NAMA 21     WAIRARAPA  AKUHATA  HATEREI 8 1904.       [TAU TUARIMA.;
TE PUKE KI HIKURANGI.
                
                   [PUTEA]
                

   Ko tenei whakatipuranga e haere atu ana,
 ko tera whakatipuranga e haere mai ana, ko
te whenua ia me nga kupu e pumau tonu.
 1 te ata e tipu ana e pihi ana, i te ahiahi kua
 kotia kua maroke.
   Memeha  atu ro e koro, te inana, te kaha,
 te pou-tokomanawa, te okiokinga o nga kii o
 te tikanga, haore i runga i te rangimarie me
 to Honore o aa mahi nunui i mahia ai e koe,
 ia koe e kori ana i roto i nga tau maha o to-
 ou aranga i tenei ao.
   Tenei ra e nga iwi te oha a to koutou
whanaunga,  te rere ronaki atu noi i roto i
nga hau  ta-whenua o roto o Wairarapa, te
rui haere atu na ki o koutou marae, i nga
kupu korero a to koutou whanaunga o nga
ia ka taha ki tua, i te wa e kori ana tona ti-
nana i waenganui ia komou. I hokia ako
ai ki enei kupu hurahura haere ai, hei titiro
ma tatau, me nga  whakatipuranga hoki e
heke mai ana ki tenei ao, i te kaha o to kou-
tou whanaunga me ona tuakana ki te pupuri
i te pai, kia takoto a Wairarapa nei i runga
i te rangimarie, me te ngakau kotahi, koia
tenei:—
  Tenei kaupapa korero no te tau  1859, i
taua tau ka whakaaro a Ngairo raua ko Ma-
tiaha Mokai kia hangaia e raua he whare,
hei whakahaere i nga tikanga mo te Kiingi-
tanga Maori e tu mai ra i Waikato, ka rite
ta raua whakaaro me o raua hapu ka wha-
kaarahia to raua whare, ka ara ki runga ka
huaina te ingoa ko Aotea, ka huaina te ingoa
o te marae ko te Rongotaketake, ko te waahi
i tu ai taua whare ko te Waihinga Matene-
para Wairarapa, i te mea ka oti taua whare
ka hui nga hapu katoa o Wairarapa nei ki te
marae, katahi ka whakahaerea he  tikanga
kia pohiritia nga iwi o te motu, tenei ka tae
mai ki te marae ka oti tena kupu, ka pohiri-
tia nga iwi o te motu nei, ka tae ki te ra e
 eke mai ai ki ta marae, ka pohiritia e nga
 hapu o to marae nei a Witako me ona iwi,
 ko nga  kupu o nga whai-korero a nga ra-
 ngatira o te marae, he hapai tonu i te mahi
 Kiingi, ko nga kupu waiata haka tenei.
   Haramai ra haramai ra e Wi e timo e ia
 ki Aotea e tenei te motu ka tiemi ka tiemi
 na to moni a te Kawana koe i tiki mai i
 whakakoi to ngakau koia i pakuku atu ai e
 ha i tu te Kiingi ki Waikato whakarere nga
 mahi tukua to ture Kiingi kia whakaputa i
 te mata rae ki Wairarapa ki reira rae mou ti
 mou ti moi haere mai haere a ka peapea au
 noa ka poapoa au noa anana arara a haere ki
 oti hoihoi ei:
   Tenei ake te nuinga e nga manaaki, kaati
                                                                  
 tena.
   Ka hui nga iwi ki te marae, kihei rawa i
 kitea he kupu, ka tahuri a Hikawera, otira
 ko tona tino ingoa i tena wa ko Wiremu Ma-
hupuku,  raua ko Heremaia Tamaihotua, ki te
 rapu i te tino take mo te hui, ka kitea e ra-
 ua koia tenei, ka whakatakototia e raua ki
 mua ote hui ko te Harenga raua ko te Wete-
 kanga, te tikanga o tenei kupu o te Herenga,
me  pupuri te mana Kiingi e nga tangata o .
 Wairarapa nei, te rua, ko te Whakapono kia
herea to mana Atua, e nga tangata o Waira-
rapa nei, te toru, ko te pupuri i te rangima-
rire, me te maungarongo, me te aroha, ko te
Whakapono   hei kaupapa mo  enei tikanga
 katoa.
  Ka oti tenei kupu te whakamarama, ka
whatorotia atu ko  te Wetekanga,  ko  tera
kupu, kia Wetekia te mana o te Kawanata-
nga i runga i te iwi Maori, kia kaua nga
whenua e tukua ki te Kawanatanga, me eta-
hi tikanga e pa ana ki nga whenua, ka tako-
to enei kupu, ka pakaru nga tangata o Wai-
raropa nei, ko etahi o nga rangatira ka huri
ki te taha  Kawatanga,  ko ratau  ingoa
tenei:—
  Ko Raniera Teihooterangi. Ko Hemi Te-
miha-Ote-Rangi- Ko Tamaihikoia, me o ra-
tau hapu koia tenei, Rakaiwhakairi, menga
hapu  ririki i raro i a ia, enei hapu no roto o
Ruamahanga, kia Ngati Moe, kia Ngati Ka-
hukurawhitia, kia Ngati Muretu, koia tenei
 o ratau ingoa:—
   Te Manihera Rangitakaiwaho,  Ko  Wi-
 remu Kiingi Tutepakihirangi, Ko  Ngatu-
 ere Tawhirimatea, Ko Ihaka Te Moe.
   Ka ahu ki te Kauru kia Hamua. Ko Ihaia
 Whakamairu,  Ko Te Retimana te Korou.
   Ka huri ki te Takutai, kia Ngati Rongo-
 maiaia, kia Ngati Maahu, ko te Wereta Ka-
 wekairangi, koia nei nga rangatira i huri ki
 te taha Kawanatanga o Wairarapa nei, i roto
o te mahi Kiingi, te hapu i mau ki te mahi
Kiingi ko Ngati Hikawera, tae noa ki te tau
 1883, ona rangatira Ko Ngairo Takataka-
             
putea,  Ko Wiremu Mahupuku, ko Tama-
hau  Mahupuku,  Ko  Karauria Ngawhara,
me  ta ratau tamaiti me Heremaia Tamaiho-
 tua, ko to ratau hoa tera i taua wa, e tai tai-
tamariki ana ano ia, otira kua mau ano ia ia
 etahi kupu korero, kaati nga korero o tena
hui, hei whakamaharatanga kia ia.
   Ka whakaarahia ko Hikurangi, ko te ingoa
 o te takitaki o waho ko Whakapaumahara,
 ko te rangatira o tena whare ko te Manihera
 Rangitakaiwaho mo ona hapu, ko te waahi i
 tu ai taua whare ko Papawai, ka pora ano
me  Aotea, ka oti a Hikurangi ka powhiritia
 nga iwi o te motu nei, ka tae mai a Ngaati
Kahunganu  ki Heretaunga me etahi takiwa.
atu, ko te kupu i mauria mai o te hui ki Ao-
tea ko te whakapono,  tapiritia atu i reira ko
te pupuri i nga tikanga o to rangimarie, ka-
tahi ano  ka tino u pai ona mahi, ka kiia e
nga rangatira i tae mai ki te marae, ahakoa
e rua o tatau taha, he Kawanatanga tetahi
taha he Kiingitanga tetahi taha, kia mau ki
                                
te whakapono, me te rangimarie, me te mau-
ngarongo ki waho ki roto, heoi ko nga mahi
ahuareka tenei i mau atu, koia tenei.
   Nga  tangata o Wairarapa  e takoto nei e
whakatangatanga kirunga whakatangatanga
                 
ki raro koi peehia koe te hau taakohuru, e noho
mai rongo taaka  whiiu kaore kaore o e, o e,
ka whanatu au kaahorai te Tuatara, kia ma-
rama te okeo o e, o e.
           He  whiti ano tenei.
  Toroa e toroa whakapai tangata, Huia e
huia tangata kotahi, kaka e o kaka e o kaka
koari mai tawhiti, ahaha, e ka whiri ka whiri

[NAMA 21 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATEREI 6, 1904. [Wharangi No. 2 



Waikato
Heemi Te Miha
Aperahama-te-ao
Ihaia Whakamairu
Pataitai Tuhokairangi
Kerehi 
Piripi Tuapa
Kemara Hawea
Te Kaawekairangi
Matiaha Hiwaru
Opotiki
Whakatane
Hauhau
Wairarapa


Ngaai Toroirangi
Ihaka Te Hurunuiorangi
Ngaai-tahu
Ngaati Rangitataia
Ngaati Hikawera
Ngaati Rongomaiaia
Ngaati Kahukuranui
Ngaati Rakairangi
Ngaai Tumapuhia


Ngaati Kaingaahi
Rakaimaro
Ihaka Te Ao
Akura
Maungarake
Heremaia
Tamahau
Ngaai Taaneroa
Ngai Tahu

  NAMA 21 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATEREI 6 1904  Wharangi No. 3                         



Ngaati Hikawera
Ngawhakaakupe
Parorangi 
Iringa 
a Wainuioru
Pahaoa
Pukeatua
Wereawhaitiri
Wairarapa
Porangahau
Hauhau
Hamuera Tamaihotua
Te Whatuiapiti
Tamahau
Marere Te Apatu
Ngati-Rongomaiaia
Ngati-Maahu
Whataroa
Waipoapoa
Maungarake
Potangaroa
Heremaia
Paora

  \_NAMA 21 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATEREI 6, 1904. Wharangi No. 4
    Ko tenei reta ka iaia iho nei e matau ki
 raro nei, koia nei te reta whakamutunga a
 Tamahau  i tuhi ai kia Timi Kara, o mua tu
 i tona matenga, i whakaatu ai ia kia Timi,
 i te pau nui o tona ngakau me tona hinenga-
 ro ki te hapai i nga tikanga ka toa e whakahaere
 ana i roto i te rohe potae o Rongakaka koia
 tenei:—
          Taperenui-o-whatonga.
                   Greytown North.
                    Akuhata, 17th 1903.
   Iua Honore Timi Kara.
   E hoa tena ra koe me o hoa e whakahaere
 mai na i nga tika mo nga iwi e rua, e noho
 huihui nei i raro i te inana me te maru o
 Kiingi Eruera te tuawhitu, e toha nei ki nga
 tuawhenua me nga moana tona rangatirata-
 nga me tonu nai whakaharahara.
   E Timi kaore toku ngakau me toku hine-
 ngaro, tae atu hoki ki nga tangata pupuri
 kupu tikanga o roto o te rohe potae o Ro-
 ngokako o taka ke, i nga kupu me nga tika-
 nga kaa oti hei kaupapa haerenga mo te iwi
 me o ratau rai i runga i te tika me te pono,
 hei honore mo nga tai-tama me nga tai-ta
 maahine, ma ratau nei e tomo tenei rau tau
 hoou, me to ratau Kiingi a Eruera te tua
 whitu, i muta hoki ta nga koroheke rau tau
 i te 1900 me to ratau nei Kuini a  Wikitoria.
   Koia nei hoki toku koa manawareka mo
 toku waimarie ki te uru tinana mai ki roto
 i te rau tau hoou, ka toru rawa enei tau me
 te whakarongo ano ki to reo o nga tai-tama
 me  era atu koroheke, e pupuri mai nei i nga
 tikanga i puta mai i o koutou whare, me nga
 ra o tou Minitatanga ki te taha Maori, me te
 Pirimiatanga o te Horana i tu nei hei upoko
 mo  Niu Tireni, ka tekau enei tau tuturu ta-
 ketake.
   He  patai, kai whea te kaha o tenei tuturu
 taketake, whakahoki, kui te rangi tuangahu-
 ru, kai te pa o Io e kore nei e taea te wha-
 kakorikori, i hangaia ki runga kia papatua
 maro, Lei huihuinga mo te hunga nunui me
 te rawakore, me te pani, me te manene, mo
 te matapo, mo te turi, mo te repara, me te
 pararutiki, me nga mutu.
    Tuturu  tonu, tika tonu, pono tonu, eke
 pu toku tinana me toku  wairua ki runga i
 enei tikanga e rua, kua puta mai nei i te tau
 1000 awhi  ai, e kore e paheko a moe noa atu
 au ki te kopu o te whenua, kai te kite rawa
 atu an i te mutunga mai o tenei rau tau ka
 timata nei i te tau 11)01, kai mua tonu i nga
 aroaro o nga tai-tama o nga tai-tamaahine,
 me  o ratau uri te whitu tekau te wara tekau,
  tau, i korerotia ra e Kiingi Kawiri, hei pou
 whainga ata ma te kaha ma te tupato, ma
 te mohio o taua hunga tamariki, tena hoki
  ratau e pihi e tipu hei iwi hou i roto i enei
  tikanga kua oti nei hei cure, hikoitanga mo
  ratau ki te pupuri i te ora me te tika me te
  ingoa pai o te tinana, ma ratau e matakitaki
  ona painga ahuareka i roto i o ratau ra, ki
  te kore ano hoki e puritia e ratau kia rite ki
  te tangata e noho ana i roto i te whare to-
  puni me tona marae, hei whatunga kinaki
  hei taanga tawiri, hei tarainga koo, hei taa-
  nga kaharoa, hei mahinga i nga rakau hei
• arai atu i te hoa riri.
    Ka puta ke ki waho 1d runga tahana, ho-
  pu ai i te marama, i nga whetu, i nga kapua,
  painaina ai ki te mahana o te ra me te reka
  o te arero, kaputau taku ni ahara tika pono,
  katahi ka kumea mai a huripari te hauokiwa,
  a Mauwhakaarahia te Hauorongomai a nga-
  rue, tona putanga mai ko parawhenuamea
  he waipuke ka tahia, haere atu ana ki te ho-
  puatanga o nga roma, ka rurerurea e nga hu-
amo  tiketike o nga rire, kai ko atu ko te
waha o te parata ka mau te wehi, i haramai
enei hau i te rangi tuangahuru rao te be o te
hopu a ringa i ona taonga e titiro iho nei
i te rangi.
  Kua tae mai ki au te whakaatu mai mo te
haere a tetahi wahine ki te Rawhiti kauhau
ai i te Rongopai o te puta ki waho i nga ture
kua oti nei te here, ki nga iwi, me nga hapu
o nga motu nei, kua tuturu nei ki roto i te
Kotahitanga o te mana huihui, he pouri ano
toku mo te mahi tana wahine, he mokopu-
na hoki ia naku no roto i te hapu o Ngaati-
Hikwaera, ko au nei te morehu kaumatua o
roto o taua hapu e ora nei, no Ngaati-Hika,-
wera hoki te mana whenua e mau  nei kia
matau  i roto i enei ra.
  I whakaaro ni au me takoto atu matau ki
raro i to koutou Kawanatanga, hei matua hei
tohutohu hei pupuri mai ki roto i te rangi-
marie o nga ture kaa puta nei, e awhitia mai
ra e nga iwi mo nga rangatira o Aotearoa,
me te Waipounamu me  nga motu rirki.
  Ohorere ana au i nga rota whakaata mai
kia au mo te ahua o te Rawhiti, kai Nukuta-
urua te rohe mai hoki mai ki Omaahu e pa-
tai ana mai ki un pehea.
  



 Wairarapa


 Papawai 

 Kuini Wikitoria                    Tiati Patara 
Takarangi  Mete-kiingi 




 Owahanga, 




       Na to hoa pono i roto i nga mahi.
             Tamahau Mahupuku.

HE  MIHI MO TAMAHAU MAHUPUKU.
                Rapaki.
Poueru a Hamuera Tamahau Ma-
 hupuku me nga whanaunga o te tupapaku,
 o te hapu o Ngaati Hikawera, me nga hapu
 katoa o roto o te awa o Wairarapa, me era
 atu hapu  o te Tai-rawhiti, huri noa ki te
 Tai-hauauru  me  Aotearoa katoa.  E aku

NAMA 21 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATEREI 6, 1904. Wharangi No. 5

Hamuera Tamahau Mahupuku
Aotearoa
Wairarapa

H. Taare Tikao
Waipawa
Mohi


Heemi Takiwa

Kereitaone Noota


Kiingi Eruera

Hineiwharikirangi

TE WHAWHAI KI TE RAWHITI
PAMAMAO

RUHIA ME TIAPANA

 NAMA 21 O TE TAU 5  TE PUKE KI HIKURANGI, AKUHATA HATEREI 8 1904 Wharangi No. 6

Poata Aata

Ruhia


TE PAREKURA KI TAIPINGIRINGI


TE TONGA O TIAPANA

TE RONGO O MURI MO TE WHAWHAI

WHAKAMARAMA I NGA TURE MO TE