NAMA 8 O TE TAU 5      TE PUKE  KI HIKURANGI, MEI PARAIRE 15, 1903. Wharangi No. 6
nei kainga, nawai ka hoha noaiho te taringa
ki te whakarongo atu, ko tenei whenua he
whenua atahua rawa atu, engari ko te Iwi
whenua kai te noho i runga i te ahuatanga
o ratau tipuna, he pakanga tonu te mahi i
runga i te kino o nga tikanga whakahaere,
ina hoki e rima nga mana ririki, a, he kaka-
ri tonu ta ratau mahi kia ratau ano, a, kai
te pakanga hoki ki to ratau mana Ariki kia
Taake, ehara i te mea no enei tau tata, enga-
ri no enei raa tau kua taha ake nei, mehe-
mea i whakakotahi aua Iwi ia ratau, ki te
whakahaere i tetahi tikanga hei painga mo
ratau, tenei kei to mauahara kia ratau ano,
kaore hoki e puta ake he painga mo ratau.
  He maha  nga huarahi hei haerenga mo te
tangata kia tae ki te whenua o te Pekana
engari  ina tae te tangata ki reira kia ohiti
rawa, ko enei Iwi he Iwi pahua ka hopungia
nga tangata hou ka mauria   ki nga waahi
ngaro,   hei herehere ma  ratau, kia puta mai
rano  be utu nui ka tukuna te herehere kia
haere, ki te kore e puta atu te utu i te wa i
whakaritea ai ka whakamatea taua tangata
kua timata i naianei te mahi rerewe ki runga
ki te whenua o tenei Iwi, hei whakawhe-
 haere i nga makete a taua Iwi, ki te ao o wa-
ho  no taua Iwi tetahi pa tino ataahua o te
ao katoa, ko Perekerita te ingoa, kai nga ta-
hataha o te awa Tanupu, ki tonu tenei pa
i nga kohatu whakamaharatanga hei whaka-
maharatanga  ki nga toa i mate i nga wha-
 whai ki Taake.                      
   Kei nga Paraire ko te ra makete, ka  ki
tonu te taone i te tangata o ia ahua o ia ahua
ko te ahua o nga kaha rereke, kai te mau katoa
nga tangata ki etahi maripi roa kai te taha nga
whare i nga maripi, a, he rakau kai te taha
e tautau  ana, ina hiahia te tangata kia kite
ia i nga tangata o uta me haere ata ia ma
 runga i te tereina, a, tae noa ki te pa o Nihi,
 ko tenei pa tetahi o nga pa whawhai o reira,
 e tiaki ana i nga huarahi, tenei pa e tu tahi
 ana nga whare karakia o te Haahi Karaitiana
 me nga whare karakia o te ritenga o Moho-
  meta, ki te tangi nga pere ka hui atu te Iwi
 raki te karakia, ka haere tahi mea ratau pu.
   E tata ana ki te pa o Nihi tetahi koea Po-
 urewa ko te ingoa ko te Pourewa Angaanga
 e penei ana te korero mo tenei Pourewa, i te
 tau 1809 ka puta mai te taua a nga Taaka
 he whawhai  ki nga tangata o te pa o Nihi ko
 te Iwi o te pa ko te lwi o Hawia e 3,000
 mano  a ratau hoia, ka hinga ratau i te Iwi
 o Taake, katahi ka huihuia e te rangatira o
 nga Hawia,  ona tangata ki totaha ote pu-
 ranga o nga paura, ka whangia mai e nga
 Taake,   no toia kitenga kua tae katoa mai te
 hoa riri ki reira katahi ia ka tahu i nga pa-
 ura ka mate tahi ia me toua Iwi tae atu ho-
 ki 1 i te hoa riri, ara nga moa i uru mai ki
 roto i te pa, i muri mai i tenei ka tahuri te
 Iwi  Taake ki te kohura i taua Iwi kore
 rawa  he morehu katahi ka poroporongia nga
 mahunga   o  nga  tangata o  te iwi   o
 nga  Hawia o taua pa, katahi ratau ka anga
 ki te "whakaara i tetahi Koea Pourewa, i te
 mea  kua teitei ake ta ratau mahi i te Poure-
 wa  katahi ka whakararangitia nga angaa-
  nga tangata ki runga i te Pourewa a hun
 noa te Pourewa, na i runga ake i nga anga ka
 hoatu ano he pereki, kotahi te rarangi pere-
 ki ki runga ake ka homai ano he upoko
 tangata ki ranga ake huri noa na ka homai
 ano he  pereki, a. otira i pera te mahinga o
  aua Pourewa e 56 nga  rarangi angaanga i
  runga i taua Pourewa mau tonu te iri o
 n" a angaanga i runga i taua Pourewa tae
 noa mai ki te tau 1878 i taua tau ka tango-
 hia e te Iwi e Hawia nga Upoko.
   Ko  tenei Iwi, ara, te lwi o Hawira kua
 piki haere  to ratau ora i runga i te mahi
  whenua me te kari maina  ka Haere atu i
 tenei Iwi ka whiti atu i te rohe o Parakana, he
 Iwi  rereke noa atu te ahua, rereke hoki nga
  kahu rereke nga tikanga, he Iwi whakatipu
  pakanga, ka haere atu i kona ka tae ki Ma-
  tutonia, ko te whenua rongonui tenei o mua
  iputa mai i konei etahi o nga tangata nui
  o mua, a. Anehanaria te nui me era atu tino
  toa kai te whenua e patata ana ki te  pa
  tawhito o Haronika e  horahora ana  nga
  urupa  o nga Kiingi o tenei whenua o Nehe
  e whakaatu ana i te nui o tenei kainga i nga
  ra o mua kua rereke te ahua i naianei, kua
  waihotia hei kainga mo nga kai pahua me
  nga pakanga, whakaheke toto, mehemea tera
  e taea te whakahuri tenei whenua ki raro ki
  te mana o Ingarangi ma reira anake pea e
  whakamutu nga mahi kino a taua Iwi.
         HE ORA ROA.

  Kua tae mai to whakaatu kai te ora tonu a
Henare Paringi, tetahi o nga Pakaha tawhi-
to o Wairarapa nei, i whanau ia ki Ingarangi
i te tau 1800, kai te takahi haere ona tau ki
be 104 nga tau, i u mai ia ki Nui Tireni i te
tau 1849, ka noho ki te Watawhara Wairara-
pa, ko tana tamaiti matamua ka 78 nga tau, .
ko tetahi ona mokopuna e 50 nga tau, ko
tana, mokopuna tuarua e 82 nga tau, ko tana
mokopuna tuatoru 17 nga tau, kanui te ora
o te kaumatua nei kanui te kaha ki te haere,
ko te tokomaha o ona uri kai te ora 850.

 HE KUPU MIHI MO WHAREKAURI.
  He kupu  mihi tenei i raro iho nei na tetahi
Pakeha mo Wharekauri, ki tana whakaaro
hoki he whenua atahua rawa a Wharekauri,
koia nei hoki nga take i atahua ai, ara:—
  Kaore he kaute Kaunihera, kaore he para
Kaunihera, kaore he poari wahapu, kaore he
perekiwata, kaore he nama kai runga i te
iwi nui, kaore he poari mo nga rawa kore,
kaore he Hohipera, kaore he Rata, kaore he
rori poari, kaore hoki he rori, (ara e kore e
kiia he rori,) kaore he pooti, kaore he nupe-
pa, kaore he Mikita, kaore he kai-pinono o
nga kokonga, kaore he Taraweihana, peene
hei whakaturituri, kaore he tangata haura-
ngi, he inoi hikipene he utu pama, kaore he
kararehe puihi, kaore  he reiti, kaore hoki
he rawakore.

        MAKETE HOIHO.
  Kanui te utu me te hoiho ki te Waipouna-
mu,  kai te haere nga tangata hokohoko hoiho
he mau atu i nga hoiho ki te Waipounamu.

       HE MAHI KOHURU
  Kua tae mai nga waea whakaatu mai i te-
tahi mahi kohura na te hunga Mawhia, he
wawahi i nga tima katoa e rere atu ana i te
wahapu  o Nu Ioka, e rere nei te haki o Inga-
rangi, e haere ana i runga i te whakaatu mai
o tetahi pukapuka kia tatau, katahi ratau ka
 haere ki runga i te tima Umaparia titiro hae-
re ai. kitea ana i runga i taua, tima tetahi
pouaka, kii tonu i te Tainamaiti, kotahi rau
pauna te taimaha, me te mihini whakapapai
 whakaritetia nga mahi o te mihini, kia toru
tekau maono nga haora e rere ana ta tuna ka
 papatia, mauria ana taua mea e nga Pirihi
 makaia ana ki roto i te wai.

    TE TAU IA REWHAREWHA.
   He mihi atu tenei ki nga iwi ki nga hapu,
 me nga reo, i runga i tenei motu, whiti atu
 ana ki te motu o te Waipounamu.
   E hoa ma tena koutou, me nga  wairua
 katoa i roto i o koutou   tatau, i whaka-
 whiwhia mai nei, e te Ariki o te rangi o te
 whenua, ki nga tamariki a te tangata e noho
 nei i runga i te whenua, kia ora i roto i te tau
 hou, kua homai nei e ia kia tatau, heoi tena.
 Tenei te ngakau aroha ki nga morehu o ru-
 nga i nga motu e rua nei, e tangohia nei e
 nga aitua huhua, kua tae mai nei ki runga.
 ki enei motu, huna ai i nga morehu e noho
 nei i raro i te inana o Kiingi Eruera te VII.
   E rua nga aitua kai runga i enei motu e
 huna ana. Ko ta taha ki nga morehu  o
 nga motu nei, tuatahi tonu te urunga mai o
 te Pakeha ki enei motu, ka tae mai hoki
 taua aitua nana nei i huna nga tangata ma-
 ha noatu i enei e ora nei. Kahore ano he
 takuta i tae mai i aua takiwa Ko te ingoa
 o taua mate he rewharewha, no reira tenei
 kupu a nga Pakeha, "Ko te tau ia rewhare-
 wha"  ko tena mate he mate kino, ahakoa he
 mano  i roto i te pa, e kore tetahi e mahue,
 ahakoa he rau, ka pau katoa, e kiia ana e
 nga kaumatua i oma etahi i whai morehu ai,
 ahakoa he tamaiti he matua e kore e tirohia,
  e kore hoki te aroha he nui nei ona hinu e
  puta nei i nga whatu e taea te whakarite, kia
  pera me te tau ia rewharewha, kaore he wha-
  kaheke roimata, he tangi tiwerawera i taua
  ra, engari he mataku he oma, i tona matua
  i toua whaea, i tona tipuna, he ingoa hoatu,
  a rewharewha Ha nga tangata o taua wa
    Heoi no tenei wa he tari whakaora kua
  tae mai hei kopare ia rewharewha, ia Piwa,
  ia Roropiwa ia Taupo-Piwa,, ia Mitara .ia
  Koroputaputa, ia Korako piwa ia Ruaki-ko-
  tore-rere, ia Rumatiki piwa, ia kohikiko, ia
  huango, me era atu tini aitua o te Pakeha.
  Heoi.  E hoa ma e tino mohiotiai ana i na-
ianei kua noho te Tari whakaora kei nga
uunga  kaipuke mai ratau ko nga Katimauta,
e tiaki ana i aua taniwha ngau tangata nei.
  No reira kia kaha tatau ki te whakapiki,
me te whakarite i nga whakahau a taua Tari,
haunga o tatau Kaunihera, ko ratau  nga
uunga kupu mai a taua Tari, rae te whakaatu
mai i nga huarahi hei karo, i nga aitua ha-
hua kua u mai nei ki uta, a, e haere mai nei
ano a rewharewha ki toona urunga o mua,
ko tona ingoa tuatahi tenei, "Ko te tau ia
rewharewha" ara, he mate uruta, he mate
whawhati tata. Ko tona ingoa i tona hoki-
nga tuarua mai e toe mai nei, ko te mate
"Korera" tona ingoa, ko te mate e kiia nei
he Mooro Paaka, he mumutu te mate e rite
ana ki taua mate, he  koroa tetahi mate e
mohio ana nga kaumatua o mua, kaati ma-
wai e kite tona ingoa i naianei, heoi ano he
whakahua  kau, ko Korera, ko rewharewha,
ko Roropiwa, katahi ano ka taea i naianei ki
te Tari whakaora, he whakaatu ki nga morehu
i runga i nga motu e rua nei. E koro ma,
e, tenei a .Roropiwa te haere nei penei me te
mate kua araitia nei nga morehu o Rongoka-
ko kia mutu te whakatu hui, kia puta atu rano
taua mate ki waho i tenei takiwa.   kaati
kai te penei tonu hoki nga takiwa Kaunihera
o te motu nei, me haere i ranga i nga kupu
tohutohu, hei tuwhiti atu i nga aitua huhua
o tawhiti e huna nei ia tatau, mehemea ka
rite te mau a tatau i nga whakahau a te Tari
oranga, penei kei hea ra be tuunga waewae
mona, i runga i nga niho o Tari whakaora o
Kaunihera takiwa Pakeha ma, o Kaunihera
Maori ma, me nga morehu hapu i raro ia
Kaunihera ma, koia nei te kakahu whaka-
mahana  o Kiingi Eruera VII, kei runga ia
 tatau e hipoki ana, i tenei kokorutanga o te
ao, ki te takahia e tatau tenei mana, ka rite
tona ahua ki te aho Hiriwa, e pupuri nei i
te manawa  tangata, tona motunga atu oti
 atu ki tua o te arai, te kitea atu hoki. Heoi
 kaa ma nga morehu he tangi haehae atu i
 konei, mo te ngakau whakaparahako ki nga
 whakahau a te ture kia tataa, e whakaatu
 mai nei ina te huarahi e mau ai ia tatau
 te pupuri te aho o te ora, kua riro noa mai
 nei ia tatau, tenei hoki tetahi wahi ko te ture
 a te Atua, i homai ai kia tatau, kaua te ta-
 ngata e rapu i te mate, engari me rapu i te
 huarahi e ora ai, ina te whakatauki o mua,
 ''Mauri mahi mauri ora, mauri mangere he
 mate tona  tukunga iho."    No reira kia
 mataara kia hihiko, kei te haereere nga ai-
 tua o te ao, kei te rapa okiokinga mo ratau.
   E ki ana te kupu a te Ariki, he rua o nga
 Kiore, he kohanga o nga manu o te rangi, a,
 koia tonu kaore ona waahi e urungatia ai
 tona matenga. Na, na aitua ko tenei wha-
 katauki, taka i te pari be mate, he wera i te
 aki he mate, he waka tahuri he mate, he ta-
 ka i te rakau he mate, he tarewa he mate.
   Ehara  tenei hee i au, no koutou ano, pera
 ano taku kupu mo nga mate huhua kua tae
 mai nei, ki te mangere koutou, ehara i a au
 tena hee, heoi ano taku he hari be koa mo-
 ku ka whai okiokinga  i o koutou  tinana.
 Hei aha mawai  te whakatauki a te Ariki,
 kahore ona hiahia kia urungatia tona mate-
 nga, i a au tonu ka whiwhi ki o koutou ki-
 kokiko hei taonga mo maua ko papa-tuanuku.
          Heoi ano  kia ora kia ora.
         "Te Puke Ki Hikurangi."
       TAUIRA  POTO.
 ONGA   TURE  O  TENEI  PEPA.
                  (Ture 1.)
   Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hiku-
 rangi" i te tau 10/ hereni.
                  (Ture 2.)
   Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
 hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
          Ki Te Etita.
   "O  Te Puke Ki Hikurangi."
                Box 20
            Greytown Wairarapa.
                  (Ture. 8)
    Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
  ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
  Poutapeta anake.
                    (Ture 4.)
    E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
                 (Ture5.)
    Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
  ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
    Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."

    Printed & Published by T. RENATA.. Under
  the Authority of H. T. MAHUPUKU,  at his
  Registered Office, Main-st., Greytown North.