riponga o taua
   tai, a, be maha nga tangata i matemate, me
   nga kaipuke hoki i pakaru, he mea hari e te
   tai etahi o nga kaipuke ki runga i nga hiwi,
  me nga koawaawa o te tua-whenua whaka-
   rere atu ai, a, no taua ra ano ka pakaru i te
  puia tetahi maunga i Hawaiki, me  tetahi
  maunga  hoki i te pito whakatetonga a Meri-
  ka. I te tau 1863, ka tanumia ko te taone
  o Areka, e 30,000 mano nga tangata i mate,
  me a ratau taonga hoki, ngaro katoa atu ra-
  tau katoa. Kaati ake i konei te whakaatu i
  te ahua o nga aitua o nga wa ka taha ki mu-
  ri, engari me hoki ake ano te korero mo te
  aitua o naianei.
    Ko te tokomaha o nga tangata kua kore he
  kainga, he whare, he kai, o runga i nga mo-
  utere kua kiia ra, e 50,000 mano.
    Kai ko atu pea i te 2,000 mano nga tanga-
  ta i kitea e horahora haere ana i runga i nga
  tiriti, ara, i nga waahi kaore i tino ngaro i te
  pungarehu me te oneone, a, kaore rawa he
  mea kotahi  i kitea i takoto anganui ko te
  konohi ki runga, engari e kupapa katoa ana
  te takoto, ko nga tamariki i kitea e horahora
 haere  ana, e awhiawhi katoa ana te takoto,
 kaore rawa he mea  i kitea e takoto ana ko
 tona kotahi anake, engari e rua, e tora, tae
 atu  ki te ono  ki te pukaitanga kotahi, ko
 etahi kaore he kahu, kua pakaru katoa nga
 kaha   ia ratau ano, i te ronaronatanga hei
 hana i o ratau konohi koi wera i te ahi, me
 te wehi hoki i te ahua o taua rangi; ko nga
 mea  i kitea ki roto i nga whare, ma te mea
 tonu i mate i te hiko, ko etahi e tu ana, ko
 etahi e noho ana, ko etahi e takoto ana i raro
 i runga hoki i nga tuuru me nga toopa, enga-
 ri kua matemate katoa, he inaha hoki nga
 tangata i tahia ki roto i te moana, me te hae-
 haetia nga tinana mate e te mango me era
 atu Ika o te moana.
   He   nui te pouri o nga Iwi nunui o te ao,
 mo  runga  mo  tenei aitua, kua pa nei kia
 Wiwi, kua tae nga kupu mihi a Ingarangi
 me era atu mana nunui ki te Kawanatanga o
 Wiwi mo te hunga mate, me te hunga hoki
 kua kore he kainga, he kai o ruuga i aua mo-
 utere. Kua  kohia e Ingarangi, ma era atu
 waahi i raro i tona mana he moni, hoi aroha
 ki taua I\\vi. Na te Paremata o  Keneta e
 50,000 mano  tara, na te Peeke o Ingarangi
 £1000 pauna, na te Kiingi £1000, na te Ka-
 poreihana o Ranana e £525 pauna, na te Ku-
 ini £500 pauna, apiti tahi ki tona reta maio-
 ha  uia  tenei aitua kua pa nei ki te Iwi o
 Wiwi,  na te Emepara o Tiamana e  £546
 pauna, na Merika e 200,000 tara, ko te moni
 katoa kua oti te kohi e Ingarangi hei aroha
 ki nga Iwi o runga i nga moutere kua kiia
 ake nei, e £45,000 mano pauna, apiti atu ki
 te moni a Mr Carnegie £1000 pauna, me ta
 te Piriniha o Weeri raua ko tona hoa wahine,
 e £250 pauna, a, kaore ano i tutaki te kohi a
 Ingarangi, ko enei moni katoa kua oti nei te
 kohi; kai te Roore Mea o Ranana e pupuri ana
 kia mutu ra te kohi ka tuku ai ki te Kawa-
 natanga o Wiwi, kai a ia te whakahaere mo
nga Iwi o runga i aua moutere. Ka tutaki i
 konei nga korero mo tenei aitua.


  TE PIRIMIA I AWHERIKA.
  I nga ra timatanga o te marama nei ka u
to tatau Pirimia ki te akau o Awherika, ha-
eretia tonutia e ia te tua-whenua tae noa ia
ki Tiohanapaaka, he taone nui ano tenei, he
waahi karinga koura taimana hoki, ka ma-
hue mai a reira, katahi ka ahu tona haere ki
Piritoria, ki te tino manawa o tenei waahi e
kiia nei ko te Taranawaara, ka tutaki ia kia
Roore Kitina i reira, me era atu kai-whaka-
haere o nga ropu hoia a te Ingarihi i Awhe-
rika, he nui te powhiri a nga ropu hoia i a ia,
me te mihi hoki o Roore Kitina ki tona taenga
a-tinanatanga atu ki  reira, kia kite a-konohi
ia i te whenua i whakapau ai nga taitama o
Niu Tireni, i to ratau mana toa, me te hapai
hoki i te mana, me  te rangatiratanga o te
Emepaea  o Ingarangi, e kauhora nei i runga
i tahoranui-a-tea; he maha nga kupu mihi
kia ia, a he maha hoki ona whakautu, e kore
e taea te tuhi iho, i te kore ruuma o te pepa.
   I kite katoa ia i nga ropu hoia o Niu Tire-
ni nei kei Awherika,  a, tangi roimata iho
etahi i te kitenga mai i a ia, e whanatu ana
kia kite i a ratau, he maha ona kupu mihi i
                                                                                                                                                              
   puaki  atu kia ratau, engari ko tona kupu I
    whakamutunga  i whakapuaki ai kia ratau, J
   "I mud  nei kia manawanui, kia toa, ka tiaho 1
   te maramatanga a ko ake nei." He maha I
    ano  etahi waahi   haeretia ai e ia, kia kite i I
   etahi o nga ropu o Niu Tireni, a, ko tona ku- J
   pu ano  tenei i runga ake nei, ki era o nga 1
    ropu hoia o Niu Tireni.                    I
     Kua  ahu ia ki Keipitaone, era e nui te po- I
   whiri kia ia, a te Kawanatanga me era atu I
   tangata  rangatira o reira, hei reira ia eke ai J
   ki runga tima, katahi ka rere tika ia ki Ka- J
   nana ki te karaunatanga o te Kiingi. E ki I
   ana te "Poohi Nupepa"  o Awherika, ko te I
   Hetana te tangata whakamutunga ki te wha- I
   kaae, kia houhia te rongo i waenganui i te I
   Poa me te Ingarihi, no reira i patua mai ai e ]
   ia tona waea ki Niu Tireni nei "ki te kore e J
   hohoro atu te ropu tua-ngahuru o Niu Tireni I
   era e tureiti, ka houhia pea te rongo i mua o i
   te taenga atu o taua ropu."                I

    HE PITOPITO-KORERO,
     No te Turei te 20 o nga ra o Mei nei i tae I
  mai ai a Teri Paerata, Minita o te Haahi mi-
   hingare ki Papawai nei, tuturu iho ia ki ko- I
   nei hei Minita mo roto i te rohe potae o Wai- 
  rarapa nei hei whakawhaiti hoki i nga more- J
  hu o te kahui i marara i nga ra ka hoki ki tua. I

    Kua  pata te whakaatu a te Tari Rehita i I
  te 31 o nga ra o Maehe 1902, ko te tokoma- I
  ha o nga tangata kai tenei Koroni e noho ana I
  Maori Pakeha e 414,662 nga taane, e 375332 J
  nga  wahine, hui katoa 789,994 ; engari ko 
  te tokomaha o te Iwi Maori ake e 43,143.
  Ko te pikinga ake o te tokomaha o nga tanga- I
  ta, i roto i te koata o Maehe 2,337.

    Ko  te ripoata a Roore Kitina o te 14 o Mei,
  e whakaaatu ana i te maha o te hoa-riri i hi- 
  nga i te Ingarihi, ara, 19 i mate rawa e G i I
  taotu, e 800 rau i riro herehere, e 9 i ata tu- 
  ku ia ratau ki te ringa o te Ingarihi; a, e
  580 nga pu, 15S nga Wekena, e 400 rau nga
  hoiho, e 4,800 nga kau, i riro katoa mai i te I
  Ingarihi enei kua whakahuatia ake nei. Ko  I
  nga tino kai-whakahaere o tetahi taha o teta- J
  hi taha kai te whakariterite i nga tikanga mo I
  te hohou i to rongo, engari ko te whawhai I
  ano kai te whawhai tonu, kia tae atu rano he 1
  kupu a nga  kai-whakahaere kia ratau, kia  I
  whakamutua te whawhai ka mutu ai.      I

    I hopungia  tetahi tangata ki Whiti,  ko
  taua tangata i huna tona ekenga mai ki ru-
  nga ia te Haroto Tima i Ahitereiria, ki te
  whakaaro o nga Pirihi koia tetahi o nga hoa
. o Keniwha me ona taina, o te ropu kohuru o
  Ahitereiria, nana nei i patu te Pirihimana
  me te Owahia o tetahi teihana i reira, i tapa-
  tapahia e taua ropu kohuru nga tinana o
  aua tangata, tahuna ana ki te ahi, e uta ana
  i nga pungarehu ki runga hoiho kaoho i nga
 Pirihi, ka oma te Iwi ra, ka mahue ta ratau
  peeke hoiho ka mau i nga Pirihi te hoiho
  ka tirohia nga utanga o runga, ka kitea ko
 nga Iwi me nga pungarehu o te Pirihimana
 raua ko te Owahia o te teihana. He maha
 nga  ropu Pirihi kai te whai i aua kohuru,
 kaore ano kia mau, engari  kotahi te wa i
 whanoiti ai ka mau taua hunga, mehemea i
 mohio  nga Pirihi, i tupono atu nga Pirihi e
 noho ana i roto i ta uru rakau, kaore i mohio
 nga  Pirihi kei reira e noho ana, ko ratau ke
 kua mohio mai he kai whai enei ia ratau, ko
 te omaomanga  o te Iwi nei ki ro-ngahere,
 kaore i taea e nga Pirihi te whai, no te tiro-
 hanga a nga Pirihi i to ratau kainga i noho
 ra, ka kitea he maha nga pu me nga paura,
 me nga tera paraire, me nga kai hoki, me era
 atu mea i to ratau kainga- mauria katoatia
 e nga Pirihi. He maha nga mahi kino a e-
 nei tangata, he kohuru he whanako hoiho,
 kau, hipi, me era atu mea e hiahiatia ana e
 ratau.  Ko te utu kua  whakatakototia e te
 Kawanatanga mo nga mahunga o aua tanga-
 ta  kohuru, £1000 pauna, ahakoa mate ora
 ranei.

        MAUNGARONGO.
   Kua tae mai te rongo i te 2 o nga ra o
 Hune nei. kua mau te rongo i waenganui i
 te Ingarihi me te Iwi Poa, ara, kua tino mu-
 tu te whawhai ki te pito-whakatetonga o A-
 wherika, he mea ata tuku i runga i te rangi-
 marie me te ngakau mahaki.

   Printed and Published by T.  RENATA.
 Under the Authority of H. T. MAHUPUKU at
 his Registered Office, Main-street, Greytown
            North, Wairarapa.