|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 4. 29 November 1902 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA 4.] WAIRARAPA NOEMA HATAREI 29,1902. TAU TUARIMA.]
TE PUKE KI HIKURANGI.,
\_\_\_\_\_\_\_\_\_
[PUTEA]
Whare Paremata.
22/10/02.
Kia T. Kenata Etita o te ''Puke Ki Hiku-
rangi, e hoa tena koe, tena te reta hei tuku
atu maau ki roto ki nga tuakoi o to maara o.
te ''Puke Ki Hikurangi."
Na to hoa.
Hone Heke.
E te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa tukua atu te reta nei ki runga ki to
maunga, hei tirohanga ma era e pai ana o
runga i nga motu nei.
He tuhinga mahara mo runga i etahi o a
tatau tikanga mahi, hei tirotiro, hei whaka-
arohanga ma te hunga e pai ana
"ETAHI o NGA TIKANGA NUNUI HEI WHAKAARO-
HANGA, HEI MAHINGA."
Ko te whai a tenei pekanga o tenei tuhi-
tuhinga, he whakaatu i tetahi o nga tino ti-
kanga nui hei whakaarohanga hoi mahinga
ma taua ma nga Iwi i roto i o tatau takiwa
i raro i nga tikanga o "Te Ture Kaunihera
Maori (Marae.) 1900.
Ko te whakatikatika i o tatau Marae, Ka-
inga, whare. Ko te hiki ake i te pai o nga
Marae, o nga Kainga me nga whare ki runga
ki nga taumata e mohiotia ana e takoto ai te
ora pai ki te tinana o te hunga no ratau nga
Kainga me nga whare. E iti ai te puta mai
o nga mate huhua e whakangoikore nei i te
tinana, e whakahohonu atu nei hoki i etahi
mate, a kia mama ai nga tiaki turoro, kia iti
ai nga ahuatanga hei whakauaua i te ora ho-
horo o nga mate e taea ana te arai, kia awhi-
na ai hoki te ahua o te kainga me nga whare,
ara te ma o nga whare me nga kainga a kia
takoto mai o te hau pai, ora, hei awhina ka-
toa i nga rongoa me nga tiaki tika mo nga
mate e pa mai ana ki te tinana.
Nga whare moenga me etahi atu hoki o
nga whare i roto i te marae ka tika kia wha-
kapaia.
Kahore tenei tuhituhinga e whai ana, kia
tahuri katoa o tatau tangata ki te hanga wha-
re papa mo ratau, engari mehemea kua rite
te oranga me te kaha o tena o tena ki te wha-
ka-ahei ia ratau ki te whakatutuki i runga i
nga ahua matua i tenei mahi, mo reira te
kupu nei. Ki etahi ano o taua kei te mohi-
otia te uaua o tetahi whakahau penei, i runga
i te kite me te mohio iho, he nui nga tangata
i roto ia tatau kahore ano i kaha ki te wha-
kaemi mai i nga taonga e taea al te whakatu
he whare papa mo ratau. E taea ai hoki
etahi atu o nga taonga e rite ana mo nga wha-
re pera. E rite ana kia kiia ake kite hunga
kahore nei ano i whiwhi ora noa e taea ai
enei ahua whare i naianei, kia waiho ake mo
tetahi wa e whiwhi ai ratau i te ora i te kaha
ka whakatutuki ai tenei hiahia, engari wha-
katupuria tenei hiahia hei tikanga e kaha ai
te ngakau ki te mahi, ki te whakaemi mai i
nga taonga e rite ana hei whaka-taeatanga
|
|
2 2 |
▲back to top |
• NAMA 4 O TAU 5. TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA HATEREI 29 1902. Wharangi No. 2
nei i nga kino takoto mai. Ma te reka to-
nu hoki o te hau o roto i te whare, i te Marae,
o nga kakahu, me te tinana e kore ai e wha-
kahohonutia nga mate e pa mai-ana.
Te hira o te ingoa o te hukarere ma,
Te atahua ki te tiro ina poia e te hau,
Ana potae ki nga Maunga, ana papa ki
nga wai.
Ko taua hira ra ano, te atahua o te ma,
O nga Marae kainga, me nga whare tangata,
Te atahua o te ma o nga kahu moenga,
Me nga tini kahu tinana o rau o tangata.
Ko te ora o te tinana i nga tini mate noa,
Te mea e whaia ana e tenei tuhituhinga,
Na konei enei tono kia rau o iwi ma,
Kia awhinatia nga roopu, nga kaunihera
nei,
Me nga Komiti Marae e whakahaere nei,
Kia kore he tautohe, he taukumekume
roa,
Kia oti pai nga mahi i runga i te rangi-
marie.
Ho pekanga kupu ake tenei, he mahara
takoto mai ki roto ki te ngakau, he wahi pai
ano tenei hei whakatakotoranga atu ki tu
aroaro o te katoa, hoi matakitaki, hei tiroti-
ro, a ki te hiahia ake o te ngakau hei wha-
kamatau ranga ma nga hunga tamariki tane,
wahine i roto ia taua. I ahau e tuhi nei i
tenei take, kahore e hiahiatia ana kia kaati
nei he mahi ma nga tamariki, engari i roto
i nga wa watea he pai kia hoatu nga ringa-
ringa ki tenei ngaki, me to hoatu i te mahu-
nga ki nga akoranga o te Kura nui o te ao,
e whakaakona mai nei kia taua e te kaha o
te ao, o te rangi o tau nei me ona hoa kaha
katoa o runga, o te papa whenna hoki e ta-
koto noi, i roto i nga whakakorikoringa e te
oneone e te ringa tangata.
"MO NGA MAAKA PUTIPUTI TE KUPU NEI."
Ko te ao e tau iho i runga nei me ona kaha
katoa o reira, me te papa whenua e takoto
nei me ona kaha, he Whare Kura. Ko eta-
hi o nga huarahi o whakamahia ana e ia hei
whakaaturanga i tona kaha mo tona matau-
ranga ki te tangata, e ma roto ana i nga pu-
tiputi, i nga rakau atahua, me nga otaota
atahua. He taonga katoa enei i meatia hei
whaka-atahua i te Marae Kainga o te tanga-
ta, hoi whakaatu hoki i etahi o nga mahi
whakamiharo a Te Kai-whakairo o to ao e
takoto noi.
Hei taonga pai to maara putiputi hei wha-
ka-atahua i nga Marae o nga Wharo i roto i
te Marae, be tirohanga reka ki te kanohi
he atahua no te kakara ki te ihu tangata.
He mahi pai tenei hei ako ma nga tama-
riki Maori. He mahi e rite ana ki etahi atu
mahi e meatia ana hei mahi ma te tangata
Me ata ako, kia mohio ki te ahua o te wha-
katakoto me te wawahi i te papa whenua
hei takotoranga mo te maara, hei tuunga
mo nga putiputi me nga rakau, te ahua
me nga tikanga tika mo te whaka-tokanga
i nga purapura, te tiringa i nga tupu me nga
rakau, nga tiaki whangai ki te wai me etahi
o nga kai o rite ana. nga tiaki i te wa ka
whanau ake i roto i te oneone, te tupunga
taea noatia te pakaritanga, te ahuwhenua
e rite ana hei tiaki i te oneone o te maara.
te ma o te maara i nga taru, me te maha
atu o nga tiaki e pa ana ki nga tikanga a-
whina i te tupu pai, kaha o nga taonga pe-
nei.
E rite ana ano te kupu mo nga mahi penei
ki nga kupu mo etahi atu mahi a te tangata,
mahi a-ringa mahi a-pane, ara kahore e tika
kia kaiponutia te wa katoa o te ra ki tenei
anake o nga mahi, engari ko ona wa watea
me hoatu ki tenei, ko etahi atu wa o te ra,
me hoatu ki te Kura a-pane, a-ringa i roto
i o tatau Kura, mehemea he tamariki e haere
tonu ana ki te Kura, a ki etahi atu o nga
mahi tika mama o te Kainga, awhina i nga
matua, teina, tuakana, tungane, whanaunga.
Mehemea he tamariki kua mutu te Kura,
kaati kia mutu nga mahi nunui o te Kainga,
e awhina nei i te ora mo te manawa, mo te
tinana.
He Kura pai te mahi maara putiputi ma
te tamariki, hei whaka-koi i te hinengaro,
kia titiro ai, kia ui ai i roto i nga whakami-
harotanga me nga koanga ngakau, kia kimi
ai, kia hopu ai i nga ahuatanga e whakapu-
taina ana ki roto ki nga putiputi me nga
rakau me nga kaha o te ao, i runga 5 nga
whakakorikoringa e o ratau ringaringa o
te oneone, me te tangotangohanga e ratau e
nga tupu, o nga rakau.
Keihea atu be taonga atahua, keihea atu
he taonga whaka-hira, whakakoa, whaka-
tatu pai i te ngakau o te tangata nana te
maara, me te hunga haere, i tana kite i te
whakarangatiratanga o tana mahi, e nga
kaha o te ao, i te whaka-puakanga e nga pu-
tiputi o ratau reo koa i te ngawhatanga o
ratau tini puawai, i te mihinga atu ki to ra-
tau hoa takaro kai-wha-ka-ahuru ki te ra,
e toro iho nei i ona hihi whakamahana ki
runga ki ona hoa, ki ana tamariki o te ao
whenua.
Keihea atu he taonga atahua, pai ki te
tangata, ana ka oho ake i te moe i te ata,
ka puta ki waho ka titiro atu ki tana maa-
ra putiputi, kua whaka-ngaro te oneone,
kua takoto mai ki mua o te kanohi he moana
putiputi, e pioi ana e tungou ana i te hau,
e whakaatu ana i te atahuatanga o nga ata
maha o ona puawai, ana hikohiko nga ahua
kowhai ki roto ki nga ata uranga whero, me
nga ata o nga putiputi o te momo pukepoto,
me te pehanga o nga ata ngangana e te ata
whakamahaki kakariki e whiua atu ana e
nga rau matomato o ratau hoa tatahi, ano
ho aniwaniwa e hahae nei i ona ata atahua
inaha i roto i te rangi.
Te pai o ia Kainga i nga maara mahi pai,
Ki nga taonga a te atua, nga rakau tipu
pai.
Me nga tini putiputi kakara papai.
Tu ana mai hei tohu, me mahi kote pai,
Nga mahi ahuwhenua nga mahi atawhai
Koia ra nga reo me ona tohutohu mai.
Tau ana mai te koa ki nga ngakau maha
noa.
I te moana putiputi, kua ngawha kua
ura mai.
Taonga whaka-hira i te kainga tangata.
Taonga whaka-hari i nga mano ngakau
pai.
I nga tini manuhiri me nga iwi haere
mai.
Ina kite i te tungou me nga mihi tu mai,
Me nga ata hikohiko o nga mano puawai.
Nga uri tupu ake i roto i nga wa.
A nga tini matua e huri nei nga ra:
E oho tu ki runga, hanga he maara mau.
Hei tunga putiputi me nga rakau rau
papai.
Hei hiki i to maara me to kainga kia pai,
Hei taonga whaka-hira hei taonga wha-
kapai.
Hei pohiri manuhiri hei kauhau i te pai.
Hei tuhono i nga ringa me nga ngakau
tata mai. A rau o iwi, o rau o tangata.
E nga uri tama tane me nga uri wahine,
Akona enei mahi, hei hiki kia pai,
O Marae Kainga, kia tirohanga pai,
He iwi ako pai nga putiputi nei.
He iwi reo maha, reo reka tangi pai,
He momo na te Atua, he mea tuku mai,
Hei kahu mo nga maara, mo nga Marae
kia pai.
Hei kai ma nga kanohi hei kahu whaka
pai.
Hei matauranga mou ki ana mahi, hira,
pai.
He mea pai, tika katoa enei hei whakaro-
hanga, hei kauhautanga, hei whaka-kahanga
ma nga komiti Wahine, ma nga komiti Ta-
ne, ma nga whaea, ma nga matua tane o nga
tini tamariki.
He take pai enei katoa hei korerotanga ma
aua ropu i roto io ratau huihuinga, i roto i o
ratau nohoanga noatanga, ahakoa heaha te
ahua o nga huihuinga.
Heoi ana ano te huarahi e taea ai te wha-
katupu nga tikanga hou ki roto ki te hine-
ngaro, ki te manawa o te iti o te rahi i wae-
nganui i o tatau iwi.
He mea tino tika, i roto i te mahinga o
nga tikanga penei me enei e takina nei e te-
nei tuhituhinga, a e takoto nei i roto i Te
Ture Kaunihera Maori (Marae,) 1900, kua
hoatu nei te mana whakakorikori i nga ma-
na e taea ai te whakahau enei mahi kia ma-
hia ki roto ki o taua Marae Kainga, ki o ta-
ua whare, ma nga Kaunihera Marae, ma
Komiti Marae i roto i o tatau takiwa e wha-
kahaere.
Ko ratau nga ropu hei whakatinana i te
mahinga o enei ngaki. Î penei ake ai tenei
> kupu aku, he mea kia whakatakotoria atu e
• ahau ki o koutou aroaro, ki o te iwi.
Ko toku whakaaro, kaua taua te iwi e ta-
tari rawa ma te reo o Te Kaunihera o nga
Komiti Marae taua e korikori ai ki nga nga-
ki nei, engari ma taua ake e timata.
Me awhina e tatau nga Kaunihera Marae,
me nga Komiti Marae i runga i te mahi, me
etahi katoa atu o nga awhina e ngawari ai
te haere o a ratau tohutohu, e oti ai nga ma-
hi.
Kaua taua e tango i te turanga whakatete
i runga i te ngoikore, i runga ranei i te rere-
ngaketanga o nga whakaaro me nga tikanga
o etahi o tatau, i nga tikanga ma tatau. He
mahi ano hoki hei pai ano mo te hunga i nga
Kainga. He awhina nui tenei ma tatau i o
tatau Kaunihera Marae, Komiti Marae me-
hemea ka mahia e tatau enei mahi, a kaua
e tatari atu kia whakahana mai.
Ko tetahi o nga tikanga nunui hei whaka-
arohanga ma nga Iwi, hapu, whanau, tanga-
ta ranei nona no ratau ranei tetahi marae, ko
te tiaki me te pupuru i te rangimarie, me te
pai o nga tikanga mo roto i te marae. Mo
nga mahi raweke, tutu, haurangi tenei kupu.
Ko te okiokinga o tenei tiaki ka noho ki ru-
nga ki nga Komiti marae, otiia i roto i tenei
tuhituhinga e hiahia ana ahau ki te whaka-
atu, me awhina te Iwi i nga Komiti marae i
runga i enei tiaki, kia ngawari ai, kia taea
paitia ai nga mahi me nga tiaki i runga i te
kore raruraru.
"MO TE WAI WHAKA-HAURANGI ME NGA TANGA-
TA HAURANGI."
Kaua e tohungia te tangata haurangi, aha-
koa he rangatira, tetahi atu ahua tangata nui
ranei. Me whiu katoa ki nga whiu kua wha-
karitea mo nga penei. Kaua te wai whaka-
haurangi e tukua ki roto ki te marae. Kaua
rawa e takoto te wai whaka-haurangi ki roto
ki tetahi marae, ahakoa he hui takaro, hakari,
marenatanga me etahi ahua hui Maori. Ka-
ua rawa e takoto te wai whaka-haurangi ki
te marae ki nga matenga tupapaku i nga hui
tangi whakaeke mai ranei ki te marae no
reira nei te tupapaku. Ahakoa i haere mai
tetahi haurangi i tehea ope, kaua e waihotia,
me whiu ki nga whiu o te marae i whakata-
kotoria e te Kaunihera.
Ko nga hara i whanau ake i roto i tetahi
kainga wai whaka-haurangi ki roto ki tetahi
kainga ki tetahi marae ranei, me hui e te
Kaunihera i roto i tetahi hui ata karanga hei
uiui i nga ahuatanga o te raruraru, me kara-
nga te huuga hara me nga tangata e rite ana
hei whakaatu korero, ka mutu te uiui, ka
whakatau ai te Kaunihera i tana kupu "He
keehi ranei e rite ana hei kumenga atu mana
ki te aroaro a te Kai-whakawa Hara o te ta-
kiwa kahore ranei, mo nga whaina tenei, me-
hemea ia kahore e utua. Ko tera ke hoki te
roopu whaimana ki te whakahau kia utua
nga whiu i whakataua e te Kaunihera.
Engari ka ahei te Kaunihera ki te apiti
atu i a ia kite tangata i harangia, ki te pikau
noa atu ranei i te keehi ki te aroaro o te Kai-
whakawa.
Mo nga ahua hara katoa enei, hara pure-
mu, hara patu, hara takakino i nga taonga a
tetahi, i te whare o tetahi, kore e wharite i
nga whakau a te Kaunihera e whakahana
ana e ia i runga i nga mana o te ture nei, i
whaka-whiwhia ki a ia.
I huri ai taku kupu ki te Iwi he whakaaro
mo nga ahuatanga o te takoto o pai ki roto i
te marae, i te kainga, he mea kia whakama-
tau katoa taua te Iwi ki te awhina i enei mo-
hi a te Kaunihera me nga Komiti marae, kia
tuara taua i nga roopu nei i runga i nga
tiaki penei. I tino tika ai kia awhina, taua
te Iwi i nga roopu nei i roto i enei mahi a
ratau, he mea kia kore ai e takoto he kino ki
waenganui i aua roopu me te Iwi, kia kore ai
nga whakatete a te tangata ki te whiu ki te
whaina e whakaekengia ki runga ki a ia a te
wa e takoto ai he hara ma tetahi tangata ki
tetahi.
"TE WHAKAKAHA I NGA TAMARIKI KI TE KURA."
1 roto i etahi o nga mani tino nui kua
whiua atu ki nga Kaunihera marae e te ture
nei, ko te titiro i te ahua o te haere o nga
Kura Maori i roto i o tatai; takiwa, tirohia te
wahanga (8) o te rarangi 15 o te ture nei.
Mo peka poto ake ahau ki te whakamaha-
ra ia tatau ki totahi ahua o taua Iwi Maori i
raua, i te wa e mau tonu ana, e kaha tonu
N
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 4, O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA HATAREI 291902. Wharangi No. 3] Hukarere (Hahi Ingarangi) Nepia St Joseph's Convent (Hahi Katorika) Kareti Kotiro Maori Akarana Ngaati-raukawa Ngaati-toa Wairarapa
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 4, O TE TAU 5.1 TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA HATAREI 29 1902 [Wharangi No. 4]
He nui o tatau kua rite te takoto o ratau
Kainga ki o te Pakeha, a he pai atu i te nui
o nga Kainga o te Pakeha.
He nai nga tangata o tatau kua rite te ahu
whenua ki to te Pakeha.
Kaa rite te ora ki to te Pakeha.
He nui o tatau kua rite nga tiaki i nga ora
e rite ana mo te ova pai, mo to ora roa o te
tinana ki te ora o to Pakeha Otira i takea ai
tenei tuhituhinga, mo nga tako anu kua
whakaaturia nei, a ho mohio ano hoki, kei
te nui ano o tatou Iwi. kahore ano i korikori
ki te whakamatau i nga tikanga kua takina
noi.
Nga ra o mua kua huri ke me ona tika-
o
nga.
Nga ra o haere nei ho wa kiki, wa ta-
umaha,
Mo te Iwi nui, me nga uru tupu mai.
Me pehea oti taua, i enei wa katoa,
E taea ai te haere enei ara maha noa,
Me pehea oti tanu e whai ringa kahaai
Ki te ngaki i nga mahi e whanau ana
mai,
I roto i te Iwi kua nui, kua kaha mai.
Me whai ano e taua ko ona ara mai,
Kaua ra e huri ki muri tiro ai.
Kaua ra o noho ki raro noho ai.
Engari te huri ki mua haere ai.
Te tiro a te ngakau, mo nga ra o hae-
ro unu.
Me piki nga taumata ki reira tiro ai,
Ki tenei moana nui me nga. roma ri-
po mai.
Me kimi ona kaha me ona ara mai,
Kia matau ai nga uri me nga uri tupu
mai.
Me para ko te ara ki nga Wharo Kura
nui,
Hei hikoitanga waewae mo nga uri
haore mai,
Kia uru ki nga maara i nga kakano
papai.
Ka ngaro to whenua ka, raunga iti noa.
Hei Kainga mo nga uri mo nga uri
tupu mai,
Na konei te kupu i aki kaha ai.
Kia kaha ki to Kura, kia mau te hopu
mai.
1 nga akoranga tika me nga akoranga
api.
He mea tika ki taku whakaaro, i ahau o
taki ana i enei tikanga, me poka ako ahau ki
waho o nga take i takona ai ahau ki to tuhi
i enei korero.
Ho mea kei te mohio ahau, he roopu ano
kei waenganui i o tatau Iwi, kei te kauhau
kei te whakahaere i nga tikanga mo te taha
wairua o te tangata
A i roto i nga akoranga i akona ai ratau
O O
ki te kauhau hei mohiotanga mo nga iwi,
hui whainga ma nga Iwi, hoi arahi i nga hi-
koinga waewae o nga Iwi, hei whakatakoto
mai i te rangimarie ki waenganui ia tatau,
a kia kore ai tatau e wareware ki te matapu-
na mai o te ora o te tangata.
E tika ana kia hopukia tenei wa hei whai
kuputanga ake maku ki nga mahi a nga Ha-
. hi Karakia e mahi nei i waenganui ia ta-
tau. Me ki poto ake ahau, he wahanga tenei
no nga mahi i mahia ki roto ki nga wharo
. wananga a o taua tupuna i mua. Kaati ano
he mea i wehea ai, na nga ritenga, na nga
tohutohu, na nga whakahaere, me te rereke
o te Ingoa, o te upoko nui, engari whaona
katoatia ki roto ki tona ipu karangatanga,
he whare Karakia.
Ko nga akoranga e horahia nei ki runga
kia tatau o nga kai-kauhau i te rongopai o
roto i o tatau Haahi, he akoranga tino tika
hei hopukanga, hei manaakitanga.
E kite ake una ahau, he maha o tatau Iwi,
kei te whakarere haere i tenei o nga akora-
nga tino nui hei arahi tika i te tangata.
Kua ngoikore ki te whakahau i nga tama-
riki kia haere ki nga whare Karakia ki te Ka-
rakia, a kia akona hoki e nga kai-kauhau ki
i nga ritenga katoa o te whakapono. .
Ko te rakau kaha tenei ki te whakamahaki i
te tangata, ki te peehi i te kino, ki te arahi ake
i nga uri kia haere i runga i nga huarahi tika
O O O
i roto i te ao nei.
He rakau tenei he mea tino tika kia wha-
katupuria ake hei whaka-ahuru i nga mahi
i tika, pai katoa a te tangata.
E kite ana ahau kai o tatau kai-kauhau
ano tetahi waahi ngoikore i taka haere ai i
etahi o tatau Iwi te whakarite i nga tikanga
katoa e tohutohungia ana e nga akoranga o
tatau Haahi Karakia. Ho mea tino tika kia
kaha ake o tatau kai-kauhau me o tatau kai-
ako ki to whakakorikori ano i nga lwi kia
whakakahangia ako tenei peka tohutohu i nga
hikoinga tika mo nga Iwi. Kua iti rawa nga
kura Ratapu. Kua iti te haere a nga tangata
ki nga whare Karakia.
Me whaka-kaha ake. Ale penei ake ano
hoki o ahau ki nga Iwi. awhinatia ake tenei
o nga mahi, o nga tikanga. Awhinatia ako
a whaka-ahurutia ake nga ritenga e kaha ai
o tatau kai-kauhau me o tatau kai-ako i roto i
tenei o nga mahi tino tika, hei rakau okioki-
nga mo tatau i roto i nga awha, i roto hoki i
nga wa katoa. Kei tenei peka nga akoranga
tika mo tatau me nga uri tupu mai.
"ETAHI KUPU KI NGA MEMA o NGA KAUNIHERA."
Penei ano te kupu mo nga taake kuri e
whakataua ana. K koro te Kaunihera e ka-
ha ki te whakahoki iho i nga moni Raihana,
taake kuri ranei i te moni i whakataua e ia,
i whakaaetia e te Kawana, a i panuitia nei
ki roto ki te Kahiti. Haunga ia nga moni
whaina (ara moni whiu) e whakaaturia nei e
nga tikanga whakahaere (By Laws) a nga
Kaunihera, kei raro ena ahua whiu i te reo
nei. Ka ahei kia whiua ki te moni kia kaua
e neke ake i (te mea hereni, i te mea pauna
ranei) mo te hara mea. Ko tetahi reo o nga
tikanga whakahaere (By Laws) he penei..
Kia kaua e peke ake i te mea te moni
whiu, a kaua e hoki iho i te mea".........
Ko te mea hei tiakanga ma te Kaunihera
ko nga ritenga katoa o ana tikanga whaka-
haere. Me whakaatu ano e ahau i konei, ko
nga moni whaina (whiu) kua takoto nei i nga
tikanga whakahaere a nga Kaunihera me
whai tona whakaeanga e te Tiamana o tu
Kaunihera ki roto ki to Kooti whakawa hara
o te takiwa. Tirohia te rarangi 25 o te Tu-
re nei.
Ko nga Komiti Marae ka ahei kia hipoki-
na e ia Kaunihera Marae ki nga mana katoa
i roto i ana tikanga whakahaere i Kahititia
nei.
Me tohutohu atu ano ki nga mema o nga
Komiti Marae, e kore tona Tiamana e kaha
ki te hari keehi ki te aroaro o te Kai-Whaka-
wa hara o te takiwa. Engari ka kaha te
Komiti Marae ki te whiu i te tangata har;
ki nga whiu e tohungia ana e nga tikanga
whakahaere a tona Kaunihera. Engari ki
te kore te tangata i hara e utu i te whiu i
whiua ni ia e te Komiti, ma te Tiamana e te
Komiti e whakaatu taua peratanga ki te Tia-
mana o te Kaunihera Marae
|
|
5 5 |
▲back to top |
NAMA 4, o TE TAU 5] TE PUKE KI HI KU RANGI, NOEMA HATAREI 29 1902 Wharangi No. 5
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 4 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI. NOEMA HATAREI 29 1902. Wharangi No. 6
whakatatu tika, pai hoki nga take tika a
nga Maori i roto i nga ohonga raruraru,
ki te tohutohu i nga Maori kia whaka-
tutuki i nga mahi e rite ana kia mahia,
ki te whakarite i o ratau he i roto ano ia
ratau, i te Iwi, i nga whakaminenga o
nga tangata takitahi o ratau, i roto i nga
tikanga noho a-tangata i waenganui ia
ratau.
Ko te wahanga (2) e penei ana:—
Kia uiuia a kia tuhituhia nga tikanga
kino a te Maori me nga tikanga tauma-
ha, i runga i nga ritenga kimihanga utu
mo tetahi hara i pa ki tetahi ki etahi o
ratau, i etahi ano o ratau.
Ko te wahanga (3) e penei ana:—
Kia uiui a kia tuhituhi i ta ratau huara-
hi pai, tikanga pai, hei whakakaha i nga
. huarahi ako tamariki ki nga mataura-
nga. Akoranga a-pane, akoranga a-
ringa a-pane hoki i roto i nga kura Ma-
ori.
Ko te wahanga (4) e penei ana :—
Kia uiuia kia tuhituhia nga ahua katoa e
rite ana, a e tika ana kia meatia hei tikanga
Ture, hei mea e tupu ai te ora o te tinana i
nga mate, me te ora whaka-ahuru nao te ti-
nana, me te tupu o nga tikanga pai, tika,
rangimarie i waenganui o nga lwi Maori i
roto i a takiwa.
Me tahuri ano hoki te Kaunihera ki te
kohikohi me te tuhituhi i nga korero tika,
i nga korero pono, me te tuhituhi ano hoki i
nga tatau (whika) e tika ana, e pono ana,
me te tuku mai i tana ripoata mo runga i
nga take e whai i raro nei ki te Kawana :—
" (1.) Te ora o nga tinana o nga Maori,
te kore e pangia e nga mate kikino,
taumaha, te whakaatu ranei i te mate-
mate o te tangata, te ahua o nga mate,
mehemea e taea te whakaatu, me te
whakaatu i nga mate i hemo ai nga tu-
papaku, mehemea e taea te mohio.
(2.) Nga nukunukuhanga haeretanga o
te tangata, nga tangata, te whanau,
nga whanau, te hapu, nga hapu ranei.
Ko tenei mo nga haere noho roa ki eta-
hi atu waahi i waho o te takiwa Kau-
» nihera Marae o te takiwa noho, a ka
mahue rawa ranei o ratau kainga tutu-
ru, ka mahue roa ranei. Me whakaa-
tu ano hoki te ahua o te tupu o nga
uri o te tangata e moe whanaunga ana.
Me whakaatu ano hoki te nui o nga
Maori kua ura ki roto ki te Iwi Pakeha,
i ranga i te marenatanga ki te Pakeha.
(3.) Te tokomaha o nga Maori e mahi
ana i nga mahi a-ringa, me nga Ingoa
o nga mahi. Te nui o nga eka whe-
nua e ngakia ana ki nga ahua kai, te
nui o nga eka whenua kua ruia ki te
karaihe. Me te ahua (ingoa) o nga
kararehe e whakatipuria ana, e taka ana
ranei i runga.
(4.) Me etahi atu ahua e maharatia ana
e te Kaunihera, he mea tika kia tuhia
e ia, hei whakaatu maana ki te Kawa-
na ia wa ia wa, kia mohio ai ia ki te
noho ora o nga Maori i nga mate, ki te
tipu haere, ki te hekenga ranei o te
tipu, me nga take i hoki ai te tipu, ara
te tokomaha, hui atu ki nga tikanga e
whakahaerea ana, e" mahia ana, e piki
ai te ora o te tangata, me te tipu haere
o nga tikanga e hopukia ana e ratau
hei mahi ora, hei ora mo te tinana.
Kia marama ki tenei, ko nga take katoa
kua whakahuatia ake nei e ahau, he mahi hei
uiuinga, hei tuhituhinga, hei whiriwhiringa
ma nga Kaunihera, a hei whakataunga mana
i tana tikanga me tana huarahi i mohio ai
ia, kia pera he tikanga e taea ai te whakatu-
tuki pai, tika, nga mea e tohungia nei e nga
take i runga nei.
Mo nga ritenga o te rarangi 16 o te ture
nei, kahore he tikanga i tuhituhi roa ai ahau
mo nga take i roto i tenei rarangi, notemea
kua hanga e nga Kaunihera he Huarahi-
whakahaere, he Tikanga-whakahaere hei
tohutohu mona me nga iwi i roto i ia takiwa
' Kaunihera, i nga mea hei mahinga ma nga
iwi, ma nga whanau, me nga tangata takita-
hi 1 roto i nga kainga, me nga whiu mo ia
take e takahia ana, mo ia tikanga kahore e
mahia ana, a nao nga takahanga hoki i nga
Tikanga-whakahaere a te Kaunihera.
Ko nga take i roto i taua rarangi kahore
nei ano i mahia e te Kaunihera he Tikanga-
whakahaere hei huarahi mo era o nga take,
e puare ana nga wa mo te Kaunihera, hei
whiriwhiringa mana i aua take.
"Mo TE RARANGI TEKAU-MA-WARU O TE TURE
NEI."
Ko ona kupu enei, o taua rarangi:—
(18) Mo runga mo nga ritenga o tenei tu
re me te ture ino te ora o te katoa, 1900
(The Public Health Act, 1900) me wha
iniana te Kawana i runga i te panui
perehitia ki roto ki te Gazette me te Ka
hiti ki te panui i tetahi takiwa Maori:
whakaturia i raro i tenei ture, hei taki-
wa i raro i tenei ture (Te ture mo te ora
o te katoa, 1900), a kia paangia hoki ta-
ua takiwa e nga ritenga katoa o taua tu-
re. A hei reira ka tu, te Kaunihera Ma-
ori (Marae) hei Komiti i raro i te ture mo te
ora o te katoa, 1900,"—A ka whaimana taua
Komiti ki te whakahaere i nga tikanga katoa
i raro i taua ture, hei tiaki i te ora o nga ta-
ngata me te takoto ma o nga whare me nga
kainga, me te whakahau kia whakaritea e
nga Maori nga tohutohu me nga whakahau,
i runga i nga huarahi e whakaaetia ana e te
tangata Apiha Kai-tiaki i te ora o taua taki-
wa, i nga tikanga ranei tera e whakatakotoria
e te Kawana.
Me whakaatu ake, ko te Ture tenei i wha-
katuria ai a Takuta Pomare hei Apiha tiro-
tiro haere i te ora o nga Maori, me te takoto
ma o nga whare me nga kainga Maori. A
kua whakaturia ano hoki ia hei Apiha tiro-
tiro i te Ture Kaunihera Marae, hei
haere ki roto ki nga takiwa Maori katoa, ki
te tirotiro i te ora o nga Iwi Maori, ki te
kauhau whakamarama i nga ahua tiaki e
tika ana mo nga ahua mate e pa mai ana,
ki te tohutohu i nga waahi he o te kainga,
nga waahi e tika ana kia whakatikatikaia,
me nga tohutohu katoa e rite ana mo te ora
pai o te tinana o te tangata.
Me whakaatu poto ake te ahua o te Ture
mo te ora o te katoa, 1900. Ko te Ture
tino taumaha atu tenei ona ritenga, me ana
whakahau, i te Ture Kaunihera Maori (Ma-
rae,) 1900.
Ka taea e te Kawana tenei Ture te panui,
kia Ture ki runga ki nga takiwa Maori, kua
kitea nei e pangia ana e tetahi, e etahi mate
kikino nga tangata o taua takiwa, nga mate
hora, me etahi atu o nga mate whakariha-
riha.
Koia nei tenei ko tetahi o nga tikanga i
whakaatu kaha ai ahau kia tatau. Kia kaha
tatau ki te whakatutuki i nga tohutohu a o
tatau Kaunihera Marae, kia kore ai tenei o
nga Ture e akina mai ki runga ki o tatau
takiwa.
Kua tonoa e ahau ki te Minita Maori Kia
whakamaoritia te Ture nei, hei tukutuku ki
nga takiwa Maori, kia noho mohio ai te ta-
ngata ki ona ritenga.
Ko te rarangi 26 o te Ture nei e pa ana
ki nga tikanga rehita i nga tamariki e wha-
nau ana. I te hunga e marena ana. I nga
tangata hoki e mate ana, e hemo ana.
He rarangi hoatu mana tenei ki nga Kau-
nihera Marae ki te whakatu i tetahi Kai-rehi-
ta hei tangata tuhituhi i nga tamariki e
whanau ana, i te hunga e moe ana (marena),
i nga tupapaku hoki, ko nga mahi ma te Kai ,
rehita kua oti te whakamarama e te rarangi
nei, a tera e hoatu ki a ia he tauira o te Ture,
a kua whakamaramatia hoki e nga Huarahi
Whakahaere i Kahititia nei ki te Kahiti o te
3O o Hanuere, 1902.
Mo te tika o tatau ki te whakarite i tenei
tikanga, kahore he kupu kaha hei raupatu,
hei whakahe.
He maha nga take i tika ai tenei take kia
whakaritea, a kotona tino whai tikangatanga
kia tatau ki te Maori, ka timata tonu atu i
te tau tuatahi e oti ai tona whakaaturanga
tuatahi.
Ma tenei hoki tatau e mohio tika ai, ki .
te maha o tatau e mate atu ana.
Ma tenei e mohiotia ai te maha e whanau
mai ana.
Ma tena e mohiotia ai te maha o tatau e
marena ana.
Ko enei ahuatanga i hiahiatia ai, he mea
kia kitea te tupu haere o te Iwi Maori. Te
hekenga haeretanga ranei.
Ko tetahi ona tikanga i tika ai tenei mahi
kia whakaritea, hemea kia takoto ai nga ra
whanau o ia tangata. Nga ra matenga.
" Me nga ra i marena ai te hunga marena.
Hei mea tirohanga ma tataa a nga wa e
puta ai he tikanga i rite ar kia mohiotia te
ra tika o te whanautanga, o te matenga, o
te marenatanga ranei. Ko nga whakatupu-
ranga e kite i te hua pai o tenei o a tatau
tikanga.
Kahore he rore o tenei tikanga i nga Iwi.
He mea tika, mehemea kahore ano etahi
o nga Kaunihera Marae i whakatu noa i a
ratau Kai-rehita, me whakata i naianei.
Ko nga Minita 9 tatau Hahi nga tangata
tika, ki taku mahara, ara ko nga mea ahua
tamariki o ratau, nga mea marama te tuhi-
tuhi, me te kakama ki te whakamohio i a ia
ki nga mahi, tiaki i nga pukapuka rehita,.
me te whakahaere i ona tuhituhi maha. E-
hara tenei kupu i te ki i puta ake, hei wha-
kaiti i o tatau minita kaumatua, engari he
mohiotanga noku ki te nui o te mahi hei
mahinga, me te uaua ano hoki ki te tauhou
i ki ai ahau, he pai ma nga minita tamariki
o tatau tenei mahi, mehemea ia e whakaaetia
e o ratau tumuaki o ratau Hahi.
Ki te kore, he pai nga tamariki kua tanga-
tatia o tatau, e marama ana nga tuhituhi,
me te kakama ki te hopu i nga tohutohu e
rite ana hei maramatanga hohorotanga ki te
mahi i nga pukapuka katoa e pa atu ana ki
tenei Tari i raro i te ture Kaunihera Marae.
Ka tumanako ahau kia taea paitia tenei o a
tatau mahi, a kia kore he whakauauatanga e
e whakatakotoria mai ki mua i ona mahinga
e oti ai, a kia awhina katoa tatau ki te wha-
katutuki i tona whakaritenga. • -
Ko te rarangi 23, he whakamana i te Kauni-
hera, kia tika ia ki te tono ki nga Maori nona
tetahi whenua, no ratau ranei, e kapi ana, e
tupuria ana ranei e nga taru kikino. Kia
para, kia whakawateatia ranei, kei waiho hei
patu haere i etahi atu o nga whenua e takoto
pai ana, kahore nei ano i tupuria e aua taru.
He mana tika tenei ki au. Otiia, kua kii
ake ano ahau i roto i tenei tuhituhinga, kaua
tatau te iwi e tuku rawa, ma te Kaunihera
mai he kupu mo tenei take, engari ma tatau
ake e mohio, ma tatau e haere e mahi. Mo
tatau ano hoki te pai, mo te hunga ano i te
whenua. Kia kaua ai te whenua e waiho hei
kainga mo Ngaati-taramoa ma, engari hei
tuunga kai, hei takahanga kararehe ranei,
nga mea e homai hua ana hei whaka-ahuru i
te tinana.
Ko nga mana o te rarangi 24, ko toku wha-
kaaro, me waiho kia moe, kaua e whakakori-
koringia e te Kaunihera.
"Mo NGA HUI TOOPU A NGA KAUNIHERA."
Ko nga ritenga katoa e takoto nei i raro i
te rarangi 15 o te ture nei, he take korero mo
nga hui toopu o nga Kaunihera Marae i roto
i a ratau huihuinga, pera, tae atu ki etahi atu
take e pa atu ana, e aro rite ana ranei, a no
roto ranei i te whanau o nga ritenga pera.
Heoi ano nga take e kore e taka ki roto ki
nga whakariteritenga tikanga a nga hui too-.
pu a nga Kaunihera Marae, ko nga take
whenua, me nga tikanga mo nga whenua.
"He kupu mutunga."
"NGA MAHI A O TATAU KAUMATUA I KOTO I NGA-
TAU."
|
|
7 7 |
▲back to top |
NAMA 4. O TE TAU 5. TE PUKE KI HIKURANGI. NOEMA HATAREI 29 1902. Wharangi No. 7
POOTI MEMA.
Papawai.
Noema 25th. 1902.
Hone Heke
KO NGA TURE I PAAHI I TENEI TAU MO NGA
MAORI
Tai-rawhiti
Wi Pere
Niu Tireni
Ngai-tahu
Ngaati-hine-i-tea-rorangi
Ngaati-moe
Rakai-whakairi
Ngaati-kahukura-awhiti
HE POWHIRI
Te Rae-o-rakai-whakairi
N'Moe, N'Kauhi, N'Rua
N'Muretu, N'Hikawera
N'Kahukuranui, N'Rongomaiaia
N'Maahu N'Koura
|
|
8 8 |
▲back to top |
NAMA 4 O TAU 5. TE PUKE KI HIKURANGI, NOEMA HATEREI 29 1902 Wharangi No. 8