\_\_NAMA 12.]   ...   WAIRARAPA AKUHATA HATAREI 15, 1903.    TAU TUARIMA.
 TE PUKE KI HIKURANGI,
                    
                   [PUTEA]
               

   Na, e mihi ake ana te ngakau kia tatau,
 ki te iwi Maori i enei wa, i nga wa o mua,
 kaore he kahu, ko nga mea i whiwhi kahu,
 e haere tuwhera tonu ana nga uma, e haere
 kore kahu ana nga ringaringa, me nga wae-
 wae kaore he potae, kaore he kameta mo te
 kaki, he aikiha ranei.
   Na, ki te. haere te tangata i ro ngahere, a-
 hakoa ua, ka takoto noa iho i te putake Totara,
 Rata.a i raro ranei i etahi puia Rakau, ka ka
 te ahi, ka takoto i te taha o tona ahi, aha-
 koa maroke taua waahi i takoto ai ia, kaere
 ranei, ka takoto tonu ia i taua waahi, ao ake
 te ra i a ia e moe ana, na ho mea ano i whai
 kai i taua ra katoa, he mea ano kaore i whai
 kai, i taua ra katoa po noa, ao noa te ra, ka
 whakatika ia i te ata tu, ka maa ki tona tu-
 tua, ka tatua i a ia kia kiki te mau o tona
tatua, koi ara tona  parakuihi, he tina, he
 hapa, na be wa ano o nga tangata e haere
 pera ana, mo nga ra e rua me te po kotahi,
he wa ano rao nga po e rua me nga ra e to-
ru, e haere pera ana, rae te maku o nga ka-
hu i te ua i te hauku,  i te huka, ranei,
i te puaheiri ranei, na he maha nga  wa
pera o te tangata, i o ratau takiwa, ko nga
whare o aua takiwa, ehara i te ahua o nga
whare o te wa i whiwhi toki a te Pakeha nei,
ko o ratau whare he tawharau, he puare nga
pito e rua, he puare tetahi taha katoa, ka kai
mai te hau ki roto, me te hau whenua, te
marangai ranei, he ruarua-nga tino whare o
o aua wa, kei nga kainga noho  tuturu kei
roto i nga pa tuwatawata, engari ko te nui-
nga o te tangata, kei roto i nga whare wha-
rau i kiia ake ra e au e noho ana, ahakoa ta-
kakau, tangata moe wahine  ranei, ahakoa
kore a raua tamariki, whai tamariki ranei ra-
ua, ahakoa pewhea te maha o nga tamariki
koia rano to ratau ahua, na ko nga tamariki
kaore e whiwhi ana ki nga kai pai, he korau
te kai ka rapu ai, he. mamaku, haunga nga
iwi mahi kumara, taro, e ahua pai ake ana
era, i nga takiwa kore kumara, taro, a, e ka-
tohia ana ki te pikopiko- mauku, mamaku,
ka tao ka potuki ai kia maru, enei korero e pa
ana ki nga iwi ki nga hapu me nga tangata
noho i te tua whenua, he ahua ke o nga iwi
o nga hapu o nga tangata noho i te tahata-
ha moana, e ahua pai ake ana era, i o te tu-
awhenua  tangata, na tetahi mea nui hei titi-
ro ma tatau ko nga tamariki ka tae nei ki te
wa i whanau mai ai i te whaea, kaore he ka-
hu, hei takai i te tamaiti, heoi, e takaia ana
ki te hungahunga whitau, ki te kohukohu
rakau, ki nga kahu Maori tawhito ranei, ko-
ia tera nga kahu, a, pakeke noa te tamaiti ki
te mau kahu, pera nae era e ki a ake ra, he
puare te poho, te aroaro, nga waewae, nga
ringaringa a kaore he uhi mo te upoko, ka-
ore e kite horoi ana ki te wai o taua tamaiti
mai o te ra i whanau ai tae atu ki tona pe-
wheatanga te rahi, heoi, tona hopi, he horu-
ti, te mea i whai horuu, ka ngawhawha nga
waewae i te paru i te raupa, ka pania ki te
                               *
  hinu.
    Na. ka marama tatau ki te ahua o te iwi
  Maori i aua wa, ara, koia nei etahi ahua o
  ratau i ana wa, a, kino ake etahi o tatau, a,
  pai ake etahi o ratau i enei i kiia ake nei.
    Na, me titiro tatau ki te ahua o naiauei,
  kua whiwhi tatau i nga whare pai, i nga ka-
  anga ahi pai, me nga whariki pai me nga pa-
  raikete pai, me nga kahu pai, kapi ana nga
  waewae nga ringaringa te upoko nga rapara-
  pa i te tokena, i te puutu, kapi ana te tinana
  katoa i te tuituinga o nga kahu, me nga pa-
  tene o nga kahu, te ai be waahi puare o nga
  kahu, o te whare ranei, o nga kahu moe ra-
  nei. Na kua whiwhi tatau i nga kai pai, rua
 nga kaumatua tae atu ki nga tamariki kai u,
  tae atu ki nga tamariki kua pakeke ake, a,
 tae noa. ki te tuturutanga o te pakeketanga o
  te tamaiti.
    Na, titiro atu tatau ki te ahua o te tipu o
 nga tangata o roto o te wa tuatahi, kua wha-
  kaatu ake nei te kai tuhi, a ka titiro tatau ki te
 ahua  o te tipu o te tangata o naianei, kaore
 rawa e rite te ahua o te tu pakari kaha, ma-
 ia, me te roroa o te tangata, me te pai o te
 whakatipu o te tangata o nga wa tuatahi, ki
 o naianei, ko nga tangata o tenei whakatipu-
 ranga, kua ri iki haere, kua potopoto haere,
 kua whakarihariha haere nga ahua, me te ti-
 pu, a, kua kore e pakari te ahua o te tanga-
 ta, kua kore e kakama te ahua, kua kore e
 ka':a ki te mahi i nga tu mahi katoa, ahako-
 a, kua whiwhi i nga, pai katoa i kiia ake nei,
 kore rawa i rite ki nga whakatipuranga ta-
 ngata o tera wa.
   Na, e kia ana he nui te ora o nga tanga-
 ta o taua wa tuatahi i kia ake  nei, kaore
 he mate mate penei me o tenei wa, a, he
 ora roa te ora o te tangata o aua wa, i e
 tenei wa, no reira e nga Iwi, e nga hapu, e
 nga matauranga  kia kaha  te  titiro ki te
 take i penei ai to tatau ahua i naianei, me
 kore e kitea e tatau.
   Na, e ki penei ana te kai-tuhi, ki te whaka-
 aro ake a te hinengaro, kia kaha   te  ata
whakaaroaro o nga  pukenga katoa o tenei
hanga o te whakaaro nui o enei wa, ki te ki
 nui i te tino take i kaha ai nga huarahi ma-
te ki te tinana o te tangata Maori i naianei.
 • Na, ki te whakaaro ake a te kai-tuhi, eha-
 ra rawa i nga kai te take, ehara i nga kahu,
ehara rawa i te moenga i runga i te papa o
te whare.  Engari ki taku ake whakaaro,
ko nga mate he mea haere mai i nga Iwi he-
ke mai o te ao, me nga Kaipuke haere mai
ki enei motu, nana i hari mai nga mate o
ia tu o ia tu, e i ki nei i te tangata ki te po,
na, tetahi o aku ake whakaaro kei te ahua o
ta tatau whakahaere i nga tamariki i te wa i
whanau  ai, a, tae noa ki te taenga o te ta-
maiti ki te wha tau ki te rima tau, e titiro
ana au he nui te whakaaro o nga matua i
te mea ka whanau te tamaiti tae noa ' ki te
rima tau, haunga a ko ake ki te whakakaka-
hu i te tamaiti ki nga kakahu wuru katoa, a ka
mutu  era kakahu, ka tapatutia ki nga hooro
ki nga paraikete ranei, ki nga Huru ranei, ka
male te tamaiti i te hemanawa, i te wera,
na kaore e kaha ki te ki ake, kei te mate ia
i te pukaa, i te wera ranei, na, koia nei te-
tahi wahi ara mate mai kia tatau tamariki,
na, i whakaatu ano to tatau "Puke" i nga
  pepa kua hori ake nei, kei te whakawaha-
  wahatanga a te whaea, a. nga tangata ke
  ranei i aua tamariki tetahi take mate kia
  tatau tamariki, pera ano te ahua o te wha-
  kakakahu, n, ka tapatu ano ki aua  hooro,
  ki aua paraikete, ki te Huru ranei, ka wha-
  kawaha ai, ka wha nga mate, e pa mai ki
  taua tamaiti ko te wera i te maha o nga ka-
  hu, ko te wera ake hoki i te tinana o te kai
  waha, ka patua te tamaiti e te ngenge, a, pa
  ana mai he ngoi-kore, a, kore tonu ake e ka-
  ha ki te kai, ka tipu mai nga mate huhua ki
  taua tamaiti, te ruaki, te tikotiko, te kirika,
  maremare, a, i runga i te kore kaore e ho-
  horo te kawe atu ki nga Takuta, ka mate
  rawa etahi, ko etahi ka ora ake, engari ka
  noho tonu nga purapura o aua tu mate i ro-
  to i te tinana o te tamaiti, ka tipu te tamaiti
  me te tipu ake hoki aua, mate i roto ia ia,
  na, koia nei te wahi rahi o tatau mate ki te
  titiro ake, ka apiti mai ai, ki te rere mai o
  nga mate o roto o te mamaoa o te waha o te-
  tahi ki tetahi, ko tetahi he tangata ora, ko
  tetahi he tinana mate tona, a, ka tangi mai
  te mamaoa, ara, ue haa o te waha, o te ihu
  ranei o tetahi ki totahi, ka heke i roto i te
  hau mapu o tetahi, ma te waha, ma te ihu
  ranei, ka tipu hei mate mo te mea ora o ra-
  ua.
    Na, kei nga tupapaku mate, tetahi titiro
  ma tatau, ko te mate o tetahi tupapaku bo
  mate rore ki te tangata, na, koi ara tetahi
  putake mate mai ki a tatau, koia i tika ai te
 ture Pakeha kia nehua te tupapaku i te toru
 o nga ra, kaua tenei hei pouritia e tatau aha-
 koa ware, rangatira ranei te tupapaku, tapu-
 kea atu ki te wahi i rite mona.
   Na, kaati ake enei tataku ake, me huri
 hoki o tatau whakaaro  ki te titiro kia tatau
 kotiro, me a tataa tamariki taane o enei wa,
 ka hoki atu te whakaaro ki te ahua o te wha-
 kahaere mai o te wa tuatahi, na te ahua o
 naianei, kaore ano i puta noa mai nga tohu o
 toe pakeketanga o te kotiro, o te tamaiti taa-
 ne ranei, kua Waerea te ara tangata e te ta-
 ngata pakeke, kaore nei e rite ki te \\va tika,
 e hapai ai tena kotiro i te karihi o taua ta-
 ngata pakeke, a, na tana tu ahua ka takoto
 ke  te  takotoranga   tamariki, ka   kore
 tena kotiro e whiwhi tamaiti, na nga mea
 taane o aua tamariki pera, ka tere te pirangi
 ki te moemoe kotiro i te mea kaore ano i ri •
 te nga tau, a, ka roa e mahi haere ana i tera
 tu mahi ratau nga mea taane, nga mea wa-
 hine hoki, ka tipu mai i konei enei mate te
pukupa, te mate kohi kiko, te huango, me
era atu mate hoki, koia te kai tuhi ka mea
atu kia koutou e nga tangata matau whakaha-
 ere o te iwi Maori, kia u tatau ki te whakapono
ki te ture o nga Kaunihera Marae, kaua hei
tahuri ki te turaki, engari kia kaha te tauto-
ko, ko nga whakahehe a tatau ki nga ture a
o tatau Kaunihera, me hoatu ki roto i te Ka-
unihera ki reira whakatikatika  ai, kua  oti
nga pa tuwatawata mo tatau i naianei, ko te
Kaunihera Marae nao te tangata, ko te Kau-
nihera Whenua mo te whenua, ko te ropu o
nga takuta mate, te kai tohutohu ia tatau,
na ko ta tatau whakahaere mo a tatau tama-
riki, me tiaki kia rite nga tau ka moe taane
ai, wahine ai hoki, me tiaki o tatau Kauni-
hera tenei ahua o a tatau tamariki.

   NAMA 12 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATAREI 15,1903. [Wharangi No. 4]
   tapuna i mua me te tangi haere mai te kau-
   matua nei, heoi katahi hoki ra ka ringia te
   taonga nei a te roimata, ka pakaru hoki te
   mamae o tana whaereere me ona matua tu-
   pana i te mea he rakau ke kei te kitea atu,
   heoi pa nai ana te pouri ki ona tupuna me
  ona matua i te mea katahi ka mate penei te
   tangata ki tenei takiwa, tetahi take i pouri-
  tia nuitia ai, he tamariki tonu tenei tanga
  ta, he tamariki tonu hoki tana wahine, ka
  tokorua tonu a raua tamariki he mea ata
  whakamoe hoki raua na o raua tupuna kua
  rupeke ki te mate, heoi i te rahoroi ka tima-
  ta whakaeke mai a ona iwi tae noa ki te ina-
  ne tae noa ki te turei, heoi ko nga iwi i eke
  mai ko Ngatiapa, ko Ngawairiki, ko Ngara-
  uru, ko  Ngatiruanui, ko  Rangitaane  ko
  Whanganui, ko Ngatiparewahawaha, ko Nga-
  tiraukawa, ko Ngatihine, me ona hoa Pake-
  ha o tenei tangata, ko nga kaari o te teihana,
  me Matara Koia o Whanganui rue etahi atu
  Pakeha, kaati be tamaiti uri rangatira tenei,
  he uri mokopuna kia Turi tona waka ko Ao-
  tea, hei mokopuna kia Ngawakataurua, he
  he uri mokopuna hoki kia Apahapaitaketake
  tona waka ko Kurahaupo, heoi ko tenei ta-
  maiti he tamaiti mate nui e tona tapuna he
  tamaiti kaha hoki ki te whakahaere i ana
  mahi kaa paahi hoki ia i te matauranga ku-
  ra, he tika hoki ona whakaaro koia tonu ki
  te mahi i nga mahi a tona tupuna ki te
  taha Pakeha, he mohio  hoki ki  te korero
 nupepa ra3 te tuhituhi Pakeha, koia i mama-
  etia nuitia ai taua tamaiti, kaati ka mara-
 ma mai nei koutou e nga whanaunga i tawhi-
 ti i te take mate o tenei tamaiti rangatira.,
 ko te ingoa o tona whaereere ko Tutira Waka
 hei uri mokopuna kia Hakaraia te Rangipo-
 uri heoi tenei, i panuitia ai tenei tangata i
 mate i te tereina, hei tupatoranga ma te taa-
 ne ma te wahine me te tamariki o taua o te
 iwi Maori, kei waiho ko te tereina hei huna
 ia taua, i te mea hoki kua hangaia e to taua
 Kawanatanga aroha he pa  tuwatawata ara
 hei arai i tenei kai i te waipiro, i te mea he-
 ki na taua kai ka mate etahi tangata i te wa-
 ka nei i te tereina, heoi no te taite i te 16 o
 nga ra nei ka nehua te tinana o tenei tanga-
 ta ki te moenga ona tupuna ona matua heoi
 ano tenei.
   No te 21 o nga ra nei ka mate atu tona
 tupuna wahine, ara, a Erina Ratana Ngahi-
 na i tangi nui ano tenei kuia ki tona moko-
 puna, i te matenga i mua atu i a ai, ko tenei
 kuia ka 70 pea nga tau nuku atu ranei he
 kuia rangatira tenei hei tamahine  kia te
 Waitere Marumaru he kuia whai tikanga no
 tenei iwi no Ngatiapa, he kuia e hapai kaha
 ana i tenei taonga i te whakapono hei taonga
 moona uri mokopuna i muri i a ia, ko tenei
 kuia i kite ano ia i ana mokopuna tuarua,
 heke ai ia ki te po, otira mate rawa ake ia
 me ona matua me ona tungaane kua oti ia
 ratau ko nga kaumatua o te motu nei he pa
tuwatawata mo nga uri whakatupu i muri i
ratau, ara, huaina nei te ingoa ko Pire Kiore
 whakaora tangata, heoi ano e te Etita na te
parekura  aitua i tupono mai ki tenei wa po-
to koia ka tukua atu hei mihi iho ma nga
 potiki o te aroha.
  Heoi ano kia ora ma te Ariki kaha rawa
nana nei nga mea katoa i hanga e whakakaha
o koutou tinana o koutou wairua, kia tu ka-
ha ai a te "Puke" i nga wa katoa na to kou-
tou hoa i roto i te pouri mo te mamae nui.
          Maremare Reupena.

  TE WHAI KI TE MATAURANGA.
        Whangaparaoa  Hurae 2nd 1903.
  Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe me to Komiti, e hoa mau e uta
atu ki ranga ki to tatau maunga, ara, kia te
"Puke Ki Hikurangi" nga kupu e whai ake
nei.
  E  ki ana tetahi tangata e kore rawa ia e
tuku i tana tamaiti ki te Kura, waiho tonu
hei hoa moona he tamaiti kotahi hoki, te ki
a tetahi tangata kaore he tikanga o nga ta-
mariki, wahine ki te tukua ki te Kura, na
reira kaore taku tamaiti wahine e tukua e
au ki te Kura, e hoa ma, no te tau 1885, ka
rongo au i enei kupu e korerotia ana e te
tangata, tae noa mai ki te 27 o Hune 1903
ka hori nei, i patai tetahi Pakeha kia au i
te 27 o Hune nei, penei te patai, e hoa hea-
ha te take o nga tamariki Maori i tae nei ki
nga Kareti, ara, ki Tipene, ki Te Aute, ki
Hukarere, nga mea wahine, te hokinga mai
ki te kainga Maori noho tonu iho ? ki taku
titiro kei te ahua he aua tamariki, te mau o


                                  
    ratau kakahu, kua wareware ki te here i o ra-
   tau neketai, na te roa pea e noho ana ki o rata-
!   u matua, pera tonu ano nga tamariki wahine,
   kua wareware ki te kooma i o ratau maka-
    we, taku whakautu mo taua patai, he mea an-
   o pea kaore e whakamaramatia e o ratau ma-
   tua, te ahua o te noho i te kainga Maori, me
    te ahua o te hoki ki te Kura, no reira i pohe
    he ai.
     Na  e hika ma kia marama ki te patai a te
   Pakeha nei, me te whakahoki, anei hoki te-
   tahi hei tirohanga ma koutou te haere ki te
   Kura he taonga, te whiwhi 1d te matauranga
   he taonga nui whakaharahara, kauaka hei
   ki, na te Pakeha anake tenei mahi te Kura,
   kaore, na te Maori tonu no tua whakarere
   mai ra ano, no nga tipuna tuku iho nei, koi
   pohehe ki te patai mai kei whea  o  ratau.
   whare Kura, kaore ia koe e rongo ana e ki
   ana he whare maire, koi ana nga Kareti o
   o tatau tipuna i whakapaua ai to ratau kaha
   ki te ako i a ratau tamariki, kia whiwhi ki te
   matauranga ko nga tamariki i u ki te Kura
   ka whiwhi ki te matauranga, ko nga mea i
   hoki ki o ratau matua, kaore i whiwhi ki te
   matauranga, ko nga mea i whiwhi ka paa-
   hitia tetahi hei tangata korero wananga, ka
   paahitia tetahi hei Takuta, ara, hei tohunga
   Maori, ka paahitia tetahi hei kamura hanga
   whare, hanga waka, ka paahitia tetahi hei
   tohunga karakia paahi taua, me te wahine
   whiwhi  ki te matauranga, ka paahitia hei
   whatu kakaha, hei mahi i nga tini taonga a
   te Maori ka mahue ake  nei ia tatau, pera
  tonu hoki te whai ki te matauranga o te Pa-
   keha, ka puta i nga Kareti ka paahitia hei
  Roia tetahi, hei Takuta tetahi, hei Kamura
   tetahi, hei Minita, me era atu tini mahi a te
  Pakeha, e whakakoromakitia nei e te nga-
  kau, kiu whiwhi koutou  me te wahine  i
  whiwhi  ki te matauranga, ka paahitia hei
  whatu tokena me era atu mahi, ua ki taku
  whakaaro he rice tonu te mahi a o tatau ti-
  puna Maori, mea tatau hoa Pakeha, ina ho-
  ki me Kara ka whiwhi ki te tika, kaati he-
  aha ia nei tatau ka whakahe ai tetahi ki te
  mahi a tetahi, ki taku whakaaro waiho te
  tahae kia tahae ana, heoi ano ma tatau he
  titiro, be whakawa hoki, ki te kitea ka tahae
  pangaa ki te herehere.
    Ka whiwhi ia ki te utu o te tahae, me te
  mahi tohunga waiho kia mahi ana ki te tu-
  pono ki te tika koi ara, ki te tupono ki te he
  hoatu nga kupu taunu, me nga kupu tawai
  ki tona kanohi, e kore ia e kaha ki te utu
  kauaka te kupu e hoatu i muri i te tuara,
  ahakoa e ki noa ana tatau kei te pohehe te
  Atua, maku noa e ki kaore te Atua i te po-
  hehe, ina hoki kaore he tikanga penei a te
  Atua, ko nga tangata e whanau mai ana ki
  tenei ao kia rite tonu te ahua, me nga tika-
  nga kia rite tonu, ina tonu he tauira ma ta-
  tau ko a tatau tamariki, kotahi te papa, ko-
  tahi te koka, he rereke te tama, he rereke te
  tamahine, he rereke te tuatoru, me te tua-
  .wha, me nga ritenga hoki, he ahu whenua
  tetahi, he mangere tetahi, be humarie teta-
  hi, be haututu tetahi, mehemea kaore enei
 ritenga huhua i homai e te Atua ki te ta-
  ngata, penei hei aha nga Karaipiture, we
  pewhea e tika ai nga kupu o nga ture kota-
 hi tekau i homai nei kia Mohi, ina hoki e
 ki noa ana i te ture VI kaua e patu, i rongo
  ake au na te ringa kaha tonu o te Atua i.
 whakangaro a Horoma me Komora. E  ki
 noa ana i te Ture VII kaua e puremu, i ro-
 ngo ake au he wahine puremu a Rahapa i
 whakamaharatia nei e te Atua kia huna ia
 nga  tutei, e ki noa ana i te Ture VIII kaua
 e tahae, i rongo ake au i tarewatia ngatahi-
 tia a te Karaiti me nga tahae, otira i puta
 te kupu a te Karaiti ki ana tahae, ko aia nei
 korua noho ai kia au ki Pararaiha, te rongo
 o muri nei kei reira tonu aua Katuarehe
 nei e noho ana, kei te whare whakairo, kei
 te tatari mai ki te hunga e haere atu aria.
   Me mutu i konei.
                Na  to koutou hoa.
                    Manihera  Waititi.

 HE PONO HE WA WHAKAMA TENEI.
   He whakaaronga iho, be maharatanga ake
 ka ohorere te mauri, ka kitea he pono te kii,
 kua aua ata tatau kei roto i te wa o te wha-
 kama e haere ana, rite tonu pea me te mea
 ko te wa i a lwi raua ko Arama, i roto i te
 rau Piki e tu whakama ana, i te wa o raua
 a tu tahanga ana i roto i te Kaari o Erena.
 Ehara i te mea e te Iwi he tu-tara naku i to
 tatau nei whakama kia kitea mai e tawhiti,
   engari he whakakorikori, he whakaoho i te
   mauri kia maranga kia whakaaro, kei pehia
   tonutia e te hiamoe, e te ruuha e te iwi-kore,
   me te whakaaro kore, kua whiwhi o tatau
   waahi i nga taonga nunui, kua kai tatau i nga
   kikokiko mata, me nga  kikokiko maoa, i
   kohuatia mai i tawhiti-nui i te honoi-wairua,
   kua kai tatau i te kikokiko i taurakina ki te
   huka-papa, kua kai tatau i nga wai ma, i
   nga wai whero, i nga wai pango i roto i te
   kohatu, kua tu whakamakiki tatau.
     Kua whakauhia, kua manaakitia, kua ata-
   whaitia e tatau o tatau tinana, ki te huruhu-
   ru hipi, ki te hiako kau, ki te katene ki te
   hiraka utu nui, me era atu mea i waho o te
  tinana, kua noho tatau i roto i nga whare
   maitai nga matapihi, nga  tatau karaaihe,
  kua moe  tatau i runga i nga peeti ngohe-
  ngohe, i nga pera whakairo ki te aho whero,
  kua kai tatau i runga i te kaupapa, he mea
  wero ki te matarau te hoaketanga ki roto i
  te waha, kua haere tatau i runga i te uira, I
  i te ahi, i te wai koropupu, kua rongo tatau I
  i te reo o tatau boa e korero ana mai i tua
  o nga maunga tawhiti, i tera taha ano hoki
  o nga moana, ina roto atu i te wai, ko te
  matauranga tenei e tahi ana i te ahua, me te
  atahuatanga o nga mea tuatahi i roto i te
  ngakau, kia kumea mai e te hiahia mo nga
  mea hoou, te kainga na te atahua o nga mea
  hoou, i memeha ata ai nga taonga nunui o
  te wa tuatahi, me te timatanga o te wa tua-
  rua. Ehara i te kupu kauhau, ehara ano
  i te tikanga i whakatakotoria kia pera, enga-
  ri na te pai ake o te whakaputa-ke-tanga o
  aua mea ra ano, na konei hoki tatau i mohio
  ai ki te whakama, na konei hoki i kore ai e
 hoki whakamuri te mahara, hei kukume mai
  ano i te ahua me te tinanatanga o nga mea
  o te  wa  tuatahi, na konei hoki i kore ai e
  mohiotia kei te tautohe nga mea o te wa tu-
  atahi, ki te wa tuarua, kua tara-maro hoki
 nga mea  tuatahi. Ina hoki ra ko te kono-
  hi e titiro ake ana, e matakitaki atu ana ki
 te ahua o nga mea e puta hoou mai ana, ko
 te ihu e hongihongi atu ana i te kakara, ko
  nga paparinga kua huia e te hiahia kata, ko
 nga taringa e whakarongo reka ana, ko te
 waha e whakapakara ana i te reka, ko te
 ngakau e hao atu ana kia rahi, kia maha kia
 nui, kia tatu ai nga mahara, nae te hiahia
 nui atu o te ngakau.
   Na wai hoki i whakatakoto te whakaaro,
 kia whakamutua nga rakau o tu, o te wa
 tuatahi, nga toa rere moana, nga toa piki
 rakau, nga  toa mahi kai, nga toa haaro   I
 whitau, nga toa tarai waka, nga toa a-ata   I
 whakanoho  i te teka o te koo, nga toa taa [
 kaharoa, nga toa whiri taura, nga toa waha |
 kai, nga peka, ara, wahie, nga toa toko o te I
 haere tawhiti tutaki whanaunga, me te tutu J
 taua, me era atu toona tini o nga mea kua 
 memeha  atu, kua kore i to tatau wa, he mea
 kua tara-marotia ki roto i te ngakau, me nga
 ringaringa, te mohiotia na wai  ra tatau i
 tute, kia taka ki roto i te whakama, no reira,
 i kiia ake ai na nga wa. E whawhai aua
 hoki nga matauranga, e peehi ana i te ata-
 hua o nga mea tuatahi, kia watea mo nga  I
 mea hoou.                              J
    TE  MATAURANGA  I PUTA MAI I TE KURA.      I
   Ma  \\vai hoki e korero tenei taonga nui o I
 nga Iwi nunui i raro i te ra, heke ana te i
 matauranga ki raro i nga waahi pouri o te 1
 whenua, o te moana, piki ana whakarunga  J
 taea ana te wa o nga kapua, horo ana nga I
 pa kohatu tatau rino, o tetahi Iwi o totahi
 i tetahi, kake ana te mana me te rangatira-
 tanga ki runga tau-wharewhare iho ai, otira !
 tenei te mea hei whakaaro, hei titiro mo to
 tatau nei whawhatanga atu ki tenei taonga,
 ko tenei, kaua te matauranga i hopukia i te
 kura e tapukea, kia ngaua e te waikura, ka-
ua hoki e puhia ki nga hau, ki nga kapua
ranei o runga atu i nga hau, kaua hoki e
puhia ki o koutou matua, kei mohio ratau
kei te whaihanga koutou i te pa, hei wha-
whaitanga atu kia ratau, a, ka whakaara pa
ano hoki ratau hei awhina ia ratau, whakaa-
ro atu kia ratau, ki te tini rawa o nga mano
tau, me nga whakatipuranga i puritia mai
ai, i whakaakona ki o ratau tikanga, me to
ratau ahua, e mau nei i runga i nga morehu
o to ratau whakatipuranga e ora nei i naia   
nei, kaua e puhia ki nga hau o te waha.     
Engari puhia o koutou matua  ki le mea
whakatinana, ara, ki nga whakatinana tang o
te matauranga, i hopukia mai o roto i to
kura, kia pera te taunga iho ki o ratau aro-
aro me te pipi i haria e te karoro, i whaka-
taka iho i te takiwa kia tau ki runga i te

NAMA 12 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATAREI 15, 1903. Wharangi No. 5

     NAMA 12 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATARE115,1903. [Wharangi No. 6]
                  TE PIRE  KIORE.
     Kaore pea e maha he kupu mo runga i o
   koutou pa whakaora,  ara, i te Pire Kiore, o
   te tau 1900, me te Kaunihera whenua kua
   toha atu hoki, kua whanui ki runga ki nga
   moutere o Niu Tireni, a, me te wai e rere
   tonu ana ki roto i nga taringa, i ia wa i ia
   wa, tena pea kua kite koutou i nga kupu o
   te whaikorero a te Minita mo te taha Maori,
  mo  runga i o koutou pa whakaora, kua uru
  koutou kei roto i te pa, ko te wuruhi kei wa-
  ho e miti ana e ngau ana i nga tu watawata
   kia pakaru, kia uru mai ki roto, e ki ana ho-
  ki a ia tera tetahi tikanga na nga iwi wha-
  ka tipu hipi, i nga whenua wuruhi, ka ahia-
  hi ka whiu te tangata i ana hipi ki roto i te
  taiepa, tera etahi reme i te moe i te taha o
  te kohatu, te marangatanga ake, kua ngaro
  nga katua me  te nuinga ki roto i te taiepa, ka
  haere atu nga reme nei ka  tara pekepeke
  haere i waho o te taiepaka maaha ra hoki mo
  ratau kaore i uru ki roto i te waahi hemana-
  wa, kei te kite ano tatau i te reme, e tara pe-
  ke ana, e whakatitiko ana, otira tenei te mea,
  no te putanga o te wuruhi e haere mai ana
  ka rere nga reme nei ki te taiepa, te taenga
  atu kua kati ke te keeti, kuhukuhu kau atu
  i waho, te hopukanga iho pau ake, a, kua
  rongo hoki tatau i nga whai korero a nga
  wuruhi, me turaki atu o tatau pa, ara, o ta-
  tau tikanga kia watea ai tatau ma te Pake-
 ha e whakahaere, raa te Pakeha e tiaki.
    E hoa ma e aku tamariki, e koutou katoa,
 ma  wai e whakaaro nga pono o te kupu wha-
 karite, ma nga wa anake e ahu mai ana, e
  kore hoki e hapa ina hoki tenei, katahi ano
 ma nga Wuruhi e tiaki te Reeme. He aha-
 koa hei kupu whakamutunga, whakaaraara-
 hia nga mahara kia oho, he awatea, kia ka-
 ati noa nga Reme te tarapekepeke i waho o
 te taiepa, haere ki roto i te pa tarapeke ai.
   Hei konei mutu ai, kia ora te kai whaka-
 rere i te waka.
              Ihaia Hatana.
        Waipawa  Akuhata 7th 1903.

 ETAHI MEA HEI WHAKAARO MA NGA
   MATUA O NGA TAMARIKI KURA.

   1. Kia ma nga tinana me nga kakahu o
 nga tamariki.
   2.  Kia rua kaukaunga o nga tamariki ki
 roto i te wai mahana i te wiki.
   3.  Me paranene mo runga ake i te kiri,
 ka kakahu ai i etahi atu kakahu, kia rite te
 mahana o te tinana.
   4.  Me mau  puutu, tokena hoki, a kia
 maroke tonu enei.
   o. Kaua e tukuna kia haere nga tama-
 riki ki te kura mehemea e maku ana nga
 kakahu.  E  kore te tangata e pangia e te
 mate mehemea e mahi tonu ana tana tinana
 kia mahana, engari ki te noho ia i roto i
 aua kakahu maku, kaore ia e mahi ana kia
 mahana tana tinana, katahi ka tuhera he
 huarahi mai mo te mate.
   6. Kia makona nga  tamariki i nga kai-
 nga katoa, kaua e tukua mate kaitia ki te
 kara.
   7. Mehemea  e tawhiti atu ana te kura
 i te kainga, hoatu kia nui he kai ma te ta-
 maiti hei hari. He nui rawa nga tamariki
 e kite ana au e mate kai ana i te kore kai o
 nga kainga, e whakapaua ketia ana pea nga
 hereni e nga matua ki nga Purei Hoiho,
 Piriota, me te Rama. Ma nga tamariki e
 ora tonu ai o tatau ingoa, heoi kia kaha te
 tiaki i a tatau tamariki.
  8.  Ka ahua mate ano te tamaiti kaua e
 tukuna ki te kura, a tikina atu he Takuta
 hei titiro, pai ke atu hoki te hoko rongoa
 mo te tamaiti kia ora, i te boko kai ma te
 tangihanga i muri o te matenga.
              Na  ta koutou tamaiti aroha.
                Na Maui Homare.

    RARURARU REHITA KURI.
            Horowhenua Akuhata 6 1908.
   Ki te Etita o ta "Puke Ki Hikurangi" he
 whakaatu kia mohio ai nga tangata, ki teta-
 hi i mahia ki te takiwa o Raukawa, ko etahi
 tangata e whakapehapeha ana ki te Kaunihe-
 ra, no tenei rangi katahi ano ka kite, ara,
 tuatahi ko H. M. Tatere tetahi o nga kai
 Rehita kuri, i whakamanaia e te Kaunihera
 hei Rehita i nga kuri, no te haerenga atu ki
tetahi kaumatua kia ana kuri, ki mai ana
kaore ia e utu, ko te ingoa o taua Kaumatua
ko Akuhata no Horowhenua, e rua taenga  :
atu o te Tatere ki te tono kaore i whakaae, 
katahi ka tukua e te kai Rehita ki te Tiama- 
  na o te Kaunihera, kia whakaputaina he Ha-
  mene, katahi ka meatia e te Tiamana kia
  rua nga Hamene, e rua hoki ona kuri, ko
  tetahi o nga kuri he kuri ma iti, ko tetahi
  he kuri nui tonu, kaati no tenei rangi ka
  tuhera te Whakawa hara ki Rewini nei, ka
  tae ki nga keehi nei, ka mutu te panui atu i
  te ahua o te Hamene, ka korero ko te Roia o
  te Kaunihera,  katahi ka uia  atu e te kai
  Whakawa   kia Akuhata, penei he tika he kuri
  ma iti tana, katahi ka ki atu ae kua mate,
  ka uia atu ano penei no nahea i mate ai, ka
  ki atu no te 80 o Hurae, kaati ko te Hamene
  no mua atu, ara, no te 29 o Hurae i hoatu
  ai ki a ia, heoi whakataua ana te hee ki a ia,
  ka mutu tera keehi, ka karangatia ano ko te-
  tahi o nga keehi mo tetahi o ana kuri, ka
  uia atu ano e te kai Whakawa, penei he tika
  tetahi o nga kuri, katahi ka ki atu ae he kai
  tiaki tonu noku tera, heoi whakataua ana te
  hee ki a Akuhata. Kaati no konei au i tuhi
  atu ai ki a koe, penei koe ka pai ki te panui
  atu i tena panui, hei whakaatu ki ngatanga
  ta, ki te kore e Rehitatia a ratau kuri, ka nui
 ke ake te utu mo nga kuri ina Hamenetia,
 ma  koutou hoki e titiro ki tenei i runga ake
 nei, e rua nga kuri, i nuku atu i te pauna te
 utu.  Na  e te Etita te take au i tuhi atu ai
 i tena reta, he mea noku kia kite etahi, kua
 pa he whiu ma te Ture ki nga mea e takahi
 ana i te Ture, kaati mau hoki e whakamara-
 ma  atu, penei ka pai koe, ko au hei tuku ko-
 rero atu ki te "Puke" i nga korero o tenei
 taha, ara, i nga mahi me era atu, heoi ano.
             Na  Rere Nekitini.
  [Ae, e whakaae ana au ko koe hei tuku mai
 i nga korero o tena taha. "Te Puke."]

          PATU KIORE.
   No te 14 o Hune nei i timata ai te patu
• Kiore o Taperenuiowhatonga, kaati i te ma-
 rama o Hune ka mate e 22 nga Kiore, i te
 marama o Hurae ka mate 19 nga Kiore, a,
 na nga kuri i patu e 4, hui katoa nga Kiore
 i mace, e 45.

        RONGO KORERO.
   Kotahi tetahi temaiti ka 10 ona tau, he
 kai hokohoko maati, i hopukia ia e nga Pi-
 rihimana, mo tona kohurutanga i tetahi Ko-
 hungahunga paku, ka tekau marima ano
 nga marama  te pakeke, ara, i penei te kohu-
 rutonga a taua tamaiti i taua Kohungahu-
 nga, e tangi ana taua Kohungahunga, kata-
 hi ka peke atu te tamaiti nei, ka mauria te
 pepe nei, ka tae ki tetahi waahi kirikiri ka
 karia he rua, ka tuhera, ka komotia te pepe
 nei ki roto i te rua, ka uhia iho te konohi
 ki tona heipine, katahi ka tapuketia, me te
 tangi tonu ake o te pepe nei i te wa e tapu-
 ketia ra ia, me te rere hoki o nga waewae o
 te tamaiti nei ki te kiki me te takatakahi i
 taua pepe, a, ngaro nga ia, te mutunga o
 tona mahi, katahi ka whakapipitia e ia he
 kohatu ki runga i te rua o taua tamaiti. Ka
 ahua roa i muri iho, katahi ka peke atu ka
 mauria te tamaiti ora a tetahi wahine ki rei-
ra ano mahi  peratia ai e ia, ka kitea e nga
tangata i konei taua mahi km > a taua tama-
iti, hopukia ana e nga tangata, hoatu ana
ki te ringa o te Pirihi, no tona maunga, ka-
tahi ia ka korero i enei korero kua tuhia i
runga  ake nei, engari ki te titiro a te Ture,
tera ano etahi tangata ke, kei muri i taua ta-
maiti e whakahau" ana, kia mahia e taua ta-
maiti tenei mahi kino ki nga Kohungahunga.

        WERA  I TE AHI.
   Kotahi tetahi whare puni i wera i te ahi i
Kairau e tata ana ki Nuparemata ko taua
whare  he mea kite mai e tetahi Maori i ta-
whiti te weranga i te ahi, heoi ko tona oma-
nga atu ki taua whare e werangia ra e te a-
hi.  Te take i wera ai taua whare i te ahi,
he tahunga na tetahi kau matua Maori i to-
na ahi ki roto i taua whare, he rere anake te
kora o te ahi ki tahaki, mura tonu atu nga
whariki, kai atu hoki  ki te pakitara  o te
whare, he nui ano te kaha o te kaumatua
nei, ki te tinei i te mura o te ahi, heoi kihei
rawa i mamate te mura, ka he-manawa te
kaumatua nei i te auahi, ka kore hoki e mo-
hio ki te waahi i te toa, hei putanga mona
ki waho ka hinga ki raro i te pukaa, ko te
rerenga mai o tona iramutu i roto i te mura
o te ahi, ka mau ki te kaumatua, ka toia atu
ki waho. Ko te kaumatua nei ko Kohuru Le
ingoa, ko ona tau kai ko atu i te 70, pau ka-
toa nga huruhuru o te mahunga me ona pa-
hau hoki i te ahi, i pahuhu katoa nga kiri o
   te tinana me te konohi hoki i te kainga a to
   ahi kaati he Karaitiana kai te rongoa i a ia
   ki te hinu, engari ki te ki e kore ia e pai, i
   te mea i tino hohonu rawa atu te kainga a
   te ahi i tona tinana.
     Kotahi tetahi ahi nui i Atakoana (Ardgo-
  wan), ara, i penei te timatanga o taua ahi,
  tera tetahi pataka (store house) i roto tonu i
  te taone 15,000 mano nga kaaho wehike e tu
  ana i roto, katahi aua kaaho wehike ka papa,
  ka mura hoki nga kaaho nei me te whare
  tonu atu. ka timata i konei te heke haere o
  te wehike i te tiriti, me te mura haere hoki o
  te ahi i roto i te wehike, puniu tonu te mura,
  ka tae ki tena whare ka wera i te ahi, pena
  haere tonu, a, tae noa ki te mira huri para-
  oa o taua taone, ka wera hoki taua mira i te
  ahi he nui atu nga tangata e tinei ana i ta-
  ua ahi, kore rawa e mate, i te kaha o te rere
  mai o te wehike o roto o aua kaaho, he ma-
  ha nga whare i pau i tenei ahi. engari kaore
  i mohiotia nga tangata i ma te, no te ata ra-
  wa katahi ano ka mohiotia, tokowhitu nga
  tangata i pau i te ahi.
 HE  PANUITANGA KURA  MO NGA
              MAORI.
    Kua riro mai i nga Tarati o nga Rahui o
  Papawai o Te Kai kokirikiri, te kainga o Rei-
  ri Tangekereti i te Ahikiore (Clareville) hei
 tuunga mo te whare kura mo nga taitama o
  te Iwi Maori.
    Ko te Timuaki o tenei kura ko S. G.
 Compton  B. A. o Manuera Kareti Kemureti.
   Ko te Timuaki mo te wa i mua mai o te
  taenga mai o te Mahita tuturu, ko te Rora-
 tana, Minita i noho ra ki Papawai i mua.
   Kahore he utu mo nga kai ma nga tama-
 riki, me te whakaakotanga hoki i a ratau ki
 nga mahi o te kura, me nga mahi hoki o te
 Whakapono,  me nga mahi hei oranga mo te
 tinana. Engari nga kakahu, ma nga matua.
 ano o nga tamariki e hoatu he kahu mo ra-
 tau, i nga kahu ano e tau ana mo te noho
 kura.
   Me  tere te tuku mai i naianei tonu, nga
 Ingoa o nga tamariki e rite ana mo tenei
 kura, kia Aporo Hare Kumeroa, Tiamana o
 te Kaunihera o Rongokako. Na, ki te tukua
 mai nga Ingoa o nga tamariki, me whakaatu
• mai hoki nga tau o ia tamariki, me nga ka-
 raahe hoki i paahi ai ia i etahi atu kura.
 MO NGA TAITAMA O TE TAIHAUAURU
   Ka  kimihia te mohiotanga o nga tamariki
 taane o te Taihauauru i ia \\va, i ia wa, a, ka
 whakaputaina  he tikiti (Scholarship) ki nga
 mea o ratau e puta ana i aua uiuinga matau-
 ranga, hei kawe i a ratau ki etahi atu kura
 noho utu kore ai. Engari ki te rite te mo-
 hiotanga o  nga tamariki tokorua, a, no
 Ngaati-toa tetahi o raua, ka hoatu ke ki a
 ia te tikiti, notemea ka mahia mai enei tikiti
 i roto i nga moni o te Rahui o Porirua.
   [Kia mohio ano nga matua o nga tamari-
 ki, e tuku mai ana ia ratau tamariki ki tenei
 kura, ko nga tamariki Maori katoa e uru a-
 na ki tenei kura, ka ata tirohia marietia e te
 takuta, i mua atu o tona urunga mai ki roto
 i tenei kura, ki te kitea e te takuta, he mate
 tona, a, he mate ranei kai roto i a ia e tipu
 ana, e kore rawa  ia e whakaaetia kia uru
 mai ki roto i tenei kura, he wehi no nga kai
 whakahaere kei tupono he raruraru ki te ku-
 ra ina pangia nga tamariki e te mate.]

       TAUIRA POTO.
 ONGA TURE   O TENEI PEPA.
                 (Ture 1.)
   Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hiku-
 rangi" i te tau 10/ hereni.
                 (Ture 2.)
   Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te
 ahua o te Ingoa ki waho o te kawa :—
          Ki Te Etita.
   "O Te Puke Ki Hikurangi."
               Box 20
          Greytown Wairarapa.
                (Ture 8)
   Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
 ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
 Poutapeta anake.
                  (Ture 4.)
   E rua putanga o te Pepa i roto i te marama :
                  (Ture 5.)  
   Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu 1
 ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
   Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."

   Printed and Published by T. RENATA..
 Under the Authority of H. T. MAHUPUKU,
 at his Registered Office. Main-street Grey-
       town  North, Wairarapa, N.Z.