|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 16. 30 November 1903 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
[NAMA 16.]\_\_\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA NOEMA MANE 3O, 1903. [TAU TUARIMA.]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
HONORE TIMI KARA.
TE TURE WHAKATIKATIKA I TE
TURE KAUNIHERA MAORI.
HE PIRE E HUAINA ANA.
He Ture hei whakatikatika i "Te Ture Kau-
nihera Maori, 1900."
KUA MEINGATIA HEI TURE e te Ru-
nanga nui o Niu Tireni, e noho huihui ana i
roto i te Paremata, i runga ano i tona mana,
ara:—
1. Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te
Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera
Maori, 1903," a me korero ia ano ko ia tonu
tetahi waahi o "Te Ture Kaunihera Maori,
1900" (a ka huaina ia i raro nei ko "te tino
Ture").
2. Kua whakatikatikaina e tenei Ture te
tino Ture, penei me tenei e whai ake nei,
ara——
(a) I te tekiona iwa o taua Ture : Kua
apitiria atu ki wahanga-tekiona ono
nga kupu e whai ake nei: "a ka
ahei hoki ia, mehemea ra ka whaka-
aro ia e tika ana kia peratia, ki te
whakamutu i tetahi mema o te Kau-
nihera, a ko te nohoanga i watea i
runga i taua whakamutunga ra, me
whakakapi i runga i nga huarahi kua
whakaritea e te wahanga-tekiona i
runga ake nei."
(b). I tekiona tekau o taua Ture : Kua
whakakorea te kupu "Poari" i wa-'
hanga tekiona whitu, akua hoatu hei
whakakapi mo tera, ko te kupu nei
"Kaunihera"
(c). I tekiona tekau ma ono o taua
Ture :—
(1). Kua apitiria atu nga kupu e whai
ake nei ki te mutunga o wahanga-
tekiona wha : "me te harihari atu a
te Maori a etahi atu tangata ranei i
te waipiro ki roto ki nga kainga Ma-
ori, ki nga pa Maori ranei."
(ii). Kua apitiria atu nga kupu nei "me
nga kainga Maori ranei me nga rori
me nga tiriti ranei o taua kainga" ki
te mutunga o wahanga-tekiona waru.
(iii). Kua apitiria atu ki muri i te kupu
"hei" i wahanga-tekiona tekau ma
ono, enei kupu, "hanga i nga."
(iv). Kua apitiria atu ki te mutunga o
wahanga-tekiona tekau ma iwa nga
kupu nei, "a, hei utunga ma nga ta-
ngata e hara nei i te Maori, mo te
korenga i whakarite mo te takaha-
nga ranei i tetahi paero i hanga e te
Kaunihera i raro i nga wahanga-te-
kiona wha, rima, tekau ma tahi, te-
kau ma toru, tekau ma wha, tekau
ma rima ranei o tenei tekiona.
(v). Kua apitiria atu ki taua tekiona
ma ono te wahanga-tekiona e whai
ake nei:—
4
"(21). Hei whakariterite tikanga mo nga
mea e haereere ana i runga i nga ti-
riti, me nga rori o nga kainga Maori
me nga pa Maori."
(d). I tekiona tekau ma waru o te tino
Ture : kua apitiria ki muri o te kupu
"Officer" nga kupu nei, "Health
Officer ranei mo nga Maori, tetahi
Sanitary Inspector ranei i whakatu-
na mo nga takiwa Maori, e te Minita
Maori e te Minita me te Public He-
alth ranei."
(e). I tekiona rua tekau ma toru o te ti-
no Ture : kua apitiria ki taua tekiona
nga kupu nei, "i raro ano i nga re-
kureihana, tera e hangaia e te Ka-
wana hei tohutohu mo te Kauni
hera."
(f). I tekiona rua tekau raa rima o te
tino Ture : kua apitiria ki muri i te
kupu "Ture" nga kupu e whai ake
nei: "mehemea ranei ki te kore e
whakaae tetahi tangata, ehara nei ia
i te Maeri ki te utu i tetahi whaina
i whakataua, i akina ranei ki runga
ki a ia, i raro i nga tikanga o tetahi
paero, i hanga i raro i wahanga-te-
kiona •wha. rima, tekau ma tahi,
tekau ma toru, tekau ma wha, me
te tekau ma rima o te tekiona tekau
ma ono o tenei Ture.
3. (1). Hui atu ki te whaina i whaka-
taua e te Kaunihera mo te takahanga o
tetahi paero, i raro i te tekiona tekau ma
ono o te tino Ture, ko ia tangata, ahakoa i
he Maori he tangata ke atu ranei, e hari
ana i te waipiro ki roto ki tetahi kainga
Maori, pa Maori ranei, a, kihai ia i wha-
kaaetia e te Kaunihera kia mahi pera, e
ahei ana, ina whakataua toua hara i te
aroaro o tetahi Kai-whakawa Tuturu, te
whaina i a ia mo tona haranga tuatahi
kia kaua e nui atu i te tekau pauna, a mo
tona haranga tuarua, nao ona haranga ra-
nei a muri atu, kaua e nui atu i te rua
tekau pauna, kia kotahi marama ranei
mona ki te whareherehere.
(2). I ia whakawa e whakahaerea aua i
raro i tenei tekiona, e kore e ahei hei karo
kia kiia kaore i hoatu te utu mo te waipiro
ki te tangata e whakawakia ana.
(3). Ko nga waipiro katoa e haria ana
e uru ana ranei ki roto ki tetahi kainga
Maori, pa Maori ranei, a, e takahi ana i
tetahi o aua paero ka murua, a, ka ahei
aua waipiro hui ata ki ona ipu te muru
atu e te Tiamana ote Kaunihera, e tetahi,
atu tangata ranei i whakamanaia e ia i
runga i tetahi pukapuka i tuhituhia, a, me
- whakahaere i runga i te tikanga ano he
waipiro tera i murua i raro i "Te Ture
Raihana, 1881."
4 (1). Mo runga mo nga ritenga o wa-
hanga-tekiona tekau o tekiona tekau ma ono
o te tino Ture, ka ahei te Kawana, ina wha-
kaaro ia e tika ana, i runga i te kupu tohu-
tohu a te Kaunihera, ki te rahui i ia tahuna
tio, kuku, pipi ranei, i tetahi hiinga ika ranei,
kia motuhake hei mahinga pera ma nga
Maori o taua takiwa, ma nga hapu me nga
iwi Maori ranei e tohutohungia ana.
(2). Ko te panui me aua rahuitanga
me perehi ki roto ki te Gazette me te Kahiti.
5. (1). Ka ahei te Kaunihera ki te whaka-
tu i etahi Maori o roto i tetahi kainga Maori,
pa Maori ranei, hei Komiti, engari kaua e
toko iti iho i te tokotoru e tokomaha atu ra-
nei I te tokorima aua tangata, a me hua he
ingoa mo ratau ko te Komiti Marae, otira, ki
te whakaaro te Kaunihera e tika ana kia pe-
ratia, me whakatu, kia kotahi tonu he Komiti
mo ia taki-rua, mo ia taki-maha atu ranei,
kainga Maori, pa Maori ranei, a, mo runga
mo ia o aua Komiti, me pa nga tikanga e
whai ake nei:—
(a). Ka ahei te Kaunihera i runga i tana
whakatau, ki te tuku mana atu ki te
Komiti hei whakahaere, hei whaka-
tutuki i tetahi, i katoa ranei o ana
paero, i roto i tetahi kainga Maori,
pa Maori ranei.
(b). I runga i te tukunga atu o taua
mana, ka ahei te Komiti ki te wha
kawa, i nga takahanga katoa o nga
paero, ki te whakatau i nga whainu
kua whakaritea, ki te tono kia utua
nga whaina, a, ki te whawha atu ina
utua, i runga ano i nga tikanga kua
whakatakotoria.
(c). Ko nga moni whaina katoa e riro
ana i te Komiti, apiti atu ki te pu-
kapuka kaute o aua moni, me tuku
atu i ia wiki ki te Tiamana o te
Kaunihera.
(d). Ki te kore e whakaae tetahi tangata
kite utu i tetahi whaina i whakataua
e tetahi Komiti mo te takahanga o
o
tetahi paero, me ripoata e te Komi-
ti taua takahanga rue tona ahua, me
ana whakahaerenga whakawa katoa
mo taua take, ki te Tiamana o te
Kaunihera.
(e). Ka ahei te Kaunihera, ona me-]
ma tokotoru ranei, (engari ko te Tiamana
tetahi o ratau) ki te whakahaere tikanga
(mo taua ripoata i runga i ta ratau i wha-
I kaaro ai e tika ana.
J (f). Me whakahaere e te Komiti i ia;
wa ia wa, nga mahi e whakahaua ana e te
(Kaunihera ki a mahia e ratau.
(2). Ko tenei tekiona hei whakakapi mo
te tekiona tekau ma whitu o te tino Ture, a,
ko taua tekiona me wahanga-tekiona rua o
tekiona rua o "Te Ture whakatikatika i te
Ture Kaunihera Maori, 1901," kua whaka-
korea e tenei Ture.
6. Ka ahei te Kaunihera i ia wa i awa ki te
whakarite i nga mutunga rue nga rohe o
nga kainga Maori, pa Maori ranei, i runga i
te panui i whakapiria ki tetahi waahi mara-
ma, i roto i taua kainga i taua pa ranei, a,
me whakatakoto he kape o taua panui ki
roto ki te tari o te Kaunihera, a, me tuhera
hei tirohanga ma te katoa.
7. Ahakoa nga kupu o te tino Ture, ko
nga mema i pootitia mo - nga Kaunihera
katoa i rokohanga e tu tonu ana i te paahi-
tanga o tenei Ture, haunga ia nga mea e
whakamutua ana i runga i te Ture, me tu
tonu hei mema a taea noatia te toru tekau
ma tahi o nga ra o Tihema, kotahi mano e
iwa rau ma iwa.
|
|
2 2 |
▲back to top |
NAMA 16 OTE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA MANE 30,1903. Wharangi No. 2
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 16 o TE TAU 5] TE PUKE KIHIKURANGI, NOEMA MANE 3O, 1903. [Wharangi No 3
whakahaerenga katoa i te ao turoa nei.
Na Ropoama Meihana
Te Whitiotu Mahitaone
HE PANUITANGA
a» . —————
Ki te "Puke Ki Hikurangi" me ona kai
whakahaere tena koutou.
Tukuna atu tenei Panui ki roto kita koutou
Pepa, kua kite iho ahau \\ nga korero a te Ko-
neke, i panui nei ki roto ki te Matuhi whaka-
he i taku panui o te 81 o nga ra o Akuhata
Nama 15 kua whakaaro au kaore he painga o
te whakautuutu i roto i nga Nupepa, enga-
ri me karanga e au he hui hei tutakitaki
nga mo maua ko te Koneke, me nga tangata
katoa e tuara ana i ana korero, ia Maehe tau
1904, ko te ra maku ano e a ta Panui a teta-
hi waa i tere ai taku tuku i tenei panui koiroa
a te Koneke e awangawanga ana ki taku wha-
kautu mo tana Panui, ko taua ra he ra nui
mo nga maturanga katoa o roto o te rohe o
Rongokako ki nga Korero katoa e pa ana ki
runga ki aku korero i utua nei e te Koneke.
Heoi kia ora koutou katoa nga iwi nga reo
nga matauranga i titiro ana ki tenei panui.
Na to koutou whanaunga i roto i te aroha.
Niniwa ki te Rangi.
RIPOATA.
Kia A. H. Kumeroa tiamana o Rongoka-
ko he ripoata atu tenei i te maha o nga
whare, me te ahua, me nga tangata nona
nga whare, me nga tangata noho i roto.
Te Pohoohikapu.
E 3 nga whare kotahi te whare nui Maori,
be raupo a roto, he kakaho, he paraki nga
taha, he tini a runga, e 3 nga wini, e 2 kai
te whatitoka, kai te tuarongo, kotahi te
Wharepapa e 2 nga ruuma, kai te moea
nga ruuma, he tunga taonga tetahi, he kau-
ta he kiri manuka, kaore he puroa, he tu-
mere ano, kaore he tepara tangata, ko te
tangata nona tenei kainga, ko Iraia Te
Whaiti, 15 nga tangata e noho ana i tenei
kainga, tae atu ki nga tamariki.
Banana.
He Wharepapa e 4 nga ruuma, he ruuma
kura, kotahi-te kitini, e 2 nga ruuma moe-
nga, .kaore he tepara tangata, e 9 nga tanga-
ta e noho ana i tenei kainga, tae atu ki nga
tamariki.
Putangitangi.
Kotahi te Wharepapa moenga e 5 nga ru-
uma katoa, kotahi te tepara hoiho, kotahi
te tepara tangata he tapara nga nohoanga,
no Waina raua ko tona tungane taua whare,
e 4 nga tangata e noho ana i roto ki nga ta-
mariki.
Kai Putangitangi ano.
E 2 nga Wharepapa moenga e 4 nga ruu-
ma o tetahi kaore he tangata noho i roto, a
ko tetahi e 5 nga ruuma, ko te tangata nona
enei whare, ko Rina Roka, kotahi te tepara
hoiho, kotahi te tepara tangata, kotahi kau-
ta, te kai noho ko Matiu Ahipene, e 4 nga
tangata noho i roto.
Enona.
Kotahi te Wharepapa moenga e 4 nga ru-
uma, kotahi te whata, kotahi te kauta, kao-
re he puroa, he tumere ano, he tepara hoiho,
kaore he tepara tangata, ko te tangata nona
tenei whare, no te Ngaere raua ko te tunga-
ne, ko te Ngaere kai roto e noho ana, e 2
nga kai noho o roto o tene; whare.
Turanganui.
He Wharepapa moenga e 5 nga ruuma, he
tepara tuunga waka, taewa, kaore he tepara
tangata, e 9 nga tangata noho o tenei kainga
te tangata nona tenei kainga, ko R. T. Wha-
nganni-a-taara.
Kohunui.
E 2 nga Wharepapa nunui, he whare hui,
he whare karakia, kai te Komiti Marae e ti-
aki ana, ko te tiamana R. T. Whanganui-a-
tara, kaore he tangata e noho ana i roto, ka-
ore hoki he tepara tangata.
Kohunui.
E 2 nga Wharepapa, he whare moenga e
3 nga ruuma, me. te toa e 2 nga ruuma, he
peka tetahi taha, be toa tetahi taha, no Ho-
hepa Aporo tenei kainga, te kai noho o roto
ko Tutu Te Whaiti, e 8 nga tangata noho o
tenei kainga, kaore he tepara tangata.
Kohunui.
E 2 nga Wharepapa, he whare moenga e
3 nga ruuma, he whata e 2 nga ruuma, me
te tepara tangata, e 4 nga tangata noho i
roto i tenei whare, ko Ani Ratima te tanga-
ta nona tenei kainga.
Kohunui.
He Wharepapa e 2 nga ruuma, kaore he
tepara tangata, ko te Taka Heemi te tanga-
ta noona tenei whare, e 5 nga tangata noho
o tenei whare.
Kohunui.
E 2 nga Wharepapa, whare moenga tetahi
e 5 nga ruuma, kotahi te whata, kaore he
tepara tangata, no Eruha P. Te Maari ratau
ko ona taina tenei kainga, ko Arapata P. Te
Maari kai roto e noho ana, e 9 nga tangata
noho i roto i tenei whare tae atu ki nga ta-
mariki.
Kaingapai.
Kotahi te Wharepapa moenga e o nga ru-
uma, kaore he tepara tangata, no Huia Pa-
ratene tenei kainga, e 9 nga tangata noho i
tenei kainga.
Waitapu.
E 4 nga whare, he whare moenga e 3 nga
ruuma, he whare karakia, he whata, he
whare Maori, he Paraki-mete nga tangata
noona tenei whenua, me nga whare no Hiu
Te Miha, me te Ruihi Aporo, nga tangata
noho i tenei kainga, ko Haimona Harauira,
ko Wi Riwai, kaore he tepara tangata, e 8
nga tangata noho o tenei kainga.
Ka mutu ano nga tangata ara, nga whare
e tae e au te whakamarama, ka mutu te
mate nui o tenei takiwa, ko te kore tepara
tangata, kai te pai katoa nga whare noha-
nga, me nga marae, heoi nga kupu ki te Ka-
unihera o Rongokako.
B. T. Whanganui-a-tara.
WHANGANUI.
Noema 5th 1903.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe.
Kanui tooku hiahia kia tukua e koe nga
kupu e whai ake nei, hei whakamahara i te
ngakau o te iwi pupuri, ara whiwhi whenua.
Tuatahi, ko te Tiriti o Waitangi, kai reira e
whakaatu ana ki te ao katoa to tatau mana
Maori, me to tatau rangatiratanga ki to ta-
tau whenua, me o tatau taonga, i muri mai o
tenei Tiriti, ka whakawaia te Maori e tetahi
Pakeha, kia pera i a Iwi raua ko Arama i
whakawaia ra e te Rewera, kia kai i te hua
o te rakau, o te ora me te mate, koia ra te-
nei ko te reo reka o taua Pakeha, ki a
whakatu Kiingi nga iwi Maori o tenei motu,
whanau mai ana te ahua o tena mahi, ko te
hae, ko te whawhai, ka maringi te toto ta-
ngata, he mea ata iriiri nei ratau i roto i te
Rongopai, i runga i te ingoa o te Matua o te
Tama me te Wairuatapu.
Tuarua, ko te Kooti Whenua Maori, na te
iwi Pakeha ano tena taonga i whakapupuri
ki te iwi Maori, ka huakina i kona te kuaha
o te here a te Tiriti o Waitangi, ka puare te
hoko ki nga Pakeha noa, me te riihi ki nga
Pakeha noa, ka whiwhi etahi o tatau i te utu
nui o te reti, i te utu nui o te hoko, manga-
ringari ake i ta te kai tiaki o tenei motu,
otiia be aue te mahi nui a te iwi Maori i nga
tau katoa, ka haere rua hoki nga mahi, ko te
raupatu ko te here rohe potae, heoi ka wiri
noaiho tatau te iwi Maori, ka tahuri nga
whakaaro ka tatari ki tetahi ture kia riro
mai, kia ratau ano te mana whakahaere i o
ratau whenua, me o ratau taonga, ka mange-
re noa te ngakau me nga ringaringa kite
mahi ahu whenua, engari ko te ngakau hao
whenua nui atu te kaha, otiia ko nga hua o
te whenua kia kitea he painga mo te tinana
me te motu nei kaore kau i oti, kaore kau i
kitea, na kona takoto kino tonu, ara, takoto
ururua tonu te nuinga o nga whenua i toe
ki te iwi Maori.
Tuatoru, ko te kotahitanga o nga iwi Ma-
ori o nga motu nei, i raro i te Tiriti o Wai-
tangi, i runga i te tino putake tika, tae rawa
hoki nga reta nga Pitihana kia te Kuini,
otiia ko etahi o nga rangatira o te iwi-Maori
i tautoko i taua kotohitanga, he titotito noa
he whakatuoho i te ngakau, o te iwi Pakeha
nae te Kawanatanga, te tukunga iho he aha
te aha.
Tuawha, ko te whakautu mai a te Kuini i
nga inoi i nga tono a Pitihana a nga iwi
Maori, kia whakawhiwhia ratau ki etahi
mana whakahaere i o ratau taonga me o
ratau whenua, be mea whakahau mai ona
Minita i Niu Tireni nei, koia tenei nga ture,
ko Kaunihera Whenua nei, me nga Kaunihe-
ra Marae nei, kite tonu iho ano te konohi me
te ngakau i nga rarangi kino, i nga rarangi
pai, e hoa ma i te motu nei, kanui nga kore-
ro kua rongo ahau e penei ana, kua mate
nga whenua o nga tangata o Whanganui i
tuku nei ki te ringaringa o . te Kaunihera o
Aotea, kaati maku hoki tetahi kupu whaka-
atu, ehara i te ture te mate i whakapiri ki
nga whenua nei, engari na nga tangata ano
no ratau aua whenua.
Tuatahi, ko nga mema o taua Kaunihera
he tangata tonu no aua whenua. Tuarua,
ko nga tangata kotahi tekau i kowhiria e te
iwi hai mangai whakatakoto tikanga mo nga '
whenua, ara, mo ia Poraka mo ia Poraka e
tukua ana ki te Kaunihera, kaati e rua nga
tuunga hui nui ki Hiruharama tino kainga o
Whanganui, ko ahau ano tetahi tangata i
korero i te aroaro o te iwi, i oku mahara mo
nga tikanga riihi whenua ki te Pakeha, kia
kauaka e neke atu i 21 tau, engari maa te
kai tango riihi e utu nga whakapainga me
nga tikanga katoa o te whenua, ko nga whe-
nua totika nga nikau mo nga mahi mira ine
ata whakamarama ko ngu turanga mo nga
tipi Rongoatanga hipi, me ata whakamara-
ma kia kore te wairongoa e maringi ki roto
ki nga awa wai e inumia ana e te tangata, e
nga kararehe ranei tenei ake te nuinga o
aku korero i aua huihuinga, otiia e mohio
ana au kai nga mema o te Kaunihera to ra-
tau mana, a, Rai nga tangata o te whenua
to ratau inana, kaati kua kite marama toku
ngakau, he mea tuku whakarere e te iwi
kainga o ratau whenua ki te ringaringa o te
Kaunihera, no ratau tonu hoki nga mema,
kaati ua to ratau Kaunihera te tukunga i
nga whenua mo te 21 tau, me te whakahou
atu i te nihi mo te 42 tau, mo te 99 tau, na
ratau o ratau mema i whakaingoa, heoi rawa
te pohehe i kite ake ai ahau, ko te ririki rawa
o etahi o nga Tekihana, ara, ko te hokinga
iho ki raro o te 640 eka, kanui nga ruurita-
nga me nga moni e pau mo aua mahi, a, e
kore te iwi kainga e hohoro te kite kapa o te
whenua, kaati ko ahau ano tetahi kai titiro
i te hainatanga o nga tangata no ratau teta-
hi whenua i tukua Ki te Kaunihera o Aotea,
engari ka ahei ahau te korero kau he 42—99
te tau ranei i roto i taua Tiriti i haina ai
ahau i toku ingoa hei kai-titiro, a, kai au
ano te kape o nga kupu o te riihi i haina ai
ahau hui kai titiro, kaati enei kupu, ,me ko-
rero ake ahau i taku kupu whakarite mo
tenei taonga mo te ture, e rite ana ki te ahi
e tahuna ana, ki te haupu wahie, kaore rawa
ana ki ake kaati rawa te whatero o tona mu-
ra, engari kia pau rawa ra ano nga wahie i
mua i a ia ko tona mutunga tena, tuarua ki
te pohehe te totoro ato o te ringaringa o te
tangata, ki te pito o te wahie i ka i te ahi
ka wera te ringa, ahakoa ko te tangata tonu
nana te ahi i tahu, e kore te ahi e ki ake ko
toku ariki tenei kaua ia e wera i au, he aha-
koa kii te tangata kaua ia e tahu ahi kia
kore ai ia e wera, engari tera ano hoki tona
hoa riri ko te makariri i te Takurua, ka tuku
te hukarere te hukapapa, ka whakatauki i
kona tetahi o Pipiri, koia hoki tenei ke te
ture, he ahakoa nga kai mahi o te ture, he
wa tona ka mamae ano ia i te ture i mahia
e ia, taku hiahia kia hohoro te whakaatu mai
a nga tangata e whakahe nei i te ture, Kau-
nihera, i te ture e pai ake ana i tenei, me te
Tiriti o Waitangi, kia ata marama te titiro
ki te kupu i runga ra, i na roto i te mana o
te Tiriti o Waitangi te aue te tangi a nga
iwi Maori, a, i na runga mai i tena nga ture
Kaunihera nei, na konei ahau i ki ai hohoro
te whakaatu i te ture tika hei okiokinga mo
te iwi Maori, otiia ko taku mo te ture i wha-
karitea nei e ahau ki te ahi raua ko te matao,
ahu ake tatau ki te noho kore ture he mate,
ahu ake ki te ture he mate, kaati ahu ake ki
te ahi he mate, ahu ake ki te makariri he
mate, engari pea te ngakau tupato, te nga-
kau mahara marie, e tika ai te hopu o te
ringaringa ki te pito kore wera o te wahie,
kia kore ai to ringa e wera i te ahi i te ahi i
tahuna nei e koe, kia kore ai koe e mamae i
te ture i tonoa nei e koe, i kite ano au i eta-
hi korero a nga tangata mohio e whakaatu
ana i te ture Atua, i te ture tangata, ko taku
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 16 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA MANE 30, 1903. Wharangi No. 4.
WHARE PAREMATA I PONEKE.
Oketopa 7th 1903.
Ko Te Heuheu Tukino.
Ihaia Hutana.
Tuta Nihoniho.
" Mohi Atahikoia.
"Haenga Paretipua.
Koroneho.
" Heemi Tutapu.
Piwiki Morehu
Mohi Whanganui.
Kiingi Topia.
•" Teone Wairoa.
li Akuhata Takatua.
" Rawiri Karaha.
" Paora Haronga.
" Kiingi Takana.
" Tanguru Tuhua.
|
|
5 5 |
▲back to top |
NAMA 16 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA MANE 30,1903. Wharangi No. 5
|
|
6 6 |
▲back to top |
NAMA 16 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA MANE 30, 1903. [Wharangi No. 6.]
ki te taha o tetahi puna wai, awa wai ranei
e meinga ana hei kai ma te tangata, mehe-
mea ka whakaarohia tera e rere atu he kino
ki roto i taua puna awa wai ranei.
3. Mo nga Tohunga Maori : Whakataua
ana e te Huihuinga me penei he kaupapa
paeroa :—
(a.) Me whai raihana te tohunga ka ahei
ai te mahi i roto i tetahi takiwa.
(b) Ko te utu mo te raihana Kia kotahi
pauna.'
(c.) Ko te tangata e mahi tohunga ana
kahore ona raihana ka ahei kia whiua ki te
moni Uia kana e neke atu i te £50.
(d.) Ko te tangata e meinga ana ho tuku-
nga na tetahi tohunga me inatua whiwhi ki
te raihana.
(c.) E ahei ana kia uru enei tikanga ki roto
i te raihana ara :—
E kore rawa e tika tetahi tohunga, tetahi
tangata ranei e kiia ana he tohunga ki te
mea kia kaukau tetahi turoro, e mahia ana e
ia, ki te wai matao.
E kore rawa e tika kia arai, kia whaka-
raruraru ranei, tetahi tohunga, kei tae mai
he takuta ki taua turoro, kei mahi ranei ki
nga rongoa Pakeha e rite ana mo tona mate,
o whakaritea ranei e te takuta mo taua
mate.
Mehemea i runga i to whakahaere a totahi
tangata e kiia ana he tohunga, ka huihui e
ia tetahi, ropu tangata, a ka noho i tetahi atu
kainga me taua ropu, a ka whakaaro to Kau-
nihera tetahi Komiti Marae, tera e pa he ra-
ruraru, he mate ranei ki nga tangata o temahi
kainga, ki tetahi ranei o ratau, ara, ka pau
a ratau kai, o ratau rawa ranei, kapa ranei
tetahi atu. mate, ka ahei te Kaunihera ki te
tuku panui atu ki taua tangata kia whaka-
mutua taana mahi, a, ki te tohe ka ahei te
Kaunihera ki te whiu ia ia, ki te moni, kia
kaua e neke atu i te rima tekau pauna.
[He mea whakahau mai kia taia tuaruatia
te Ripoata o te hui topu ki Rotorua, ko te-
tahi waahi kaore e ura i tenei putanga o te
pepa, engari hoi tera putanga o te pepa ka
tuku katoa atu ai. "Te Puke"]
TARI PENIHANA KAUMATUA.
Werengitana Niu Tireni.
Oketopa 81 1903.
Aporo Hare Kumeroa, Tiamana o Rongo-
kako Maori Kaunihera.
E HOA,—
E whai Honore ana ahau i runga i te to-
hutohu mai a te Minita Tiaki i nga moni o
to Koroni, ki te tono pai atu kia awhinatia
ahau e Koe, kia araia nga mahi ho a nga
Maori i tou takiwa, i raro i to whakahaere
Penihana Kaumatua.
Kua mohiotia hoki e Le Kawanatanga kei
te whakapaua he tia te moni a nga kauma-
tua e nga tai-tamariki o to iwi.
A kei te mohiotia hoki he nui nga Maori
kua whiwhi Penihana, kaore nei i tika kia
whiwhi, na reira e tika ana kia whakahaerea
e koe tou mana, me toa kaha, kia kana o
tukua kia tono Penihana ngu kaumatua kao-
re e tika kia whakawhiwhia ki te pera.
Kua tino kitea maramatia hoki kua tukua
he Penihana ki etahi Maori kaore ano kia
tae o ratau tau ki te tau e tika ana ara ki te
G5, na reira e tino pai ana kia whai whaka-
aro nga tangata whai turanga mana, pena
me koe kia ata whakahaerea he ritenga e
mutu ai nga mea he, ma konei hoki e ora ai
te iwi Maori.
Nuku rawa atu te maha o nga Maori kua,
whakawhiwhia ki te Penihana i naianei i
roto o ia rau tangata i o te Pakeha tatau, a,
mohiotia iho kei te ahua he, a, mehemea
kaore e whakahaerea tikatia tenei taonga
nui atawhai tangata, tera poa e kapea te iwi •
Maori ki waho o tenei painga.
I ata whakaaturia tenei take nui ki a koe
i te marama o Aperira kua taha ake nei i te
wa e hui ana nga, Upoko Kaunihera ki Ro-
torua, a i whakaae mai koe i reira tera koe
e whakahaere tikanga o mutu ai nga mahi
he kua korerotia atu nei e ahau.
Tera e kitea-nga korero e whakaponohia
ai tenei take i roto i te ripoata ataahua a
Kapene Mea kua whakatakototia nei e te
Honore Minita Maori e Timi Kara ki te aro-
ara o te Whare Paremata, a kua tukua atu
pea nga kape kia koutou.
Na to hoa iti,
i runga i te honore,
Na I. Emana Mote,
Rehita.
i KOMITI MARAE O KAINGATAHI.
Kia mohio nga tangata katoa kua whaka-
mana e te Kaunihera.
A 1. Taare Pouhiki, (Tiamana.)
2. Kaki Tuii, (Mema.)
3. Teiwi Teonehana.
i Hei mema mo te Komiti Marae o Kai-
ngatahi.
i Aporo Hare Kumeroa, (Tiamana) o te
Kaunihera o Rongokako.
TARI KAUNIHERA PONEKE.
Noema 18th 1903.
Ki te Timuaki o Rongokako Kaunihera e
hoa tena koe, me to Kaunihera kia ora.
He whakaatu tenei naku mea ake paahi-
tia te Pire Kaunihera, a, he nui nga mana
me nga kaha kua whakawhiwhia ki nga Ka-
unihera, maaku ano e tuku atu he kape a
muri ake nei, kua apititia mai hoki he moni
hei whakakaha i nga Kaunihera, na, he ku-
pu inoi atu tenei, be kupu tohutohu hoki.
kia kaha tonu ki te whakahaere i enei tika-
nga hou, me kore e riro mai he pito ora mo
te iwi Maori, kaua e riro nui te kaha ki te
whawhai i nga hara ririki, ara, pakupaku,
engari tahuritia nga taniwha nanakia, a kai
waipiro me nga mahi tohunga Maori, wha-
kahaerea hoki nga mahi whakapai Marae,
ko ena nga tino mea e whaia ana, me whiri-
whiri ta koutou Rehita, whanautanga mate-
nga tupapaku, mea ake nei rite nga moni
utu a tau mo ana kai Rehita, kia timata tonu
ai ta ratau mahi i te 1, o Hanuere 1904.
Heoi ano na to koutou hoa.
Kiripata Mea Tawa.
RONGOKAKO MAORI KAUNIHERA.
He whakaatu tenei ki nga morehu, o te
rohe o Rongokako, ara. e tu ana te hui o te
Kaunihera o Rongokako ki Papawai i te 21
Tihenia nei otira i te mea kua puta te panui
a te Matuhi he hui kei Taueru, no reira ka-
nekehia tana hui ki te 2 o nga ra o Hanueri
1901 ka tu taua hui ki Papawai, ano.
Na A. H. Kumeroa.
KE POROPITITANGA.
Manakau.
Noema 7th 1903.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koutou katoa, nga tangata whaka-
haere rue nga tangata mahi i to tatau tao-
nga, kia ora, tonu koutou i to te Atua ata-
whai.
He inoi atu tenei kia koe kia utaina atu
e koe ki runga ia te "Puke," nga korero ka
tuhia ki raro iho nei, ko aua korero he mea
tuhi mai i Opounui Tauranga, i te 2 Oketo-
pa 1903. ka timata i konei.
Ko tenei reta he whakamarama naku kia
koe. mo taku reta i tae atu kia koe i te kupu
a te Atua, 12 o nga ra o Aperira e mea mai
ana ki au, o Kone e 2 taa kei muri ko nga
tikanga nunui he whakaritenga whakawa,
na ka whakamaramatia kia mohio koe, taua
whakaritenga whakawa he whawhai nui no
te ao katoa, ka ara nga Kiingi o te ao ki te
whawhai, me nga Kawanatanga i taua ra-
nui o te Atua kaha rawa, tirohia te whakaki-
tenga 16 o nga upoko 14—15—16 e mea
ana te kapu, ko nga wairua hoki ratau o nga
rewera, e mani ana i nga tohu, e haere atu
ana ki nga Kiingi o te whenua o te ao katoa
ki te huihui ia ratau, ki te whawhai i taua
ra nui o te Atua kaha rawa 15 nana ka hae-
re atu ahau ano he tahae ka hari te tangata
e mataara ana e tiaki ana i ona kakahu, kei
haere tahanga, ia, kei kitea tona whakama,
16 na ka huihuia ratau e ia ki tetahi waahi
e karangatia nei e te reo Hiperu, ko Arama-
kerona.
Kei te whakakitenga ano 14 o nga Upoko
te 20 o nga rarangi, na ka takahia te taka-
hanga i waho o te Pa, puta ake ana be toto
i roto i te takahanga, tae noa ake ki nga pa- •
raire o nga hoiho, taea noatia nga paronga
kotahi mano e ono rau.
Koi te Whakakitenga te 9 o nga Upoko te
6 o nga rarangi, a te tokomaha o te taua
o nga hoia hoiho e rua rau nga miriona i ro-
ngo hoki a Hoani ki to ratau tokomaha te
tautoko o enei.
Kei a te Haronika tuatahi te 5 o nga Upo-
ko te 1, 2, 3, 4, me te 6, o nga rarangi te
tuatahi ko nga wa me nga taima e aku teina,
kaore he rawa e tuhituhi atu ai ahau kia ko-
utou, te 2 e matau pu ana hoki koutou e ha"
ere mai ana te ra o te Ariki ano he tahae l
te po, te 3 ia katau hoki e ki ana he whenua
rangatira, he oranga ko reira te whakanga-
romanga huaki tata ai kia ratau, ka pera me
te mamae ki te wahine hapu, a, e-kore rata-
v e mawhiti, te 4 kaore be pouritanga ia ko-
utou e rite ai te hopu a taua ra ia koutou,
te 6 na kaua tatau e moe, kia mataara tatau
kia whai whaakaaro heoi tera.
I tenei haerenga mai o te Karaiti te ara-
nga o nga tupapaku, tirohia a Koriniti tua-
tahi 15 o nga Upoko te 23, tirohia 42, 43,
44. 45, (ko enei rarangi, e whakamarama
ana i te whakaarahanga o nga tupapaku.
kati tera, tirohia nga rarangi 24, 25, 26, kei
te aranga o taua whawhai nui te hinga ai ki
raro ia te Karaiti nga Kawanatanga katoa,
nga mana katoa me te kaha, tae atu ki te
mate ka whakakahoretia.
Heoi ano e tama kia ora koe i enei tau 2
e haere mai nei, tenei te kupu hou o to tatau
boa he Hurae, he kariki, no te 2 o nga ra o
Oketopa nei tena kupu.
Tukua atu tena reta kia perehitia ki te "Pu-
ke Ki Hikurangi," ki te pai koe otira ko te
perehi te mea pai, heoi ano kanui to matau
ora e mau tonu ana ahau ki taku karakia kia
Ringatu heoi ano.
Na Hone Hohua Taharangi.
HE PANUITANGA.
He Panuitanga tenei kia mohio nga tangata
Maori, ko ahau he tangata unu niho he tanga-
ta mahi niho hoki he tangata whakamoe ho-
ki, ka unu ai i nga niho ko te utu mote niho
kotahi 2/6.
Mo te whakamoe ki te keehi e 5/ mo ngani-
ho e unuhia ana ina whakamoea te tangata
ahakoa kotahi te niho tekau ranei ko taua utu
ano erangi mehemea ka waiho tetahi etahi ra
nei o nga niho mo tetahi rangi ke ka tipu mai
ano taua 5/ herengi kia marama mo te wha-
kamoetanga anake te 5/ e 2/G mo te niho ko-
tahi na ko ahau he tangata whai Raihana ko
taku whare e tuhera ana ki nga taane me nga
wahine me nga tamariki kei te tiriti nui tonu
o Kereitaone taku whare i te taha Hauauru
o te rori e hangai ana ki te Peeke o Nui
Tireni.
Arena Parepoa.
A. B. Balfour.
KAIPUKE TAHURI.
——————.—~ %
Whatarangi Noema 28, 1903.
Ko te ra tenei i pakaru ai te Kaipuke nei
ko nga taonga i pae mai he Wehike ka mutu
nga taonga i pai te unga mai nga moa i roto
i nga kaake, ko nga Wehike i roto i nga ke-
ehi i pakaru te nuinga, e toru mano nga ke-
ehi kaore i u mai ki uta, ki te mohio a nga
kai tiaki i pakaru katoa, ko te take i pakaru
ai i puare ake i raro na te tai i kurukuru ki
roto ano i te Kaipuke, no tenei ra ka pakaru
katoa te Kaipuke nei ka akina mai ki uta, ko
nga kaaho, ko te utu o enei ka u mai nei,
£1,500 pauna, heoi mo tenei takiwa.
Te Ama-o- te-rangi.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE O T E N E I P E P A . "
(Tare 1.)
Ko te utu mo te pepa, o ''Te Puke Ki Hiku-
rangi" i te tau 10/ hereni.
(Ture 2.)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te
ahua o te Ingoa ki waho o te kawa :—
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(Ture 3)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(Ture 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama
(Ture 5.)
Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei o tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU,
at his Registered Office. Main-street Grey-
town North, Wairarapa, N.Z.