|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 18. 18 January 1904 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA 18'] WAIRARAPA HANUERE PARAIRE15, 1904 [TAU TUARIMA.]
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
Tari Kaunihera Maori Werengitana.
Tihema 10th 1903.
Ki te Etita e boa tena koe.
Tenei nga kape reo-rua o Te Ture Kauni-
hera Maori 1908. A, he koanga no te nga-
kau, mehemea ka pai koe ki te Perehi ki roto
ki tetahi rawhi peketua o to Nupepa, kia
wawe te kite nga Maori i te nui o nga mana
hou kua whakawhiwhia ki nga Kaunihera
Maori e te Paremata o Niu Tireni. Kaore i
pnei te kaha o nga mana e tukua ana ki
nga Ropu Pakeha, a, e tika ana ki taku wha-
kaaro,-kia waiho ienei kaha nai o te Pare-
mata hei mea miharo. Ko tenei e hoa kia
ora roa koe.
Na to hoa pono.
Na Gilbert Mair (Tawa.)
Hupiritene o nga Kaunihera.
KUPU WHAKAMARAMA.
Koia tenei te whakamaramatanga o nga.
kupu e whai ake nei, ara :— -'Rekureihana"
ko nga tikanga whakahaere mo nga Kauni-
hera Maori e whakaritea mai ana i roto i te
panui a te Kawana i roto i te tono Kaunihera
a e perehitia ana ki te Kahiti.
"Paero" Ko nga tikanga whakahaere e
whakritea ana e nga Kaunihera Maori mo
nga mahi e whakahaere ana e nga Kaunihe-
ra, tae atu ki nga Komiti Marae.
TE TURE WHAKATIKATIKA I TE
TURE KAUNIHERA MAORI 1903.
He Ture hei whakatikatika i "Te Ture
Kaunihera Maori, 1900." KUA MEINGA
HEI TURE e te Runanga Nui o Niu Tireni
e noho huihui ana i roto i te Paremata, i
runga ano i tena mana ara :—
1. Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te
Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera
Maori, 1903," a me korero ia ano ko ia to-
nu tetahi wahi o "Te Tare Kaunihera Maori,
1900" (ka huaina i raro nei ko te tino Tu-
re").
2. Kua whakatikatikaina e tenei Ture te
tino Ture, penei me tenei e whai ake nei,
ara:—
(a.) I te tekiona iwa o te tino Ture : Kua
apitiria atu ki te wahanga-tekiona
ono nga kupu e whai ake nei : "a
ka ahei hoki ia, mehemea ra ka
whakaaro ia e tika ana kia peratia,
ki te whakamutu i tetahi mema o
te Kaunihera, a ko te nohoanga i
watea i runga i taua whakamutu-
nga ra me whakakapi i runga i nga
huarahi kua whakaritea e te waha-
nga-tekiona i runga ake nei."
(b.) I te tekiona tekau o te tino Ture :
Kua whakakorea te kupu "Poari" i
te wahanga-tekiona whitu, a kua
hoatu hei whakakapi mo tera ko te
kupu nei "Kaunihera."
(c.) I te tekiona tekau ma ono o te tino
Ture :—
(i.) Kua apitiria atu nga kupu e
whai ake nei ki te mutunga o te
wahanga-tekiona wha: "me te hari-
hari atu a te Maori a etahi atu ta-
ngata ranei i te waipiro ki roto ki
nga kainga Maori, ki nga pa Maori
ranei.
(ii.) Kua apitiria atu nga kupu
nei "me nga kainga Maori ranei
rae nga rori me nga tiriti ranei o
taua kainga" ki te mutunga o wa-
hanga-tekiona waru.
(iii.) Kua apitiria atu ki muri i te
kupu "hei" i te wahanga-tekiona
tekau ma ono, enei kupu, "hanga
inga."
(iv. Kua apitiria atu ki tee mutu-
nga o te wahanga-tekiona tekau
ma iwa nga kupu "a hei utunga ma
nga tangata ehara nei i te Maori
me te korenga i whakarite mo te
takahanga ranei i tetahi paero i
hanga e te Kaunihera i raro i nga
wahanga-tekiona wha, rima, tekau
ma tahi, tekau ma toru, tekau ma
wha, tekau rima ranei o tenei teki-
ona.
(v.) Kua apitiria atu ki taua teki-
ona tekau ma ono te wahanga-teki-
ona e whai ake nei:—
"(21.) Hei whakariterite tikanga
mo nga mea e haereere ana i runga
i nga tiriti me nga rori o nga kai-
nga Maori menga pa Maori."
(d.) I te tekiona tekau ma waru o te tino
Ture: Kua apitiria ki muri o te
kupu "Officer" nga kupu nei
'•Health Officer ranei mo nga Mao-
ri, tetahi Sanitary Inspector ranei
i whakaturia mo nga takiwa Maori
e te Minita Maori e te Minita mo te
Public Health ranei."
(e.) I te tekiona rua tekau ma toru o te
tino Ture : Kua apitiria ki taua te-
kiona nga kupu nei "i raro ano i
nga rekureihana tera e hangaia e te
Kawana hei tohutohu mo te Kauni-
hera."
(f.) I te tekiona rua tekau ma rima o te
tino Ture : Kua apitiria ki muri
i te kupu "Ture" nga kupu e whai
ake nei: "mehemea ranei ki te kore
e whakaae tetahi tangata ehara nei
ia i te Maori ki te utu i tetahi wha-
ina i whakataua i akina ranei ki
runga ki a ia i raro i nga tikanga
o tetahi paero i hanga i raro i te
wahanga-tekiona wha, rima, tekau
ma tahi, tekau ma toru, tekau ma
wha, me te tekau ma rima o te te-
kiona tekau ma ono o tenei Ture.
"Engari ki te whakataua kia utu whaina
tetahi tangata,, ka ahei ia ki te tono
atu kia whakawakia tuaruatia e te
Kai-whakawa Tuturu, mehemea ra
ka utua atu e ia ki te Tiamana o te
Kaunihera o te Komiti Marae ranei
nana i whakawa, nga moni kaua e
hipa ake i te toru pauna, hei wha-
karite mo nga moni e pau i te wha-
kawa tuarua."
3. (1.) Hui atu ki te whaina i whakataua
e te Kaunihera mo te takahanga o tetahi pa-
ero i raro i te tekiona, tekau ma ono o tino
Ture, ko ia tangata, ahakoa he Maori he
tangata ke atu ranei, e hari ana i te waipiro
ki roto ki tetahi kainga Maori, pa Maori ra-
nei, e ahei ana; ina whakataua tona hara i
te aroaro o tetahi Kai-whakawa Tuturu, to
whaina i a ia mo tona haranga tuatahi kia,
kaua e nui atu i te tekau pauna, a mo tona
haranga tuarua mo ona haranga ranei a
muri atu kaua e nui atu i te rua tekau pau-
na, kia kotahi marama ranei ki te wharehe-
rehere mo ia haranga pera ona.
(2.) Kaua tetahi kupu o roto nei e kiia
kei te arai i te haringa atu o te waipiro ki roto
ki tetahi kainga Maori, pa Maori ranei mehe-
mea e haria atu ana e tetahi tangata i runga
i te mana o te tiwhikete whakaae pera atu.,
a tetahi takuta kua rehitatia, a e whakaatu
ana i roto i taua tiwhikete e whaitake ana
taua waipiro hei painga hei oranga hoki mo
te mate o taua tangata, o tetahi atu tangata
ranei o roto o taua kainga Maori, pa Maori
ranei:
Engari me pa atu ano ki taua tangata, •
nga whiu me nga whaina kua whakahuatia
ake nei mehemea e tukuna ana e ia kia kai-
nga taua waipiro e tetahi atu tangata kaore
ra i whakahuatia tona ingoa i roto i taua
tiwhikete.
(3.) I ia whakawa e whakahaerea ana i
raro i tenei tekiona e kore e ahei hei karo
kia kiia kaore i hoatu te utu mo te waipiro
ki te tangata e whakawakia ana.
(4.) Ko nga waipiro katoa e haria ana e
uru ana ranei ki roto ki tetahi kainga Maori,
pa Maori ranei, a e takahi ana i tetahi o aua
paero ka murua, a ka ahei aua waipiro hui
atu ki ona ipu te muru atu e te Tiamana o
te Kaunihera e tetahi ato tangata ranei i
whakamanaia e ia i runga i tetahi pukapuka
i tuhituhia, a me whakahaere i runga i te
tikanga ano he waipiro tera i murua i raro i
"Te Ture Raihana, 1881."
4. (1.) Mo runga mo nga ritenga o te wa-
hanga-tekiona tekau o te tekiona tekau ma
ono o te tino Ture, ka ahei te Kawana, ina
whakaaro ia e tika ana, i runga i te kupu
tohutohu a te Kaunihera, ki te rahui i ia ta-
huna tio, kuku, pipi ranei, i tetahi hiinga
ika ranei, kia motuhake hei mahinga pera
ma nga Maori o taua takiwa, ma nga kapu
me nga iwi Maori ranei e tohutohungia ana:
. Engari hoki ina whakaritea e te Kawana
tetahi rahui pera, me ata whakaaro ano ia
me mahara ano hoki ki tetahi oranga kia
watea atu mo nga tangata e noho ana i ta-
ua takiwa.
(2.) Ko te panui mo aua rahuitanga me
perehi ki roto ki te Gazette me te Kahiti.
5. (1.) Ka ahei te Kaunihera ki te wha-
katu i etahi Maori o roto i tetahi kainga
Maori, pa Maori ranei, hei Komiti, engari
kaua e iti iho i te tokotoru e maha atu ranei
i te tokorima aua tangata, a me hua he ingoa
mo ratau ko te Komiti Marae, otira, ki te
whakaaro te Kaunihera e tika ana Kia pera-
tia, me whakatu, kia kotahi tonu he Komiti
mo ia taki-rua, mo ia taki-maha atu ranei
kainga Maori, pa Maori ranei, a mo runga
|
|
2 2 |
▲back to top |
NAMA 18 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE PARAIRE 15, 1904. Wharangi No. 4
putanga hau ki runga o te whare, ki te taha
a ki raro hoki, kia haere ai te hau ora i roto
i waho o te whare, kia haere mai ai hoki te-
tahi taha o raro puta noa ki tetahi taha, ha-
ere atu ai i runga i nga mea i korahatia.
Me mahi ano hoki ho taupoki mo te nohoa-
nga. Mehemea ki te peneitia & ki te ringi-
ringitia iho he pungarehu, he oneone maroke
ranei ki runga i nga rua kaore e rangona te
haunga. Ko nga whare hou katoa inaianei
kia kaua e hold iho i to ono inihi te tairanga
ake i te whenua. Pai atu kia teitei ake, kia
haereere tonu te hau ora o Tane i waenga-
nui o te whenua raua ko te poroa o te wha-
re, a me timata katoa te mahi poroa rao nga
whare inaianei. Me mutu hoki nga whare
kore poroa. Ko nga take e haere tonu ake
una te matao o te whenua ki nga tinana o
nga taugata. Kaore e taea te horoi nga pa-
ru o nga whare kore poroa, me te mate Hoki
ko te whaiaipo tena a te mate he paru. Ka
whiwhi ano hoki i nga poroa kaua e tuku-
na kia rite ki te oneone te pango ka horoi
ai. He kore uta te wai, a he mea iti te utu
te hopi. No reira me whakamahi enei mea
kore utu ki nga mea paru katoa. A mehe-
mea e mohiotia ana e nga wahine Maori te
mahi hopi kua kore e utu mo te hopi.
Mehemea ki te ma ki te mahana. Ki to
makona, ki te mahi tonu te iwi Maori, ka
ora tona ia ake ake, a e kore e ngaro.
NGA RUUMA.
Ko te take i kore ai e tino
hiahia te Maori kia wehewehe tona noho,
be nui o te mahana he nui hoki o te nga-
hau o te noho huihui. E tika ana tenei
whakaaro, engari i nga takiwa moe me wehe
te tangata. Me wehewehe inaianei te no-
ho. Kia oti marire i te tangata te whare,
ka tuku ai e to matua te tamahine kia mo-
ea. Me rite tatau i enei ra ki te manu.
Me mahi marire te kohanga i te tuatahi ka
whakawhanau ai i te heeki. Kei kore he
nohanga ka korerotia nga heeki. He mea
tiko kia wehewehe te moenga. Takitahi,
takirua, takitoru, ki te ruarua kaati; a me
huaki te wini o runga kia kaua e iti iho te
tuheratanga i te rua inihi i nga takiwa katoa
kia kotahi inihi te tuhera, mo te tangata .
i roto. Ki te matao te tangata hokona mai
ano he paraikete kia mahana ai. kaore
kau he painga o te wehewehe mehemea ka
tutakina katoatia nga huarahi mai o te hau
ora o waho. Ko tenei tetahi o nga timata-
nga mai o te mato kia taua ki te Maori. Ka
tutakina nga wini me nga, tatau, kahore he
putanga hau. Ka noho te hau o roto o te
whare ara ka pau te whakaea, a ki te wha-
kaeatia tonutia e nga mea e noho ana i roto
ka waiho tena hei mate. Ko tena tetahi o
nga putake mai o te maremare, o te mate
kohi, o te huango hoki, a o te tini atu hoki
o etahi mate. No reira wehea he ruuma
mo tena mo tena, engari ia tukuna mai to
hau ora o waho kia haere ana i roto. Te-
tahi take i tika ai kia wehea ano te ruuma
moenga o te tangata, kaore e tika kia nohotahi
te tangata kia moe tahi i roto ano i te ruuma
o nga kai. He tapu te kai i nga tipuna,
takuna te tapu kia haere. Ma te turoro rawa
o te tangata ma te pangia e te mate ka tika
ai te hari i nga kai ki runga i nga moenga.
A kia mohio hoki me whai tumere katoa
nga kauta hei putanga pawa ahi. Me mutu
te mahi kauta kaore he tumere. He nui ke
nga mea e mate kanohi e mohiotia ake ana
he auahi te putake o etahi o aua mate. No
reira i puwhero ai, heke ai te wai me te pi-
rau i etahi taima i aua tu kanohi. Ko tetahi
e tika ana te tumere hei haerenga hau. Me-
hemea kaore he tumere ka riro te auahi, te
ha tangata, hei patu i te hau e tika ana hei
ora mo nga tangata.
Me moe katoa nga tangata i runga peti.
Me mutu te moe noa iho ki raro i te whenua,
te putanga mai tena o tetahi mate e panui
nei ki te iwi Maori, ara te "Rumatiki", e
werohia ake ana e te matao e te whenua.
Kaua e hoki ino i te kotahi putu me te ha-
whe te tairanga ake o nga peeti i te whenua.
Kaua e whakaaro te tangata kua oti tona
whare, kia mahia mariretia he raina. He
whare matao te whare paraki, te whare papa
mehemea kaore e rainatia, pai noatu te raina
ki te kakaho.
HUI O RONGOKAKO KAUNIHERA.
Kereitaone Hanueri 4, 1904.
. Ko te ra tenei i tuhera ai te hui a te Kau-
nihera o Rongokako, ko nga mema i tae mai
ki taua huihuinga ;—
1. Kiingi Ngatuere.
2. Manihera Maaka.
8. Manahi Paewai.
4. Nireaha Tamaki.
5. Haami Potangaroa.
6. Ropoama Meihana.
7. Whenua Heketa Manihera.
8. Eruha Te Maari.
9. Hoani Rangitakaiwaho.
10. Patoromu Hoera.
11. A. H. Kumeroa.
He maha nga cake i whakahaerea i roto i
taua hui, tetahi o nga take i whakahaerea,
ko te Rihainatanga o Nireaha Tamaki raua
ko Manahi Paewai, kei te tahi o nga ra o
Maehe te whakaturia ai nga riiwhi, ko nga
take o te hui kei raro iho nei:—
Whenua Heketa. He motini, kia whaka-
tutia ho kai Rehita kararehe, ko taua tanga-
ta ko te Parera Ihaia.
Kua whakaturia a te Parera Ihaia hei kai
Rehita Kara Kuri i roto i te Kohe 6 Rongo-
kako. Whakaaetia ana e nga mema, a,
whakataua ana.
Manihera Maaka. E motini ana ahau
mo nga kuri haereere noa, kia 3/- hereni mo
te kuri kotahi.
Kua tautokona e Kiingi te motini, a, wha-
kataua ana kia 3/- hereni mo nga kuri hae-
reere noa.
Manihera Maaka. He motini kia
whakaturia kia rua nga kai-tirotiro mo te
Rohe o Rongokako.
Kiingi Ngatuere e tautoko ana, na Ropoa-
ma i tuarua, a, whakataua ana.
He motini kia panuitia e nga tangata
e hiahia ana kia tu ratau hei kai-tirotiro mo
te rohe o Rongokako, na Ropoama i motini,
na Patoromu i tautoko, a, whakataua ana.
Whenua Heketa. He motini ki nga
mema kia whakataua he tikanga, me tuku
Teneta nga tangata e hiahia ana kia tu ratau
hei kai-tirotiro mo te Rohe o Rongokako.
Na Kiingi Ngatuere i tautoko, na Ropoama
i tuarua, a, whakataua ana.
Hanueri 5/1/04.
Eruha Te . Maari He motini mo nga
Urupa o te Kohe o Rongokako, kia Rehitatia
e te Kaunihera. Kiingi Ngatuere e tautoko
ana, Haami Potangaroa e tuarua ana, riro
ana i te ae, a, whakataua ana.
Patoromu Hoera. He motini kia ti-
rohia he aha te utu tika mo te tupapaku
kotahi. Kiingi Ngatuere e tautoko ana, Ka-
hunganu e tuarua ana. Kua whakataua tenei
take kia utua nga tupapaku kia 2/6 mo te
tupapaku kotahi.
Kiingi Ngatuere. He motini kia tiro-
hia ta utu tika mo nga manene. Manahi
Paewai, e tautoko ana, Ropoama e tuarua
aua. I pootitia tenei take e 5 nga mema i
noho ki te 1/- hereni, e 5 i te 2/6, ko te pooti
o te Tiamana i runga i te hereni, a, riro ana
i te hereni, whakataua ana.
Tiamana. He motini tenei i runga i
te Rihainatanga o Manahi Paewai i toua
tuunga mema mo te Rohe o Rongokako, i te
mea kua puta tana kupu i runga i te rarangi
o te Tekiona 9 ote Ture tawhito, me te Te-
kiona 3 o te Ture hon. Ka hoatu ko Taka-
na Te Rangimauriora hei mema mo te Kauni-
hera o Rongokako, i runga ano i te whakaae
a Takana. Kua tautokona e nga mema ka-
toa, a, whakataua ana.
Kiingi. He motini ki nga mema
Honore kia tukua mai te rarangi tika o nga
Komiti Marae o te takiwa o Rongokako.
Ropoama e tautoko ana, Patoromu e tuarua
ana, whakataua ana.
Ropoama Meihana. He motini ki te Ka-
unihera, kia tukua mai nga moni a nga Ko-
miti Marae ki te Peeke o Kereitaone, ko te
kaute e tuku mai ki te Tiamana. Kiingi
Ngatuere e tautoko ana, H. Potangaroa e
tuarua ana, heoi whakataua ana. Ka utua
tenei koata ia Hanuere i te tahi o nga ra o
, tenei marama, heoi.
Hanueri 6/1/0-1.
Manihera Maaka. He motini kia
whakaturia be kai-tohutohu mo nga Komiti
Marae o te Rohe o Rongokako. Ropoama e
tautoko ana, Patoromu e tuarua ana, a,
whakataua ana.
Mo te Komiti o Rakaiwhakairi, Kapene
H. P. Tunuiarangi.
Mo Kaingatahi, Haeata Marere Te Apatu.
Mo Papawai, A. H. Kumeroa me H. T.
Rangitakaiwaho.
Mo Hurunuiorangi, Kiingi Ngatuere.
Mo Ngatauewaru, A. H Kumeroa.
Mo Hamua, Nireaha Tamaki.
Mo Tamaki, Manahi Paewai.
Mo Oahanga, Mataikona, Whakataki, Ka-
raitiana Whakarato.
Mo Taueru ki Kaihoata, Taiawhio te Tau.
Mo Waikekeno ki te Kaiwahie, Patoromu
Hoera.
Hoani Rangitakaiwaho. He motini kia
whakakotahitia he Komiti nao Kaingatahi,
Takurua, Kehemane, Moiki. Manihera Ma-
aka, e tautoko ana. Nireaha Tamaki e tua-
rua ana, a, whakataua ana.
Manihera Maaka. He motini ki te Tia-
mana o te Kaunihera, kia whakaturia he
Komiti Marae mo Ngatauewaru. Nireaha
Tamaki e tautoko ana, Manahi Paewai o
tuarua ana, whakataua ana. ko te Harapaki,
ko Haeata Henare, ko Nini Korou, ko te Po-
hau Tamihana, Rawiri, te Komiti marae.
Hanuere 6/1/04.
Nga Papa-kainga o te Rohe o Rongokako.
Papawai, nga Rohe:— Timata atu i te Wai-
otatua, ka rere i runga i te Rohe o Tapere-
nui-o-whatonga, ka mau ki Mangarara, ka
rere i roto ka mau ki Paua, ka whati ka mau
ki Kotoretupou, Parikoau, Ruamahanga, ka
ahu ki runga, ka mau ki te ngutuawa o
Waiohine, rere tonu i roto i taua awa, ka
mau ki Kahutia, ka rere ki te ngutuawa o
Muhunoa ki Nukutere, ka whati ki te Rataa,
ka mau ki te Kopua, ka whati ka mau ki te
Waiotatua, ka tutaki tenei Rohe. Na H. T.
Rangitakaiwaho tenei motini, na K. Ngatu-
ere i tautoko, na Kahungunu Maaka i tuarua
whakaaetia ana e nga mema, whakataua ana.
Waitapu.
Timata i te ngutuawa o Oruapouanui, ka
rere tonu ki runga o taua awa, ka whati ki
Motuomangu, ka rere i roto i Waihora, ka
rere tika ki Ruamahanga, ka whati ki runga,
ka tutaki ki Oruapouanui, ko nga eka o te-
nei whenua e 724 nga eka. Ko tenei moti-
ni na A. H. Kumeroa, na K. Ngatuere i
tautoko, na K. Maaka i tuarua, a, whaka-
taua ana tenei whenua hei Papa-kainga.
Kiingi Ngatuere. He motini kia whaka-
houtia te Komiti Marae o Hurunuiorangi.\_
Ropoama Meihana' e tautoko' ana, Rangi -
takaiwaho e tuarua ana, whakataua ana.
H. T. Rangitakaiwaho. He motini lu
nga mema Honore, kia whakatuturutia te
whakaaro o Tamahau Mahupuku, kia hanga-
ia he Pa-tuwatawata ki Papawai, mo nga
whare nunui e tu mai nei i reira, mo Aotea-
roa, mo te Waipoanamu, mo Hikurangi.
Kiingi Ngatuere e tautoko ana, Kahungunu
e tuarua ana i te motini, whakataua ana, ma
te Kaunihera e whakahaere tenei take, kia
rite te mahi ki tona tikanga, heoi.
Kiingi Ngatuere. He motini ki nga mema
mo te Papa-kainga o te Uruotaane, nga
Rohe :—
Timata i te ngutuawa o Mangatarera, rere
tonu whakarunga, ka mau ki te ngutuawa o
Tatuoana awa, ka whati ki te ra, i te raina o
Taratahi, ka mau ki te Waikakariki, ka mau -
ki Waipapa, ka whati ki te tonga, ka mau ki
te Whakaene-o-Tuwhaitara, ka makere ki
Waiohine awa, ka rere ki runga ka tutaki ki
te ngutuawa o Mangatarera, ko nga eka
e 200 rau.
Hurunuiorangi Papa-kainga.
Timata i te ngutuawa o te Rewa awa, ka
mau ki te Rohe o Tauanui, ka rere ki te Ro-
he o te Waikoukou, ka puta ki Ruamahanga,
ka rere tonu i te awa tawhito o Ruamahanga,
ka mau ki te ngutuawa o Taueru, ka rere ki
Makahakaha, ka puta ki te ngutuawa, ka
rere ki raro o Ruamahanga ka tutaki ki te
ngutuawa o te Rewa. Kiingi Ngatuere o
tautoko ana, H. Potangaroa e tuarua ana,
whakaaetia ana e nga mema whakataua ana.
HE PANUITANGA.
Hanueri 1st 1904.
He whakamarama tenei ki nga hapu e
noho nei, i roto i te rohe o Rongokako, ka
timata te whakahaere i te Ture i whakataua
nei e te Paremata nui o te Korooni, i te tahi
o nga ra o Hanueri 1904.
Ko nga Kuri mahi hipi, kau, patu rapeti,
ko te utu mo ena Kuri i te tau e 2/6 monga
Kuri patu poaka, patu manu, Kuri noho
whare, me nga Kuri whai hea katoa a nga
Maoai e 3/- hereni mo te Kuri kotahi.
Kaua rawa tetahi tangata e Rehita i tana
Kuri, ki te taha Pakeha, ahakoa Kuri mahi
hipi, kau, rapeti ranei, Kuai mahi poaka,
mahi manu, noho whare ranei, ma te Kau-
|
|
3 3 |
▲back to top |
NAMA 18 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE PARAIRE 15,1904. Wharangi No. 5 A. H. Kumeroa HE PANUITANGA Papawai Kereitaone Tamahau Mahupuku Aotearoa te Waipounamu PANUI WHAKAHAU Mangarara Waiotatua TARI KAUNIHERA PONEKE Gilbert Mair (Tawa) KURAHAUPO KAUNIHERA Tiniwaitara Turakina Horotaraipi Reremoana Tohikura Ramutana Mohuia Meri Keepa Waitere Te Uta Parekura Ngati-waewae Pene Pirere Ngatiwhiti Winiata Paranihi Maremare Reupena POWHIRI Takura Hanueri 4th 1904
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 18 OTE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE PARAIRE 15, 1904 Wharangi No. 6.]
Takitimu
Niniwa-i-te-rangi
WHAKAUTU
Kauangaroa Tihema 14th 1903
Reweti T. M. Kohere
Niu Tereni
Ngaati-Porou
Tuhoe
Te Kooti
te Kuiti
te Kopua
Mangaorongo
Waiotahi
Awhekaihe
Poneke
Eruera Te Kahu
WAEA PATAI KI TE PIRIMIA
Hamua Tihema 31 1903
Raiti Honore R. J. Heatana Pirimia
Wairarapa
Mahitaone
Rongokako
Nireaha Tamaki
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 18 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HANUERE PARAIRE 15, 1904 Wharangi No. 7
Greymouth Hanuere 2/1/04.
..,...- Nireaha Tamaki Hamua
Kia ora koutou katoa me te aroha, "Hape
Nuia kia koutou."
Tenei to waea whakaatu mai mo te hui,
rue te kupu i rongo ai koe, ehara tena i te
mea nui rawa, heoi taku whakaaetanga atu
kia whaimana ia ki te whakaoti "Liberal As-
sociation". Ko te mea e pouri nei au, ko te
tuhinga noatanga atu i to ingoa, kaore na i
whakaaetia atu e koe, engari me titiro koe
ki tena hei whakapai, ara: hei whai painga
ki tana ake whakaaro, ehara i te mea he ta-
ngo i te mana o nga, rangatira, kaore au e
uru ki tena wawahanga o tenei takiwa, kia
wawahia, kia Tekihanatia. Kua korero ma-
ua ko Te Tau i ki atu au, me ahu atu ki nga
rangatira kaumatua, me ata titiro ano tenei
take e nga kaumatua rangatira, kauae haere
noa i taana ake whakaaro, ka whakaae noa
atu toku ngakau kia ahu atu kia koutou ki
nga kaumatua rangitira, whakahaere ai mo
tenei take, kaati kia marama to ngakau, ki
taku whakaaro, ko te whakaaro o tenei ra-
ngatira he pai, tera pea e kitea he painga he
maramatanga i roto. Kia ora.
R. J. Hetana.
NGA TAI TAMARIKI O TE MOTU.
Tena kua rere atu taaku kaupapa whakaro
i runga i Te "Puke," 12 13. 1 mea tetahi
peka i reira, na aku katoa nga tamariki o te
motu, mooku kua uru ata nei 1d roto i te
timatanga o to koutou wa. NO reira ka pi-
ki, ka heke te whakaaro, whakapae tonu mai
ko te aroha i mua i nga mahara, huri ake
ki matau, huri ake ki maui, whakaputa tonu
mai te aroha. Ko te moa i penei ai, he ki-
tenga iho, i te hono tonu o te rere o nga to-
no whakamana hoko, whakamaua riihi, tono
wewete here, tono wehewehe whenua a nga
matua i roto i nga Kahiti, puta noa te motu,
me te wai e rere aua.
He ahakoa e nga tai-tamariki mo koutou
a aku kupu, a, ki te metia e kore e hoki ruai
kia au, rue te kawenga ano i runga i te tu-
ara, he kupu naaku, kia kaha koutou te pe-
—ehi i nga Kahiti o te Kooti Whenua Maori,
whakatupatoria, pehia i runga i te ngakau
papaku, i te aroha, e whakaae ana ano ahau
Ki tetahi wahi o to ratau mahara, e
mea nei:——
Ka taea tonutia e ratau te tohu taonga
mo koutou, a, mo te wa ano e o ora nei o ra-
tau tinana i tenei ao, ka, tae ano ki te mutu-
nga o te oranga ka, mutu, e kore pea e whi-
ti, he nanakia mehemea ka whiti ina hoki
ra, kei te miti tonu i te reka o ta te tangata
kai, e rere nei nga tono ki te Kooti Whenua
Maori, no reira e kore ano pea e taka nga po-
no o te whakatauki Maori, e mea nei:—
Ta te tangata kai he kai pahahu i te kaki;,
kaore ki ta tona ringa ake, tino kai tino ma-
kona.
He whakauaua pea te pono o te tohu tao-
nga, i roto i to matau nei ao e rere nei, he
ahakoa mo nga matua, i kiia ake ai to pepe-
ha nei ma koutou e whakaaro e hopu.
E ki ana hoki ahau i konei, ko te tangata,
ko te tamaiti ranei kua miti i te reka o nga
hua i tuturu iho i roto i tona ringa, ma konei'
te ora te tohu taonga, wehe ke, i te tohu a
te ture, i te ora mo koutou, penei ko ahau
pea hei kai wharongo, ka rite hoki ki te ku-
pu ote whakatauki kei te titiro tonu atu ahau
ki nga tau e 34, timata i te tau 1866, ki te
tau 1900, me te wai e rere ana ki te moana-
nui, te heke o te whenua ki te ringa o te iwi
Pakeha, i heke tonu atu i roto i taua kaha
rae taua mahara tohu taonga, he toenga te-
nei i naianei, e wha ano miriona.
WEHEWEHE WHENUA.
E nga tai-tamariki a ata whakaarotia te-
nei ahua kia au hoki," ko te wehe i nga pa-
anga whenua i roto i tenei wa, be hupeke-ta-
nga tena ki waho o te ture, ka uru tena ki
te kahui o nga wuruhi kaore te ture e whai
tikanga atu, KI te tangata kua wehea to-
ona paanga, kua rite tena ano he whenua
Pakeha i raro i o ona mana hoko mokete,
muru mo te nama mo te ruuri wehewehe hui
tahi ine nga Reiti, Taake, e mana nei ki te
iwi Pakeha, i naianei, otira tenei ano te re-
reketanga, o te Maori ite Pakeha kei te reo,
n e nga konohi, ara ko tenei, ka tuhituhia '
ta te Pakeha Tiiti mo te Riihi, mo te hoko
mokete ranei ma ona konohi ake ano e titiro
te pono o nga kupu i tuhituhi i runga i toona
reo Pakeha ake ano tena hunga ia, ta te Ma-
ori Tiiti Riihi, hoko mokete ranei, ka tonoa
Poneke
Heretaunga
Ingarihi
TE KUARETANGA O NGA MATUA.
Ihaia Hutana.
HE WHAKAPAPA.
Ko Kiore.
Tungororau.
Tuohungia.
Terangitaunenewha
" Horongaiterangi.
" Teupokoiri.
" Tekawaatane.
" Tewaewaewhati.
" Terangiwananga.
" Purakau.
|
|
6 6 |
▲back to top |
NAMA 18 O TE TAU 5 TE PUKE KIHIKURANGI, HANUERI PARAIRE 15,1904. Wharangi No. 8
KO HAMUERA TAMAHAU MAHUPUKU
KUA MATE.
• E nga iwi, e nga hapu, e nga reo me nga
I huihuinga tanga La, o nga iwi e rua Maori
I Pakeha, tawhio noa nga motu e rua nei
I Aotearoa me te Waipounamu, me o raua
• motu ririki, e whakarapopototia nei ki roto
I ki tenei karanga, "Te Koroni o Niu Tireni"
I Kia rongo mai koutou e nga iwi, ko Hamu-
era. Tamahau Mahupuku, kua mate i te 9 o
I nga haora o te po o te Taite te 14 o nga ra
I o Hanueri nei, o te tau o to tatau Ariki
I kotahi mano e iwa rau mawha (1904), ko
I ona tau e takahi ana ki te 70. He nui te
I pouri me te mamae, nui o te ngakau, mo ru-
I nga i te matenga o tenei o tatau morehu ka-
I umatua rangatira, te pou tokomanawa o nga
B iwi e rua, Maori Pakeha, a, te matua pono
I hoki o te pani, o te pouaru, b te rawakore,
I me te manene, i manaakitia ai e ia i te wa e
ora. ana ia. No reira e nga iwi, me nga we-
hewehenga hapu i roto ia koutou, tena ra
i koutou te iti te rahi, me te aroha nui ki to
i tatau aitua, nga pu korero me nga putea
• mahara, he mihi anake to mea nui i hokia
i ake ai tena kupu, tena koe, tena koe, tena
S ra koutou, ahakoa he reo ne te Kotuku kota-
| hi, he reo i koroki atu i te toonga o te ra, he
whakahemotanga no nga morehu kaumatua,
me te mana rangatira, me te kupu korero, e
I kore e hokia mai ano te aoturoa.
I taiapotia ake ai e te mahara enei kupu,
J he nui no te pouri me te mamae o te ngakau
I mona kua wehe atu nei ia tatau, nana nei i
maturu iho ai te roimata ki runga ki a ia,
ka tatu iho ai te ngakau ki runga ki aua
kupu korero, i waihotia ake ai e ia i te ao nei,
hei Ohaki ki runga ki nga iwi o te motu nei,
I me nga whakatipuranga maha e heke mai.
I Mihi mai paroporoaki mai ki to koutou
hoa whanaunga kia Tamahau, kua oti nei
te here e nga taura kaha o te po, i kawea
mai nei e tona kai whakatutuki e aitua.
E nga iwi o te motu, tenei to koutou ma-
tua te rere ronaki atu na, i rot6 i nga puko-
hu o te ata-tu, te whakangaro atu na i wae-
nganui i te anu matao o Hikurangai, o Ao-
tea, me te Waipounamu, e whai ata ana kia
moe ngatahi i te moenga i tiraha ai ona hoa
rangatira kua riro atu i mua i a ia, te taea
te whakaara ake i te urunga, te taka mo ake
tonu atu.
Kua topu atu ratau ki Paerau, kei reira
ratau e hautu ana i nga. whakamanatanga o
ratau waka, e pakia waitaratia nei e tatau i
te aoturoa, A, mehemea ranei kei tetahi
waahi e Hamenetia nei i te ao marama, kei
reira ano ia e kauhau ana i nga tikanga o te
Rongopai o te rangimarie, he kaumatua ho-
ki ia e hapai nui ana i nga tikanga e rua,
ara, mo te taha ki te tinana, me te taha ki
te Wairua, i a ia e takatu ana i waenganui o
nga iwi, i waiho pani ake nei e ia e tangi
tikapa ana i tenei ao mamae roa.
Koia i ngakau nuitia ake ai e te whakaaro
e rite ranei nga tikanga me nga kupu i wai-
hotia ake ai e ia i tenei ao, e pehea ranei,
otira ma te wa e titiro, no reira-kia takatu i
muri i a ia. mo nga tikanga kua oti nei te
here ki runga kia tatau, ki nga iwi o te mo-
tu nei, mai o te Tiriti o Waitangi tau 1840,
ki te Tiriti o te tau 1901, i whakatutukitia
mai nei e te Tiuka o looka ki Rotorua. E
pua nei ona puawai i runga i nga motu nei,.
a Kaunihera Whenua me Kaunihera Marae.
Ko tenei Kaumatua ko Tamahau, he nui ana
tikanga pai i whakahaere ai ki runga ki nga
iwi o te motu nei, Maori Pakeha, a, e tino
mohio nuitia ana e te iwi ana mahi, tae noa
ki te taha Kawanatanga-, me te mohio tonu
mai hoki te Kawanatanga kia ia, kaore rawa
ia e wareware ana ia ratau, rao runga mo
nga tikanga e whakahaerea ana mo te iwi
Maori.
Kaati kotahi tonu maana e homai te nga-
kau tatu, hei whakamarie . i nga whakaaro
pokai-kaha i enei ra. ko te kai-hanga anake
naana e homai be okiokinga mo te ngakau
pouri, mona kua ngaro atu nei i roto i te ho-
ho. Hei kona ra, waiho ma-nga ra e titiro, .
he wa e tutaki ai 6 tatau aitua i runga ia
tatau. Heoiano.
"Te Puke Ki Hikurangi."
T. RENATA Publisher o " TE PUKE"