[NAMA  8, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE   PUKE KI HIKURANGI,   HURAE  WENEREI   31st 1901.  [Wharangi No. 2]
   te kainga, no te whakamatautauranga ia raua
   ka paahi raua mo te eke ki runga ia te Piri-
   tenia Kaipuke, ara, Kaipuke whakaako  o
  to raua tipuna, ki nga mahi Heramana, i
   raro i te whakahaere a Mr Rorehe, he tanga-
  ta matau mo era tu mahi. Katahi raua ka eke
   ki runga i taua Kaipuke ka whakaakona raua
   ki nga mahi poti i te tuatahi, ka mohio raua
  ki era, katahi raua ka whakaakona ki nga
  mahi mo  runga i nga Manuao heteri, (Cruis-
   ing Ship of war) e rua o rana tau ki runga i
   a te Piritenia, katahi raua ka eke ki runga i
  te tino Manuao.  Ko Piriniha Hoori he ta-
  ngata hiahia nui ki nga mahi ahuareka, i
  waenganui ano i a ratau whaka-heramana,
  koia tonu hei whakakoakoa i a ratau i nga
  wa katoa, a, kaore rawa ia e noho ana i te
  waahi i whakaritea mo raua, engari haere
  noa atu ai ia ki waenganui i nga Heramana •
  mahi ai noho tahi ai hoki, heoi anake te
  waahi e whakatapua ana e ia ko to raua wa-
  ahi moenga anake.
    I muri mai o nga tau e rua i ako ai raua
  i runga i a te Piritenia, katahi a  Piriniha
  Hoori raua ko tona tuakana ka eke ki runga
  ia te K. M  S. Bacchante Manuao,  i raro
  i te whakahaere a Roore Taare Kooti, a, he
  taimaha ke atu nga mahi i hoatu ma raua i
  reira, engari he nui to raua kaha ki to wha-
  karite tonu i nga mahi e hoatu ena ma raua,
  ahakoa pewhea te kino, a, te pai ranei o nga
  rangi, he rite tonu raua ki te katoa Le kaha
  ki te mahi. I muri mai katahi raua ka ne-
  kehia ki te waahi mahi o nga pu nunui, he
  roa raua e noho ana ia Roore Taare Kooti,
  n, mau katoa i a rana nga mahi i whakaako-
  na kia raua, mai i to raua timatanga mai a
  tae noa mai ki taua wa. 1 muri mai katahi
  ka rere a te H. M. S. Bacchante ki te moa-
  na, o Metitereiniana, i muri mai i tona kata-
  hi ka rere ki te hauauru o Inia, katahi ka
  hoki mai ka n ki Paa patahi i te ra o te Kiri-
  himete o te tau 1879.
    Ia Hanuere i te tau 1880, katahi a Pirini-
 ha Hoori ka nekehia hei Apiha whakahaere
 i nga tangata o runga i taua Manuao, katahi
  raua ko tona tuakana ka rere ki Meteira ki
 Keneeri,   ki Monote Witio ki Whookarana
 Moutere,  ki Ahitereiria, ki Haina; katahi ka
  hoki ki Ingarangi ma te Huhe  Kanaara,
  (Suez Canal) a i tae ano rana ki Parihitaina
  (Palestine) katahi rana ka hoki tika atu ki
 Ingarangi.
    Ko tenei haere a nga tamariki noi. he hae-
 re kia kite a-kanohi rana i te roa me te wha-
 nui o nga waahi kai raro i te mana o Inga-
 rangi e tau ana. o tenei taha o nga moana
 whanui : ahakoa he tino tai-tamariki rawa
 raua ia raua e haere nei ki te tu-toro haere i
 Koroni  kua kiia ako nei, engari ko te piri-po-
 no me te aroha o nga Iwi o nga Koroni, ki
 te Toroona o Ingarangi, kai te kitea mai e to
 raua tipuna e Kuini Wikitoria, me te nui
 hoki o te whakamoemiti o tona ngakau, mo
 enei tikanga a ona mokopuna e tu-honohono
 haere nei i nga Iwi.  Kaati i tenei taenga
 mai ona kia kite tuarua ano ia i nga Iwi me
 nga Koroni i haerea mai ai e ia i nga wa ka
 taha ki muri, tau ana te maramatanga ki a
 ia me ona Iwi hoki e noho ana i tenei taha, o
 nga moana. Heoi ia raua ko toua hoa wa-
 hine i haere mai ai i Kuinirana (ara ite Koro-
 ni tai-tamariki rawa o nga Koroni o Ahitere-
 iria) he nui atu te mihi o nga Iwi o reira kia
 raua, mo runga i to raua taenga atu ki reira,
 rae te whakahoki hoki a te Piriniha nei i nga
 mihi mo raua, ara i mea ia:— "Ko ta maua
 haere mai he haere mai i runga i te tika me
 te pono, engari he haere mai haere tonu ake,
 ko to mau tino hiahia hoki tenei, tae noa ki
 to maua papa, ko te kite i a koutou, ahokoa
 i oti ko maua anake i kite ia koutou, maku e
 penei atu, ku kite maua me to maua papa
 hoki i a koutou, no reira i hokia tuaruatia
 mai ai ano e au a konei, hei whakapumau i
 te piri-pono me te aroha, i waenganui ia ko-
 utou me Kuini Wikitoria."
   Ko Pirinia Hoori ahakoa haere ia ki whea
 ki whea, hoki tonu atu ki tona matua, me te
 kaha ki te tu-honohono haere i nga Iwi i ru-
nga i te rangimarie me te aroha ; mo te kake
rawa ake ia, e ai ana ana tikanga hei kaupa-
pa mo nga Iwi, e kore rawa e wareware hae- :
ro ake nei.                                    '<
  Me hoki ake ano te whakamarama ki nga
wa   ka  taha ki  muri.  I  te tau 1884, ka
nekehia ia hei Rewhetenana  tuarua, a eke  <
ana ia ki runga ia te H.M.S Kenata Manuao, '.
katahi ia ka rere ki te Teihana o nga Manu-
no i te Raki o Merika, i te tau o muri mai, 
ka. puta ia i te whakamatautauranga, ka
  whakaturia  hei Rewhetenana tuatahi. No
   muri mai katahi ia ka haere ki te Kareti, ka
   kitea he nui atu tona mohio, ahakoa kihei ia
  i tino akona mai i te tuatahi, engari he nui
  ke tona  mohiotanga,  kaati ki runga  i te
  tikanga me ata whakaako rawa nga tamariki
   penei kia tino mohio ai ki nga tikanga nunui.
    Ko te mahi a tona Whaea  i taua wa, he
  haere tonu te mahi kia kite i a ia i nga wa
  katoa, kia tatu ai tona ngakau, i muri mai i
  tenei, katahi  ia  ka  eke ki runga i tetahi
  Manuao  ano, ko te H.M.S  Tereetenoota te
  ingoa i te tau 1886, a no muri mai katahi ia
  ka eke ki runga ia te H.M.S Arikianara, ko
  tetahi tenei o nga tino Manuao o te moana o
  Metitereiniana, i te wa e tu ana ko tona papa
  ko te Tuuku o Etenepara hei Timuaki wha-
  kahaere i nga ropu Manuao o taua moana.
    I te tau 1880 ka whakatungia ia hei kai-
  whakahaere i te Nama 79 Topito Poti, ko te
  takiwa  tuatahi tonu   tenei i riro ai ia hei
  whakahaere i nga Manuao penei te ahua, i te
  wa e whakahaere nei ia i tenei tu ahua Ma-
  nuao, he nui ata tona kaha ki te whakapiki
  i era atu Manuao e tupono ana ki te Aaitua.
    I muri mai i tenei, ka riro ko ia hei wha-
  kahaere i totahi o nga tino Manuao o tona
  Tipuna, ara i te H.M.S Taraahi, a rere ana
  ratau ko ana Apiha me era atu ki te Raki o
  Merika, he tai-tamariki katoa ratau i runga i
  taua  Manuao,  kotahi  tau  ratau ki reira,
  katahi ratau ka hoki Ingarangi, a ka whaka-
  tuturutia" hoki ia hei kai-whakahaere Manuao
  i te tau 1S91. I taua tau ano, ka noho raua
  ko toua tuakana i Tapurana, (Dublin) i reira
  ka pangia ia e totahi Piwa kino. No te tau
 o muri mai, ka riro ko ia hei whakahaere i
 totahi (Tekene Karaihe) Manuao  Heteri, a
 uru ana ia ki roto i nga whakamatautauranga
 nunui, katahi ia ka nekehia hai Kapene mo
 nga Hoia manuao   katoa  o Ingarangi i te
 marama  o Hanuere o te tau 1893, ko toona
 Manuao whakamutunga i whakahaere ai ia,
 ko to H.M.S  Crescent, a no te tau  1898
 katahi ia ka haere kia kite i nga taone katoa
 o nga waha-pu o Ingarangi me Aerana.
   1 te tau 1892, ka huaina tona Ingoa, ko
 Tuuku  o Iooka, ko tetahi ona Ingoa, ko te
 "Earl of  Inverneess, and Baron Killarney"
 ko te powhiri mo te Tuuku kia tae mai ia ki
 Ahitereiria whiti  noa  mai ki enei motu, i
 ma rototia atu i te Kawana o Wikitoria ia
 Hanuere o te tau 1894 : No Tihema o taua
 tau  ano,  katahi ia  ka haere ki Henepita
 Paaka i te matenga o te Kiingi o Ruhia, no
 te tau 1897 katahi raua, ko tona hoa Wahine
 ka haere ki Aerana, ko te wa tenei i paku ai
 to raua rongo ki nga waahi katoa o taua
 Whenua,  kaati tona.
   


 St James
Ruhia
Teenemaaka


 Piriniha Eruera Arapata  Kirihitiana Hoori
Anaru  Pateriki Rawiri.  Kaati ko a  raua


Ingarangi


 Royal Sussex
Hussars Yeomanry Cavalry



  Duke  of Cornwall and York, K.G., K.T.,
   K.P., G.C.M.G., G.C.V.O., Colonel-in-Chief
   of his Majesty's Royal Marine Forces.
     Ka mutu i konei nga korero mo te Tuuku
   o Kaanawara me looka. Ka  huri ake nga
   korero inaianei mo tona hoa Wahine.

   NGA KORERO MO TE HOA WAHINE
     O TE TUUKU O KAANAWARA.

     Ko te hoa Wahine o te Tuuku o Kaanawa-
   ra me looka, he tamaiti tuatahi na te Tuuku
   raua ko te Tati o Teke, a i whanau ia ki
   Kinihingitana Parihi, i te 26 o nga ra o Mei
   o te tau 1867. Ka hoki atu te whakamarama
   ki te kawai mai o te Wahine nei. o te taha ki
  tona matua taane, me tona matua wahine.
     Ko Pirinihehe Wikitoria, i heke mai tona
   Papa ia Kiingi Hoori n, ko tona whaea he
   Wahine na te Tuuku o Teke, a he tamahine
   na Toropuhi Whereeteriki Tuuku o Kemure-
  ti, he tama tuawhitu na Hoori iii, ko toona
   Papa  nei ko Whereeteriki Piriniha  o Weiri,
  a he tama nei hoki ia na Hoori ii raua ko
   Kararaina o Enepehi. Ko  Hoori n e waru
  ona tamariki, e toru nga taane, e rima nga
   Wahine, no muri rawa a Ene.
     Ko Pirinihehe Roera i moe ia Wiremu v ko
  Piriniha o Arani, a he tamahine ano ta raua,
   ko Kararaina, i moe  ia Piriniha Taare, ko
  Pirinihehe  Heneriata, i moe i a te Tuuku
   Ruiha  i te taina o Whereeteriki ii, a i muri
  mai ka whakatungia ia hei Kiingi mo Wuti-
  ma-Paaka, heoi ano  te tama a te Tuuku
  Ruiha  raua  ko tona  hoa  Wahine,  ko te
  Taaku  Arikianara. i paoe ia i a Karautana o
  Hangere, ka puta ki waho ko Piriniha Wha-
  raniha Paora Ruiha Arikianara, i whanau ia
  i to tau 1837, a no te tau 186:3 ka huaina
  tona Ingoa ko te Piriniha o Teke, ara ko te
  Surene Highness, Prince of Teck, a i konei
  ka whanau  a  Pirinihehe Wikitoria Mei 1d
  Kinihingitana Parihi i te 26 o Mei, koi nei
  te tamaiti tuatahi i whanau ki taua Parihi o
  mari mai o te whanautanga o te huatahi a
  te Tuuku o Koneti raua ko tona hoa Wahine
  ki reira, a na ta raua huatahi nei i noho te
  Toroona   whakahirahira o te Kiingitanga o
  Ingarangi, e huaina  nei  tona Ingoa ko
  Kuini Wikitoria.
    Ko tenei e whai ake nei, kai te haere ano
  i runga i nga ritenga o nga Hapu Ariki, a
  he mea  whakahua na nga matua o te hoa
  Wahine o to Tuuku o Kaanawara enei Ingoa
  ki runga i a ia, ara : Wikitoria Meri Akuhata
  Ruiha Oraka Paurini Karautini Akenehi ; a
  no reira i moea tonutanga ai e te Tuuku o
  Kaanawara tona tuahine hei Wahine mana.
  i te moa e haore tahi tonu ana o raua tatai,
  a ko Pirinihehe Meri o Teko hei tino Matua- i
  atua, mo ana mokopuna e haere ake nei.
    He iti nei nga moa o mohiotia ana o te wa
  e Tai-tamaahine ana to Wahine nei, engari
  ko nga  mea e mohiotia ana e te katoa nga
  mea e tuhi iho :— Ko  te Wahine  nei, he
  mea whakaako, ki nga mahi nunui, i runga
  ano i nga tikanga a ona  matua, ara a te 
  Tuuku o Teke raua ko tona hoa Wahine.
    1 mauria ia ki Whoroorena i te mea ka 16
  ona tau, i reira katahi ia ka whakaakona, ka
  tino mohio ia, katahi ka tukua e ona inatua
  kia noho tonu atu  ia i reira, a tipu noa ia
 hei Wahine,  he nui tona kaha ki te mahi i
 nga mea e whakaakona ana  ki a ia ; heoi i
 ranga i tona atahua me tona rangimarie, me
 tona aroha hoki ki nga tangata ; he nui atu
 te whakamihi o nga Iwi o reira ki a ia, me te
 powhiri tonu hoki o nga Iwi i a ia kia tae ki
 o ratau kainga, a me te tino hapai nui hoki
 a te lwi i a ia. He Wahine kaha tenei ki te
 Whakapono,  me era atu tikanga, e hapai ana
 i te Whakapono.
   Ko te hoa Wahine o te Tuuku, he Wahine
 tino matau atu ki te whakatangi Hamoniana
 ki te whakatangi Piana, ki te whakatangi
 Haapa,  a  he  Wahine reo  reka hoki ki te
 waiata. He  inaha hoki nga reo o nga Iwi e
 mohio ana ia ki te korero, a he kaha hoki ia
 ki te haere hoiho, ki te arahi waka, a he nui
 atu hoki tona kaha ki te-purei Roona Tenihi,
 a nana ano i mahi etahi mea whakapaipai o
 runga i to raua Tima i whiti mai nei ki enei
 motu, tera atu te nuinga ona mahi e mohio
 aua ia.
   Ko te wa i Inikeete ai ia kia te Tuuku o
 Kaanawara, no tona haerenga ki Matama Te
 Whoopi, i Ratana Hu. A  no te 6 o nga ra
 o Hurae nei i 8 ai nga tau e moe ana raua
 ko te Tuuku  o Kaanawata.  Ko  to raua
 riingi marena me te riingi pupuri hoki i te
 riingi marena, he mea mahi i te Werehi

     [NAMA 8. O TE TAU  -4]   TE  PUKE KI HIKURANGI,  HURAE  WENEREI   31st 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
  Koura (Welch Gold) ko tetahi he mea mahi
 i te  Kooti Koura, he mea tango mai i roto
  i nga takakau o Kotarani.
   Ka  mutu nei nga korero mo te Tuuku o
 Kaanawara raua ko tona hoa Wahine.
         "Te Pake  Ki Hikurangi.'''
                                              
                Porangahau,
                     Hurae 18 1901.
   He  Panuitanga, kia "Te Puke" kia rongo
  nga rangatira o nga motu e rua o Aotearoa
 o te Waipounamu, tena  koutou i raro i te
 inana o Kiingi Eruera vii, me taana tamaiti
 me te Tuuku o Kaanawara, nana nei tatau i
 whakahuihui  kia kite i tona tinana, i kite ai
 tatau i tera waahi o to tatau motu, mo nga
 morehu  o nga Iwi me ona painga, kia ora te
 Tuuku, nau nei ou lwi i whiwhi ai ki nga
 painga katoa i raro i tou inana me tou ranga-
 tiratanga;  Haere  ra  e hoki  ki  tou Iwi
 tuturu, ki tou tipuna i te waahi ngaro, me
 tou papa i runga i te Toroona o tona Kiingi-
 tanga.
   Na e hoa ma, i hui mai nga morehu ki
 Porangahau  nei, no nga Hapu katoa, i tae
 ki te toru rau, i hai i te S o Hurae 1901, ko
 te take, he mihi aroha  he  poroporoaki ki
 tetahi ope kahurangi kua haere ki te kainga
 tuturu oti atu, e kore e hoki mai, ko tatau e
 haere  atu, he nui nga  mahi  ahuareka i
 mahia e taua huihuinga, ko te Hikaopapau-
 ma te Hapu nui, i tae katoa mai nga Wahine
 nga tamariki nga taane e 40 ratau, he kawe
 mai i te aroha mo Eterina, koia nei te ope
 kua haere nei i nga ra o te Tuuku,. ko Ete-
 rina, ko Meriata ko  te Anewa   kaore he
 pouritangata mo   ratau, e haere ana ki te
 
 kainga.
   E "toru nga-take i  oti i tenei huihuinga.
   1. Ko a maua panui ko Henare Te Atua,
 na te morehutanga o mana matua i whaka-
 takoto ki te aroaro o nga komiti e tona kia
 unuhia, whakaae ana maua ko Henare, oati
 pono rawa maua ki te aroaro o nga komiti,
 paahitia ana e nga komiti o Kahungunu, o
 Rongokako, mo te  Whakamaharatanga-kia-
 Henare-Matua. Ko te tino whakamutunga,
 mau e koro e te "Puke" e mau ki nga Iwi i
 rongo i ana panui, kaa unuhia i runga i te
 rangimarie i te aroha o tetahi ki etahi.
  2.  Moku mo te Mema o Rongokako kia
tu i runga i nga taha e rua, ia Rongokako ia
Kahungunu,  ara ki Porangahau nei, ko nga
komiti i raro ia maua ko Haami Potangaroa
kia kotahi te whakahaere, kaua hei wehewe-
hengia tatau, whakaaetia ana tenei take e te
hui, paahitia ana e nga komiti e toru.
  3.  Ko nga  rarurarutanga o te Hikaopa-
pauma, he Whenua he whare, na te Mema o
te komiti o Rongokako i whakatakoto ki te
aroaro o  nga  komiti, whakahaerea ana i
runga i te ture Rahui, mo te Iwi katoa taua
Rahui, whakataua ana i runga i te ture tahi
marae  wetewete  raruraru, whakataua ana
me mutu   koutou te  mahi  raruraru ki to
koutou Rahui, whakaae ana te Hikaopapau-
ma, paahitia ana. haina ana ratau katoa ki te
Kirimina a te komiti me to ratau Tiamani,
H. Te Atua me te Karaka H. Rupuha.
    H. Matua.
        Mema Kaunihera o Rongokako.

                  Te Parapara.
                     Hurae 8 1901.
  Ki te Etita o "Te Puke" e hoa tena koe
te hapai nei i  te manu ,o Aotearoa me te
Waipounamu,  kia ora  tonu koe kaati nga
mihi.
  Panuitia  atu enei putake  hei titiro ma
nga Iwi o te motu, ina hoki kua tukua mai
nei ma tatau ano e ata whiriwhiri o tatau
mate.
  1.  Ko  te  ora o  te tangata kauaka e
takahia, te ture kua oti nei te paahi mai e te
Paremata i runga ano i ta te ture i kite ai,
ko nga raruraru kino e pa ana ki te tangata
tae atu ki nga marae ki nga whare moenga
me era atu whare e kino ana a roto.
  2.  Mo nga whare moenga, me tahi atu
nga, paru kino me era atu mea kino e kitea
iho ana e te tangata.
  3.  Me whakamutu  te kai Paipa Tikareti
a nga tamariki, timata i te 10 tau hoki iho
ki raro rawa,  ki te  kitea te tamaiti nga
tamariki ranei e kai  ana, ka whiua ki te
moni 2/6.
  4.  Me kore atu te Waipiro ki nga marae
o tenei titiriki o Toko o Ruakukuru, ki te
kitea e haurangi  ana  he  tangata Maori
Pakeha ranei, ka whiua e te Kaunihera 5/-
  5.  Ki te kitea he Maori he Pakeha ranei
 e hokohoko  tahae ana i te Waipiro ki tenei
  tiritiki ka whiua £ 5,, O,, O,, ki te haurangi
 nga tangata e tuhera ana nga whare komiti
  ka whiua £ 1„ O,, O,, ko te Ratapu kauaka o
  takahia.
   6-  Mo  nga  tini Kuri a te Iwi Maori
  Pakeha  ranei, te moni Taake mo te Kuri
  kotahi 1/6.
   7,  Mo nga Hoiho me nga Kau, te moni
  rehita 1/- mo nga Hipi, te moni Taake 1I-
  mo te Hipi kotahi, me mutu mai i te 100
  Hipi.
    8. Mo raihana e te komiti nga Pakeha
  me nga Maori, me era atu ahua tangata e
  haere ana ki roto i nga kainga Maori Pakeha
  ranei o tenei titiriki hokohoko taonga ai, te
 moni  raihana 10/- i roto i te toru, marama,
  me  rawaho  ia i tenei titiriki.
    9. Me  whakatu  he iari taiepa ma tenei
 komiti marae,  hei teeratanga i nga Kau
  Hoiho  me era  atu tini taonga a te Maori
 Pakeha  ranei, ma te komiti e ata whakahaere
 nga putake kua, oti nei to paahi mai  e te
 Paremata hei ture mo te Iwi Maori.
   10.  Mo nga Pakeha Maori ranei e whiu
 Hipi  Kau  Hoiho  ana me era atu taonga e
 whiua  haeretia ana i tenei titiriki, me whai
 paahi, kia puta ai ona taonga ki te haere, ki
  te kore he paahi ka taaputia. ona taonga, ki
 te oma mai he Hoiho he Kau he Hipi heaha
 ranei ka kitea i roto i enei rohe, ka puritia
 kia utua rano ki  te Kaunihera i runga i te
 kore paahi, ki te kitea he Hipi era atu taonga
 ranei i roto i ana Hipi Kau Hoiho ka whina
 aua tangata  £ 20 O O pauna i runga i toua
 tahae.
   11.  Mo te Kereni me te Huia me era atu
 ahua mana puihi, kia tukua mai te mana ki
 to lwi Maori,
   12.  Mo nga Pakeha e haere mai ana ki
 te pupuhi Peiha, me era atu ahua manu i
 roto i enei rohe, ka whainatia e te Kaunihe-
 ra £ 1 O  0.
   13.  Kauaka e tahua he ahi wahie ki roto
 i nga whare runanga ki te kitea ka whainatia
 ki te moni e rite ana.
   14.  Ki te haere noa he Kuri kaore ona
 ariki i runga i nga paamu haerenga kararehe
 Hipi, ka whainatia te ariki nana te Kuri ki
 te moni e rite ana, ki te mate he kararehe i
 taua Kuri, mo   whakarite nga utu ki nga
 kararehe i mate ra, otiia ma te Kaunihera e
 ata whakahaere nga putake.
   15, Me   Taake me Inihua nga whare
 paraki, me era atu  whare a  te Iwi Maori
 Pakeha ranei.
   16.  Mo nga tamariki Poriro, ki te kitea
 te papa me te whaea, ka eke he Taake ki
 runga kia raua £ 2 O O i te tan kotahi.
   17. Me whai Taake nga Pakeha e moe
 ana i nga Wahine   Maori £2 O O i te tau
                       o
 kotahi.
   1S. Ka  whainatia nga  Pakeha  Maori
 ranei mehemea ka patu i nga tini Ika a te
 Iwi, ki nga tangata ia e rawaho ana i tenei
 titiriki.
   19.  Me  mutu te purei Kaari  te purei
 Piriote me nga mahi tuta i waenganui o te
 Iwi Maori, ki te kitea  ka whainatia e te
Kaunihera ki tana moni i whakatau ai.
  20.  Mo nga tamariki whangai me haina
rawa ki te Komiti te tangata, ka whai mana
taua tamaiti ki ona hea, ki te kore e haina
taua tangata ki te Komiti, e kore  e whai
mana  taua tamaiti ki ona hea.
  21.  Me marena nga taane me nga Wahi-
ne i runga i to raua tinana kotahi, ki te kore
e marenatia ka whiua ki te moni £ 5 O 0.
   22. Me   tutaki rawa atu  te hoko a te
Karauna i nga Whenua  Maori, me tuhera te
Whenua   i runga i te tikanga teera, ki nga
Pakeha ki nga Maori ranei.
  23.  Me   tutaki atu te Kooti whakawa
Whenua  Maori,  engari ia ma te Kaunihera
Maori  ano e  whakawa  o ratau Whenua,
ahakoa Whenua Papatupu, Whenua  i riro i
te Karauna.
  24.  Me mana te tangata nona te Whenua
ki te tuku riihi ki nga Pakeha me nga Maori
ano, me whai  mana  te tangata nona te
Whenua me te Kaunihera ki te kii 10 tau 15
tau 21 tau e riihi ana nga Whenua Maori ki
nga Pakeha, ki te Kawana, me nga Maori
ano hoki.
  25,  Mo nga rohe Whenua a nga tupuna,
me whakatau ano i a ratau rohe, me nga rori
haerenga o nga tupuna kia waiho kia tuhera
ana.
  Kaati he nui ano nga putake i toe iho, kei
kapi te Pepa. E  hoa kia ora tonu koe.
                 T. W.  Tiemi.



                                    o
              Mangawhio-
                        Mei 28 1901.
    Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" he
  kupu atu tenei na matau kia koe, mau e uta
  atu enei kupu ki runga ia te "Puke" kia
 rongo mai o matau whanaunga i runga i nga
  motu e rua nei i Aotearoa me -te Waipouna-
  mu, mo tetahi tamaiti rangatira, ko Paapu
  Te Koeti te Ingoa, i whanau i te 5 o Hurae
  i te tau 1882, i mate ia i te 23 o Mei nei i tu
  tau 1901, kua nehua i te 2G o Mei nei, i aha
  mai ona Whakapapa i nga tupuna rangatira,
  ka whakahaerea te Whakapapa i runga i nga
  korero iho a  ona  tupuna tae iho ki ona
 matua, me te morehu kaumatua o tenei hapu
  e noho nei, koia nei nga Whakapapa e whai
  ake i raro iho nei :—
   Ko  Wehenuku.               Taana.
     "  Paikea.
     " Tahupotiki.
      Iratohu.                        
     " Rakatehurumanu.             
    " Tahumuri.
     '; Rakawahakura.             
     " Rakai-whakaata.             "
     " Tuwhaitara.
     " Tamaraeroa.                "
     " Te Ao-hikurangi.
     " Tuahuriri.
     " Te Hikutawatawa-ote-rangi.    
     " Turakautahi.                  
     •' Kaweriri.                     

     " Tuahuriri.                    
    " Te Ruapu.
     "  Tia
      ;' Piro.
     '• Te Koeti Turanga.
    "  Paapu Te Koeti.
   Ko Pouwharekura.             Taana
     " Poheahea.                   
      Mahakinui.                  
     " Te  Kii.
      Porou.                        
    ' Te Umu-Mamaahu.          
     "  Tiraaiahi.
     " Te Kii.
     " Porou.
    " Tamai-Tamiaka.            
    "  Te Whare-Pukio.
    " Te Apahi.
      Kaunia.                      
    " Toho.
    " Te Waipapa.
     " Pikara.       .                  
     ;i Te Koeti.
    " Paapu  Te Koeti.
   Ko Tutewaimate            Taana.
      Mu.
    " Peke.
    " Maakaa.                    
    " Tohu        to mua.
    "  Ringaringa    to muri.
      Tiria        to muri  iho.
    " Paawa       to muri rawa.   
    '; Tutoko.          .            ''
    '; Ripeka Te Koeti.              "
    " Paapu Te Koeti.
            Na Hera Panati.
                 Ara na matau katoa.

    NIU PARANAWIKA WAAHI •
           O KENATA.

   Ka kotahi ano pea tau i naianei te urunga
 o nga Iwi o roto i te Rohe-potae o Niu Para-
 nawika ki roto ki nga tikanga hou.  rie
Whenua   nui  tenei, a he maha hoki nga
Rerewe Kamupene  kai runga i taua waahi ;
e takoto ana i te  Raki-whakatehauauru o
Kenata, engari kaore e whakamahi ana i taua
Whenua.   Ko te mahi a te Kawanatanga o
reira, he riringi tonu i nga whakaaro maha
ki roto ki nga Iwi maha e noho ana i reira,
ara kia haere te Iwi i runga i nga tikanga
ahu Whenua, kia puta ai he hua kia marama
ai ki te katoa,  ehara hoki i te mea e rua
tikanga mo runga i te whakaaro e puta mui
ai he hua o te Whenua ki te tangata, engari
kotahi ano ko te werawera anake.
  Kaati no enei wa tata tonu ka hori ake nei.
katahi ano nga Iwi e noho ana i Niu Para-
nawika ka whakaaro ki runga i aua kupu a
te Kawanatanga, ka  mea  ratau  he tika,
mehemea   ratau ki te haere i runga i taua
tikanga, e kore rawa e tata ruai a Kenata.
  Ko nga  tikanga ke hoki i hopu ai ratau i
te tuatahi, (ara i mua atu ano o te urunga o
taua whakaaro  ki roto kia ratau) ko  nga
mahi kikino katoa e kore nei e puta mai ho
painga i roto, kaore ratau i rapu, a i whaka-
ro ranei, ki te whakanohonoho tangata ki

     [NAMA 8, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE  PUKE KI HIKURANGI HURAE  WENEREI 31st 1901.   [Wharangi No. 4]
  runga ki te Whenua kia whakapaia te Whe-
  nua, kia whakatipu taonga nga tangata, kia
  piki ai hoki te Koroni ki runga.
    He maha ona whakapaparanga i whanau
  ki roto i te rangatiratanga, o Ingarangi, kitea
  iho ana kaore he tikanga tika i ko ke atu i
  te whakanoho tangata ki runga ki te Whenua,
  no reira ka waiho e ia ko nga tikanga a nga
  Koroni o Ingarangi hei tauira mo ona Iwi i
  naianei.
    Ko Niu  Paranawika hoki kai te takoto i
  tetahi waahi o waenganui o Ingarangi me te
  Raki-whakatehauauru o Kenata, no reira me
  waiho ko nga tikanga a Ingarangi hei Rata
  whakaora i nga waahi e haere ana i roto i te
  pouritanga  me  te atarangi  o te hee, a i
  naianei kua tino tata ke atu tenei takiwa ki
  ronga i nga tikanga a Ingarangi i era atu
  Koroni o Ingarangi ake. Heoi ko te tangata
  e kotahi ana te whakaaro  ki runga ki te
  whakatipu taonga, me ahu ake ki te waahi
  kua kiia ake ra.
    E 1d ana a te Hon Taare A. Tawhemira,
  Eitini-Tianara mo Niu  Paranawika, (i 17
  Reta Makete Kanana E  C) e tae ana ki te
  300 ran ki te 400 rau ranei nga tono a nga
  tangata e tae ana ki tona Tari i te wiki, he
  tono ki a ia kia tukua atu  kia ratau nga
  tikanga o taua takiwa, kia mohio ai ratau ki
  nga whakahaere katoa, no reira hoki te Tari
 o Niu Paranawika ka tuku tonu i nga tikanga
  katoa o taua takiwa ki nga kai-tono, engari
 kaore he mea mama, he mea ahua taumaha
  anake,  I etahi rangi ka hori nei, ka tae mai
 nga  whakaata a  te Kawanatanga  o Niu
 Paranawika  ki tona  Tari i Ranana,  he
 whakaatu  mai kua tino kaha te piki o nga
 whakahaere me nga mahi o taua takiwa ki
 runga.
          HE TONO  I NGA TANGATA.

   Kua oti te whakarite ki te Kamupene o te
 "Whanehe Raina Tima," ara ki te Kamupe-
 ne he  inaha nei ona Tima  hou, (e 5000
 mano  nei tanu e haria ana e te Tima kotahi.)
 kia whakatakotoria he raina rerenga mo ona
 Tima  atu i Ranana ki St John Niu Parana-
 wika ; hei huarahi atu mo  nga tangata e
 hiahia ana ki te whakanoho kainga mo ratau,
 i waho atu o nga waahi e tau ana te mana o
 Ingarangi ki runga, koia nei he huarahi mo
 ratau ki reira ko nga Tima   nei, ko te utu
 mo te karaaihe tuatahi ritaana, ata i Ranana
 ki St John Niu Paranawika £ 17 „ 17 „ .0
 mo  te tekene karaaihe ritaana £ 12 — O — 0.
 Ko tenei utu i whakaritea mo  nga ahua
 tangata e rua:— ko nga tangata kua whaka-
 rite mote  haere ki reira titiro kainga ai, a ka
 hoki mai ano ki Ranana noho tonu iho, ka
 noho ano te utu o te Tima ki te utu kua kiia
 ake ia ; a ko nga tangata e haere ana ki Niu
 Paranawika noho   tonu atu  i roto i taua
 Porowini whakanoho kainga ai mona, ara i
 runga ano i te hiahia o te Kawanatanga o
 reira kia noho tonu atu nga  tangata e tae
 ana ki reira, ka neke te utu o  te Tima ki
 runga ake i te utu kua kiia ake ra.
   Te rongonga ano o te katoa i te tono a te
 Kawanatanga o Niu Paranawika, he nui atu
 te mihi o nga Iwi mo te whakaaro o taua
 Kawanatangata, ara o nga  tangata ano e
 hiahia ana ki te whakatiputipu taonga, no
 reira be maha nga tangata kua whakarite ki
te Kamupene o nga Tima mo te haere ki reira,
 me te ki ano a taua Kawanatanga, ki te tae
 nga tangata ki reira, ka ata whakaatuaturia
 kia ratau nga Whenua hei  nohonohoanga
 mo ratau, a ki te pai te tangata e pai ana, ki
te kore, kai te tangata anake te whakaaro,
otira i panuitia ano e taua Kawanatanga, ka
homai e ia nga Whenua e hiahiatia ana e te
tangata e nga tangata ranei, hei whakatipu
oranga mona.
  Ki te whakaaro ake he maha nga tangata
e nui ana te hiahia ki te whakanoho kainga
 mo ratau ki reira hei whakatiputanga rawa
mona,   a mo   ratau; ranei, engari ko nga
tangata rawa-kore he iti nei te oranga e puta
 mai ana ki a ia, me haere ki te Koroni kua
kiia ake nei whakanoho kainga ai mona ; i
runga ano i nga ritenga o te whakanohonoho
kainga.  Ko  nga tangata he oranga tona,
ara e puta mai ana ki a ia £ 100 rau pauna
neke atu ranei kaore ona awangawangatanga,
i te mea he nai tona oranga hei timatanga
mona  ki te whakatipu taonga.
  Ko te tokomaha  o nga tangata o tenei
Koroni, kai raro iho o te 400,000 rau mano,
a ko nga eka e ahei ana hei whakamahinga
ma ratau, 17,000,000 miriona eka.
  Ko te tikanga anake e mohio ai te tangata
            
   ki nga tikanga me nga whakahaere katoa <
   tenei waahi o waho o Kenata, me korero :
   nga pukapuka tikanga o taua takiwa e puta
   mai ana  i te  Tari o  Niu Paranawika
   Ranana.  Ko nga mahi nunui katoa e mahia
   ana ki Hirini, e mahia ana hoki i reira.
     Otira ko nga  mahi   katoa i naianei o te
   urunga o tenei Iwi ki roto i tenei whakaare
   hou, kua  kaha  rawa  atu te piki, i te mea
   kaore rawa i roa to ratau urunga ki roto i
   tenei whakahaere,  a  hei te roanga pea e
   naahi ana  katahi  ka tino piki rawa atu ki
  runga.  Ko nga mahi hanga Tima, Kaipuke
  maitai, me era atu mea pera katoa, ka kaha
   tenei takiwa ki te whakahaere, a ka tino iti
  rawa iho hoki taana utu i nga utu katoa o
  era atu waahi o te ao e hanga ana i aua tu
  taonga.  Ko  tenei Porowini o Kenata  ka
   kaha ki te tu i runga i te paenga o te Waro,
  o te maitai, me era atu taonga e mahia ana
   ki te tiira. Ko  Ingarangi  ka  kaha ki te
 whawhai  ki te whakakotahitanga o Merika,
  ehara i te mea ki reira anake, engari ki te
   whakakotahitanga o te ao katoa.

                  Kairakau.
                     Hurae 12th, 1901.
    Ki te Etita o "Te Puke Ki  Hikurangi,"
   kia Purakau Maika, e hoa tena koe i raro i
  nga mahi  tohu a te kai-hanga, kia ora heoi
  ano nga roihi. E boa utaina atu ra enei ku-
 pu ki runga ki to tatau taonga ki "Te Puke
  Ki Hikurangi"  hei, titiro ma nga Iwi o Ao-
  tearoa me te Waipounamu, ara, i te matenga
  o Meriata Rapaea, i mate ki Porangahau i te
  26 o Hune 1901, ko ona tau ka 58, i haria
  mai e Ngaati Kere i runga i te tononga atu
  a Hoani Rangikangaiho  me ona taaina kia
  mauria  mai ki Kairakau ki tona Urupa, ki
  runga ki tona rangatira rae ona Mokopuna,
  kaati he nui nga Iwi i tae mai ki te tangi ki
  tenei wahine, ko nga hapu i tae mai ki te
  tangi i runga i te ngakau pouri me te aroha.
    ': N'Kere.
    " N'Kurukuru.
    "  N'Whakaiti.
    "  N'Whatuiapiti.
    " N'Hine.
    " Ngapuhi.
    Me era ata hapa.  Kaati he nui te poari
  me te mamae onga ngakau o enei hapu mo
  te matenga o tenei wahine, i runga i nga pai-
  nga o tenei wahine i waiho ake ki t9 ao
  nei ara, te manaaki te atawhai  te rangi-
  marie me to ngakau mahaki  ki te tangata,
  he wahine i mate i ranga i te Whakapono.
        He  waiata tangi mona tenei.
    Tera te koturi au ahi ana ia i teripa o tau
  tari raro ko hoki te pohe, ki taku matua na-
  ka koi whakahapa ki te ao, raki huinga mai
  o aku hoa hara e Meri koheri rawa koeia hau
 ete manawai roto tenei ka iri rangi kei runga
  ia kihei tau iho kia ta miora  tia kia mine
 mai ekaka tonu ana e aite aonewa .
    Haere ra e Meri nga uru rakau kiho kianga,
 ra, kei tatai mai koe tau wehe rawa i taku
 tinana, ehira to kuma te ite pare kura ki Ra-
 ngahau ra kawheahe haerenga hewai ruapo
 kia tangi au te tutahi ata he wairua haere i.
          He  waiata tangi mona.
   Teraia koe Meriata ka wehe i te Iwi kai a
 ia e he whakamaunga atu naku ki te ao ka-
 takawe mairunga o Apiti e tuunoa maira koe
 kia hau ei, ua mate iana koe itu kino te ro-
 kohanga tetaranga, ia taua, e kia mihi ma-
 mao  au kite matua kaia koiparia e tetai piki-
 ta piki rere pikitakina mai rate kawai nauri
 whenua te kawea e te tere tena taka manu
 he manu kaonga noa runa ki te whare te au
 o matariki mate whare pouri mate rahi o te
 ope o te mate e kautere maira kauru pataku
 aroha na .
   He wahine rangatira no Ngapuhi no Ngati
 Kahungunu, na  kia whakamaramatia tona
 taha ki a Ngapuhi.
   Ko  Rahiri.
    " Uenuku.               
    " Kaharau.
    " Taurapoho.
    " Mahia.
    " Tewairua.
    Na te wairua
   " Auwha.
    "  Whakaaria.
   Na Auwha.
    " Te hotete.
    " Te takupu.
    Na Te hotete.
    " Hongihika.
    " Tetakupu.
    " Patuane.



                                     •
o       " Tepuhi.
i   .  " Hana.
a       " Meriata.
i      Na  Whakaaria.
     " Waiohua.
        Tekona.
3      "  Tuhirangi.
      " Honengapua.
      " Honeheke tamaiti.
i
          Te taha kia Kahungunu.
i    Ko Kahungunu.
3      ", KahuKuranui.
       " Rakaihikuroa.
       " Rakaipaka.
>      " Kaukohea.
      " Tutakanao.
     " Kaunohanga.
        " Tahitotarere.
b      " Kahutapoa.
i      " Teikawhaiti.
      " Tuwhai.
i     "  Whareke.
      " Hineiarumia.
       " Hana te harapaki.
       " Meriata Rapaea.
       ". Ngapera Rapaea.
     Kaati mate  rawa ake tenei wahine kua
   whai uri ki te ao. Kaati ko te whakaaro o
   nga hapu, ma ona  uri e hapai ana tikanga
   katoa e mau ake i runga ake nei, heoi ano e
   te Etita kei hoha koe ki te tuku i nga mihi
   mo  tenei wahine me ona Whakapapa. Heoi
   ma  te Atua tatau e tiaki, na to koutou hoa
   pononga  i roto i te Ariki.
                 Hoera Rapaea.

     TE WEHENGA O TE TUUKU I
            AHITEREIRIA.

    I te ra i huri ai te aroaro o te Tuuku raua
   ko tona hoa Wahine 1d te wa kainga, katahi
   ka hoatu nga poroporoaki a te Tai-Hauauru
   o Ahitereiria mo raua.  I muri i tena katahi
   ka waiatatia e nga tamariki kotahi mano te
   Himene, ka mutu ka haere hoki te Kareti o
   taua Ropu Ariki ki te waahi i reira to raua
   Tima,  ka eke  ki runga  i to raua Tima.
   katahi ka hamama te waha o te Tuuku ki te
   rangi ka mea, "Kia  toru nga hipihipi mo
   Ahitereiria" ka  timata hoki  te haere a to
   raua Tima.
     I mua atu ano o to rana haerenga, katahi
   ka hoatu e te Tuuku o raua whakaahua me
   nga tiaki hoki (Cheque) ma, nga Titeketiwhi
   (ara ma nga Pirihi haere wa)  katoa e tiaki
   haere ana ia raua, a ka hoatu e Roore Hope-
   tonu  Kawana-Tianara   o   Ahitereiria te
   pakapaka poroporoaki a te whakakotahitanga
   o nga Koroni  o Ahitereiria mo raua, ara i 
   mea taua poroporoaki:  Hoki  atu ra ki to I
   korua na turanga waewae, ki te waahi i toto 
  mai ai nga, tikanga nunui e hora nei i wae- i
  nuanui i oa Iwi, he koanga ngakau no matau
  to korua taenga mai ki enei Koroni, me te
  rironga hoki mau ma te tama a to matau
  Kiingi atawhai e huaki te tunga o te Pare-
  mata  tuatahi o te paiheretanga o nga Iwi  
  me  nga Koroni o tenei motu ou, i raro i te 
  mana  o te Kiingitanga o Ingarangi; e koro
  e taea e ahau te whakarapopoto atu te nui o
  te mihi me te aroha hoki o nga Iwi noi kia
   korua, i te mea kihei rawa i tino mohiotia e
  matau, era rawa e rite mai i a koe ta matau
  powhiri, i runga i te tuponotanga o te aitua
  ki mua  i tou aroaro, otira, ki o tatau katoa,
  no reira awangawanga ana te ngakau i taua
  wa, kaati na runga i to whakatutukitanga  .
  mai i taua Inoi a o Iwi, koia matau e mihi
  atu nei ki a korua i runga i te hari nae te koa.
    Ko  tenei hoki pai atu korua ko to . hoa ki
  to matau  Kiingi  me to matau Kuini, ko
  te Atua hei awhina i a korua i runga i nga
  ngaru o te moana, a, koia hoki hei tuku iho
  i te maramatanga ki roto ki o korua ngakau,
  a, tie noa korua ki te kainga.
           TE WHAKAHOKI   A TE TUUKU.            
    E Inoi atu ana ahau ki a koe, kia whaka- I
  putaina atu e koe te nui o taku mihi me ta- I
  ku aroha, ki nga Minita me nga tangata ka- I
  toa hoki o roto o  te whakakotahitanga o   
  Ahitereiria, mo runga i ta ratau pukapuka  I
  poroporoaki kua tae mai nei kia maua, he
  nui atu te hari me te koa o taku ngakau mo
  te tutukinga paitanga i a au o te kupu a te
  Kiingi, kia haere mai aa ki te huaki i te tuu-
  nga tuatahi o te Paremata o te whakakotahi-
  tanga o enei Koroni, no reira he nui atu te
  hari o taku ngakau mo te otinga paitanga i
  a au o enei whakahaunga katoa. •
   Hei kupu whakamutunga iho maku  kia  I

[NAMA  8, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE  PUKE  KI HIKURANGI,   HURAE WENEREI  31st 1901.  [Wharangi No. 5