[NAMA 20.]\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA     HURAE  HATEREI 16 1904      TAU TUARIMA.]
TE PUKE KI HIKURANGI
                  [PUTEA]
         

 Ko nga ra o koutou tau e whitu tekau tau,
ma te whai kaha ka waru tekau tau. Kei
konei Koutou, ehaere ana ahau ki toku Atua
ki to koutou Atua, ki toku matua ki to kou-
tou matua.  Kua tutaki te mahi tohu me te
pono,  kua hongi kia raua  te tika me te
rongomau.
   Haere atu ra e koro, te mana, te kaha, te
pou-tokomanawa., te okiokinga o nga kii o
te tikanga, haere i runga i te rangimarie me
te honore o au mahi nunui i mahia e koe i a
koe e kori ana i roto i nga tau maha o toou
oranga i tenei ao.
  E  nga iwi o nga motu e rua nei, tena kou-
tou, i raro i te atawhai a te matua i te rangi,
e here nei i te rangi-marie me te maunga-
 rongo ki runga ki nga motu e rua nei, hei
whakahonore ma  nga koroua ma nga kuia
 i to ratau taenga mai ki tenei wa, hei whaka-
honore" hoki ma nga tai-tamariki, manga
tai-tamahine, te nui te tini noa iho o nga
mahi  whakaahuareka  e puta mai ana i to
ratau na wa ; nga tai-tamariki me nga tai-
tamahine,  kua uru nui atu ki roto ki nga
matauranga o tatau whanaunga e heke mai
nei i nga moutere o waho i te moana, ko ra-
tau kei te kite i te kaha o nga mahi o ia
moutere   o ia moutere, o ia iwi o ia iwi, i
runga i te mata o te whenua, ko ratau hei
pupuri i nga tikanga o tenei wa e haere ake
nei.
   Tenei ra e te iwi te oha a to koutou wha-
naunga  te haere atu nei ki o koutou marae
whakamanawa  haere ai kia koutou, ehara i
te mea he aha ranei te take, heoi ano na te
aroha ki nga tikanga a to koutou whanaunga
i waiho ake nei i te aoturoa, wehe atu ana a
Tamahau, ki te moenga te taea te whakako-
rikori, ka noho te taonga a to koutou wha-
naunga  i roto i te-whare-potae, naku i tiki
atu i huaki te tatau o tona whare, heoi kua
puta atu ia kei waho. Haere ki Poneke, ki
nga whare huihuinga o nga rangatira o nga
motu  e rua nei, e tu ai a Tamahau Mahu-
puku ki runga whakapuaki ai i ana whakaro
ki waenganui o te whakaminenga rangatira
tane wahine, i nga tikanga tohu i te tangata
tohu i te tai-tamariki, tohu i te tai-tamahi-
ne, nga tikanga o te wa i nga kaumatua,
kaore i rite ki nga tikanga o- tenei wa., kei te
neke haere tonu nga painga, ina hoki o tatau
whanaunga te iwi Pakeha e heke mai nei ki
to tatau moutere, e pikau mai nei i ta paraoa
i te huka, i te raihi, i te tini noa iho o nga
kai. I te wa i nga kaumatua e tahuri tona .
ana ki te kai tangata, na te whakapono o to
tatau Ariki o Ihu Karaiti, ka taka te tapora
haangi  i runga i nga tuara, e hika ma ka
pai te noho, kia koa ra ia kia takatu i roto i
o koutou ngakau nga  mahi pai i o koutou
na ra, na i te wa i nga kaumatua kaore e
kite i tenei mea i te kakahu, no roto i tenei
wa ina e kakahu nei i nga kakahu o tatau
whanaunga  me te tini noa iho o ana mea
papai.  Kaati ahu  atu ki te Paremata kia
Timi Kara raua ko te Hetana, kei reira ratau
e whakariterite ana i nga tikanga e pa ana
ki te iwi Maori, te kai whakaoti i ana wha-
kaaro ko te Hetana ko Timi Kara, kaati me
hoki mai koe ki te kainga nei, i te tau 1894
ka tukua a Wairarapa moana ki te Kawana-
tanga, te waahi i tukua ai ko Pitini Puihi,
ko  te waahi tera i tu ai a Tamahau ki te
manaaki ia te  Hetana, te tangata nana i
whakapuaki ta raua kupu na tona iramutu
na Tunuiarangi, i tukua ai te moana nga ta-
ngata nga taane nga wahine me nga tamariki
ki te Pirimia. Ko taua moana ka toru tekau
maono  36 nga tau e takoto ana, he tautohe
i waenganui i te Kawana me te iwi nona te
moana, mehemea i waiho tonu e Tamahau
taua  raruraru kua ara pea he raruraru nui,
ko te taunga tenei ki raro i a ia e takoto nei,
kei te whaimana tonu te iwi Maori ki to ra-
tou moana, ko te raruraru tenei na Tamahau
i whakaoti ki te aroaro o te Pirimia raua ko
Timi Sara, i muri i nga rangatira nona taua
moana, tenei ano nga whakaatu-ranga o taua
wa, kaati tenei.
   Te ra te Kotahitanga mo te Tiriti Ki Wai-
tau i kei Pewhairangi e tu mai ana, i te tau
1891l kaore ia i tae ki taua hui, ko tona ira-
mutu  ko Tunuiarangi i tonoa e ia kia haere,
ko te taonga i hoatu e ia lu roto ki te ringa
o Tunuiarangi ko  te whakaahua, tokorua
nga tangata, e whawhati ana tetahi i nga ra-



Heretaunga 
ona hoa ko nga rangatira o te Tairawhiti, ka
haere ratau ki Pewhairangi, heoi ka whaka-
haere ratau i nga tikanga o te Tiriti o Wai-
tangi, otira ko te Tiriti o Waitangi i tonoa e
Tunuiarangi me ona hoa  rangatira, ka riro
mai  ia Tunuiarangi te Tiriti. Ka tonoa e
Ngapuhi  kia Tunuiarangi kia waiho atu te
whakaahua i te pupu rakau, ka mahue atu
ka hoki mai a Tunuiarangi nae nga rangatira
o te Rawhiti, ka tae mai ki Heretaunga ka
waiho  atu e Tunuiarangi te Tiriti, ka hoki
mai ia ki te kainga nei, i te tau 1892 ka po-
hiritia e Henare Tomoana, e Peni Teuamai-
rangi, e Puhara  Hawaikirangi, e te Teira
Turerero, e Mohi Te Atahikoia, e te whanau
a te Hapuku, otira e o ratau hapu katoa kia
hui nga iwi o nga motu e rua nei ki te Wai-
patu, ko te hui tera e tae ai a Tamahau mo
ona hapu, ko te tino take i whakahaeretia i
reira ko te mana motuhake mo te iwi Maori,
te kawenga ki Poneke kaore paahitia, i te tau
1893 ka tu ano ki te Waipatu, ka whakaha-
eretia ano ko taua  take  kaore i oti, i pau
nga matauranga o nga rangatira ki te wha-
kahaere kia paahitia he Ture motuhake mo
te iwi Maori e te Paremata kaore i paahitia,
i te tau 1894 ka riro ia Wi Pere me ona iwi
taua hui  o te Tiriti, ka tu ki Pakirikiri wa-
hi o Turanga, ka whakahaeretia ano taua
take te mana motuhake, otira te rua o nga
take ko te haina haere i nga ingoa o nga iwi
o nga motu e rua nei, ki runga ki te Kirihipi
kia hapainga ko te mana motuhake, hei ture
mo te iwi Maori, ka tapiritia mai e Wi Pere
ko Pinepinetekura tana take, te kawenga atu
ki Poneke kihei i paahitia, na, ka kumea ano

[NAMA 20 O TE TAU 5 TE PUKE KIHIKURANGI, HURAE HATAREI 16,1904, [Wharangi No. 2                                                                 I
                 HE TINO KAUMATUA NUI TENEI I WAENGANUI I NGA IWI E
                   RUA O NIU TIRENI, MAORI PAKEHA, BE EAI HAUTU HOKI NO
                  RUNGA I NGA WAKA O NGA IWI O RUNGA I TE MOTU NEI.
                          I WHANAU IA EI NGAPIHAU I TE TAU 1887.
           HAMUERA TAMAHAU MAHUPUKU.
                   I MATE  IA EI  TE TAPERE-NUI-O-WHATONGA, WAAHI  O
                  WAIRARAPA, I TE 14 O NGA RA O HANUERI O TE TAU O TO
                             TATAU ARIKI 1904. EO ONA TAU E 67.

  [NAMA 20 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI HURAE HATEREI 16,1904. Wharangi No. 3.
  te Tiriti nei i te tau 1895 e te Arawa, tu ra-
  wa atu i Rotorua, ka whakahaeretia ano taua-
  take te mana motuhake, ka  tapiritia i reira
  ko te kohi moni hei whakawhiti ki Ingarangi,
  te kawenga mai ki Poneke kihei i paahitia, i
• te tau 1896 ka kumea e te Heuheu me ona
  iwi ki Taupo te Tiriti, ka whakahaeretia ano
 ko te mana motuhake, te kawenga atu ki Po-
  neke kihei i paahitia, te tangata whakama-
 rama  i nga tikanga o te mana motuhake i
  nga turanga o te Kotahitanga ki te Waipatu
  ki Pakirikiri, ki Rotorua, ki Taupo ko Hone
 Heke, te ingoa o Hone Heke tarewa ana ki
 runga, kaati ko Tamahau i konei tonu e noho
  ana.
    Kaati i hoki atu ai nga korero ki tenei
 mahi  nui, i pau nga whakaaro o nga ra-
 ngatira o nga motu e rua nei ki te whaka-
  haere i tenei take nui, he i\\vi tokomaha o ia
 marae  o ia marae, ka haere mai tena tikanga
  ki roto ki te ngakau o to koutou whanaunga
 whakawiri ai, whakaaro ai me pewhea ra e
 whiwhi  ai te iwi Maori ki tetahi ture motu-
  hake mo ratau, kaati me hoki ake taku kore-
 ro ki te tau 1894 i te 25 o nga ra o Tihema,
 ka tu te kirihimete ki Taupapanui waahi o
  Maungarake, i reira ka whakaturia e Tama-
 hau me ena hoa kaumatua he komiti wahine
  mo roto i Wairarapa nei, tohia rawatia te
  ingoa ko te komiti o Hinehauore, ko tetahi
 tenei ona peki o nga mahi o te Kotahitanga
 i tu mai ra i nga marae o nga iwi i ranga i
 te motu nei, ka whakahaeretia i roto i taua
 hui, nga mahi ma nga wahine, te take i pa-
 ta ki waho ko te pohiri i te Tiriti kia tae mai
 ki Wairarapa  nei i te tau 1897, whakaaetia
 ana e nga kaumatua ka tuturu te whakaaro
 kia tonoa ko Wiremu   Whatakorari koia te
 mema  o te Kotahitanga, hei mau atu i te
 kupu  a nga wahine o Wairarapa nei ki te hui
 ki Taupo i te tau 1896, ka haere a te Wha-
 takorari ka whakatakotoria tana take paahi-
 tia ana e nga mema tae atu ki te Tiamana o
 te hui, te hokinga mai o te Whatakorari ka
 ka panuitia ki te iwi, heoi ka noho mohio
 katoa te iti te rahi, i runga i te mea ka mo-
 hio a Tamahau, kua paahitia te pohiri mo te
 Tiriti kia tae mai ki Wairarapa nei, katahi a
 Tamahau ka whakapau i tona kaha ki te
 whakahaere i nga tikanga mo te marae, ka
 whakapau hoki i ona whakaaro ki nga mo-
 rehu o roto o Wairarapa nei, ki nga taane, ki
 nga wahine ki nga tamariki, ko nga kupu ki
 nga wahine kia kaha te whakapai i to koutou
 marae, kaore i te penei nga iwi e pohiri nei
 i te Kotahitanga ki o ratau takiwa, he iwi
 nui era iwi, ko koutou he kore raw» atu, ka
 ngaro noaiho koutou ki roto ki te kapunga o
 te ringaringa ko tenei kia kaha, kia kaha,
 ko te mahi ma koutou ko nga mea e rite ana
 mo te marae nei, ma to koutou Tiamana e
 whakaatu, na, mo te taha ki nga tamariki
 taane me tiki atu he kamura Pakeha i Ke-
 reitaone kia kotahi hei tohutohu ia ratau,
 ka kiia e ia tana kupu ko Aotea raua ko te
 Waipounamu mana e whakahaere, ko nga
whare i tua atu tae noa ki te Peka, ma nga
wahine tera ma ratau e whakahaere, katahi
ka whakaaetia, ko te tahuritanga tenei o nga
taane o nga wahine ki te whakahaere i nga
tikanga mo te marae o Papawai, i timata
atu ia Hepetema i te tau 1896, te naahi i
aua whare katoa i mutu te mahi i aua wha-
re ia Maehe i te tau 1897, ko te ra mo te
hui ko te 14 o nga ra o Aperira, ko te kupu
hoou i puta mai i taua takiwa, ko te reta a
Kuini  Wikitoria ki te Pirimia o Niu Tireni,
kia haere atu i te Taimana Tiupiri, hei wha-
kamaharatanga ki tona taenga ki te 60 ona
tau, e noho ana i runga i te Toroona ona ti-
 puna, ko taua ra he ra nui no nga iwi katoa
 o te ao, i raro i te Emepaea o Ingarangi, ka
  taka te whakaaro o te Pirimia nei me tango
 e ia he hoia Maori hei kawe i a ia ki Ingara-
 ngi, ka tukua mai e ia ma Timi Kara e wha-
 haere taua take ana, me te whakamarama
  ano  a Tinei  Kara   i te hiahia  o te  Pi-
 rimia, kia haere he hoia maana ki Ingarangi
 ka tukua mai e Timi kia Tamahau ma Ta-
 mahau  e whakahaere, te taenga mai o te ku-
 pu a te Pirimia kia Tamahau ka hapainga e
 Tamahau taua take, ka whakaaturia ki nga
  morehu o te iwi, ko te whiriwhiringa tenei i
  nga tai-tamariki o Wairarapa nei tae atu ki
  Heretaunga, he mea kohiri ratau i nga uri
 rangatira, ka tirohia e Tamahau he kauma-
  tua mo ratau, ka kitea ano ko Tunuiarangi,
  ka tae ki te ra o te Kotahitanga, ko te take
  i whakahaeretia e nga iwi i tae mai ki te ma-
  rae, ko te mihi kia te Kuini, ko te kupu nui
  o roto he ata inoi atu kia rahuitia te toenga
  whenua o te iwi Maori, hei waiu mo nga uri
  e heke mai nei, ka oti te mihi nei me ona
  whakamarama katoa, ka kite te iwi e pai ana
  katahi ka haina nga rangatira i tae mai ki te
  marae i o ratau ingoa taane wahine, ko Wi
  Pere tonu te whakaupoko o te rarangi ingoa,
  kaati ka hoatu kia Timi Kara, mutu  tonu
  tena take, ka haere hoki a Tunuiarangi ratau
  ko ana tamariki, he kakahu hoia o ratau
  kakaha, taua tikanga te kakahu hoia ehara
 i te mea e whakaaetia ana e nga kaumatua
 ka rumene atu ra ki te po, kia mau nga ta-
  ngata o Wairarapa i te kahu hoia, i te pu i te
 hoari i te wa e ora ana ratau, engari ko nga
  whakaturanga i puta ano i etahi o ratau ka-
 ati be mea i ata tirohia ano e Tamahau ko
  Wairarapa nei ko te kakahu o nga morehu
  ko te rangimarie me te maungarongo me te
 aroha, ko te whakapono te kaupapa o enei
 mea  katoa, no reira ka whakapuakina e ia
 tana kupu i te ra i poroporoakitiaai a Tunui-
 arangi ratau ko ana tamariki, e hika ma ha-
 ere noa atu i runga i to kare o nga wai, e
 hara i te mea ma te moni koutou e kawe ki
 tawhiti nui, ki tawhiti roa, ki tawhiti pama-
 mao, ki te nonoi wairua, to koutou takiwa
 ka whakatika atu nei koutou, kaore ano kia
 uhia e te ao pango, ko tenei ko te hoari o te
 toto parea ake, ko te hoari o te rongopai, o
 te maungarongo, whatorotia atu hei mau-
 nga ringa mo koutou ki te ra o te Taimana
 Tiupiri o Kuini Wikitoria, kaati i konei taku
 whakamarama i enei kupu, he nui ana wha-
 kamarama, ka tae ki te ra i whakatika ai a
 Tunuiarangi ratau ko ana tamariki ka haere
 ano a Tamahau, i hoki mai ia i tera motu i
 i te Waipounamu, i te tuku atu ia Tunuiara-
 ngi ratau ko ana tamariki, ka tae ruai ia ki
 te kainga nei whakahaere ai i nga tikanga
 o te Kotahitanga, ka kiia ano e ia te kupu i
 roto i te ra o te hui, ki te hoki mai a Tu-
 nuiarangi ratau ko ana tamariki hei hui tua-
 rua nao te Kotahitanga ki Papawai, ia Aku-
 hata ka hoki mai a Tunuiarangi ratau ko
 ana tamariki, ko te kupu i riro mai ia ratau,
 ko te utu a te Kuini i te mihi a tona iwi
 Maori ki a ia, nui atu tona aroha me tona
 whakapai ki taua mihi, i pa ki nga whenua
i kiia e te Kuini ma tona Kawana me ona
Minita i Niu Tireni e whiriwhiri te inoi a
tona iwi Maori, ka mohio a Tamahau me nga
morehu  o Wairarapa nei, katahi pea te take
e tatata ai ki nga hiahia o te iwi Maori, ka
haere tonu ko Tamahau ki te whakahoki i
nga Hoia o Heretaunga ia te Waotu raua ko
Kurupo, ki te pohiri hoki i te Tai-rawhiti kia
tae mai ki te hui Kotahitanga, ko au ka to-
noa e ia ko toku hoa kua mate ko te Turuki,
ki te whakahoki i te hoia o Whanganui ia
  Ngarauru, ki te pohiri hoki i nga komiti wa-
  hine o te Tai-hauauru kia tae mai ki te hui,
  a te Kotahitanga, ka whakaae te Tai-rawhiti
  ka whakaae te Taihauauru, heoi ka hoki mai
  ki te kainga nei, e mahi ana nga taane mo
  nga wahine i nga tikanga mo. te marae, e tu
  ana ano to koutou whanaunga i waenganui
  i te iwi, e karanga ana e hika ma e kia ta-
  ma taane, whakapaua te kaha ki waho, ka
  haka mai i tana haka.
      Te taha o te merengi i wawatatia e
      au, wahia i te kapetana he kai hui-
      hui e hinaawa, wae to pitara i keua.
    Tenei ake etahi o ana haka, me te tini noa
  iho o te waiata, i a ia e koriana i waenganui
  o nga morehu, me te nui o ana take korero.
    Kaati ko te waahi hei whatoro ake maku i
  naianei, ko tona kupu mo te Kotahitanga,
  ara, ko tona patai kia Hone Heke, "Hone
  Heke, kaore ranei koe e pai kia hokona te ta-
  ima ?" katahi ka kiia e Hone Heke, kaore
  ia e whakaae. Katahi ka whakautua e  ia,
  ko taku tenei me hoko e koe te taima, note-
  mea i runga tonu taua i tenei kupu, kaore!
  kaore !.  I  pau te kaha o  nga  rangatira
  o nga motu e rua nei, ki te whakahaere i te
  Kotahitanga, kaore rawa i paahitia mai he
  Ture motu-hake mo te iwi Maori, no reira i
  kiia ai e au taku kupu ki a koe, kia hokona
  e koe te taima, ko koe me piri ki te Kawana-
  tanga, hei awhina mai i nga mahi e pa ana
  ki te iwi Maori. Heoi kaore a Hone Heke i
  whakaae, engari i whakaputa tonu a Hone
  Heke i toua matauranga, kaati kaore i ta ia
• Tamahau.  Kiia ana e Tamahau, me waiho
  taua i te mana-huihui. Ka maha nga tau e
  kii ana te iwi Maori, kaore, kaore. Na, me
  whakamatau  hoki ki tenei kupu, ae, ae. A-
  hakoa he aha te Ture  e paahitia mai e te
  Paremata e tu mai'ra hei Ture mo te iwi
  Maori me kii ae, ae. Ko tenei e mahi nga
  mema  o te Kotahitanga, kia kaha te titiro ki
  te mihi a te Kuini, koia nei to tatau taonga,
  ko te naahi he tono ki te Kawana me ona
  Minita, ka pewheatia te mihi a te Kuini mo
  tona iwi Maori. Kaati nga mea hei tango
  ake maku o tenei turanga hui.
    Ka mahia i konei te tono ki te Kawanata-
  nga, me ona Minita, me te Pirimia, ka kiia
  e Tamahau tona kupu i reira, ko te hui tua-
  toru mo te Kotahitanga me tu ano ki Papa-
  wai nei, i te tau 1898 ka tonoa au e ia kia
  haere i runga i te motu nei ki te hui a Ma-
  huta i Waikato, ko Maehe te marama o taua
  hui, ka whakatika atu au i konei ia Pepueri,
 •ko te take o taua haere aku, he haere he po-
  hiri ia Waikato, kia tae  mai ki te hui o te
  Kotahitanga i Papawai, heoi whakaaetia ana
  e Mahuta me ona iwi. No Aperira au ka
  hoki mai, ka tae mai au ki te kainga nei, ka
  korerotia e au nga korero katoa o te nui, tae
  noa ki te pohiritanga ia Waikato, tae noa ki
 te whakaaetanga a Mahuta i te tono, kia ha-
 ere mai ki te hui o te Kotahitanga ki Papa-
 wai, heoi ra ko tona kupu ki au, ka pai e
 hika, ko te iwi tena e hokihoki tonu na to
 tipuna a Ngairo ki Waikato, kaati ra e koa
 ana te ngakau mo taua haere au.
    I te ahiahi o te Paraire i tae atu ai au ki
 Ngatauewaru, i te aia o te Rahoroi ka kitea
 i roto i nga Nupepa Pakeha, ko Taitoka kua
 mate, kua kore he taima mona hei hokinga
 mai ki Papawai nei, katahi ka hoki mai ma-
 tau ko ana wahine, ka tiaki matau i te ra o
 te hui i te 22 o nga ra o Mei, i te mane ka
 haere a Tamahau ki Whanganui ka haere nga
 iwi katoa ote Tairawhiti ki te tangihanga kia
 Meiha  Keepa, i te ra i eke ai nga iwi ki
 runga ki tona marae ki Putikiwharanui, ka-
 ati kotahi te kupu o tenei huihuinga nui hei

[NAMA 20 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE HATEREI 16, 1904. Wharangi No. 4


Tamahau 
Taitoko
Whanganui
Wiki Taitoko
Papawai
Ngatiamu
Heretaunga

te Heuheu Tukino 
N'Tuwharetoa
Ngapuhi
Mangakahia
Henare Tomoana
Hone Paerata
Paratene Ngata
N'Porou
Kuini Wikitoria
Niu Tireni

Arapaoa
Wi Pere
Tame Parata
Nireaha Tamaki
Henare Parata
Raukawa
Rotorua

  NAMA 20 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE HATEREI 16 1904. Wharangi No. 5
  munu taananui ingiki teihana.
    Ko enei mahi ano ana ka waiho hei tangi
  ma te ngakau, anei ake ano te tini o ana ma-
  hi i mahi ai ki runga ki nga marae katoa,
  ahakoa ki konei, ahakoa ki Poneke, ahakoa
  ki etahi waahi atu he rite tonu ana mahi.
    Kaati me hoki ake taku korero ki te tau
  1897, i reira ano ka tangohia e ia be Peene
  hei mahi ma nga tamariki, ko te Peene te-
  nei i whiti ki te Waipounamu, ko te mahi i
  haere ai ki reira he whutupooro, tohia ana e
  ia te ingoa o te ropu o ana tamariki ko te
  Kotahitanga o nga iwi o nga motu e rua
 nei, ko te whakahokinga tenei i te whutupo-
  oro a Ngaitahu i tae mai ki Wairarapa nei,
  ka whakatika ratau ko ana tamariki me ana
 mokopuna  e rere aua ratau i te moana, ka
 moe ia i tana moe, ko tana wahine e puremu
 ana i te reinga he weera oho tonu ake, mo-
 hio tonu ia akuanei ka hinga i a ia te pareku-
 ra o taua mahi o te whutupooro, te taenga
  atu ki tera motu, ka tae ki te ra i tu ai te
 whutupooro, katahi ka haere ana tamariki ki
  te purei, ka riro i ana tamariki te wiini, ka
 riro mai te Kapu Hiriwa, anei kei roto i to-
 na whare e tu ana kaati tena, ko te ingoa o
 tana Peene ko te Puke Ki Hikurangi, ko ta-
 na Peene tenei nana i pohiri nga iwi o nga
 motu e rua nei, i te turanga o nga hui o te
 Kotahitanga ki Papawai a mutu noa aua hui,
 nga ra nui e tae mai ana te Pirimia, me Ti-
 mi Kara, me o raua hoa rangatira, ko taua
 Peene ano hei pohiri ia ratau, nga purei hoi-
 ho o Wairarapa nei e tonoa mai ana e nga
 mema  o te Karapu kia haere atu taua Peene
 ki reira purei ai, puta atu hoki ki waho ki
 Poneke nga mahi a taua Peene, ko nga ta-
 mariki mahi o taua Peene, ko nga tamariki
 mahi tonu o te Puke Ki Hikurangi, no wa-
 ho etahi, no te matematenga o etahi o nga
 tamariki o tana Peene katahi ano ka wha-
 kamututia e ia, me hoki atu ano taku korero
 ki te tau 1897, ka hoki mai a Tunuiarangi
 ratau ko ana tamariki i roto i o ratau kaka-
 hu hoia, ka hapaingia ano e ia tena mahi, ka
 uru nga hapu o roto o Wairarapa  nei, ara,
 nga tai-tamariki ki te mahi hoia, ka uru nga
 kaumatua hei hoa mona ki te whakahaere i
 tera mahi, ka tonoa e ia ki te Kawanatanga
 kia homai nga mea katoa e rite ana mo tera
 mahi, ko ana hoa ko Kahungunu Manihera.
Maaka, Nireaha Tamaki, ka riro mai ia ra-
tau nga mea katoa e rite ana mo nga tama-
riki, heoi ka mahi nga tamariki i te mahi
hoia, ka haere tena mahi ka tae ki te ra o te
mokopuna  a te Kuini i tae mai ai ki Roto-
rua i te tau 1901, ka tonoa e ia kia haere
nga hoia ki Rotorua hei tiaki i te mokopuna
a te Kuini, i te ra i whakatika atu ai nga
hoia i Wairarapa nei, ko to ratau ingoa Pa.
keha, koia tenei. (Wairarapa Mounted Ri-
fles,) to ratau huanui i haere ai i tika ma
Heretaunga, i haere ma runga i o ratau hoi-
ho, ka riro i reira ana tino hoiho papai, ka-
tahi ka haere ka tae ki Petane ka peka ma
utu haere ai, ka mahue mai a te Haroto, ka
pa he aitua kia ratau i reira, ko taua aitua
ko o ratau hoiho ka mate, i reira ona hoiho
me  etahi hoiho atu hoki o nga hoia, heoi ano
ka kari i papatuanuku hinga tonu ake  te
hoiho mate rawa atu, heoi ka wewete i te te-
ra i te paraire ka waha ki runga ki te tuara
ka haere, ko to ratau whakatangamanawa ko
te pereki pikau ia ratau kai, ka pera tonu te
mate o ratau hoiho a tae noa ki Taupo, ko
te mea nana  ratau i mau ki Rotorua he
kooti, ko Tamahau me tona iwi kua tae noa-
atu ki te marae, kaati kaore he pouri i pa
mai ki a ia mo ana hoiho, heoi ano te mea i
  pa mai ki a ia ko nga hoia, ka tae ki te ra 
  tae mai ai te mokopuna a te Kuini ki Roto-
  rua, ka whakatika nga hoia Maori ki te wha-
 kahaere i nga tikanga mo te mokopuna a te
 Kuini me tona hoa wahine a mutu noa taua
  ra nui ki Rotorua, ka tae ki te ra i hoki mai
 ai nga iwi, ka eke a Tamahau rae tona iwi
 me  Ngati-kahungunu ki runga ki te tereina
  e ahu ana ki Akarana, ka tae ki te heketanga
  ka kawhakina nga iwi katoa o nga motu e
  rua nei e te hoiho nei e kapaina, pupuri noa
 te tioke o runga kore rawa i mau, na nga
 hoia i matemate ra nga hoiho me etahi atu
 i hopu i te waero ka tu, mei tukua ki te wha-
 kaaro o kapaina, kotahi tonu te kawhena mo
  nga iwi o nga motu e rua nei, i tikina ake ai
  enei korero ko nga whakaatu o te aitua ki
 runga kia Tamahau, ka tae mai ki te kainga
  nei whakahaere ai mo nga Kaunihera e tu
  nei, ka tu hoki ko ia hei kai tohutohu mo nga
 Kaunihera i te tau 1903, ka tu te hui ki Ro-
 torua, ka haere ano a Tamahau ki taua hui,
 ko tona ahua i taua wa e timata haere ana
  te ngoikore o tona tinana, te taenga ata ki
 Rotorua he uaua rawa tona hokinga mai ki
 te kainga nei ko te timatanga tera o te tino
 kahanga o tona mato, a, tae noa mai nei ki
 te wa i mate nei ia, i mua atu i tona mate-
 nga ia Tihema i te 25 o nga ra, ka puta ta-
 na kupu ki ana tamariki me hui katoa mai
 koutou ki konei kirihimete ai, ki mua ki to-
 ku aroaro, kia kite atu ano au ia koutou,
 kaati tena, ko nga tamariki nei no Wairara-
 pa nei etahi, no Ngapuhi etahi, kaati me
 hoki atu taaku korero ki te tau 1902, ko te
 putake o nga tamariki o Ngapuhi i tae mai
 ai ki konei ko nga mahi kei runga i te motu
 nei, ko etahi matauranga mahi tupapaku he
 tohunga Maori, ko te matauranga i puta kia
 Ngapuhi he wairakau, ka haere mai te mahi
 nei ka tae mai ki Heretaunga kia Mohi Tea-
 tahikoia, ka mahi mai i reira a Rahiri raua
 ko tona taina ko Moka, ko tei rongo o taua
 mahi hauhau ana mai ki Wairarapa nei, ka-
 tahi a Tamahau ka whakaaro me tono e ia
 ki a Mohi, kia tukua mai aua tangata nana
 tana mahi kia tae mai ki Wairarapa nei, he-
 oi ka whakaaetia, ka haere mai a Rahiri raua
 ko tona taina ko Moka, te taenga mai ki Pa-
 pawai nei ka hapainga e Tamahau ta raua
 mahi, ka hui katoa nga hapu o Wairarapa
 nei ki Papawai, ka whakaaraaratia e ia nga
 whare, ka mahia nga waka ka oti, ka wehea
 nga ruuma mo nga taane me nga wahine, ko
 nga taapu tera mo nga tangata e kaukau ai i
 roto i te wairakau kaati tena, ki tetahi poro
 o Hikurangi, katahi ka kiia e ia me waiho a
 Hikurangi hei Hohipera, me whakatutu he
 komiti, he komiti whakaora tetahi, he komi-
 ti rauhi tetahi, nga mahi ma te komiti wha-
 kaora he whakapiki ia Rahiri raua ko tona
 taina ko Moka, me etahi tikanga atu hoki e
 rite ana mo taua mahi, ko tera komiti he
taane anake, ko te komiti rauhi no nga wa-
hine, ta ratau na mahi he tiaki i nga turoro
me  etahi tikanga ata e rite ana mo taua ma-
hi, ka whakahaeretia e Tamahau tena mahi
mo te iwi, karoa e haere ana taua mahi ka
moe a Rahari i te wahine no Tamaki tana
wahine, he Iramutu no Manahi Paewai ka
mahue iho ko Moka i te aroaro o Tamahau,
ka roa a Moka e noho ana ka tae mai to ra-
ua tuahine a Kaa, ko to raua nohoanga tenei
a tae noa ki te Kirihimete kua tuhia ake nei.
  Ka mutu  te Kirihimete ka timata tona
Tohutohu kia te Wairata mo a raua tamari-
ki tae noa atu ki etahi tikanga e paana kia
te Wairata, ko tona ahua i taua takiwa kaore
e takoto ana i runga i te moenga, kua whaka-
  turia hoki he ture e nga takuta kia kaua he
  tangata e tae atu kia Tamahau ko te wehe-
  nga tenei o nga tangata ia ia ko te take he
  kore no nga takuta e pirangi kia korero ia,
  kei reira te kahanga o tona mate he nui no te
  korero, ka noho ko ana tamariki hei tiaki ia
  ia, ko tona mahi he tono ki ana tamariki kia
 kaha te mahi i nga mahi ka tae ki to 14 o
  nga ra o hanueri katahi ka kii atu ki ona
  tamariki me haere koutou ki te whakapai i te
  marae o nga whare kia pai katoa, ka -haere
  noti nga tamariki i te ata, ka haere ki te
 whakapai i Aotea i te Waipounamu i i Hi-
  kurangi i te marae hoki, i te 4 o nga haora i
  te ahiahi ka hoki mai i te 9 o nga haora o
  taua po ano ka hemo, i tae ake ai nga kore-
 ro ki konei, he marama tonu nona whakaaro
  me tona reo, mohio tonu ka mate ia.
   Te mahi whakamutunga  a Tamahau ki
 runga ki te iwi, ko te wairakau a nga tama-
 riki o Ngapuhi nei, nana i hapai a tae noa
 ki te ra i mate nei ia. tona mahi whakamu-
 tunga ki te marae o Ngaati Moe, ko te Pa-
  tuwatawata, ko te mea tera kaore i oti ka
 mate nei ia, tona mahi whakamutunga ki
  Taakitimu he Waka  whakairo, kaore i oti te
 whakairo ka mate nei, kotaua waka e mahia
 ana  e ia mo roto i Takitimu, mo te riro ra-
 wa ake i te Kawanatanga kua oti. taua wha-
 re nona tuturu, ara, no Ngaati Hikawera,
 ko ona tino hapu tenei, ko Ngaati Kahuku-
 ranui, ko Ngaati Meroiti, ko Ngaati Koura,
 engari tona tino hapu kei runga atu te mana
 ko Ngaati  Hikawera tuturu.
   Kaati iho i konei aku kupu whakaaraara i
 mahi a to koutou whanaunga, engari e kore
 e mutu ta matau whakapuaki i ana mahi i
 mahia e ia, i te wa e kori ana tona tinana
 i roto i nga tau maha o tona oranga i tenei
 ao matemate, Amene.
              Niniwa-i-te-rangi.

 NGA RETA MIHI MO TE MATENGA
     O TAMAHAU MAHUPUKU.

   (Ahakoa e nga hoa, kua hori ke te wa
 tika hei putanga mo a koutou kupu raihi ki
 to koutou whanaunga, kaua hei awangawa-
 nga, notemea he tiringa ano to te matamua,
 he tiringa ano to te tomuri, no reira kaore
 i te wareware i te hinengaro nga kupu kore-
 ro, i horahia e to koutou whanaunga ki ru-
 nga ki nga iwi o te motu nei. "Te Puke")

            PARINUI.
   Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
   E hoa  tena ra koe, o te maiatanga ki te
tukutuku i nga whakaaro o nga Kaunihera
o te motu nei, kia ora koe i te timatanga o
tenei tau, maana i te waahi ngaro koe e tia-
ki me tou whare katoa.
   Kaati iho aku mihi mou, tinana ora :—
  Kahuri iho aku ruihi mo taaku kitenga iho
i te whakaatu a te "Puke," kua mate a Ta-
mahau Mahupuku  i te 14 o nga ra timata-
nga o te tau hou nei, no reira ka puta ake
te ngakau aroha mamae nui, tangi nui ki
tena kaumatua o tatau o te iwi Maori, ara o
te motu katoa nei.
  Haere atu ra e pa whaia atu te huarahi i
haere ai ou hoa rangatira, ana kua riro atu
i mua ia koe, haere korua ko Topia Tiroa,
haere e koro ma, ka ngaro korua nga Kaka
haetara o roto o te paa tuwatawata, haere
korua nga manu koroki o nga ra ki muri, i
te wa e kura ana te tangata, i naianei ka nga-
ro koutou nga kaumatua, waihotia ake ko a
koutou taonga, ara, ko Kaunihera Whenua

 NAMA 20 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE HATEREI 16, 1904. Wharangi No. 6.]
me  Kaunihera Kiore, haere koutou i runga
ano  i nga kupu o te kete whakairo a te Atu-
a e ki uu, he waa e toua ai, he waa e hutia ai.
                He  Waiata.
   E kino koe koro kii, te noho tahi maai, ka
motu  koe ki tawhiti kaarau, aku mahara, he
manu  koange au e, hei te rere atu e taea te
hokahoka  e, parirau mohoku  ii. Heoi ka
mutu.
  E  "Puke" tena koe koutou ko te iwi me
nga pani, te noho maina i roto i te whare o
apakura, tena koutou o te tukunga atu ia
Tamahau, tena hoki koutou te noho maina i
ona oinga remu  o tatau matua  tipuna, e
"Puke"  hoatu taku aroha ki nga pani, me
nga tamariki me nga mokopuna a Tamahau,
i waihotia ake noi e ia i te ao turoa nei ma-
mae ai te ngakau mo tona tinana kua ngaro
utu nei i tenei ao, e pani ma tena koutou ko
to iwi me te whanau me o mokopuna, e
"Puke" kei whakahawea iho ki te marua o
aku mihi  mo to tatau kaumatua, he poto
ano hoki no toka kitenga i Hiruharama tae
noa ki Rotorua, no reira ka poto ano aku
mihi, e tika ana ano maau nga mihi kia nui
ara, kua kitea iho noi o au, kaati e tautoko
katoa iho ana toku ngakau ki au whakama-
rama i roto i to panui, kia ora tonu koe.
                   Heoi ano.
              Na Tewed Haeretuterangi.

             Mercer Waikato.
                    Maehe 31th 1901.
  Ki te Etita o "Te Puke," e hoa tena koe,
i raro i te mana o nu mahi katoa, e hoa kia
ora koe.  Kei te aroha ki to tatau kaumatua
rangatira, kua hurihia  iho nei e ia te iwi,
otira ho nui ona vvhakaaro kua waihotia, nei
o ia hei kaupapa mo nga tamariki whai wha-
kaaro, o tae atu ai ki te era me te rangatira-
tanga, ' kaore he tangata mohio hei rite mo
Tamahau, kaore ia e purupuru i tona mohio-
tanga, ahakoa tangata nui ahakoa tangata
iti, no reira e tika ana kia nui te mamae e o
nga ahua  tangata katoa kia ia, otiia i nga
wa katoa e rongo ana au i a ia e hapai ana
i te iwi tai-tamariki kia tu i nga turanga a o
ratau hoa Pakeha, ara, mo nga turanga ma-
hi aringa. He rangatira a Tamahau   te
ahua  me te tinana katoa me tana tu, 15
meneti e haere ana mana ko Tamahau, e
whakaatu haere ana i ona whare kia an, hoki
«ma au ki Kereitaone maua ko Hori Makepa-
rangi.
           Tuhuna Herangi.

   HE MIHI HE POROPOROAKI.
  Tiwhana kahukura i te rangi, kamokamo
ana mai te whetu o te ata, rere ana mai nga
hihi o te ra, ko te Etita o "Te Puke Ki Hi-
kurangi," tena koe me o tamariki, no runga
nga homaitanga papai, ma koutou e pupuri
te tika me te aroha, kia ora i raro i te mana
o Kiingi VII.
  Te matenga o Heemi Waitere ki Papawai,
i te 8 o Hune 1903, i whanau i te G o Hune
1890.
  He  poroporoaki he mihi he aroha, he tangi
ki taku tamaiti, kai ngakau a oku maharanui
i roto ia au, haere ra e tama, haere atu i te
ringa o aitua, me te mana nui ka riro na ia
koe, haere me ou painga ki te hapai i te ra-
ngi o te whakapono me era atu painga ou, i
akona koe e au ki nga ara tika katoa, haere
e tama ki te iwi, i .mahara ai au kia puta
koe hei tangata hei tango ake i o ratau tuu-
nga, ko tenei kua riro atu na koe kia ratau
hei taonga ma ratau, haere atu e taku tamaiti.
                Waiata.
   E  kore au e tangi 1d taku tamaiti, mehe
 tamaiti rua, mehe tamaiti toru, he tamaiti
 kotahi, he tamaiti i korero kia kahukura e
 tiwhana i te rangi, he tamaiti kotahi, he ta-
 maiti i korero kia kahukura, e ai te iho toki,
 he tamaiti  kotahi, he tamaiti i korero kia
 kahukura, a rongomai ii.
   Ma to kai hanga koe e tiaki, i nga wa katoa.
   E nga iwi, e nga hapu, e nga rangatira-
 tanga, e nga  huihuinga tangata, tena ra
 koutou me te aroha o taku tamaiti, i kite mai
 ra koutou e ta ana i mua i toku aroaro ha-
pai ai i te rangi o te whakapono, kua kahore
atu ia i mua i toku aroaro, kua riro ia aitua,
 ko te pouri nui i mahue iho kia au, ma
 koutou hoki e kite iho ka taka tenei te taa
 katahi ano ka an ahara ake kia panuitia te
matenga  o tenei tamaiti, heoi mihi mai, ta-
ngi mai i kona ki ta tatau taonga, kaati iho,
kia ora koutou  katoa.
             He Poroporoaki.
   Hikohiko te rara papa te whatitiri, takere
a runga  rangi, pupuhi a Huripari, haruru
oruapu  rere te hukarere ki ranga Maunga-
rake,  tuku te whaitara ki roto te Uhiroa,
tatau ana te kohu 1d runga o te Iringa, tau
ana te hukapapa ki ta raorao o Whaiao, tu-
tu ana Tawhirimatea i te moana, tauwhare-
whare iho ana nga ngaru whati kino Orua-
paeroa,  ngaro aua tuahiwi o te pingao i te
huka o te tai, haere ana to rohu o to moana i
roto i le riu o Wairarapa, ngaro ana tautuhi
a Rakairuru i te puehu o te moana, mau ana
mai te piiata kotero paraki i runga o te Ma-
maha



 Pikopikoiwhiti


Kia Niniwa-i-te-rangi, Wairata Mahupuku,
Raukura  Tamahau, te huihui o nga pani ra-
ngatira, e noho nei tatau i roto i te kahu o
te pouri, tena ra koutou, kia ora i roto i nga
mahi  tohu a te kaihanga ia tatau, kaati iho,
kia ora koutou.
  Kia Tawhiro Renata, Etita o "Te Pake Ki
Hikurangi" e tama tena koe, me te aroha o
te hunga  mate, kia ora, kia ora ; tenei ano
au te mahara ake nei, me te aroha nui noatu
i roto i au e pupuke ake ana, mo to taunaha-
tanga i to taina hei Hekeretari mo "Te Puke
Ki Hikurangi" whakaae  ana to taina me au
hoki, ko Morehu  i ki me kawe rawa 1d te
Kareti, kaati na aitua i whakahe, ka hapa
tenei maharatanga nui a te ngakau, kia ora.
   Kia Hohepa, e koro tena koe me te aroha
o to hunga  mate kia ora kia ora, tenei ano
au te mahara ake nei, me te aroha nui noatu
i roto i a au e toko ake ana, mo to taunaha-
tanga i to taina hoi Hekeretari mou, kaati
na aitua katoa i whakahe nga maharatanga
huhua  ki runga kia ia, kia ora.
  Kia te Ware Waitai, e tama tena ra koe,
me te aroha o  to taina, kua riro atu ra ia
aitua ki te moenga roa ki te iwi, nau nei i ru-
perupe ia i a ia e takoto mamae ana, e hika
tena koe, me te aroha nui whakaharahara ki
to taina, kaore e tamutumutu te aroha i au
ki to taina, moe iho oho  ake he rite tonu,
kaati ma to kaihanga koe e tiaki i nga wa •
katoa, ma ana hoki e mea kia tutuki pai au
mahi  katoa, heoi kia ora.
  Kia Heta  Matua, e koro tena koe, me te
aroha o  to kotiro, e haere mai nei korua ki
te torotoro mai ia matau i nga ra e ora aua
ia, kaati tenei hoki to taina kua whai atu i
muri i ta korua tamaiti, ka mate to taina ka
puta ake toku aroha nui-kia koe, mo to kupu
aroha mo to taina, hua noa  atu e puta hei
tangata mo   te ao, hei tu i nga turanga o
konia matua kua whakahemo atu ra ki te po,
e koro kia ora kia ora, heoi ano.
             Taituha  Waitere.

              Mahitaone
  Ki te Etita ote "Puke" e hoa tena koe e ma-
hi mai na i to tatou taonga, kia ora i roto i
te pouri heoi, te raihi, e hoa mau e tuku atu
taku kupu kia mauria e te "Puke" te kupu
tuatahi.
  Ko nga tangata e puta ana ki waho io ra-
tou (karakia) o muri nei me hoki mai ki te
haahi Karaitiana, mehemea he Katorika ia
me hoki ki reira ko te tangata e pirangi ana
kia mohio ki nga take maku e whakamara-
ma kia ia haere a tu ra e taku papa i runga
i te ringa ringa kaha o aitua mau e haere a-
tu kio tuakana, kio matua kei kona anake ko-
utou koo matua, ko a koutou tikanga, i ma-
hue iho nei kia matau, kua puta ano tau kua
mutu ta koutou rau tau ko tenei rau tau ma
matau  ma ou uri, heoi, taku inihi kia koe ka
whai kupu au ki nga Iwi ki nga Hapu ki ta
ku whakaro me whaka-whaiti nga Hapu o
morehu ki raro i te whakapono, i wehe atu ai
ia ia tatou, heoi ano na.
      Puhara Tikawenga Te Tau.

WHAKAWHITINGA I NGA KAWANA.
   (Ko muri tenei o te Poroporoaki ki te
    Kawana. i puta ra i te No. 10 o te
         "Puke" o te waahi tuatahi.)

  Nga poroporoaki me nga powhiri i Pone-
ke, i te 20 o nga ra o Hune 1904.
  Te haerenga atu o Roore Ranawhare, me
te taenga mai o Roore me Reiri Rangikete.
  Ue mahi uaua rawa nga mahi mo nga
poroporoaki, mo nga pohiri hoki, a, notemea
i whakahaerea aua mahi e rua i te ra kotahi
katahi ka tino uaua rawa atu, katahi ano
hoki ka kitea tenei mahi ki Niu Tireni, ara,
te poroporoaki  me te pohiri i te ra kotahi,
kanui te rawe o nga maki a te Komiti mo
nga mahi ahuareka, me nga mahi nunui
katoa hoki  mo te ra o nga Kawana nei,
engari kotahi tonu te mea i he i taua ra, ara
ko te korenga e aroha iho o te rangi ki aua
mahi  i raro nei. I te po kua maringi iho
nga roimata  o te rangi, a, e ki ana to tatau
Pirimia a te Hetana kei te tika kia ua iho,
notemea  ko nga wai tera o nga kamo o te
rangi, e maringi iho ana mo to tatau Kawa-
na mo  Roore Ranawhare, i hoki atu nei i
tenei ra ki to tatau whenua matua, koia hoki
to Kawana tino pai rawa kua tae mai ki te-
nei koroni, a ka mihi nei kia tatau i tenei ra.
mo tatau   ka mahue iho nei i a, ia i konei

NAMA 20 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE HATEREI  16 1904 Wharangi No. 7]


Roore Ranawhare
Niu Tireni
Akarana
Roore Honehoroo

Tari Hohepa


TE POROPOROAKI I TE MARAE O 
TE POUTAPETA

M.H.R., Herora Pitana
Honore Takana
Honore Maka Kauene
Honore C. H. Mira
Honore Timi Kara 
Honore T. K Makatanara
W Whakihana 
Kapene Taranaki
Kapene Ropihana 
Manuao
Tauranga

  [NAMA 20 O TE TAU 5. TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE HATEREI 16, 1904. [WharangiNo.8.]
  i tou wa roa e mahi ana i konei, engari i te
  wa poto e noho tahi ana koe i waenganui ia
  matau.
   E  tumanako ana matau me mau tonu te
  aroha i waenganui i a tatau, ara, te aroha
  kua tipu nei i waenganui i a tatau, i te wa
  o tou nohoanga i konei, a, i te wa e tae ai
  koe ki tou kainga, e noho ai hoki i reira, ka-
  ua koe e kore te mahara kia matau e noho
  nei i Niu Tireni, e whakamoemiti atu nei
  kia koe. Mo  te tana ki nga. tangata o Po-
  neke, na Hoone G. W.  Eikana, Mea nga
  Mema  o te Kaunihera, Hone R. Paama
  Karaka.  I mahia te pukapuka nei e te to-
  hunga mo tenei mahi a, ko nga kawa o
  waho i peitatia ki nga putiputi Maori o Niu
  Tireni, ka mutu te korero o te pukapuka nei,
  ka tu atu ko te Pirimia ki te korero atu. e
  mahara ana pea koutou, i heke nui rawa nga
 roimata o te rangi, i te wa i haere ai a Reiri
  Ranawhare no reira ka tika ano kia makuku
  ano i tenei ra i te pouri o te ngakau o te tanga-
  ta i nga wa e wehe atu ana te hoa, engari
  katahi ano ka penei rawa te tino pouri, note-
  mea ka mahue  tataa i te Kawana tino pai
  rawa, kua kitea e tatau i Niu Tireni, i haere
  mai nei r raro i te mana o te Kiingi.
    Kua piki haere tonu tenei Koroni i runga
  i nga huarahi maha, ara, i te whiwhi moni,
  i te pai o nga Ture me te matauranga o te
  iwi, a, i te wa e tae atu ai te Kawana ki te
  aroaro o tona Kiingi, ka ahei ia ki te ki pono
  "E tooku ariki, i tino tika taku whakahaere
  i nga mahi katoa i homai e koe kia ahau" a
  ahakoa  kaore a Reiri Ranawhare i konei i
  tenei ra, engari ko tona hinengaro kei konei,
  [ka roa noatu te Pirimia e korero ana i mu-
  ri i enei korero ka mutu] ka karanga ia kia
  huree, a, ka mutu te huree, ka tu mai te Ka-
  reti o te Kawana, a, ka  eke atu a Roore
  Ranawhare ki runga, i muri iho i a ia ko te
  Pirimia raua ko Meiha Arekahanara.
    Kaati i konei kei te toe ano tetahi waahi.

                  Kereitaone.
                        Hurae  4th 1904.
    He mihi, he ngakau pouri ki to tatau ma-
  tua, ara, ki te iwi ka ngaro ki te po oti atu.
 Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" tena
  koe, i roto i te aroha me te ngakau pouri ki
  to tatau matua kua ngaro atu ia tatau, ki te
  waahi e mohio nei tatau e kore nei e hoki
  mai ki te tirotiro ia tatau, kaati kia ora kia
  ora, i roto i te pouri nui ki to matua nana
  koe i manaaki i poipoi i rauhi i nga ra e ora
  ana tona tinana, i mahara hoki au kua riro
  tahi atu korua ko to matua, kaati nahau i
  mahara kia hoki mai koe  ki te tirotiro i te
  iwi, i o pani, i o pouaru, i o rawakore, i o
  whare, i o marae; kaati ra ka pohiritia atu
  koe e au i te pohiri o te iwi ka ngaro ki te
  po, haere mai ra e koro ma e kui ma e nga
  tai-tama, e nga tai-tamaahine, hoki mai ra
  te wairua ora kia matau e aue nei i te ra i te
  po, otira i nga wa katoa, haere mai ra  e
  Morehu  te matua o te iwi, o te pani, o te ra-
  wakore, haere mai ra e koro e kia matau e
  tangi nei kia koe i te roa o te ra o te po, e
  kore nei e wareware i roto i te ngakau kai
  koingo ai ki a koe, kai waho ra a puna roi-
  mata e maringi aria i tenei ra mohou ra ka
  ara mai ki runga, haere mai ra e mo e, hae-
  ere mai ra korua ko to tama, haere mai ra
  Tomoana, korua ko to matua nga poutoko-
  manawa o Aotea o te Waipounamu o Hiku-
  kurangi o te marae o Rongotaketake, e tu
  ai ki runga ki te whai-korero ki o  korua
  iwi e noho nei i roto i te whare taua kia ko-
  rua ka ngaro i roto i nga kanohi, heoi e kitea
ana i roto i enei ra ko te rarangi whare ana-
ke, kaati he tangi naku kia korua ko Tomo-
ana.
  Aue, e pa to hau he wini raro ho homai
aroha kia tangi atu au i konei he aroha ki
te iwi ka momotu ki tawhiti ki paerau ko
wai e kite atu kai whea aku hoa i mua ra i
tonuitanga ka haramai tenei katauwehe ka
raungaiti au e ei.

                 Whiti  rua.
  Rangi hauata kia moe  huri au ei, he tiai
aku kamo koo te rere i tuku kin ei, e wha-
kamakuru ana i te wehee ruapo ei, kei whea
taku ara i whanatu ai au ei, me tuku ki ra-
ngiuru kia marama au ei, auahi ka patua te
utu  ki Wairau  ei, kai raro Reweti e kaua
whi nei au ei, ko aku mata anake i whaka-
mau  ki waho ra ei, e kore koe e kitea i te
rehu waitai ei, e papaki rua ana te rere mai
a te ao ei, i haramai ra koe i te hoa ka wehea
ei, me mihi taurangi te mihi ki a koe ra,
hua  noa  ia nei he matua  tipu koe ki te
whare naai;
  Kaati iho aku mihi, koi ki tonu te pepa a
te iwi, waiho mo muri etahi, o aku mihi atu
ki  to tatau  matua,  e  kia mihi atu  au
ki aku pani wahine e noho maira i roto i te
pouri, tena ra korua te mata ora o to tatau
matua ka ngaro nei ia tatau, tena korua kia
ora, kia ora mai hei maharatanga atu ma te
ngakau ki to  tatau matua,  tenei hoki te
ngakau te tangi nei, e kui ma e i waho ra
te puna roimata i tenei ra, mo toona Ahua i
runga i tana taonga ia "Te Puke" ka ara nei
ki runga mihi ai tangi ai ki ona hapu, otira
ki ona iwi e rua Maori Pakeha, kaati he nui
te aroha kia koutou, mo to koutou kaha ki
te whakaora mai i te taonga a to tatau ma-
tua, a, katahi ano au ka mohio kua hoki mai
to tatau matua kia tatau, e penei ana tetahi
kupu i nga tuhituhinga, [I mate a kua ora,
i ngaro a kua kitea] kaati e rite ana hoki
enei kupu ki te taonga a to tatau matua.
kaati tenei tana ngeri mo tona  hoa ariki,
ara, mo te Kawana.
  E ka  mate ka  mate,  ka ora ka ora, ka
mate ka mate, ka ora ka ora, tenei te tanga-
ta puuhuruhuru na ana i tiki mai whakawhiti
te ra, hupaane, hupaane, hupane kaupane
whiti  te raa.
  Kaati kia ora koutou me te komiti Kauni-
hera o Rongokako.   Kia ora a Niniwa-i-te-
rangi, me Turuhira Paraone, me te Wairata
Mahupku,  raua ko Raukura Tamahau, kia
ora koutou, me au hoki i roto i te aroha pono,
a, ma to tatau matua  i te rangi tatau e a
whina  e  tiaki i nga wa o te pai o te hee,
kaati kia kaha, kia kaha te hinengaro me te
ngakau, ki te hapai i te oha a to tatau ma-
tua, kaati e inoi atu ana tooku ngakau kia
koutou, kia rite katoa ia koutou ana tikanga
pai, ara, aroha ki nga pani ki nga rawakore
ki nga poueru, haaunga  ia nga rangatira,
kaati e hari ana hoki toku ngakau ki te ara-
nga mai o te taonga a te iwi ka ngaro ki te
po, kaati ra e aku pani kia kaha tatau ki te
hapai i te oha a to tatau inatua, ko te aroha
nui  tenei kia Morehu  kia kaha, tenei taku
ngeri.'
  E tama te uaua  e, e tama te maroro e,
inahokira te tohu o teuaua na ka ara kairu-
 nga ei.
   Kaati iho aku mihi kia koutou, kia ora te
Etita mohou  i whanau hoou i te kopu o to
 tatau whaea, ma te ariki koe e awhina i nga
 wa o te pai o te hee, amene. Na to koutou
 hoa iti rawa i roto i te aroha pono.
           Hinei   Whariki-rangi.
WHAKAMARAMA I NGA TURE MO TE
     "PUKE KI HIKURANGI."

   Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
  E  nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
marama  kia koutou, mo nga tikanga e ahu
mai ana ki to koutou tionga, koia tenei:—
               TUBE  1.
  E rua putanga o te "Poke" i te marama,
ko te utu 10/- hereni.
               TURE  2.
  Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 10/- i te putanga tua-
tahi tuarua ranei.
               TURE 3.
  Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga  moni  Oota Poutapeea,  (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
               TURE  4.
  Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te tau e puta atu ana te
pepa kia ia. ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai be whakaatu mana.
               TUKE 5.
  E  kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai una kia panuitia e te "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
tukua mai.     TURE  6.
  Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
"Puke."        TURE  7.
  Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino   ingoa tangata, [kaore e
whakaaetia.
               TUBE 8.
  Mehemea  ka mohio iho te komiti o te
"Puke" ka rite te hapai a nga iwi o te motu
nei ia te "Puke," ka nekehia nga putanga o te
"Puke" kia wha putanga i te marama, ara,
kia puta tonu  i nga wiki katoa.

               TURE  9.
  Ko nga  tangata kua whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako  katoa, ko Ihaia Hutana mo te rohe o
Tamatea, puta noa ona rohe katoa.
  Mo  era atu takiwa o runga i te motu nei,
ma nga Tiamana o nga Kaunihera e tono
nga tangata e nama ana kia "Te Puke"
               TURE 10.
  ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me  penei te ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
      "O Te Puke  Ki Hikurangi."
                Box 20.
          Greytown  Wairarapa.

   Printed and Published by T- Renata.
 Under the  Authority of NINIWA-I-TE-RANGI.
 ARETE   MAHUPUKU.  RAUKURA   TAMAHAU.
 TURUHIRA   PARAONE,  at  their Registered
 Office. Main-street Greytown North.