[NAMA 11.]           WAIRARAPA  HURAE  PARAIRE 31, 1903.    TAU TUARIMA.]
 TE PUKE\_KI HIKURANGI
                   [PUTEA]
               

       HE NGAKAU MARAMA.
    Pupuha, pupuha, whakaea, te manawa n
  Rangi, ranui, Rangiroa, Rangitahua Tahua-
  nuku Tahuarangi; e Tu homai te manawa
  ora he ora, ora, ki Tipua, ora ki Tahiro, ora
  ki te whaiao, ki te Aomarama ti heere mau-
  riora, Ka tipu te wai ka ora te wai, ko te wai
  ora o muri  riree, riree, hau paimarire,  ka
  tipu, ka pihi, ka rito, ka rau ka hua, ka toi,
  toinui, toiroa toimatua, toiora, tiheree mau-
  riora, ki te whaioa ki te Aomarama. Haere
  mai, haere mai, nohia nga marae kua watea,
  whakaarahia nga whare mahihi kua horo ki
  te whenua, rauawatia nga waka whakarei,
  nga waka unua nga waka Tiwai, kua pakara
  i te tai pukahu i te tai maranga, taane-kaha
  tia, taane-kahatia, taane-tuturi, taane-pepeke,
  taane-ueha,  taane-uetika, taane-te-waiora,
  taane-nuiarangi, hapahapainganuku hapana-
  paingarangi, piere-te-rangi i runga matata
  te tatau-o-tawhaki nui a Hema, pupuri taa-
  whi ki te toimau, te ara tukutuku pungawe-
  rewere, waiho atu ia karihi te Toi Taaepa,
 amohia ki runga i te pakihiwi, a, Tokohuru-
 nuku a Tokohurangi nga toko a Taane i we-
 hea  ai a Ranginui raua ko Papatuanuku,
 ka whiti mai te maramatanga ki a raua hua,
 heke ana te awha hei whakamakuku i a Pa-
 patuanuku hei ora mo a raua hua.
   Tenei te koa te maaha, te  paua nei i te
 ngakau pouri ki waho o te hinengaro, te tu-
 ku nei i te manawareka hei papa tuhituhi
 ma te hunga tamariki, ma ratau nei e takahi
 atu te matuaiwi o te 70 me te 80 tau, e tu
 mai ana i mua i o ratau aroaro.
   Ka  kitea i konei te mahi pai a te hepara o
 te kahui, e kore nei e piki ke ma runga i te
 taiepa, engari ka tika ma te kuaha, kia ma-
 rama ai te katoa, ina whiua te kahui kia ta-
 ua, e mohio ai ia kai te ora kai te mate, kai
 te piki kai te heke, ki te mohiotia e te hepara
 pai, kai te heke te kahui ki raro ka tere tana
 kawe i taua rongo kino ki tona ariki rangati-
 ra, ka whakahau atu taua rangatira ki tona
 whare huihui, kia tirohia taua aitua e tipu ai
 ano te kahui ki tona tokomahatanga,
   No te tau 1896 ka taungia te Iwi Pakeha
 me te Iwi Maori, puta ana te whakaatu i ta-
 ua tau ano, kotahi mano me ono raa me ona
tekau te hekenga o te Iwi Maori ki raro, puta
ana nga whakaatu a nga Nupepa Pakeha me
 te reo korero, kai te heke haere te Iwi Maori,
ki te mate, penei tonu i nga taunga katoa e
heke haere tonu ana te kaute o te Iwi Maori
ka hangaia tenei rongo hei ngakau pouri hei
manawarere, hei tumatatenga, hei ngetengete
hei haku ma "Te Puke Ki Hikurangi" i enei
ra ka hori ki muri, me te marara noa o ana
kupu, i runga i enei take, ohorere ana mai te
waimarie te ngakau tatu.
  No te tau 1896 tae mai ki te 1901, ka o
nga tau, ka taungia ano te lwi Maori i tenei
1901, puta ana mai nga hua o te Iwi Maori
« toru mano me ona rau me ona tekau, ki te
   mea he tuturu tenei tatau tokomaha o te Iwi
   Maori, kaore i tawhiti atu i te Iwi nga mahi
   pai, kai te titiro iho te tika i te rangi, kai te
   t pu te pono i te whenua, i runga i tenei
   whanau hooutanga o te Iwi Maori, ka whai
   i tenei kupu nui ko ratau i mate kaa ora, ko
   ratau i ngaro kua kitea, tena patua te kuoa
  momona  a te kaa, hoatu he huu mo nga wa-
   ewae, hoatu he mohiti mo tona ringa, patui-
   tia aratakina Ui te kaari o nga puawai o ta
  tau manakohanga mai, kua tutaki te mahi
   tohu me te pono, kua hongi kia raua te tika
  me  te rongomau.
    Te Iwi, ki te pumau tenei hua e 3000 mo
  te 39000 mano tangata Maori i roto i te 5
   tau, kua pihi, kua tipu, kua rau, kaa hua te
  Iwi, e 39000 mano, te kaute tuatahi 3000
  nga hua, ka huia ka 42000  i roto i tenei 5
   tau kia, haere tonu tenei waimarie me tenei
  3000 mano  hui i roto i nga 5 tau katoa e tu
  mai nei i mua i te aroaro kia heke tonu mai
  tenei whakatipuranga kia tuturu kia man, e
  9000 mano i roto i nga tau 15, te 18000 ma-
  no i roto i te 80 tau, rae waiho ko te tau
  1901 hei timatanga mo tenei hua haere ake
  nei, ki te mea koia tenei te pihinga o te rito
  i maroke nei kaati ano, maana e tapiri mai
  ki tona aroha tuturu, pono tika, kiingi, hei
  arahi i tona Iwi e pohau haere nei i roto i te
  atarangi o te mate, i runga i nga kare o nga
  wai, me nga tuawhenua i haerea mai hei e
  te Iwi Maori i tawhiti-pamamao  i runga i te
  aho pungawerewere.
    Ki ta matau nei whakaaro tika pono, me-
  hemea i ata whakamaramatia e nga kai tatau
  i kitea ai enei hua 3000 mano, ko tehea taha
  ra o nga  motu  nei i kaha  te tipu, ina
  hoki ko te Tairawhiti ko te Taitokerau ko te
  Taihauauru, i rite kotoa ranei te tipu o nga
  tawaha e toru nei, mehemea kai te rite kua 
 pai, mehemea ranei ko te lwi Awhekaihe kai
  te tino piki te tipu, na kia mohio te katoa,
 ko te Waipounamu  ranei kai te piki ko Ngai-
 Tahu  kia tirohia ai nga mahi a te tawaha i
 piki ai, kia hui tahi ai ki te ohu i te marae,
 mehemea  kai tetahi Iwi te whakahaere i tipu
 ai tona hapa Iwi ranei, koia tera nga mahi
 ma te katoa, otira, kua marama i tenei wa.
   Kua tu nga pa whakaora e 20 tekau kai
 runga i tenei motu i Aotearoa, hei pi tuwa-
 tawata mo nga mahi pai, hei pana atu i nga
 mahi kino, hei whakatipu i te tangata, hei
 hapai i tenei toru 3000 mano i puta mai i
 roto i te kuhu noa i te rapa noa, katahi ka
 tino marama te haere atu a te Iwi ki te wha-
. katipu, kua whai pakiaka, kua tu mai to ta-
 tau Kawanatanga nei tuara mo nga mahi a
 te Iwi Maori, hei tohutohu hei pupuri mai i
 te Ture, koi tapahia porokeretia e te ngakau
 hikaka e te ngakau-whakaputa-ke.
   Tenei nga tangata a nga-Iwi i tuku mai
 ai id te kawe mai i o ratau hiahia ki te Mi-
 nita mo te Iwi Maori, maana e pupuri, maa-
 na e tuka ki to ratau huihui i roto i o ratau
 whare e rua e tu mai nei i Poneke.
   Te Tairawhiti, te Taitokerau, te Taihaua-
 uru, manaakitia te Kawanatanga e tu nei i
 tenei wa, takoto atu, te po, te po, maana e
 whiti te ra i roto, hei taanga manawa mo a
 tatau uri, ma ratau e takahi tenei wa haere
 ake nei, ki to ratau mutunga mai ka haere
atu i o ratau uri, kia u enei tikanga e rua
  kua iri nei ki runga i te whata a te Herunga,
  me  haere tahi ano enei kupu e toru i a ratau
   te kaha, te mohio, te tupato, hei tapiri ki
  nga tikanga e rua kua iri ki te whata, ko to
  ratau whakapono hei manawa mo a  ratau
  mahi;  hoea nga waka e rua kua oti nei te
  rauawa, kua takoto nga hoe, kua mau ki nga
  ringa o te kaha o te mohio o te tupato, kua
  tukua ki te wai.
    "Kaunihera Maori Marae Kiore" ka tohia
  nei e au tona ingoa tapu, ko Taakitimu waka
  o Rongokako me tana tama me Tamatea-mai-
  tawhiti, Tamatea-pokai-whenua. Tamatea-
  tapahi, tona atua ko Uenukurangi, tana ta-
  maiti ko Uenukutiti, i whanau mai i te wa
  hine a Tamatea ia Iwi-pupu, no mari mai
  ko Kahungungu-matangirau na Tamatea.
    Ko Uenukutiti, ko te tamahine a te atua
  o Tamatea, he mea maka, e Iwi pupa ki te
  moana, ka mauria e te Petipeti e te Ranga-
  hua ka taakaia ki te rimu, ka whakatipuria
  ka kaumatua, ka. makaia mai ki uta e ona
  mano tini tini o te moana. Ko Kahungungu
  matangirau na Tamatea, ko nga putake enei
  o Ngaati-Kahungungu me era atu Iwi, kai
  runga i nga motu e rua o -Niu Tireni.
    Ko te ''Kaunihera. Whenua" me tohi tona
  Ingoa ko Horoutu, he Ingoa tuarua tenei no
  Taakitimu, e ai ki ta nga kaumatua o tenei
  pito o te motu nei i korero ai, waiho iho ki o
  ratau uri i muri nei, kua rongo na ano e kiia
 ana e Ngaati-Porou he waka ke ano a Horo-
  uta.
    Ka tika ra tatau kia tohi i nga Kaunihera
  e rua nei, hei Ingoa mo o tatau waka, hei
 pupuri i te whakamaharatanga ki nga waka
 o nga tipuna i hoe mai ai i tawhiti pamamao.
 he taonga enei e haere ana e kore e muta
 mehemea  ka rite te hoe. Engari ka taupa-
 tupatu nga-whakaaro o nga kai hoe, e kore
 e ata whakarongo ki te tangi o te reo o te
 kai-hautu o te waka, ka heke ki te waha o
 te Parata, ma, te mohio anake e hoki ake ai,
 ka makere ata nga mea tuatahi.
   Toroa-ee, Toroa whakapai-tangata, Huia
 ee, Huia tangata-kotahi, Kaka-ee, Kaka koa-
 ri mai i tawhiti, ahaha, e kawhiri kawhiri
 rawa aku ringaringa aku waewae, koua riro
 ia huuhuu, kona riro ia haahaa, koua riro ia
 rewharewha, tenei ano au te kuhu nei, kau,
 kuu, ka puta kai tua tokorua putahi.
   Kohea kohea tera maunga e tu mai ra ra,
 nuku noku mai, neke neke mai. ki taku tau-
 aro pupuri ai, ahaha, kia mau te pupuri, kia
 mau te pupuri, kia mau te pupuri, e ko Ru-
aimoko  puritia tawhia, kia ita aaha kia ita
 kia ita.
   Kia kuutia au ao, kia wherahia au  au,
 kia rere atu te kekeno ki tawhiti titiro mai
ai aue-aue aue-ha, aue aue aue-ha.
  Na  e te hunga tamariki aroha kia u, kei
taea te whakakorikori, kia nui nga  naahi i
nga wa  katoa, e mohio  ana hoki koutou
ehara i te moumou   to koutou mauiuita-
nga i roto i te Ariki, nana nei koutou i wha-
kangakau  nui, ki to o kutou karangatanga i
roto i o koutou Kura, hei rama whakamara-
ma i mua i o koutou aroaro, hei Honore mo
koutou matua, nana nei koutou i tuku atu
ki te hopu i nga reo hoou o  tenei wa, hei
Kororia mo te Iwi, hei pai ki nga tangata Iwi
ke, e noho nei a ratau tamariki hei hoa ta-

   NAMA 11 O TE TAU 5] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE PARAIRE 31.1903. Wharangi No. 2
    kaapuhi mo koutou me a kotou uri, tohea
    kotahi ano te Wairua hei tuha mai ki roto i
    a koutou, ahakoa wehewehe noa o koutou
    tauranga, nana ano i wehewehe kia whai
    whakaaro ai ia mo ana kupu, kua oti te tu-
    ku ki te ao katoa, koia tonu hei tuha ki roto
    i nga ngakau o aua turanga wehewehenga.
       .;          Minita.
            Mahi.
               Kupu-whakaaro.
              Kupu-matau.  
               Whakapono.
      •         Mana-whakaora.
               Merekara.
       ;           Poropiti.
            Matauranga ki nga Wairua.
               Nga  reo ke.
                Whakamaoritanga i nga reo.
      Koia tenei nga take e whaia nei e nga Iwi
    katoa o te ao, kua inu i tenei Wairua nana
    nei. enei take, hei tuha maana kiia tangata,
    kiia wahine, kiia taitama, kiia taitamahine,
    ko nga pakiaka tenei o te matauranga, ko te
    putake o nga kura e akona nei e a tatau ta-
    mariki, me a tatau tamahine, kia riro mai
    tetahi o enei tuhanga ia ratau, he pai kia
    riro mai anei pakiaka katoa, taki kotahi, ta-
    ki kotahi ko te whare o enei kupa i runga
    ake nei, kua whakaaria mai. e te Ariki i
    tana kura whakaako ia Pita raa, i ako ai ia
   i tenei kupu kia ratau, i runga i to ratau
   hiahia ki nga mea o tenei ao. Matua rapua
   e koutou te rangatiratanga o  te rangi, ka
   kitea, ma to koutou matua e tapiri mai o ko
    utou hiahia, ki te aha ki te aha.
     E nga taitama me ngo taitamahine, kaore
   i akona ki nga kuri a te Pakeha, he kura
   ano a koutou kai roto i o koutou ngakau, kai
   te tipu tahi i o koutou tinana, koo koutou ko-
   nohi hei titiro atu ki nga mahi a te hunga
   o koutou i tae ki nga kura, a ratau  naahi
   pai, e tipu ai o ratau tinana me o ratau ma-
   hara, koo koutou taringa hei whakarongo, ko
   te ngakau hei wehewehe,  hei  taatari hei
   paihere i nga mea e tika ai tou whare katoa.
   Ka eke tenei ki runga i ta nga kaumatua i
   korero ai, kia kaha ki te kuhu i a koe, he
   kupu iti tenei ki te mahara iho. engari ki te
   whakaritea e tetahi ka kitea he kupu nui noa
   atu, kuhu, kuhu noa ake, ka whiwhi, ka ra-
   we, ka ranea, i kuhu atu ki roto i te mate;
   whiti ana te ra i tua, i kuhu atu ki roto i te
   pouri kerekere, noho ana mai he tangata i te
   ao marama, kuhua o ringa ki te oneone ka
   whiwhi; kuhua o rawa ki te kete ka ruru,
   ka toe mo te wa o te hotoke, he nui nga
  hua  waimarie o tenei kupu iti a nga kauma-
   tua, kuhu.
     Whakapiki, ara, ringa-whakapiki, he kupu
  kino tenei ki nga kaumatua, ko tona whaka-
   maoritanga, mangerehonia, takarore, parore,
  pahau, kaewa-whenua, he mate te mutunga
   iho, ki tona tinana ano.
    Makamaka,  whakarei; e rua enei kupu
   kotahi ano ia tona tikanga, he kupu kino ki
  nga kaumatua ki te makamakaia noatia te
  kumara, te aruhe, te manu, te kiore, te ika,
  ki te tahora, ki roto i te wai whakarei noa
  atu kaore e kawe  ki te rua, ki te tahaa, ki te
  pataka, ka hee ki to ratau ture, ka mate, ka
  tau tenei kupu a ratau, whakama, ka titiro
  atu nga konohi ki te hunga i mahara, ki te
  atawhai i nga hua o ratau na ringa, e kai
  ana i te wa o te Takurua, ka hoki te mahara
  ka tau mai te whakama tika pono, whiti noa
  ake i tetahi tau, kua tangohia mai e ratau ko
  te tupato, ko te mohio hei hoa mo to ratau
  kaha, hei whakahoro atu i to ratau whaka-
  ma, ko tenei kupu ko te whakama,  he kupu
  nui whakaharahara ki te Iwi Maori i mua, e
  tino tukua ana ma te tupato e tiaki e herehe-
  re e pana rawa atu tenei kupu, whakama.
    E nga kaumatua, e te Iwi, e nga rangati-
  ra, ata tirohia atu nga kupu a nga taitama,
  e whakahaere nei mo te Iwi.
    E nga taitama ata whakaaroa nga kupu a
  nga kaumatua, he roa to . ratau wa e mahi
  ana nao nga tikanga mo koutou me a koutou
  uri, ma koutou hoki e takahi atu te maatua-
  aiwi roa e takoto mai nei i mua i o koutou
  aroaro tena hoki koutou e penei me nga ka-
umatua o tenei wa, ko tenei Ingoa ko te ka-
 umatua  e whai ana i te tinana i nga taa ka-
  toa o te oranga, ko te taitamarikitanga e
 hoki whakamuri ana i roto i te oranga roa o
  te tinana.           
   Ko nga kaumatua whai kupu whai whaka-
 aro, e Kurangia ana e ratau a ratau mahi,
 me a ratau whakaaro, ki te whenua ki te ta-
 ngata, ki te tikanga me nga mahi, te mate
 te ora, he mea kite tonu e o ratau kanohi, he
 mea whawha e nga ringa me nga koikara ka
 waiho te mate hei tino Kura whakatupato i
   te hinengaro, engari ko nga kaumatua e riro
i   nei i te reo kore hua, pehia ata me pena
    ano te tikanga mo nga taitama. ko te tanga-
>  ta kua roa e tu ana e whakahaere ana i nga
    tikanga mo te Iwi, kaa kaumatuatia ki roto
    i nga mahi, ata tirohia ata o koutou, he ku-
    pu tika tana ta ratau ranei.
      Whakaotia  nga  kupa ae ae, titiro atu ki
   te whare o nga kaumatua, ke mea wehe e
   nga tikanga, ko te whare tamariki me  te
   whare  koroua, hei whakaoti i nga tikanga
   hei mana mo nga mahi, o te whare tamariki
   e mahi nei.
      Kaati e nga taitama me nga koroua te
    whakaputa-ke i nga mahi ki roto i te maua-
    hara, me te ngautuara, engari whakaotia ki
    runga i te tikanga kua pai, kaati te whaka-
   rongo ki nga tohutohu a o tatau hoa Pakeha,
   e mea nei ka mate tatau i o tatau whenu-
   a i nga ture kua ara nei mo te Iwi Maori o
   tenei Kawanatanga ; Kaunihera whakahaere
   whenua, kaua e whakarongo atu ki a ratau
   korero, kaore tatau e mate e pehea ranei i o
   tatau whenua, me o tatau tinana. E. kore
   tenei Kawanatanga e hanga i te ture hei pa-
   tu i te Iwi Maori, e whakawhiti ke ranei i te .
   whakahau a te Kuini Wikitoria kua waiho
   nei hei oha ki runga ki nga Iwi e rua me to
   raua Kawanatanga. Maana Minita o tona
   Kawanatanga e ata titiro e ata whakaaro i
   runga i te rangimarie, ha ture hei whakaha-
  ere i nga toenga whenua o te Iwi Maori, na
   ratau nei ano i tuku i te ra e whiti ana ki te
  Iwi Pakeha hei painga mo nga Iwi e rua.
   me nga moutere o Niu Tireni, hei hapai ake
   kia tairangi ki runga kia kitea mai ai e nga
  motu  i raro i te mana huihui o te rangatira ta-
  nga o Ingarangi, hei hapai ake hoki i te Iwi
   Maori ki te tuatahi me te tuarua.
     Waiho atu nga korero nunui  ririki puru-
  taringa a nga boa Pakeha me nga hoa Maori,
  kaiti pea he wa whakarongo ko enei takiwa
  ka mahue ki muri, me okioki te Iwi ki runga
  i nga tikanga kua oti nei i te tau 1900, e noho
  nei te Komiti whiriwhiri i Paneke mahi ai, i
  runga te ngakau mahaki me te ngakau tatu.
    Ahakoa kimi matauranga koe e te tanga-
  ta, i te rangi i te whenua i te moana kaore
  koe e whiwhi, engari ki te kaha tonu koe ki
  tau kimi pohau noa, ka tangohia te whare i
  tukua mai nei ma ana Minita e whakaoti ka
  nui atu hoki fee aue me te tangi.
    He tokomaha nga Pakeha ngakau aroha e
  korero ana, he pai rawa atu te "Kaunihera
  whenna Maori" he ora mo nga uri kei roto,
  engari ko nga Kaumatua o tenei wa e kore e
  kite i ona painga, ka mau te whenua mo nga
  whakatipuranga o nga uri me nga taita ma
  o tenei wa, ki te takahia tenei, a ka whaka-
  rongo te Iwi ki te reo o nga Kai-whakamaori
  rae nga Roia Kooti whenua Maori, katahi ka
  tino he, pai atu ta te Kawanatanga hoko i
  nga whenua Maori, ka tuturu kia ia katahi
  ka huakina mai te tatau kia tomo atu nga
  Iwi e rua Pakeha Maori, ki te riro ma te hu-
  nga e whakahe nei e hoko ana whenua Mao-
  ri, ka tutakina te tatau kia ia anake, tena
 ko ta te Kawanatanga hoko whenua, mo te
  Iwi katoa, ma to te Iwi Maori ngoikore ano ka
  kore ai e whiwhi, otira he nanakia a Ngati Po-
  rou, e 24 mano eka whenua a te Kawanata-
  nga kua riro mai kai te mahi te kaha, hei
  takanga kararehe, hei hinu whakawahi mo
 nga wiira o tana Wekena, hei whakangawari
  i nga kakahu o ana hoiho, ngari, ngari, hoki
  ngi tai-tama o Wairarapa, ko a ratau na ta-
 waha whenua no te Kawanatanga me nga
 Pakeha  noa iho, na te kaha i tiki atu ka
 whiwhi ka rawea ka ranea,
    Te Iwi tenei te noha nei i Poneke te Ke-
 miti onga kaumatua me nga tai-tama, kai
 te ata              marie i nga pohatu karaa Rangi-
 toto, o nga huanui haerenga o te Ture whe-.
  nua, kai te ata titiro marie i te ara tika, e
  taea ai te tomo te pa kaha, i reira te kai tuhi
 o enei korero e titiro ana ki te mahi a  te
 Komiti me te Minita Maori, te Paremata i
 ona ruuma, kaore nei e taea atu i nga tau
 mahia ka taha nei ki mari, na wai tenei mahi
 na te Ariki o te kahui kai te waahi ngaro e
 titiro ana mai, engari ko etahi e nga Kauma-
 tua me nga tai-tama kui muri o nga tuara o 
 tenei papanga i Poneke nei, e whakapuehu
 ana i nga huanui, e tutaki ana i nga puna 
 mo te kore tikanga noa iho, tenei pea me
 titiro ake ki te tau o te kapa koura o te Tai-
 rawhiti 1903, ki te penei, e kore ano e taea
 te neke taua kapu koura, i ranga i tenei ha-
 ere, me noho  rawa ki runga i tenei kaupa- I
   pa, taau rourou, taaku rourou, taau kupu,
  taaka kapa, toou mamae, tooku mamae, toou
   ringa, tooku ringa, toou Ihu, tooku ihu, he
  marenatanga tino tika tenei, ka whanau mai
  ngatamariki kotahi tou te Ingoa ko te ra-
  ngimarie anake, ahakoa kotahi mano nga
  tamariki.
     Kauaka tenei e tangohia, toou ateate ki   
  tooku ateate, toon tuara, ki tooku tuara, toou 
  hemihemi, ki tooku hemihemi, ou konohi
  titiro ki te Weeta,  oku-konohi   titiro ki te
  Uta, e kore tenei marenatanga e whai-hua
  pai, hei tika mo te Iwi hei pai mo nga tama-
  riki, hei pae urunga mo te hungaiti mo nga
  pani.
   Kaati a tuhituhi i o koutou ingoa ki roto
  ki nga Pitihana tekateka noa, i runga i nga
  whakaaro hikaka o etahi e taku ana he wha-
  kararuraru noa, koi puta nga mahi pai e ora
  ai te whenua me te tangata, e tipu ai te Iwi
  ki ranga ki toona pai me tona honore i roto •
  i nga mahi atawhai a te Atua nana nei i
  hoko.
    Te Tai-rawhiti hopukia tikatia te mahana-
  tanga o te ra puta i roto i te matotorutanga
  o nga kapua o te rangi, he ra mokopuna, he
 tamaiti i whanau  mai i roto i te roimata,
 me te aue nui i runga i nga moana whanui,
 kia mahara kia Wi Pere me  tana kupu, he
  Kaumatua he koi te mahara me te hinenga-
  ro kai ko, kai ko, kai runga i te motu, kai
  roto i te whare he u be kaha, kua puta ki
  waho, kai te whakaaetia e te tokomaha, ae,
 ae, amine.
    Tirohia atu te Minita Maori me ana tika-
 nga, aua e hohoro te whakahe, kua mahia
 hoki tena mahi te whakahe, te kore e titiro e
 whakaaro  marie ki te kupu tona putanga
 mai he kore noa iho. katahi ka rahi ake te
 reo aue ; i tenei wa me whakaaro marie,
 ehara tenei i te taware i o koutou tinana me
 o koutou whakaaro, engari he whakau i te-
 nei kupu  pai, whanau hoou, i roto i nga
 hiahia taikaha, kaa oti hoki koia te upoko
 mo te Iwi Maori, kua whakaae katoa ae, ina
 hoki kaore he pitihana whakahe  a te Iwi
 Maori Pakeha mo tona turanga ; he kaha
 rawa te pooti mai a ona Iwi, i tu ai hei me-
 ma Paremata tae noa ki tona karangatanga
 hei Minita whakahaere mo te Iwi Maori, tu-
 turu tonu te whakaaro o te Iwi ko Timi Kara
 te Minita Maori, me te haere o nga hiahia
 kia ia.
   Me whakaaro hoki i tu te hui nui ki Roto-
 rua, tokorua rawa nga tangata, ko te Tuuku o
 Kaanawara, ko te Minita  Maori, ki te puta
 i nga reo katoa i hui i ki Rotorua ; ehara i te
 mea rongo korero, be mea  kite tonu e nga
 konohi tokomaha, hei homai i tenei whakaa-
 ro koia ano be nui te pai o te Iwi ki io ratau
 Minita, ma  te Minita e whakaoti nga mea
 katoa i roto i taua hui, ahakoa he aha he aha
 tona hoa naahi, ko te Komiti ano e noho mai
 nei i Poneke, kaore rawa he Iwi he hapu he
 rangatira i whakatuma, rangimarie noa iho
 ki te Minita me ana tikanga katoa, koia te
 upoko o tena hui, e kore nei te kai tuhi e ki-
 te atu ano i tetahi hui pena te tokomaha o
 te Iwi Maori ki te waahi kotahi, me te rangi-
 marie o nga mahi, me te whakarite tonu o
 te Iwi i nga tohutohu a te Minita me ana
 Komiti, pai tonu ki ta te kai tuhi titiro te
 ngawari te ngohengohe te humarie te wha-
karongo te whakapai o te Iwi, ano he tanga-
ta kotahi i roto i te ruuma i te peeti moenga
i tae nga ahua tangata katoa o te Iwi Maori
ki taua hui ahakoa mano mano kotahi tonu
te kara, luniana, i raro katoa i te whakahae-
re a te Minita maori.
  He aha ra i penei ai, i marara ai nga wha-
kaaro i te hokinga mai ki nga kainga, te
waiho ai tenei tau ki te Minita Maori anake
me ona hoa Minita me le Pirimia, ka tu mai
te Iwi me nga  kai hautu, kia puta mai ta
ratau whakaotinga, katahi ka marama ki te
katoa te tika me te bee, ka kitea kua hee, e
ta katoa, katahi tou te reo puta noa puta noa
katahi te Iwi ka tono ki tetahi tau ma ratau,
e marama ana hoki kai te Iwi tou o ratau
whenua e pupuri ana, e kore e tukua e te Ture
kia makaia, kua puta hoki te here whenua
Maori.
  E nui ana te mahara o te kai-tuhi ki nga
kupu poroporoaki a te minita Maori, ki nga
Iwi katoa i hui ki Rotorua, i roto i te teneti
nui o Ngaai Terangi, i ki a roto tu  noa a
waho, kai te puritia aua kupu e te Kai-tuhi,
tena tona wa e puta ai.
  Kai te mahara te kai-tuhi ki nga kupu
whakahoki a nga rangatira mo nga kupu a
te Minita Maori, he ngawari he rangimarie

      NAMA 11 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE PARAIRE 31 1903 Wharangi 
    Arawa



       Kai te mahara te kai tuhi ki nga kupu
     whai tikanga katoa a  te Tuuku  me te
     Minita Maori, me nga rangatira o taua hui,
     ko enei nga mea e taki mo roto i nga tau
     maha, ko nga takaro i mita i te aroaro o te
     tama a te Kiingi me tona hoa wahine, kua
     mutu era kua oti pai, he tote mo nga tinana
     tangata i roto i taua hui, hei kumekume i
     nga  uaua kia rite ki te karetao.
       Kai te tino mahara nui te kai tuhi o enei
     korero; ki te toha whakahonore e mau ana te
     tuhituhinga me nga ahua i runga, me te tau,
     he mea pupuri e ona koikara rangatira Ariki,
     he mea ata tuka ki roto i te kapunga o te
     ringaringa katau o te kai tuhi, he mea i he-
    ke mai i toua manawa, aroha, tika, pono,
    hei whakatutuki i te aroha atawhai, a ona
     tipuna rangatira Ariki i tukua mai ai ki te
    Iwi noho wareware, ko te whakapono, ko te
     Tiriti, ko te Kura, ko te Kai, ko te Ahi. ko
    te Kaha, ko te oranga kore whakawehiwehi,
    ko te rangatiratanga uhi ki runga i te hunga
    iti, ko te whai rawatanga, ko te whare.
      Kai te mau  tonu te kakara, te reka, te
    nui whakaharahara o te toronga mai o tona
    ringa tapu, ki te whakatutaki ki te ringa
    katau iti o te kai tuhi, hei here i te whaka.
    maharatanga ki roto i te hinengaro, mo nga
    tau o te oranga, i hariru ringaringa i te 15
    o nga ra o Hune, i te tau o te Ariki, kotahi
   mano  e iwa rau kotahi, 15 1901, me waiho
    tenei tau te tahi, hei No. 1 ki te kai tuhi.
      Kai te mahara nui te kai tuhi ki te tekau
   matoru 13 o nga ra o Hune, he ra nui wha-
   kaharahara te heke iho a te awha i te rangi,
   heoi kihei i maharatia  e  nga  Iwi  i te
   kaha o te manaaki e toko ake ana i roto i te
   ngakau.  Whakarongo  ki nga tohutohu a te
   Minita Maori me ona Komiti Maori iti nei
   te take kua riro ma te Iwi tonu e too te wa.
   ka o te Tuuku me tana wahiae me ona hoa,
   ki te whare hei taunga atu mo raua me o
   raua Pori ; i tungia tetahi tatia tetahi o te
   matuaiwi whanui, atu ano i te whare hei
   taunga tae noa ki te  papa o  te tereina, i
  waenganui i nga hoia eke hoiho o Wairarapa
   nae o ratau Apiha, hei tinana whakaora, arai,
  mo  te tira Ariki Tuarangi o tawhiti pama-
  mao, he mea tono e te Kawanatanga ko ra-
  tau hei pa whakaora mo aua Ariki Tuarangi
  ki Rotorua-nui-a-kahu, e rua nga ropu pohi-
   ri, kotahi hei arahi mai, kotahi hei take
  whenua, e mahara ana te kai tuhi ki nga
  ohaoha a te take whenua, i te taunga atu o
  te tira me o raua Pori ki o ratau aroaro,
  Timi Kara te upoko mo te Iwi Maori, ka
  tukua te mihi a te Iwi o nga motu e rua
  me o rana motu ririki. Na tona reo ake i
  tuka atu ki roto ki te taringa o te Tuuku
  o Kaanawara  me Ioka me tona wahine, me
  o raua Pori.
    Ki ta  te kai tuhi titiro atu, ki te ahua o
  te Ariki, i te wa e maka atu ana te Minita
  Maori i nga kupu ohaoha a te Iwi Maori, ki
  roto i ona taringa, me te mea e tangi ana
 tona ngakau mo nga atawhai, a tona tipuna,
  katahi nei ka moe ake ki te moengaroa, kua
 ohangia  ki te ao katoa, a, e puritia ana e te
 Iwi Maori i runga i te rangimarie. Î muri
 ka tu mai te Tuarangi, ko tona reo ki te Mi-
 nita Maori, ko to te Minita reo ki nga ropu
 kua hui ; ka reka te taringa, ka hopu te
 ngakau, kaore he pai i mahue, a, i ngaro atu
 ranei i roto i te ohaoha tami a te Tuarangi.
 No te hiku, na te Minita me nga ropa e rua.
   Ka mate  ka mate, ka ora ka ora, tenei te
 tangata puhuruhuru nana i tiki mai whaka-
 whiti te ra, upane, upane, upane kaupane
 whiti te ra.
   Ka pakaru i konei nga ropu me te Iwi, kai
te kaha tonu te mihi a te rangi ka puta i roto i
 nga kahu. Kaore he aitua i pa ki te Iwi i
 tenei ra nui. 1 roto i te ohaoha a te Tuara-
 ngi, me te whakarongo a te Iwi ki te reo o te
 Minita Maori, me ana tikanga i roto i tenei
 hui.
  Ko  nga taonga o te mokopuna a te Kuiini
 Wikitoria tama a te Kiingi, i mahue iho ki
nga Iwi Maori, ko te ohaoha ko te hei kaki,
hei tangi-wai ki te Iwi, hei tohu hei wha-
kamaharatanga, hei here hei paihere ki roto
ki te mana huihui o te tau 1840, ko ana Mi-
nita i. tenei motu hei tiaki hei matua.
  He nui whakaharahara rawa ia ki te kai
tuhi enei taonga homai a-ringa, a te tama
     mea  ake nei ka Kiingi, ki nga Iwi maha k
     runga i nga moana ine nga tua-whenua.
             "'Te Puke Ki Hikirangi"
                                    
           TE HUI KI TE KUITI.

                     Hune 9th 1908.
               Nga  korero o te hui kite Kuiti i a
     Hune te 23, 1908. -
       No  te Mane te 21. I whakatika atu ai te
     Minita Maori i Poneke nei ko maua i haere,
     no te ahiahi o te Turei ka tae maua  ki te
     Kuiti, no te po, ka hui a Ngati Maniapoto,
     raua ko  Waikato, me etahi atu Iwi, Ngati
     Tuwharetoa Whanganui, Ngati Raukawa, ki
     roto ia Tokanga-nui-a noho, whare whakai-
     ro, ka tonoa au e taku hoa  ki roto ki taua
     hui, ka noho ia i te Porangi a H. Hetet, no
     te mutunga o nga  whai-korero, ka riro na-
     ku, na Pepene, na Taingakawa, i whakara-
    popoto nga kupu mo te taha ki nga Iwi, nao
    Mahuta kua whakaae nei ki nga tunga moua
    i roto i te whare Paremata, oti ana ki runga
     ki tenei, me tuku ia ki rungs ki aua nohoa-
    nga, i te mea kua oti te whakaae e ia, kaua
    he  whakararuraru ma nga Iwi, a, na te tu-
    puhi i te aonga ake i te Wenerei, nukuhia
    ana te hui mo te Taite, haere ana nga kore-
    ro i taua ra, i te mutunga o nga mihi, a nga
    Rangatira ki te Minita, ka tukua e ratau nga
    take o te hui kia Mahuta rana ko te Minita,
    ka tu a Mahuta i te mutunga o ana mihi
    ki ana lwi, ka whakatakoto i ana take, tua-
    tahi, kia whakamutua te kai waipiro, a ona
    lwi, i roto i o na rohe, me te hoko tahae ho-
    ki i te waipiro, tuarua ko tona rohe hei we-
    he i ona Kaunihera. Marae, timata i Aotea i
    Kawhia, ka rere mai ki Whatawhata ka rere
    atu i reira, ki Matamata, ka rere atu i reira,
    ki nga kuri a wharei, katahi ka huri whaka
    te raki, ko Kaipara te rohe mai o raro, ka
    huri whakateta  hauauru,  ka rere mai ki
   Aotea, ki te timatanga, ka mutu a Mahuta,
   ka tu ko te Minita, i te mutunga o ana mihi
   ki nga Iwi, ka whakatakoto i una take, tua-
   tahi ko tana tamaiti ko Mahuta me riro i a
   ia ki te noho inga nohoanga mona, heoti ho-
   ki te noho i roto i to tatau taha Maori, he
   aha te aha, ka riro nei ia au, oti atu maua,
   ki reira, a, maku ia e hari haere ki runga i
   era o ona Iwi a, ko a koutou take e hiahia
   ana kia mahia i te Paremata mo runga mo a
   koutou nei hapa, i ki te ai o roto i nga ture
   i hanga nei mo tatau, ma koutou e tuku ake
   kia maua, ma maua e whakatakoto atu ki te
   whare, tuarua, be kupu naku kia koutou e
   nga Iwi, mo nga waka kua tau nei, ara mo
   Kaunihera Marae, me Kaunihera whenua,
   kia hohoro ta koutou whakaki, ki te utanga
  whaowhina  nga kete ka uta ki runga ki nga
   waka nei, he waka no te tangata kei kore e
  manaakitia e taua, ka tikina mai ona taonga
  tangohia atu, kia hohoro te whakakopi i nga
  Kaunihera Marae, me te whakarite i ona ti-
  kanga, kia tere te tuku i nga whenua ki nga
  Kaunihera, ko nga mahi a te hoa riri ka pi-
  ki tonu mai, e kore e taea te arai atu, ko nga
  take me nga reiti, e kore e taea te peehi atu,
  kia rokohanga mai ai taua, kua tuwhera nga
  huarahi moni  i nga Kaunihera ki runga
  ki nga whenua, hei papare atu i ena mate,
  tuatoru, ko o tatau hoa pakanga i naianei,
  tokotoru, ko waipiro, ko mangere, ko mou-
  mou taonga, kia kaha te hapai i te pakanga '
  mo enei tangata, pehia rawatia, kua kite ta-
  ua i ta waipiro i tana parekura, he whenua,
 he tangata, he aha, he kino noaiho, ko  te
 mangere,  e tino he ana titiro atu ki te Pake-
 ha, hei tauira, kaore ana okioki, kaore ana
 aha, ka whiwhi te Pakeha i te paku oneone,
 kua ora tena tangata me taana whanau ka-
 toa, tena ko taua e  noho nei i runga i te
 oneone, a whea ano ako ai ki te whakama-
 hi i nga uaua ratau ko nga ringaringa, i ki te
 Atua ma te werawera o toa mata, e kai ai
 koe i te taro mau, no reira whakaputaina to
 werawera, kia rite ai ia koe taua kupu, ko te
 moumou  taonga kanui nga tikanga pohehe,
 a taua a te Maori e whakapau nui ana, i nga
 taonga i nga kai mo te take kore, a, e riro
 ana ma nga whanaunga e awhina, nga ta-
 ngata haere-ere- noa, kanui to taua hohoro,
 ki nga tikanga rukeruke moni a te Pakeha,
 whakapau atu ai i nga moni, kaore e wha-
 kaaro ki te pai me te ora mo tona tinana,
ratau ko tana wahine me tena whanau, tera
ata te roanga o nga whakamaramatanga, o
enei take, na he kupu whakautu  ano a te
Minita mo te rohe a Mahuta, i mea ia kaere
ana korero rohe i naianei, ko tenei korero, he
nui te wa, e takoto ake nei hei. whakatikai-

         TE TAU 5] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE PARAIRE 31,1903. Wharangi,
               Na to hoa aroha.
          Na Reweti T Mokena Kohere

          PANUITANGA.
               Tumate  Hurae 14th 1903.
    Ki te Etita o "Te Puke."
  

 Wairarapa 


             H. T. Whatatoro.

                AITUA.    
   
   
                          Koinaki.
   Tena koe me o hoa e whakatere maina  i
' to tatau taonga mo tenei mea mo te ngakau

    
                                                      
  

Aotearoa   
 Waipounamu

Reweti   T Mokena Kohere
Wairarapa
H. T. Whatahoro
Koinaki





              Heoi ano.
                Na  Pani iraira,
                             Westport.

             AITUA.
         Hikuwai Tokomaru pei. 20/6/1903.
   E  hoa tena koe te kai pupuri mai i nga
 take korero e tukua atu ana e ia tangata e
 ia tangata kia taia ki roto i ta tatau Pepa.
  . E te hoa utaina aku kupu ruarua nei ki
 ranga ki te tihi o te "Puke Ki Hikurangi" a
 ma te amohau e whia, kia rere i te takiwa
 kia tiaho ai te maramatanga ki nga kanohi
 o nga Iwi katoa, ara, ko to tatau hoa wha-
 naunga ko Arapeta Te Potaeaute, note 25 o
 rao Mei kua pahure tata ake i hemo ai
 whai tahi me te tau 1903, kua wehe atu ia i
 tenei ao, ki te pouriuri, ki te potangotango,
 pohatiwatiwa hakeekeke. tuaikerekere o te
whakangaromanga,
   Na e nga Iwi katoa koia nei tonu tetahi
o nga tino rangatira nui whakaharahara o
 te Tairawhiti nei, kua riro i te ringaringa
kaha  o te mate, ahokoa ahu atu ki te tai-
whakarunga,  ahakoa huri ake ki te taiwha-
 kararo.
  A  ko tetahi tonu tenei b nga taniwha ko-
tipuu o roto i kaawai ariki o Porourangi, na-
ana nei ona tipuna, whakaheke iho ki ona
matua, ka puta mai nei koia ki waho.
  A he tangata ano hoki tenei i tuuatia tona
whanautanga  e ona tipuna, ara, i tohia-ki-
te-tohi-o-tuu a i whakawahia ano hoki e ona
matua  hei rangatira e te Kaniatakirau, raua
ko Enoka  Te Potaeaute.
  Koia tenei ona taatai whakapapa tipuna
ka tuhia ki raro iho nei:—
 ' Ko Porourangi.
   " Hau.
     Kaipo.
   " Manutangirua.
   "  Hingaangaroa.
    " Hauiti.
   " Kahukuranui.
   " Tautini to mua ko Kaapihoromaunga
to muri.
  Na  Tautini na to uaua,
  Ko  Tuterangikatipu.
    " Whakarara.
   " Teakaakuru.
   "' Te Ikaatu.
   " Paaumea.
   "  Tangiawha.'
   "  Hinetinakurangi.
   " Enoka  Te Potaeaute.
    " Arapeta Te Potaeaute.

  Na te teina na Kaapihoromaunga,
  Ko Wakapawhero.            
   " Hinemaurea.
   " Ruataupare.
   "Te   Aotiraroa.
   " Tumokai No 1. to mua ko Wehiwehi
to muri.
  Na Tumokai ha to mua,
    ' Ko Tamaauahi.
     " Rangikatoiwaho.   •••••-
    " Huiwhenua.
  . " Rongotukiwaho.
    "Porourangi.           
    " Enoka  Te Potaeaute. '
    "' Arapeta Te Potaeaute. 
                  
   Na te teina na wehiwehi,
   Ko  Teakau.
   Huiwhenua.
    "' Rongotukiwaho
    " Porourangi.
    Enoku Te Potaeaute.
    "'..Arapeta Te Potaeaute.

 . "Ko Porourangi ano.   "  .
   "Hau to mua ko Ueroa to \\
  Na te Hau na to mua,
  Ko  Rakaipo.
  . "Rakaiwetenga.
    " Tapuatehaurangi.
   " Tawakeurunga.
    " Hinekehu.
   " Whaene.  
   "  Teataakura.
   " Tuwhakairiora.
   "  Tuterangiwhiu to mua ko t
to muri.   
  Na to raua na Tuterangiwhiu,
  Ko Makahuri".
    " Terangitahi
   "  Te Ikaatu.  '     :
   " Paaumea.      
   " Tangiawha. 
   " Hinetinakura
   " Enoka Te Potaeaute.  .
   " Arapeta Te Potaeaute..

  Na  Te Aoteraroa na te teina,
  Ko Wehiwehi.
   " Tumokai No. 2.
  . " Rangihikaia.
   " Te Tumaru.
   " Meri Mahinaroa.
   " Arapeta Te Potaeaute.

  Na te teina o te Hau, na Ueroa.
  Ko Tokerau.
   " Iwipupu.
  "• Kahungunu.
  "  Kahukuranui.
   " Rakaihikuroa.
   " Rangitawhiao.
   " Hinekahukura.
  " Kaapihoromaunga.
   " Wakapawhero.
  "  Hinemaurea.
   " Ruataupare.
   " Tuterangiwhiu.
  "  Whiunga.
  " Whakarongomaiwaho.
  " Tapuhi.
  " Pono.
  " Te Konohinui.
  " Te Tumaru.
  "• Meri Mahinaroa.
  "  Arapeta Te Potaeaute.

 Ko  Porourangi.
  " Rongomaianiwaniwa..
  " Tumoana to mua ko Tamataua
 Na Tumoana.
 Ko Hinemahuru.
  "  Taikorekore.
  " Tutewanaatai.
  "• Mokaituatini
  " Hinekahukura.
  " Te Rangitawaea.
  "Te  Wioterangi.
  " Hinemania.
  " Rongotukiwaho.
  " Porourangi.
  " Enoka Te Potaeaute.
  " Arapeta Te Potaeaute.

Na  te teina na Tamataua,
 Ko Rakaimataura.
  " Raro.
 " TeHuukui.
  " Marui.  
 "Te  Akau.
  " Huiwhenua.
  " Rongotukiwaho.
 "  Porourangi.
 "  Enoka Te Potaeaute.
  " Arapeta Te Potaeaute.

Ko  Houmaitawhiti tenei.
 " Tamatekapua.        <
 " Kahumatamomoe.
            i                           '

  NAMA 11 O TE TUA 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE PARAIRE 31, 1903. Wharangi No. 5]
       " Tawakemoetahuna.
         " Uenuku mairarotonga,
        " Rangitihi.           
        "'Tauruao..     
        " Ruaihunui.    
       " Te Aau.
        
        "  Taanerakaia..
        " Te Ataorongo.       
        "' Tuahiawai                    
       " Tamawhero.           : •
       "Hauruia.
I      " Te Waka.         
J   '  '" Hurunga.
I       " Porourangi.
        '" Enoka Te Potaeaute.
       " Arapeta Te Potaeaute.
      He nui atu nga uri me nga mokopuna a
    enei tipuna i pa tenei rangatira Arapeta Te
    Potaeaute, kaati kaore e taea e au te whaka-
    rapopoto ona paanga katoa ki roto ki tenei
    take kotahi -ehara hoki i te mea kai au ana-
    ke nga take korero mo roto i ta tatau pepa
    matakitaki iho o koutou kanohi e nga Iwi
   katoa ki o te rangatira ki ona taatai wha-
|   kapapa tipuna tawhatawhata ana e ki ana ko
   tona tipuna ko (Hakahaka) 100 ona tau nu-
   ku atu ranei.
      Na  ko te take i "tukua atu ai e au kia pa-
    nuitia te matenga o tenei kaumatua he mo-
    hio tonu noku he tino rangatira, tenei tuarua
   he mea naku kia mohio mai ai ona whana-
   unga ana tamariki me ana mokopuna e noho
   mai ra i tua o nga pae maunga me nga uru-
    tukituki-pohatu-o-Aotearoa me te Waipou
   namu.
     He  tamaiti wahine ano ta tenei kaumatua
    kei te ora ko Merearihi Potae ano te Ingoa,
   kua whiwhi tamariki, kua whiwhi mokopu-
   na a ma konei pea e whakakapi te tuunga
   rangatira o tenei kaumatua.
             (whakahua  te waiata.)
      E haara koe koro i te mea no raro, no ru-
   nga rawa koe no te taahunui o Porourangi
   he kura tongarerewa na Hauiti koe na Ru-
    ataupare naa i.
      Kahuri taupoki iho tenei ko roto ko te Ru-
   umaiti, te taonga nui o roto he poroporoaki
    he aroha kia ora tonu koe i to tatau ariki
   atawhai i roto i nga paanga whiu e rere ana
    i te takiwa.
     Na te ahua nei aueee na wai ranei, naku
    ra.
                 Na Te Kooro Kiriahuru.
              Waikapakapa.
       Te tamaiti tungawiri o te Tairawhiti.

          NU PAREMATA.
                   Taranaki Hune 1st 1903.
     Ki te Etita e hoa tenei etahi kupu toruto-
   ru nei hei tuku atu mau, hei titiro iho hoki
   ma nga hoa aroha, hei matakitaki iho hoki
   i ngatahi i puta i tenei wa o te tau, he nui .
   te whakamoemiti o te ngakau ki tetahi ti-
   kanga i mahia e Peneti ki Taranaki nei, he
   kohi moni hei awhina i to kura kotiro kua
   tu nei ki Akarana, e hoa ma ka nui te tu-
   manako o te ngakau ki te kaha o to tatau
   hoa o Rev. Peneti, ki te kimi i tenei mahara
   hei awhina i tera taonga o tatau, he nui ho-
   ki te whakamoemiti o te ngakau ki nga
  Pakeha o taua takiwa, tane wahine rite tonu
   te kaha ki te awhina, ki te tautoko hoki ia
  Peneti ratau ko tona Komiti, heoi e nga hoa
   kia titiro nui tatau ki tenei tikanga nui e
  mahia nei e to tatau hoa hei painga mo te
   katoa.
     Heoi na to koutou hoa aroha,
                       Inia Tuhata

             HE  MIHI.
 

             Waimarama Hune 11th, 1903.
    Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
    E hoa tena koutou ko to komiti e mahi
  inaina i te taonga o te Iwi, kia ora koutou i
  roto i te Ariki.
   Tenei he kupu i kitea iho i roto ia "Te Pu- •
  ke Ki Hikurangi," no reira ka puta mai te
  ngakau whakamoemiti ki toku ngakau, i to-
  ku kitenga iho i nga kupu a to tatau kau-  
  matua a te Keepa Rangipuawhe, i wkakata- i
  koto nei ki te aroaro o te huihuinga topu o  
  nga upoko Kaunihera, me nga kai tohutohu \\
  Kaunihera tena koutou, me koe hoki e te   
  Keepa Rangipuawhe, tena koe i roto i te A-
 riki nana nei i homai nga kupu marama ki 
  roto i tou mangai, kia whakapuakina te ti- 1
  ka me te pono, me te taha maui, me te taha 
  katau, me te upoko i runga i te tinana, ko- a
  tahi koia nei i mihi ai mo tenei maramata-
  nga nui kua tukua nei e toa wairua ki te a-
  roaro o to tatau minita, e ki nei tenei kupu
  i ta matariki homai tanga i te ora mo te ta-
  ngata pai ana kaore he kupu kaore he wha-
  katuma,  kaore he; tirotiro kaore he hurihuri-
  nga, heoi ano he whakawhaiti tonu i te ora
  ki runga ki te pataka tu ai  hei ora mo nga
  tamariki, me te kupu a Hori Maitawhiti e ki
  nei koe tenei hoki tetahi kupu katuaia i te
  rauparaha te rakau ka hinga ki te whenua
  katahi ka wahia e rua nga taha he waka ke
  tetahi taha he waka ke tetahi taha, ka taria
  ka oti aua waka, ka huaia nga ingoa ko wa-
  ikahua tetahi, ko waikatohu tetahi, e rite a-
  na pea tenei ki to tatau taonga kotahi ano te
  take, wahia am i roto e rua nga taha, kata-
  hi ka huaia nga ingoa ko Kaunihera Whenua,
  ko Kaunihera Marae, no te mea ko te tono a
  nga kaumatua i te wa e ora ana ratau, e to-
  no ana kia paahitia he ture mo nga Maori,
  i runga i te Tiriti o  Waitangi,  tuturu i te
  ture a te Kumi, i hainatia ai e ia tona ingoa
  ki roto ki taua Tiriti, a, tae noa ki  te tau
  1890 ka timata ano te titiro a nga kauma-
  tua, i taua Tiriti a tae noa ki te tau 1897
  ka tukua te inoi a nga kaumatua o te Iwi
  Maori kai te mohio tatau ki nga kupu o te
  inoi, me te whakautu a te Kuini, maana
  Minita i tenei motu e whakaoti, koia tenei
  ko Kaunihera Whenua me Kaunihera Marae,
  a, koia tenei kua tu te huihuinga topu ki
  Rotorua, ki te Marae i manaakitia ai te mo-
  kopuna a to tatau Kuini atavvhai, a, Kua tu-
  turu nei i te huihuinga topa o nga Kaunihe-
 ra hei whakahaerenga i ana tikanga, tenei
  hoki te mihi iho nei me te titiro iho ki te ku-
 pu  a to tatau Minita, e ki nei ki te rere te ta-
 ngata ki waho whakahe mai ai, a, kai whea
 he rerenga mona i te wuruhi kai kino, e ki
 ana au ka tika pea tenei kapu e ki ana hoki
  tetahi waiata.
    Kai whea he rerenga mo te tangata kai
 ranga kai raro kai nga hiriwa o te ao ka mau
 te kahapu ki te rangi topu kai kaka tea ki
 te tahatika roa ki Waitara mo te tamariki e
 ngunguru kau noa nei e ei.
   Koia au i ki ai ka tika tenei kupu kaore he
 rerenga mo  te tangata i te koura, i te hiri-
 wa, notemea ko te tau maha o te hoari a te
 Kaunihera e iwa rau e iwa tekau mawaru,
 koia nei te weeti o tana hoari, nae tona kaha
 e ki nei ko te toenga o te whenua o te tanga-
 ta maori ka riihitia atu i runga i ta te Kau-
 nihera i pai ai, na e hoa e te Keepa tena koe
 he nui te mihi o toku ngakau mo o kapu i
 whakatakototia nei e koe ki te aroaro o te
 minita me nga Kaunihera.
   Ko te oriori 2 ko nga kakahu marena, 3 ko
 te nama o te whare. 4 ko te rarangi tuarima
 o te ture a te Atua, o kua rite te taha ki to pa-
 pa 6 ko to whaea, 7 kia pai te arahi 8 e rua nga
 taha o te tangata 9 kote upoko te mana o te ti-
 nana katoa, 10 ko nga Iwi Maori te taha ma-
 ui, 11 ko te reo Maori, 12 ko te reo Pakeha,
 koia tenei nga take nunui i kitea iho e toku
 hinengaro, no reira ka whakamoemiti toku
 wairua kia koe e tangi maina ki te Iwi Ma-
 ori kia pai te arahi he tauhou ki tenei hua-
 rahi e haeretia nei, e hoa te Keepa tena koe
 kia ora tonu koe hei whakapuaki i nga kupu
marama.
         Heoi na to mokai i roto i te Ariki.
                 T.  T.  Orihau.

     TE WHAWHAI A HEKE.
            WAAHI  III

  (Ko te korero o te whawhai i waenganui
ia Hone Heke me Iwi Pakeha, ki te Tai-toke-
rau i te tau 1845, he mea korero na tetahi o
nga kaumatua rangatira o Ngapuhi kia Tiati
Maninga, he mea  tuhituhi hoki ki te reo
Pakeha.)
  Na, i taua po ka okioki nga hoia ki Okai-
hau, a, hei te atatu hoki ka kokiritia te pa o
Heke, no te taenga ki te ata ka whakatutu
nga hoia, me nga Heramana, me era atu Pa-
keha, i muri i nga ropu Pakeha, ko te ropu a
te Waaka ratau ko ona tangata, heoi katahi
ia haere te matua o te kokiri, engari kaore
rawa matau i roa e haere ana, ka kite matau
 etahi mea e amohia ana, katahi ka ui atu
matau he aha ena mea ? katahi ka whakaatu-
ia mai he Kauhoa, ara, he amo mo te hunga
e hinga ana ki roto i te pakanga, me nga
mea hoki e taotu ana, heoi katahi ka poari
nga Maori, notemea e haere ana enei ropu
toia, ki te kakari me te waha haere ano i nga
Kauhoa, hei amo i nga mea o ratau e hinga
na ki roto i te pakanga, katahi ka whakahe-
   he nga Maori, me te ki hoki ko enei hoia e
    haere nei ka mate katoa ina waiputia mai ka
   haere atu nga  rangati ca Maori ki nga ranga-
    tira o nga. hoia whakahe ai, rae te whakaatu a-
    tu hoki ki ana rangatira Pakeha, ko tenei tohu
   ko te mau amo  i roto i nga ropu pakanga
   he tohu aitua, katahi ka kata mai nga Pake-
   ha, me te mea mai hoki i haere matau ki te
    riri, a, ki te haere mai he Iwi hei hoa-riri,
i   kaore e kore te mate o etahi, a, te tuakiri ra-
    nei, no konei, e tika ana ano kia rite nga
   mea hei amo i te hunga e hinga ana ki roto
   i te pakanga; ka mea atu nga Maori kia hi-
   nga rano te tangata, katahi ano ka mahara-
   hara ai ki te amo, kaati ko tenei mahi e ma-
   hia nei e koutou, he tono mate, ka ki atu ano
   nga Maori ki nga Pakeha kia makaia ata aua
   Kauhoa, heoi kihei rawa nga hoia i whaka-
   rongo mai ki enei korero a nga Maori, kata-
   hi matau ka mea  atu, ehara tene: i te haere
   ki te taua, engari e haere tonu atu ana ki te
   mate, heoi ko te wehenga tenei o nga Maori
   i nga Pakeha, haere ana ratau ki runga i te
   hiwi e kiia nei ko Taumata Kakaramu enga
   n ko te Waaka anake me era atu  tangata e
   wha tekau i piri tonu ki nga Pakeha, ka ko-
   rero matau kia matau ano, waiho ma nga
   hoia te pakanga i tenei ra, a, ki te toa ratau,
   hei reira tatau awhina ai i a ratau pakanga
   e tu mai nei, na, Ka tae atu nga hoia me nga
   Heramana  ki te pa o Heke, ko te tino mataa
   o nga hoia i noho tonu ki mua, kotahi rau o
   nga hoia i haere ma te taha katau o te pa, a
   huri ana ki muri, noho ana ki te taha o te
   moana, ko mari o te pa o Heke kaore tonu
   kia oti, kua tu ano he taiepa, engari kaore
   ano kia tu he Pekerangi. Ko te waahi tenei
   o te pa hei kokiritanga ma nga hoia, i taua
   wa hoki ka mauria e nga hoia he pa rakate,
   whakaturia ana, whakahangaitia ana te ngu-
   tu ki te pa, i konei ka matakitaki atu tenei i
   te Maori nei, kuku rawa hoki i te hau, he
   wehi mo te Iwi i roto i te pa, ahakoa e kaka-
   ri mai ana kia matau, engari he Iwi kotahi
   matau no Ngapuhi, ka penei atu matau, era
   ratau e mate rawa i te pu nei, kaati i te pa-
   kutanga tuatahi, tau atu ana te rakete ki tua
   atu i te pa ka rua, ka toru nga pakutanga o
   taua pu, kaore rawa he mea kotahi i tau ki
   roto i te pa, katahi ka tangi o matau mapu,
   a, oraora ana hoki te ngakau. A, i te mea
   kaore ano kia tangi te pu nei, ka puta mai a
   Heke ki te kuaha o te pa, he matakitaki ki
  taua pu, me te inoi ano, na, no te rua o nga
  pakutanga o taua pa, ka karanga atu a Heke
   ki tona Iwi he aha te kai e pahure i a ia,
  heoi waihotia ana tenei kupu hei whakatau-
  ki.  No te pakutanga o nga pa tuatahi, ma-
  taku katoa nga kuri o roto i te pa, a, puta-
  puta ana ki waho me te pahupahu haere i
  waenga  koraha. Kotahi te tangata i oma ki
  waho  o te pa he ware kihai rawa i tatutu to-
  na oma, a, tae noa ki tetahi kainga ko Kai-
  namu te Ingoa, tupono ana i taua po kua tae
  mai a Kawiti ki taua pa ki Kainamu no te
  kitenga o taua ware ia Kawiti me tona lwi,
  katahi ia ka karanga atu kia ratau, kai nga
  hoia tetahi pu kino, te rahi o te tangi, me te
  nui hoki o te mura e puta mai ana i te ngu-
  tu, ka mea atu a Kawiti kia ia, kai te mohio
  anau ki nga ahua katoa o nga pu, ko nga pa
  katoa he patu, koia nei te ahua o nga pu.
  Engari ki te puta mai ano ia koe tetahi kupu,
  ka pakaru rawa ia au to upoko ki taku toki,
  heoi ka mataku te ware nei oma ana, ki te
  pa o Heke, ka whakaatutia atu ki nga tanga-
  ta o te pa, kua tata mai a Kawiti nae ona ta-
  ngata.
    I te mea kua pao nga rakete o te pu a
 nga hoia te puhipuhi, katahi ka  tutu nga
 hoia hei kokiri atu ki te pa o Heke, i tenei
 wa ka puta   ohorere mai a Kawiti me  ona
 tangata kotahi rau e wha tekau (140), heoi
 katahi ka hud atu nga hoia ki te whawhai
 kia ratau, i tino pipiri rawa tenei whawhai,
 engari i ahua raruraru nga hoia i te tuatahi
 i te kaha o te kokiri mai a Kawiti nae ona
 tangata, katahi ka whakahauhautia e nga
 rangatira o nga  hoia, kia kokiri atu nga
 hoia me nga peneti, ka hinga i konei e 20
 nga tangata a Kawiti mate rawa, he maha
 hoki i tuakiri, ka hoki whakamuri nga ta-
 ngata a Kawiti, me te whai haere atu hoki
 o nga hoia ia ratau tae noa ki te huarahi e
 ahu ana ki te Ahuahu, he maha nga ranga-
 tira o te Kawiti i mate, a, mate iho tana
 tamaiti, hei rua tenei mo ona tamariki i ma-
 te ki roto i tenei pakanga, na ka hoki mai
 nga hoia ka whawhai ki te pa. whewheo ha-
 ere ana te mata, ka mahi nga toa ia ratau
 mahi, na ka whakaaro  a Tapore, kia ara

    [NAMA 11 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE PARAIRE.31, .1903. [Wharangi No. 6
   tona Ingoa, katahi ka ki atu ia kia rua tekau
   nga tangata hei aru i a ia ki te kokiri ki nga
   hoia, katahi ka puta atu te 20 tangata nei
   me  to ratau rangatira, totika tonu atu ta ra-
   tau haere, tae noa ki te parepare o nga hoia
   kaore rawa tetahi o ratau i hinga, katahi ka
   eke ratau ki runga-tonu o te parepare o nga
   hoia, katahi ka waiputia e ratau  kia ratau
   tupara, ara, ka tunua tonutanga atu ki. nga
   konohi o nga hoia a ratau pu, ka whati nga
   hoia i konei, heoi ka tahuri a Tupore me
  ona tangata ki te mau i nga paura me era
  atu mea  a nga hoia, heoi ka hokia mai ano
   e nga hoia te kokiri kia Tupore me ona ta-
  ngata, ka whati nga Maori, ka omaoma ki
  roto ki te pa, tokorua o nga Maori i mate
  rawa, ka taotu hoki a Tupore i te waewae,
  engari i piki tona Ingoa he toa, katahi nga
  hoia ka whawhai tonu ki te pa a tae noa
   ki te ahiahi, katahi nga hoia ka hoki ki 0-
  kaihau, me te mau ano i o ratau tupapaku,
  me te hunga hoki i tuaki n, engari ko nga
  tangata kotahi tekau o nga hoia i mate  ki
  Taumata Tutu i te whawhai kia Kawiti, i
  mahue tonu atu i nga hoia. Ka noho  ko
  Heko te toa o tenei whawhai, kihei hoki to-
  na pa i tahuri i nga hoia Pakeha, heoi nana
  i tanu nga tinana o nga hoia Pakeha i mate,
  kaati kotahi te hoia o nga Pakeha i taotu,
  mahue ana i ona hoa, no te ata katahi ka
  kitea e etahi taurekareka tokorua, taua hoia
  katahi ka whakahoa atu raua ki taua Pake-
  ha, ka riro i a raua te pu a taua Pakeha, ka-
  tahi ka mauria e raua, taua Pakeha ki te
  Roto, ka kopirotia te ihu ki roto i te wai, u,
  mate  iho taua Pakeha ki reira. I te ata o
  muri mui i te whawhai ka hoki nga hoia ki
  Kerikeri, katahi a te Waaka me tona Iwi, ka
  haere hei hoa whakapiki  mo nga hoia ki
  te mau i o ratau mea i taotu, i haere hoki a
  Hauraki me ona tangata 13 ki te whakapiki
  ano i nga hoia, ko ona tangata 100 ran i
  waiho iho ki Okaihau, i runga i to ratau
 whakaaro iho kua mutu te whawhai mo ta-
 ua wa, engari no te taenga mai o te Waaka
  me nga hoia ki te Kerikeri, ka korero nga
 rangatira o te Waaka, kia whawhaitia e ra-
 tau a Kapotai ki Waikari, i te takiwa o Pe-
 whairangi notemea ko nga hoa tuturu tenei
 u te Kawiti, katahi ka whakapuaki i o ratau
 whakaaro  ki nga rangatira o nga hoia, a,
 whakaaetia ana, he mau tonu ao  te riri o
 nga huia mo te korenga e-hinga i a ratau te
 pa o Heke i Taumata Tuta. No te taenga
 o te Waaka me ona tangata ki Pewhairangi
 katahi ratau ka haere ki te whawhai kia Ka-
 potai, i haere ratau MU roto i te awa o Wai-
 kari i runga waka i runga hoki i nga poti.
 engari i ohiti rawa ta ratau haere, he wha-
 kaaro no ratau kia mau ia ratau a Kapotai
 e moe ana, kaati i te mea ka tata atu ratau
 ki te pa o Kapotai ka oho ia ratau nga pa-
 rera, ka rere aua parera ma runga i te pa,
 na reira tonu i whakaoho  a  Kapotai, ka
 whakaaro ratau na te hoa-riri rawa i wha-
 kaoho enei parera, katahi ratau ka mau kia
 ratau pu, ka whanga atu ki te taua, kihei i
 roa ka tata atu nga hoia, engari kaore ano
 kia awatea, katahi ka karanga, atu nga to-
 ngata a te Kapotai, mehemea he  tangata
 Maori koutou e haere mai nei i te po, tena
 haere mai kia whawhaitia e matau koutou.
 engari mehemea he hoia koutou, ina to ma-
 tau pa, ka hoatu e manau kia koutou, no to
 ratau mohiotanga he hoia era, katahi ratau
 ka puta ma muri o te pa. ka mahue iho te
 pa mo nga hoia, hei utu mo Kororareka, ka-
 tahi ka murua e nga hoia me nga tangata a
 te Waaka te pa o Kapotai, ka patupatua hoki
 nga poaka, a, tahuna atu hoki te pa ki te
 ahi, katahi nga hoia ka noho ki tetahi waahi
 watea e tata ana ki te pa.
   Katahi ka haere a te Waaka, a Mohi, a Re-
 pa, me a raua tangata e 300 rau ma roto i te
ngahere, ki te whai i te Iwi o Kapotai, no te
mohiotanga o te Iwi o Kapotai, kai te whaia
ratau e te hoa riri, katahi ka mura te riri ia
ratau; heoi ko te huringa mai o Kapotai ki
te whawhai kia te Waaka me ona hoa, tino
kaha rawa atu te riri i konei a nga taha e rua,
a, he roa hoki te wa e whawhai ana i roto i
te ngahere, i haere a Hauraki me ona tanga-
ta 13, ma tetahi huarahi ke, ka tutaki ia ia,
tetahi tamaiti rangatira o Kapotai me ona
tangata e 60, he taitamariki rangatira, anake :
raua, engari ko to raua hiahia nui kia ra-   
ngona o raua Ingoa, heoi timata tonu atu ta
raua pakanga kia raua, kaati kaore rawa a   
Hauraki me  ona tangata 13 i titiro ki te ao 
marama,  engari i pau katoa o ratau wha- 
kaaro ki te riri, piri tonu ta raua kakari kia 
   raua, ka paku ana te pu & Hauraki, hinga ra-
   wa he tangata, nawai ra, ka tokomaha nga ta-
   ngata o taua Iwi kua mate, heoi whati ana
   ratau.  Katahi ano ka karanga atu a Hau-
   raki ki taua Iwi, "e rere i runga i nga pari-
   rau o te Kereru ; hei kai i nga hua o nga
   rakau, kua riro i a au to whenua." I tenei
   wa ka karanga atu tetahi o nga ware a Ka-
   potai, ko Hauraki tenei he tino tangata ra-
   ngatira, koia hoki te rangatira o te Hikutu,
   o te Rarawa, me Ngaati-Kuri, na no te ro-
   ngonga o Kari rangatira o Kapotai, katahi
   ia ka karanga atu ia kia Hauraki, ka mea
   e eke ma runga i nga, Ika o te moana, ka-
   ore hoki be whenua mou i konei, katahi ka
   whakatata nga tangata nei tetahi ki tetahi,
   otira kua oti noa atu e Hauraki te puru to-
   na pa, ka he ko nga tingara, he kore kaore
   e mau ki runga i te pu, mahi noa ia kia ma-
   u he tingara mo tona pu kore rawa i mau,
   kaati ia ia e penei ana, ka paku mai te pu
  a Hari ki a ia, ka tu te mata ki tona uma pu-
  ta rawa i te tuara, heoi kore rawa ia i hinga
  katahi ka whakamaua e ia he tingara ke ki
  runga i tona pu ka mau, katahi ka puhia
  atu  hoki  e ia tona hoa-riri, ka tu te mata
  o tona pu ki nga kaokao puta rawa i tetahi
  taha, ka hinga a Hari mate rawa, na, te ki-
  tenga o Hauraki kua mate tona hoa, katahi
  ia ka mea, ka mate au, he ahakoa i te hanga
  kua ea tona mate, heoi ko tona aata hinga-
  nga ki te whenua ka rere mai hoki tokorua
  ona tangata, ka mauria ia ki muri, a, ka riro
  hoki a Hari i tona Iwi ia Kapotai te man.
    Kaati ka puta mai te kokiri a te Kapotai,
  he ngaki i te mate o to ratau rangatira, kaa-
  ti ko nga tangata o te Hikutu e ora ana e 8
  tonu, a, e kore hoki e taea o ratau te whaka-
  tete te hunga tokomaha, heoi ko to ratau
  whatinga tenei, he roa ratau e haere ana ka
  maa ia ratau nga tangata amo ia Hauraki,
  katahi ka mea ake a Hauraki kia ratau, me
  huna ahau e koutou ki roto i te rarauhe, kei
  mate koutou, engari ka tae atu koutou ki ta-
 ku whanaunga, kia te Waaka me  tona Iwi,
 ka ki atu kia haramai ratau ki te tiki mai i a
  au, heoi ka hongi iho ratau ki a ia me te ta-
 ngi ano, katahi ka haere etahi o ratau ki te
  kakari kia Kapotai, a, ko etahi ki te huna ia
 Hauraki  no te ngaronga o Hauraki, katahi
 ratau ka mea  ki te rere, kihai ratau i puta, i
 te mea  kua  karapotitia ratau e te hoa riri,
 kaati ua runga tonu i te kaha o Kaipo raua
 ko te Pake i puta ai ratau (he taina enei no
 Hauraki) kaati tae rawa atu nga tangata nei
 ki te puni o te Waaka me Mohi me Repa,
 kua mutu ta ratau whawhai, katahi ka hae-
 re atu nga taina o Hauraki ka ki atu, kua
 mahue aru to matau hoa a Hauraki  kei ro
 ngahere, i taotu, kaati ki te mohio iho era e
 riro ia Kapotai, kaati ka pouri a te Waaka
 me Mohi, katahi ka haere atu ki nga rangati-
 ra o nga hoia ka mea atu, me ata whanga
 marie koutou i konei, kia haere ahau ki te
 whakaora ia Hauraki, kaati no  te korenga
 he kai-whakamaori, kore ana nga Pakeha e
 mohio mai ki nga korero a te Waaka, tetahi
 kua eke katoa nga tangata a te Waaka me
 nga hoia hoki ki runga waka, no reira kaore
 e taea, haere aua a te Waaka- me nga hoia ki
 Kororareka, mahue ana a Hauraki ki ro nga-
 here, katahi ia ka takoto i reira a tae noa ki
 waenganui po, he po makariri he po hau ho-
 ki, me tona maharahara era e pa he Ingoa
 kino ki tona hapu, mehemea ia ka mau ora.
   Kaati i a ia e takoto penei ana, ka kite ia i
 te wairua o tetahi o ona tipuna.
   Ka mea atu ki a ia, e ara whakatika, kai
mau  ora noaiho taku mokopuna, ka mea atu
a Hauraki, be tangata noa iho ahau, ehara i
te mea e pera ana ahau me oku tipuna, he
hawhe atua he hawhe  tangata, katahi ano ,
ka mea mai  te wairua, kai te hinengaro te
kaha o te tinana, whakatika, a, ka whakati-
ka a Hauraki ka haere, he roa ia e haere ana
i taua po, ka kite ia i tetahi waka i te taha o
te awa, katahi ia ka eke ki runga, ka hoe ha-
ere ia, ka ahu atu ia ki Pewhairangi, ka roa ,
ia e hoe ana ka totohu tana waka, katahi ia
ka kau ki uta, tona unga ki uta ka tata hoki
ia, te hemo, maringanui i tupono he kainga
Pakeha  i reira, katahi ia ka mauria e taua
Pakeha ki roto i tona whare buna ai, kaati i
te awateanga ake o taua rangi, ka tae mai
nga tangata a te Waaka  ki te kimi haere ia
ia, ka kitea ia i reira, heoi mauria atu ana ia
ki Pewhairangi, a, hoatu ana ia kia mahia e
nga takuta o nga hoia,  kaati kihei i taea e
ratau te whakaora a Hauraki, heoi mauria a-
na ia e tona Iwi ki tona kainga i Hokianga,
a, mate tonu iho ia ki reira.
                                                                                                 
                (Taria te roanga.)

, HE  PANUITANGA KURA MO  NGA
               MAORI.

     Kua riro mai i nga Tarati o nga Rahui o
   Papawai  o Te Kaikokirikiri, te kainga o Rei-
   ri Tangekereti i te Ahikiore (Clareville) hei
   tuunga mo te whare kura mo nga taitama o
   te Iwi Maeri.
     Ko te Timuaki o tenei kura ko S. G.
   Compton B. A. o Manuera Kareti Kemureti.
    Ko te Timuaki mo te wa i mua mai o te
   taenga mai o te Mahita tuturu, ko te Rora-
   tana, Minita i noho ra ki Papawai i mua.
     Kahore he utu mo nga kai ma nga tama-
   riki, me te whakaakotanga hoki i a ratau ki
   nga mahi o te kura, me nga mahi hoki o te
   Whakapono, me nga mahi hei oranga mo te
  tinana. Engari nga kakahu, ma nga matua
  ano o nga tamariki e hoatu he kahu mo ra-
   tau, i nga kahu ano e taa ana mo te noho I
   kura.                                     
     Me tere te tuku mai i naianei tonu, nga 
  Ingoa o nga tamariki e rite ana mo tenei I
  kura, kia Aporo Hare Kumeroa, Tiamana o I
  te Kaunihera o Rongokako. Na, ki te tukua B
  mai nga Ingoa o nga tamariki, me whakaatu I
  mai hoki nga tau o ia tamariki, me nga ka- I
  mahe  hoki i paahi ai ia i etahi atu kura.
  MONGA TAITAMA O TE TAIHAUAURU
    Ka kimihia te mohiotanga o nga tamariki
  taane o te Taihauauru i ia wa, i ia wa, a, ka
  whakaputaina  be tikiti (Scholarship) ki nga
  mea o ratau e puta ana i aua uiuinga matau-
  ranga, hei kawe i a ratau ki etahi atu kura
  noho utu kore ai. Engari ki te rite te mo-
  hiotanga o  nga tamariki tokorua, a, no   I
  Ngaati-toa tetahi o raua, ka hoatu ke ki a  I
  ia te tikiti, notemea ka mahia mai enei tikiti I
  i roto i nga moni o te Rahui o Porirua.  I
    [Kia mohio ano nga matua o nga tamari- 
  ki, e tuku mai ana ia ratau tamariki ki tenei I
  kura, ko nga tamariki Maori katoa e uru a- 
  na ki tenei kura, ka ata tirohia marietia e te 
  takuta, i mua atu o tona urunga mai ki roto I
  i tenei kura, ki te kitea e te takuta, he mate I
  tona, a, he mate ranei kai roto i a ia e tipu I
  ana, e kore rawa ia e whakaaetia kia uru
  mai ki roto i tenei kura, he wehi no nga kai
 whakahaere  kei tupono he raruraru ki te ku-
 ra  ina pangia nga tamariki e te mate.]

      HE PITOPITO KORERO.
   No te 20 o nga ra o Hurae nei i mate ai
 a te Poopi (ara a Rio XIII)  Timuaki  o te
 Hahi o Rooma, he tangata nui atu tenei, e
 koropiko ana nga Kiingi me nga Kuini ki a
 ia, ko ona tau kai ko atu i te 90, taihoa ka
 panuitia atu nga korero mo taua tangata.

   No te po o te Turei te 2S o Hurae nei, i
 pau ai te tepara a Tamahau i te ahi, ko tana
 tepara koi Papawai, e mohio ana nga Iwi nei
 ki taua tepara, kotahi tona hoiho i vvera ki
 roto, ko taua hoiho katahi tonu ka hokona
 mai e ia i te Pakeha, mauria atu nei ki roto
 i taua tepara tu ai e rua tonu nga po ki reira
 ka pau nei i te ahi, pau ata hoki tetahi ona
 Pereki me etahi ona hanihi, me era atu mea
 hoki ana i te ahi.

              TAUIRA          POTO.
 ONGA  TURE  O T ENEI PEPA.

                  (Ture 1.)
   Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hiku-
 rangi" i te tau 10/ hereni.
                  (Ture 2.)
   Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te I
 ahua o te Ingoa ki waho o te kawa :—     I
         Ki Te Etita.
   "O Te Puke Ki Hikurangi."
               Box 20
          Greytown Wairarapa.
               • (Ture 3)
   Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
                   (Ture 4.)
  E  rua putanga o te Pepa i roto i te marama
                  (Ture 5.)
   Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
  Na Te Etita o "Te Puke Ki .Hikurangi."

   Printed and Published by T. RENATA.
Under the  Authority of H. T. MAHUPUKU,
at his Registered Office. Main-street Grey-
       town  North, Wairarapa, N.Z.