TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 13, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Hune 12, 1905.  (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI.

                  [PUTEA]
               
TE WHAWHAI K! TE RAWHITI

       PAMAMAO.
  RUHIA ME TIAPANI.

   Kua paku nga rongo ki te ao whanui, i te
 tutakitanga o nga Manuao o Ruhia raua ko
 Tiapani, ki tetahi waahi moana e takoto ana
 i waenganui i te motu o Tiapani me Koria,
 (e kiia ana te ingoa o taua waahi moana ko
 "Korea Straits.") Ko te whanui o taua mo-
 ana 140 maero, nuku atu hoki iho ranei; a,
 kai waenganui o taua moana tetahi moutere e
 tu ana, Huhiama te ingoa, ko te rahi o taua
 moutere e 50 maero te roa. Ko te huarahi i
 rere ai nga Manuao o Ruhia, i tika ma wae-
 nganui o Huhiama moutere me Koria, a, e
 whakamau  atu ana kia tae tika ratau ki te
 wahapu o Woratiwotaka, ki reira whakapa-
 kari ai i ona Manuao, me te horoi hoki i te
 rimurimu, i te roa e rere mai ana i te moana
 nui. Otira kihei Atimera Rohetenewiniki i
 mohio, tera Atimera Toko kai taua waahi
 moana e whakaata haere ana ki a ia, i runga
 ano i te noho tupato o Atimera Toko, koi
 mohio tana Atimera o Ruhia, ki te waahi kei
 reira ia e tiaki atu ana i a ia. No  reira i
puta ai te panui a Toko i mua atu ano i to
 raua tutakitanga, ara, i mea ia i roto i tona
panui:—"Kaore   ia e whakaae kia panuitia
ki te ao, i ona whakahaere i ona Manuao i
te moana, he wehi nona kai mohio te ao, ka
tae hoki te mohiotanga ki te hoa riri" no re-
ira i tutakina ai e ia nga waea kawe korero,
o te moana me te tua-whenua hoki. Na re-
ira i kore ai e rangona i nga marama ka hori
nei, nga whakahaere a Toko i ona Manuao.
  Kaati no te wa rawa i tutaki ai ia ki nga
Manuao o Ruhia, katahi ano ka whakatuhe-
tia e ia aua waea kawe korero, na reira hoki
 e ao i mohio ai, kua hinga te Parekura o
Ruhia, a, kua riro ia Toko te Wikitoria o te
kokiri o waho i te moana.
  Otira i te Rahoroi te 27 o nga ra, i te mea
e tatau ana te kohu i waho i te moana, ka
tae etahi o nga Manuao o Ruhia ki waho o
Huhiama moutere tau ai, ara, e 5 nga Manu-
ao nunui, e 8 nga manuao ririki, e 7 nga to-
pito-poti. No tua o te tina ka mahea te ko-
hu, ka kitea aua Manuao o Ruhia e tau ana
i te moana, i taua ra ano ka whakatata haere
aToko i ona Manuao, pouri rawa ake te mo- 
 ana, kua tata tonu a Toko ki runga i te hoa-
 riri  I taua po ano ka hihinga raua, otira
 na nga Manuao o Ruhia  te waipu tuatahi,
 heoi ta Toko he whakahoki i te waipu a te
 hoa-riri.  J tenei wa katahi ka whakapaua
 e Ruhia te tere o ona Manuao ki te haere
 kaati kore rawa i pata i nga Manuao o Toko
 kaore tonu i roa e haere ana ka totohu etahi
 o nga Manuao nunui o Ruhia, ara, a Poro
 tino, me Imipereita Arekehanara, me Atime
 ra Oukowha, ko enei Manuao he Manuao
 nunui, ko te taumaha o te mea kotahi 13,500
 tana, ko te tere ki te haere 18 maero i roto 
 te haora, ko te maha o nga tangata o runga
 i te mea kotahi e 740. Otira e tino marama
 ai nga kai titiro pepa ki nga Manuao o Ru-
 hia i totohu a i riro herehere hoki me penei
                      Tana maero tangata,
 Porotino              18,516   18    740,
 Imepereita Arikihanara 13,516 18    740.
 Timitiri Tonakoi       5,882  16£   510,
 Atimera Nakimowha   8.524  1'6|  567.
 Hiwetirana            3,828  20     860,
 Tiemihaka             3,080  24     340.
 Weratima Monomehe   6,061  14    550.
 Atimera Oukowha      4,126 14    316.
 Kamatietaka, (he tima hari taonga kai hoki.)
 Etihana,       "   "   "    "   "
          Manuao  i riro Herehere.
 Orere                 13,600  18    740.
 Imipareita Nikorai     9,676   14.8  630.
 Atimera Henawini     4,126  14    318.
 Atimera Aparakine     4,200  15    818.
   Ka mutu nei nga Manuao o Ruhia i ma-
 rama i roto i te whakaatu tuatahi o nga mea
 i totohu, i riro herehere hoki.
   Kaati ki roto i te ripoata a Atimera Toko
 o te 3O o nga ra o Mei e ki ana:— I te paka-
 nga o te Rahoroi me te Ratapu, ko nga ma-
 nuao o Ruhia i totohu ia Tiapani; e 2 nga
 Manuao nunui, 1 te Manuao Heteri o nga ta-
 kutai; e 5 nga Manuao ririki: e 2 nga Kai-
 puke mo etahi mahi motuhake; e 3 nga To-
 pito-poti.
   Ko nga mea i riro herehere, e 2 nga Ma-
 nuao nunui; e 2 nga nga Manuao Heteri; ko-
 tahi te tima harihari taonga kai hoki; kotahi
 hoki te Topito-poti. Huihui katea 19; te-
 kau matoru i totohu, e ono i riro herehere.
 Hui tahi kia Atimera Taipokatowha, me nga
 tangata e 3,000 mano i riro herehere ia Tia-
 pani. Ko tenei Atimara i kiia ake nei, koia
 te kai arahi i te ropu tuarua o nga Manuao
 o Ruhia, hei awhina i te ropu Manuao tua-
tahi i raro i te whakahaere a Atimera Rohe-
tenewiniki, ara te timuaki whakahaere o nga
ngohi a Ruhia o waho i te moana.
  I te wa kua tino kaha te pakanga, ka au-
katia e Tiapani nga Manuao o Ruhia,  kia
noho tonu i waho o Koria raua kakari ai, no
tenei wa katahi ka marara nga Manuao o
Ruhia, ka whaia haeretia e Tiapani, rae te
tukituki haeretia nga Manuao o Ruhia, tae
 noa ki te Manuao o Atimara Rohetenewini-
 ki (ara kia Huwarowho) te pakarutanga, ka
 tua-kiri hoki a Atamera Rohetenewiniki i ko-
 nei, katahi ka utaina e ona Apiha ki runga i
 tetahi o nga topito poti ka kahakina.
    I te wa e whaia haeretia ana e Tiapani
 nga Manuao o Ruhia, ka mau  taua topito-
 poti ia Tiapani, katahi ka hutia te Haki ma
  te Ripeka whero, ki runga o taua topito-poti
 rere ai, hei whakaatu kai runga a Atimera
 Rohetenewiniki ratau ko ona Apiha i taua
 topito-poti. Heoi ra i te ekenga atu o nga
 a Apiha o Tiapani ki ruuga i taua topito, ka
 ohorere ratau i te kitenga, e mui ana nga
 tangata o Ruhia ki te taha o to ratau Ati-
 mera, ko taua Atimera e takoto tiraha ana
 i roto i te hopua toto i raro o tana tima.
   Katahi ka kii atu te Apiha whakahaere o
 taua tima, ki nga Apiha o Tiapani, kaua hei
 nekehia atu a  Atimera Rohetenewiniki  ki
 tetahi anu tima, kia mutu ra ano te mahi a
 nga Takuta i a ia katahi ano ka neke ai, ka
 kii atu hoki nga Apiha o Tiapani e pai ana,
 engari me whakau taua topito, me te Atime-
 ra ki te tauranga o Tiapani i Hehipo (Sase-
 bo) heoi whakaungia ana taua Atimera ki
 reira, kai roto ia i te Ohipera o Tiapani e ta-
 koto ana inaianei.
   Kua tae he whakaatu ma Tiapani ki tona
 hoa Wahine, he whakaatu atu kai te pai ha-
 ere ake tona hoa taane, kua timata" hoki te
 mahu  haere o tona taotu.
   I muri iho o te pakanga kua tuhia i runga
 ake nei, ka haere a Atimera Toko kia kite i
 te Atimera o Ruhia, e takoto ana i roto i te
 Ohipera o Hehipa, ka tae atu ia ka hariru ki
 te Atimera o Kuhia, ka mea:— "He nui te
 pouri rae te aroha kia koe, mou e oke na i
 roto i tou mamae, ko to hiahia nui o te nga-
 kau kia wawe koe te pai, kia tere ai to hoki
 ki tou whenua me to whanau."
   I runga i enei kupu a Toko kia Rohetene-
 winiki, mahea ana te pouri i roto i a ia, ka-
 tahi ia ka mea;— "Kaore e taea te pewhea, i
 runga ano i te toa, me te aroha hoki o Tia-
 pani ki tona whenua, engari na konei i iti iho
 ai taku pouri mo taku hinganga, na to tae-
 nga mai." Kaua  hei pouri.
   Kaati kanui te whakamihi o taua Atimera
 ki te pai o te tiaki a Tiapani i a ia; tae noa
 ki nga Apiha katoa o Ruhia, i mau herehere
 te whakamahinga kia Tiapani, mo te pai o te
 tiaki ia ratau.
  Ko  te huihuinga katoatanga o nga tangata
i mate, i riro herehere, i ngaro noa iho hoki
i te pakanga ki waho moana ara :—
  Nga  tangata i mate  ...   .,.  14,000.
  Nga  tangata i riro herehere ...  4,600.
  Nga  mea i ngaro noa iho  .,„.  3,000.

             Huihui katoa        21,600.
  I whakapuaki te Emepara o Tiapani i to-
na kupu ki nga Apiha o nga Manuao o Ru-

   2                 TE PUKE  KI HIKURANGI.
 hia i riro herehere, ara i mea ia kia ratau:—
 "I te mea kua noho herehere koutou ki a au,
 ko taku kupu kia koutou, me hoki koutou ki
 Ruhia, a, kaua hoki hei tahuri mai ano te
 aroaro."  Kaati kaore rawa tetahi Apiha ko-
 tahi i whakaae ki taua kupu a te Kiingi o
 Tiapani; he wehi no ratau kai tae atu ratau
 ki te kainga, whakawakia ratau, a, ka whiua
 pea ratau ki te herehere, ka taronatia ranei.
   Te rongo o muri—E  toru nga Manuao o
 Ruhia kua tae ki Manira ara nga Manuao i
 puta i te raupatu a Tiapa (be wahapu tenei
 no Merika). I te taenga o aua Manuao ki
 reira, katahi ka inoi te Atimera o aua Manu-
 ao ki nga kai-whakahaere tikanga o Merika,
 mehemea e pai ana kia whakahoutia nga
 waahi i pakaru o ona Manuao i reira. Kaati
 i te tirohanga a aua tangata o Merika nga
 waahi pakaru o aua Manuao, kitea ana i tino
 kino rawa atu te pakarutanga, a, kia roa ra-
wa  hoki e hanga ana ka oti ai, ara, ko te
Oreke Manuao, kia 60 rawa nga ra e whaka-
hou ana ka oti ai. Ko te Aurora kia 3O nga
ra e whakahou ana ka oti ai. Ko Timehaka
kia 7 rawa nga ra e whakahou ana ka oti ai.
Kaati ko te tikanga hoki mo Ruhia, kaua ia
hei roa rawa ki roto ki nga wahapu o etahi
iwi, ka whakatika ka haere.  Engari ki te
whakaaro ake, era pea e whakaaetia kia ma-
hia aua Manuao o  Ruhia ki reira. Ko  te
inaha o nga tangata o runga i aua Manuao
i mate, i tua-kiri 174. Ko Atimera Enekui-
hi me  Piriniha Peitarini i tua-kiri, engari i
runga katoa raua i aua Manuao kua kiia ake
nei. Kaati e kii ana te Atimera o nga Ma-
nuao nei, i te timatanga tonutanga o te pa-
kanga ka pakara a runga o tona Manuao o te
Oreke i te mataa papaa a Tiapani, katahi ia
ka neke ki runga i tetahi o nga Manuao (ara,
kia te Aurora) a, i taua wa ano ka whakae-
ketia ano a te Aurora e nga topito-poti o te
Tiapani, a, i tona mohiotanga ka pakaru a te
Aurora, katahi ka hurihia e ia a te Aurora
ki waenganui puku o te moana, kaati i te hu-
hua o ratau Manuao, ka whakawarea nga
Manuao  o Tiapani ki te riri ki ta nuinga o
nga Manuao o Ruhia, ka puta mai nei ia me
enei Manuao o Ruhia.
  Kaati ko te maha o nga Manuao o Tiapani
i totohu i tenei pakanga kua tuhia ake nei,
i 3 nga Manuao  ririki, 12 nga topito-poti,
ka mutu, ko nga Manuao nunui katoa o Tia-
pani, kore rawa i whara, a, i raruraru ranei.
  Ko te maha o nga  tangata o Tiapani i
mate i tua-kiri e 800 rau hoki iho ranei.
  Kai te tiakina tonutanga e Tiapani, a wa-
no o te wahapu o Ruhia i Waratiwotoka, a,
hea ake nei ka whakapaea taua tauranga e
Tiapani. He maha hoki nga Manuao o Ti-
apani kei te tutei haere i te moana nui, he
upato koi whakaekea hunatia mai ratau e
e hoa-riri, otira e kore e taea; i te mea kua
hee te manawa  o Ruhia i tenei riri a raua
LO Tiapani.
       "Te Puke Ki Hikurangi."


 
        He Whakautu

    Kia Tohungia.  Kia Tutakangahau. Kia
  Petera Whakahoro.   Tena koutou i raro i te
  atawhai a to tatau Ariki, kia ora koutou.
    Tenei kua  kite iho i a koutou panui, e
 whakamarama  mai nei mo te hui whakapapa,
  e pai ana a koutou panui, a, tenei ra kua tu-
  kua to koutou taonga ki roto i te ringa o N'-
  Kahungunu, ma ratau e mau atu ki roto ki
  te riu o Heretaunga, ka tata pea kia koutou.
    Kia Petera  Whakahoro.   Ka rite pea to
 hiahia, ina hoki he roa no tooku kainga i Ko-
 re ai koe e tae mai ki konei whakaputa ai i
 toou mohiotanga  ki nga korero a nga kau-
 matua.
   Kaore  oku pouri mo  te rironga o tatau
 tipuna ki roto ki te Kooti whenua Maori.
    Ki reira korero parau  ai te tangata kore
 rawa atu, notemea he hui whakatikatika te-
 nei, ina tonu ko te putanga mai ki waho nei
 te waahi kua riro i te Pakeha, tena ko te ti-
 punga mai o te tangata me nga mea katoa,
 ko ai kei te mohio ki nga korero a o tatau
 tipuna. Kaati kaore aku kupu mo te tuku
 panui a te tangata ki roto ia te "Puke," mo
 te whakahehe i te hui whakapapa e mata-
 kitaki iho nei ki nga panui a Tanguru Tuhua,
 me Rukarei Kiingi, kei te pai to raua mohio
 ki o raua whakapapa.  Otira tenei ano nga
 panui whakapapa kei a te "Puke" waiho ma-
 ku e titiro, kaore hoki i te mea i poka noa
 te whatorotanga atu ki enei mahi o Papawai.
   Engari he mea i ata taku mai e nga Ko-
 miti ki toku ringa i te tau 1902, e toru nga
 tan e puritia ana e au me oku Komiti, ko te
 tau whakamutunga tenei kua tukua atu kai
 roto i t3 ringa o N'Kahungunu. Engari ki
 te Perehitia nga korero o te hui Whakapapa
 ka riro raa te ''Puke" e ta. Ko tenei e nga
 whanaunga, kei pouri mai koutou ki te ahua
 reiti o koutou pepa, be taonga ano tenei no o
 tatau tipuna, kia whaaiti enei korero a nga
 kaumatua ki te waahi kotahi, ka tukua tonu-
 tia kia haere kia kite kia mohio te tangata,
 a, mehemea kai te rereke kai te mahue etahi
 korero kai te rereke ranei, kaore he tikanga,
 kai te takoto nga tikanga whakatikatika mo
 te korero. Ko taku whakaaro hoki tenei ka
tuhera tonu tenei pukapuka mo nga kupu
korero me nga whakapapa a nga kaumatua
e mau  mai-na ia koutou, ki te tukua mai a
koutou  korero ka taia tonutia e te ''Puke,"
kaore e penei ka tukua atu i roto i nga pepa
mo  koutou, ko taku whakaaro me mahi ki
roto i te Paipera pukapuka, kia whaiti ai te
rironga atu ia koutou. Ko tenei kia ora ko-
utou i raro i te atawhai a to tatau Ariki.
             Niniwa-i te-rangi.

     He Reta no Merika
  Grass  Valley California
        U. S. A. March 15 1905
  Kia E. Manihera e koro tena koe me nga
morehu o te iwi, matua, taina, tuahine, tama-
riki, mokopuna, whanaunga, tena ra koutou
  katoa, i te ora, i te mate, he nui toku aroha
  atu kia koutou, kaore koutou e wareware ia au
  ahakoa wehe mai nei maua ki tenei moutere
  kei kona o maua mahara, me o maua wairua,
  ma te Atua koutou e manaki, me maua hoki
  e noho atu nei i konei. Amine.
    E  Tu tena koe, tenei to. reta kua tae mai
  kia maua, na Iriatara Kiingi i tuka mai kia
  au, ki te waahi e noho nei au, nui noa atu te
  aroha i pa mai ki au mo koutou, me nga
  mea hoki kua haere atu ki tera ao atu. Kia
  ora koe me te morehu o tatau matua, mea ta-
  tau tamariki, kei a koutou toku wairua i nga
  ra katoa, Heoi  ra.
    Kei te pai maua kei te ora, ko te tino take
 i kore ai au e tuhi atu ki muri na, kaore
 hoki maua e noho ana i te waahi kotahi, kei
 runga tonu i nga maunga e haere ana, e ki-
 mi ana i te mea i haeretia mai ai, kore noa
 ake, pau ana nga mano maero o Amerika te
 haere, i runga tereina, haere i runga kooti,
 haere i te waewae, kore noa ake, ko tenei,
 kua ahu atu o maua mahara ki te hoki atu
 i tenei tau, ko to maua ora, kei o maua
 ringarinag tonu, ka whiwhi i te moni i te kai
 hoki, heoi nga kupu i tenei wa, mo to ui mai
 mo te moe wahine o maua i konei, kaore, kei
 kona a maua wahine, mea maua  tamariki,
 kei a ratau o maua wairua, i te po, i te ao, he
 nui ano nga wahine kei konei kaore e aro a-
 tu, pakeha, Poriki, Kanaka, Inia, Tiapani,
 Hawhekaihe, Mangumangu, me era atu iwi
 nui noa atu, kaore tena mahara i a maua.
   Heoi ra, mau e mihi atu, ki te hunga tapu
 moku, mo o maua tuakana aroha. Heoi na
 to tuakana aroha pono.
       R. Hector Manihera.
            Grass Valley N. C.
                    U. S. America.


 KANAWA ME  NGA KEHUA.
            (Ko TE MUTUNGA   TENEI.)
   Ka mutu ta raua here, ka maunu te naihi
 oka poaka a Ropa, katahi ia ka karanga iho
 kia Tokerangi kia hamama mai tona waha,
 kia tapahia ai e ia he paare ki te peeke, kia
 hangai atu ki tona waha, hei mamaoatanga
 mai mona, kei he tona manawa. Ka ki mai
 tera i roto ra i te peeke, "tapahia ki taku
 waha e korero atu nei," ka mutu te tapahia
 Ropa, ka ki atu ia ki a ia, ara ki a Take-
rangi :—    E  noho koe i konei ki a haere
maua  ki te tauranga waka i runga ake nei,
ki te mau mai i te waka hei kawe atu i a
koe ki tawahi.
   Ka haere nga tangata, katahi ano a Take-
rangi ka mahara, akuanei pea  ka nanakia
ona tuakana ki a ia, a, kaore tonu i roa te
ngaronga atu o ana tuakana, ka rongo ia i
tetahi mea e haruru ana, penei me te tapuae
o te mano tini o te tangata. Ka whakaro-
ngo atu ia, ara a Takerangi, nawai i tawhiti
noatu e haruru mai ana, a, kua tata tonu
mai  kia ia, e noho  atu   nei, kei te ha-
ere tika tonu mai ki a ia e takoto nei, ko te
taenga tonutanga mai ki a ia, katahi ia ka

                   TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_3\_
 mohio, he kau te hanga e haruru nei, a ka-
 tahi ia ka wehi kei takatakahia ia e te kau,
 ka korikori ake ia i roto i tona peeke, a. ka
 oho nga kau, ka marara noatu te haere ki te
 koraha.  A, ka rongo atu ia i te tangata e
 haina ma  mai ana  te waha,  e  ki  ana
 "ia p::: r* k:;:, e haere ana koe ki whea?"
   Ka rere te tangata e whiu nei i nga kau,
 ki te whakahoki mai ki te huanui, a, ka ro-
 ngo atu a Takerangi i tona waha e hamama
 mai ana ki nga kau, ka mohio ia kei te ha-
 ere hangai tonu mai ki a ia, ka hamama to-
 na waha, a, ka penei ia, ''ka nui rawa te ha-
 ri o toku ngakau, kei te mauria atu au  ki
 tawahi, kia moe i te tamahine a Te Whero-
 whero."  Ka rongo mai te tengata ra, ka
 ui mai :—  Tena,   he tika o  korero, ka
 mauria koe ki tawahi ki te moe i e amahine a
 te Wherowhero? "Ka ki atu ia" e, he tika
 tonu.  "Ka ki mai tera:" E ta, kua tae te
 rongo o tana wahine ki nga pito katoa o nga
 motu nei, a, mehemea, e pai ana, koe, me tu-
 ku atu ahau e koe ki roto i te peeke na, kia
 mauria ko ahau hei moe i te tamahine a Te
 Wherowhero,  a, ka hoatu e ahau taku hoiho,
 aku kuri me aku kau katoa maau. "Note-
 mea kua mahara ake a Takerangi ka kohu-
 rutia ia e ona tuakana, no  reira whakaae
 aua ia, kii atu ana ia, ki te tangata e korero
 iho nei, kia wetekina te peeke. Ka mutu te
 wewete ka puta ia ki waho, a, ka uru-atu ko
 te tangata nei ki roto. Ka mutu te here a
 Takerangi i te peeke, ka ki iho ia, kaua taua
 tangata e korerorero, kei mohiotia he tanga-
 ta ia.
   Ka mutu  ana korero, ka  haere ia ki te
 whiu i nga kau nei ki tua i tetahi hiwi, kei
 kitea e ona tuakana, a, ki reira tatari ai kia
 hoki rano raua ki te kainga.
  Ka eke a Ropa rana ko Hoana ki runga i
 te waka, ka ki atu a Hoana ki tona tuakana;
 "E ta, kua tau te mataku kia au, a, katahi
ano ka penei toku ahua, ki taku mahara, i
roto ake i toku hinengaro ka tahuri mai a
aitua ki a taua, engari Kia ahatia me haere
taua i naianei ki te maka atu i ia ki te wai."
  Ka  hoe atu nga tangata nei, a ka tae atu •
ki to raua taina, ara ki te peeke ra, ka mauria
e raua ki runga i te waka, a, ka maanu te
waka, ka hoe atu raua ki runga ake o tetahi
moutere, i waenganui tonu o te awa. Ko te-
nei waahi o te awa nei o  Waikato, kotahi
maero te whanui.  Ka tae atu ki reira, ka
ka karanga atu tetahi o raua ki te tangata i
roto ra i te peeke, "kua u te waka," a, me
mau  atu ia ki uta, kaore rawa te tangata ra i
korero ake, a, ka mea raua kei te moe, ina
hoki i ta raua mauranga mai rano ki runga i
i te waka, a, tae noa mai ki konei kaore ano
kia korero ake. Ka  tu nga tangata nei ki
runga, ka mau i te peeke, ka karanga te tua-
kana :—   "Haere  e koro kia Hiria." Ka
ora te ngakau o te tangata i roto i te peeke
ra, engari te makanga i a ia ki roto i te wai,
katahi ano ia ka mohio kei te mahi nana-
kiatia ia. Ngaro kau atu ano te tangata ki
te wai, ka "koaa" haere te matuku i te rangi
-koaa-koaa-koaa. He manu aitua te manu
  nei aka rongo nga tangata nei ka mahara ra-
  ua ka mate raua, a, auwe noaiho tetahi o ra-
  ua, ara te taina, a, ka pouri rawa hoki tona
  ngakau mo tana mahi patu  i tona taina. Ka
  ki ia, a, me pewhea hoki i naianei, e kore e
  taea e ahau te unu, engari mehemea ka taea
  e ahau te unu, ka unuhia e ahau tenei mahi
  kohuru i naianei. He aba hoki te huhua-
  tanga o tenei mani, ina kei te pera ano to ta-
  ua ahua i naianei mo te wahine nei, me to
 taua ahua i uma atu o te matenga o to taua
  taina; E kore hoki e tika kia rua nga tane ma
  te wahine kotahi. Tena, me poro taua wa-
  hine, ko tetahi hawhe mau ko tetahi hawhe
  maku? Ki taku mahara, ahakoa ka hawhe-
  tia ia ma taua, ka kakari ano taua mo te ha-
  whe e pirngi ana taua."
    "E taku taina, kei te porangi koe," koi
  nei te utu a Ropa ki tona taina, 'ki taku
 mahara kia huri o roro i to mataku mo ta
  taua mahi o tenei ra, a, ka ki tonu atu ahau
 maku  tonu a Kiria, ina hoki ko ahau te
 matamua, engari ki taku mahara me waiho
  kei te atua te whakaaro."
    Ka ki atu te taina, "e pai ana, mau tana
  wahine. E  kore rawa au e pai ki te moe i a
 ia, kei makututia ahau, kei pokea ranei au e
 te tupapaku. Engari ki taku mahara, mehe-
 mea  ka waihotia ki te atua te tikanga, e kore
 rawa koe e whiwhi i taua wahine, engari ka
  riro ke i a Takerangi. E kore  rawa hoki
 koe e tau hei tane ma Hiria, notemea kei ru-
 nga i to matenga e takoto ana te kainga o to
  tatau iwi."
  "Heoi ano te korero e Ho kua tino porangi
  rawa koe, peke atu ki uta, ka here atu i to ta-
 ua waka  ki te take o te pititi e tipu mai na,
 ka hoki taua ki te kainga. Kua makaia atu
 nei a Takerangi ki te wai, a, ka hoki mai ano
 ia ki te moe ia Hiria?"
   "Ko wai ka mohio e Ropa ki nga mahi o
 roto i te wai."
   Ka  piki atu raua, a, ka tae atu ki runga i
 tetahi hiwi, ka tutaki raua i tetahi tangata,
 ka ui mai taua tangata mo te take i hoe ai
 raua, a, kaore ano kia whiti ki tawahi ka ho-
. ki mai ano. A ka ki atu a Ropa i haere ra-
 ua ki te tirotiro i te waahi pai hei haonga i-
 nanga.  Ka ui mai ano tana tangata mehe-
 mea kei whea a Takerangi, a, ka ki ano H
 Ropa kaore ia e mohio ana, ehara raua i
 nga kai tiaki o Takerangi. Ka tae atu raua
 ki te kainga ka uiui mai ano nga tangata mo
 to raua taina, a, ka ki ano a Ropa kaore ra-
 wa ia e mohio.
   Ka kai raua, me te iwi katoa hoki, ka mu-
 tu te kai ka noho. Kaore i roa e noho ana,
 ka rongo ratau i te wepu e tangi ana, i nga
 kuri hoki e pahu ana, a, i muri tata iho ka
 rongo atu ratau i te waha o te tangata e ha-
 mama ana ka ki ratau, he aha tenei mea ?
 katahi ano ka rangona ki konei, nawai i
 whakarongo atu ratau, a, ka kite atu ratau i
 te kahui kau, kua eke mai ki runga i te hi-
 wi, e haere tika tonu mai ana ki te kainga.
  Nui atu, te kau he kau tino momona, pa-
pai hoki. Nawai i tawhiti kua tata mai ka
karanga mai te kai whiu i nga kau, kia hua-

   4                 TE PUKE  KI HIKURANGI.
   Ka ki atu Hoana:—"He  pena ano oku
  whakaaro, kua kite atu nei au kua ora mai
  ano to taua taina, kua pukuriri ano ahau ki
  a ia." I te ata po ka ara nga tangata nei,
  ka ki atu ki a raua pononga kia mauria mai
  nga peeke kia rua, a, ka haere ratau ki te
  tauranga waka, ka tae ki reira, ka ki atu a
 Ropa  ki a raua,"ka hou mana ki roto i nga
 peeke nei,a, ka uru maua ki roto me here e
 korua nga waha o nga peeke, ka mau atu i a
 maua  i runga i te waka nui na, a, ka tika ake
 ki runga atu o te moutere e tu mai ra, ka
 maka  ia mana ki roto i te wai, ka mutu, me
 hoki korua ki te kainga tatari mai ai ki a
 maua, a, ka kite mai korua i a maua e whiu
 atu ana i nga kau me huaki mai e korua nga
 keeti.  Ka pikautia atu nga tangata nei ki
 runga i te waka, a, ka haere atu ki te waahi
 i totohu atu ra ka tae atu ki reira ka ki atu
 totahi o nga pononga nei ki a raua,"koi nei
 a waenganui o te awa." Ka  karanga ake
 era, "a tukua maua ki konei."
   Ka ara nga tangata e te kainga, ka tahuri
 nga wahine  ki te taka kai, ka mutu te kai
 ka hui mai nga tangata, mo te karanga i
 panuitia ra e Takerangi i tera o mua atu, me
 hui mai ki te tuku i nga rawa whapaipai ate
 Kanawa,  ki te tangata e tika ana hei mau i
 aua mea. Ko  te huihuinga mai, katahi ka
 kitea kaore a Ropa raua ko Hoana i tae mai
   Kei te riri pea no reira i kore ai e tae mai,
 a, ka ki etahi kei te haere, kua riro noa atu
 pea ki a raua nei haere: Kaore  hoki i roto
 i te whare, ka tu katoa nga rangatira me nga
 kaumatua  ki te korero, ka ki katoa ratau me
 hoatu aua rawa ki a Takerangi notemea ko
 ia te tangata kaha rawa, toa, rawa hoki hei
 whawhai mo to ratau iwi.
   Kaoro ano kia tino oti nga korero, ka tae
 mai tetahi karere ki te ki mai kua tae mai te
 taua, mo te Wherowhero, he tango ia Hiria.
   He taua nui rawa taua taua, a, i tenei ata
tonu ka whakaekea te pa.
   Rongo kau a Takerangi i aua korero, ka
 whakatika ia, ka tomo ki roto i tona whare,
 ka tatua i ona, ka mutu ka whakamaua
nga  whakapaipai nei ki a ia, a, ka man ia ki
tuna mero me  tana taiaha, ka titia te mere
 ki tona tatua ka puta ia ki waho. Na to ta-
ngata  na,  whero  tonu nga tukemata i
te Kokowai, a, kapi tonu tona mahunga i te
 huia.  Ka kite mai nga tangata i a ia, ka ki
ratau, kei te haere tenei tangata ki te whaka-
momori mo  te tamahine a te Wherowhero,
a. kaore rawa ratau i korero atu ki a ia, ka
waihotia e ratau kei a ia ano te whakaaro
mona.
  Ka  karanga ia kia haere he tangata ki te
hoc atu i a ia ki tawahi. Ka whiti ratau ki
tawahi, ka ki atu a Takerangi ki nga kai-hoe
Waka, "e hoki koutou ki te kainga."
  Ka rere te tangata nei a Takerangi. Ka
tata atu ia ki te pa, ka kite atu ia, kua kara- 
potia e te Taua, a, kua tata taua pa te hinga,
i te nui rawa o te taua whakaeke, ka titiro 
atu te tangata nei ki te waahi pai hei pikinga
atu mona  ki roto i te pa, a, ka kite atu ia i ]
tetahi waahi pari kohatu, kaore e tino maha 
 ana nga tangata o reira, ka haere atu ia ma
 taua pare, a, ka tae atu ia ki waho tonu mai
 o te pa, ka kite atu ia i tetahi waahi o te pa,
 kua wahia, a, e whakamatau ana etahi o nga
 tangata ki te tomo ki roto, tekau tonu pea
 nga tangata i waenganui i a ia me taua wa-
 hi pakaru nei, a, ka whakamomori ia kia tae
 atu  ia ki reira, kia uru atu ai ia ki roto i te
 pa.  I a ia ka tae atu nei ki reira, e tu mai
 ana tetahi tangata i roto tonu i taua paka-
 rutanga, e patu ana i te tangata, a, kanui
 rawa tona mohio ki te hapai rakau, tihi ana
 te tangata i waho e tu ana, nana i patu ki
 tana rakau kotahi. Engari kua tata ona ka-
 ha ki te pau, kanui ona  kai-akiko, a, e tata
 ana ia ki te hinga i etahi wa, engari he wa-
 hine i tua i a ia e tu ana, a, ka tata ia ki te
 hinga, ka  puritia e taua wahine, he Mere i
 tona ringa e pupuri ana, a kapi tonu i te toto,
 ka kite atu tona papa, ara, te tangata i mua
 nei i a ia e tu ana, ka ki atu, "e hine, no
 whea nga toto e piri na ki to Mere, mehemea
 nei ano i whakawahia ki te Kokewai ? E 2
 nga tangata e tu mai ana ki  taku aroaro i
 etahi wa, a, kotahi tonu te whiunga o taku
 rakau, i akina atu ano ki te tangata kotahi,
 a, kite rawa ake au, kua hinga tokorua aua
 tangata."
   Ka ki atu te wahine ra. "E  taku papa,
 te tangata ki tonu ona riu-toto i nga toto o
 nga tangata toa rawa o te ao nei, e pupuri
 ana au i te Mere, mo te tupono koe ki te hi-
 nga, ko ahau hei whakaapi i tou tuunga. E
 kite ana hoki ahau kei te kapi katoa nga ta-
 ngata o te pa hei, a, e kore rawa etahi e wa-
 tea Ui te haere mai ki konei; engari tooku
 hiahia, mehemea ki te pau o kaha, me wha-
 katahuri mai e koe to Taiaha ki taku koha-
 mo, notemea e kore rawa ahau e pai kia riro
 ora ahau i te iwi nei."
   Kua  kite mai nga tangata o waho, kua
 hurorirori noa iho te kaumatua nei, a, kua
 mohio hoki ratau, mehemea ka hinga ia ra-
 tou tenei waahi o te pa, heoi ano kua uru
 atu ratau ki roto, a, kua mate te iwi nei.
   No reira ka karanga to ratau kai-hautu,
 "Kokiritia" ka Kokiri atu nga tangata toko-
 ono, ki te patu i te tangata kotahi nei, e 2
 rawa nga tangata i hinga i iaua kaumatua,
 a, e rua hoki etahi atu i hinga, engari kaore
ia i kite iho nawai ra i patu, engari heoi ano
tana i mohio ai, i te puputu tonu o te haere
mai  o te tangata, kua pa te rakau ki a ia, ti-
no kaha te pa, a, kua hinga ia ki raro.
  Hinga kau ano te kaumatua ra, kua peke
atu tana tamaahine a Hiria ki tona tuunga,
a, ka poroporoaki ia ki tona papa kia Te
Wherowhero, ka karanga ia, "haere ra-a e
toku papa, haere ra : Haere koe i  te tai o
te ata, mea ake nei ahau ka haere atu."
  Kite kau mai te kai-hautu kua hinga  te
kaumatua, a, kua tu atu ko te tamaahine ki
te poroporoaki, a, ki te whakapai atu hoki i
te waahi pakarutanga o te pa, ka hamama
mai tona waha nui atu i to taua wahine.
  Ka mahara hoki ia heoi ano kua puare te
pa, kua tomo atu ratau ki roto, a, kua hinga
to iwi nei. Ka karanga  ia, "hereherea te
 wahine na ka mau mai ki ahau, a, ka tomo
  atu koutou ki roto i te pa.
    Ka rongo atu te wahine ka karanga atu ia.
  "e kore rawa ahau e whakaae ki riro ahau i
  a koe. Kei roto i ahau nga toto o toku pa-
 pa e noho ana, a, e kore rawa o koutou wae-
 wae  e takahi i nga oneone o roto i tenei pa,
 engari me piki mai rano i runga i toku tina-
 na".  Ka mutu ka tahuri te wahine nei ki
 tona papa, a, ka ui iho ia mehemea kei te
 toe ano tetahi kaha i roto i a koe, ara ake ki
 runga ki te hapai mai i to rakau ki au, kua
 maha nga tau e noho tahi ana tana, a, me
 haere tahi atu taua. Ka nui toku aroha ki
 taau rakau, engari e kore rawa au e pai ki te
 rakau a tetahi atu tangata."
   Ka rongo te kaumatua ra ka karanga ake.
 "e hine kaore rawa ahau e kaha ki te ara ake
 a, kaore tahi oku maharahara ake moku ake,
 engari kanui rawa te mamae me te pouri o
 tooku ngakau mou. I roa ai ahau e ora ana
 i tenei ao i muri i te wehenga atu o tou wha-
 ea, i mea ahau kia kite ra ano ahau, kua
 whiwhi  koe i tetahi tangata hei tiaki ia koe
 i muri i au katahi ahau ka haere. Ko tenei
 ka nui rawa te pouri o toku ngakau."
   "Kaati te korero mauria mai te wahine na
 ki ahau, ka tomo atu ki roto i te pa na, ko
 te rua tenei o aku karangatanga a, e aha
 ana koutou i roa ai?"  "Ae, ae, kokiritia,"
 Ka kokiri mai te taua nei me te hamama
 ano hoki o nga waha.
   Engari i tenei wa, koia hoki tenei te wa i
 tae atu ai a Takerangi ki te taha o te pa, a,
 i kite atu ai hoki ia i a Te Wherowhero e tu
 mai ana, a. i muri tata iho ka hinga, A, i
 tenei wa tonu ka rangona ano tetahi reo ta-
 ngata, katahi ano tona reo ka rangona ki
 konei; a, ko tona te reo i runga noa atu e
 tangi ana, i nga reo o te taua nei, "e kara-
 nga ana."  "Tu mai e hine-e-e, tu mai ko
 au tenei te haere atu nei."
   Kua kite atu a Takerangi kua tae tonu
 atu etahi o nga tangata ki te wahine ra, a,
 kua riri rawa ia, kotahi tonu te whiunga atu
i tona rakau, e rua rawa nga tangata i hinga,
 a, e rua i taia noatia atu ki te wae, waiho atu
kia taka haere ana i te pari, patu haere tonu
atu ia, a, ka tae atu ia ki te puaretanga o te
pa, ka kite ia i etahi tangata e takotokoto
ana katahi ano ka hinga, engari kaore ia i
mohio  nawai ranei i patu. Ka kite atu ia i
te wahine ra e tu mai ana, a, ka kii atu ia.
Ka hua au, tae rawa mai au kua mate koe."
  No  te mea i puta ohorere noa mai te ta-
ngata nei, ka wehi te taua nei, ka ki ratau he
atua pea tenei i tuku iho i runga i te rangi,
he tangata ano ranei, ko Takerangi pea me
tona iwi. No  te mutunga  o te titiro atu a
Takerangi ki te wahine nei, katahi ano ia ka
kite i te wahine tino atahua, ka tahuri ano
ia ki te patu tangata mana, kaore ano i roa
iho ka whati te iwi nei. Katahi a Takera-
ngi ka karanga kia huakina nga  keeti o te
pa kia puta ratau ki waho. Katahi te iwi
nei ka patua noatia iho, e whati ana hoki.
Ka kite atu a Hiria i te tana nei e whati ana,
a ka karanga ia :— "Ka whati ka wha i."

   5                 TE PUKE  KI HIKURANGI.
  Ka ui ake tona, papa :— ''Ko wai e whati
 ana?"   Ka ki atu te tamahine, "Ko te taua
  nei." A,  ka ki tona papa, "Ka  ora toku
  ngakau mo tena, engari kei te pouri tonu au
 mon."
    Ka  roa iho ka hoki mai te iwi nei, ka tu
  mai a Takerangi ki te aroaro o te Whero-
  whero me tana tamahine. Ka  titiro atu te
  kaumatua ra, ka ki atu taua tamahine ki a
  ia: "E koro, koia tenei te tangata nana nei
  tatau i wawao." Ka  ki ake tera : "Hapai-
  nga ake taka tinana ki runga, kia ata titiro
  atu au 1d a ia."
    Ka ara ake ia ki runga, ka titiro atu ia ki
  a Takerangi, katahi ka ki ake: "E  hine,
  kaore rawa ahau e kite atu he pewhea va te
  rereketanga o a korua whakapaipai, engari
  rite tonu."
    Ka  titiro atu hoki te wahine nei ki nga
  whakapaipai o Takerangi, a ka kite atu ia,
  koia ano, pera tonu me ona te ahua, a ka
 mahara  ano hoki ia, ki nga korero a te kuini
 o nga kehua ki a ia.
   Ka ki ake ano te kaumatua ra: "E mohio
  ana ahau no te Kanawa ena taonga i mua.
    a ia 9  ora ana,  engari i  riro ra aua
 taonga i tewhea o ana tamariki." a ka ui atu
 ia, "E hika ko wai koe?"
   Ka  ki atu tera, "Ko to mokai ahau ko
 Takerangi"
    Ka hinga te kaumatua nei ki raro, a ka ki
 ake, kanui rawa tona ngenge, e pirangi ana
 ia ki te moe, a ka ki ake ano ia : "E hine,
 ka moe ahau i te moe reka rawa, no te mea
 kua kite atu ahau ko korua ena e noho mai
 na, a ka kaha rawa atu ia i ahau ki te tiaki
 i a koe." Heoi  e kui kanui te hari o toku
 ngakau.  E noho korua,  ka waiho korua e
 ahau hei ariki mo te iwi nei.
   I muri iho i tenei wa, e 9 te 10 ranei nga
 tau, e noho ana tetahi tangata me te wahiue
 i to raua kainga. He kainga tino pai rawa
 taua kainga, kanui rawa nga whare noho-
 anga tangata me te whare runanga. Kanui
 rawa hoki nga kau me nga hoiho. Nuku
 atu i te 40 mano nga eka o taua paamu, a
 ko ia te tangata tino ora rawa o tenei wa.
   Ka ki atu te tane ki te wahine : ''E Hi,
 kei whea ta taua tamaiti a te Wherowhero ?
 Kanui tona roa e ngaro atu ana."
   Ka ki atu a Hiria: "E Take, he aha koe
e awangawanga tonu nei ki nga tamariki'?"
  Ka ki atu a Takerangi: "Kanui taku ma-
nawapa  nao taku tukunga i a ia kia haere ki
te hoehoe waka, kei  tahuri atu ratau ki te
wai."
  ''E pai ana e Take, e kore rawa ia e mate,
ko to kai-whakahaere paamu hoki ko Niko-
rima,  kei te tiaki i a ia, me etahi atu ano
hoki o tangata. Kanui rawa  hoki te wai-
marie o te Atua ki a taua, a kaore rawa he
mea o te ao nei e ngaro atu ana i a taua. A
tenei te haere nei."
  Ka tata mai te tamaiti, ka karanga mai:
"Haro dad."  I haere matau ki te moutere
ra, na i whakaaturia mai e Niko te "place" i
a atu ai ia ki runga ki taua moutere i roto i
te peeke, e ki ana ia nau ia i whawhao ki
                                                                                                                    s
  roto i te peeke, a, na o tuakana ia i maka
  atu ki te wai. a, no tona rongonga ake i te wai
  e rere mai ana i te puare o te peeke, katahi
  ka purua o ia ki tana potae.  Ka tere ia, a,
  ka pae atu ia ki taua moutere; no tona ro-
  ngonga kua eke ia, katahi ia ka mau ki tana
  naihi ka tapihia te peeke, yes dad. ka ora
  nei ia. He tika e taku father, i mate oku
  uncle ki roto i nga peeke i reira; e ki ana ho-
  ki a Nikorima i mate raua ki reira, ka ki atu
  ano, ki whea was i a koe when aka uncle
  was mate ki te wai?
    Kati to korero e taku tamaiti pai, kei au
  nga mea  pai katoa o te ao nei, a ka nui ra-
  wa te hari o toku ngakau mo era mea katoa,
  engari heoi nano te pango i roto i toka nga-
  kau, ka nui rawa toku aroha ki a raua, a,
  noku ano poa te he i mate ai, haere ki to
  whaea kei rowhare.   "Aororaiti father: e-
  ngari to ahua e tangi ana koe, ne aha te
  matter?"
     Ka oma atu te tamaiti nei, kahou atu ki
  rowhare, ki karanga atu ia:haro mother,
  kua hoki mai ahau" ka tae atu ki a ia ka
  awhi ki a ia, ka ki atu:"ka nai rawa taku
  aroha ki a korua i tenei ra, he ahara i penei
  ai ia? a, i kite atu au e tangi ana a paoa.
    Heoi ano ka muta nga korero mo te Ka-
  nawa me nga kehua, engari te ingoa tika o
  Ta kerangi ko te Wherowhero, i muri iho
  whakaturia ana ko ia te Kiingi Maori tuatahi
  o Nui Tireni, a, ko ana tuakana i mate atu
  ra ki te wai, kei te hao tonu i te inanga.
 Mehemea  ka haere atu te tangata i naianei,
 i nga ata kohu, ka kitea atu raua e hao hae-
 re ana i roto i te wai, ki a raua peeke.
         "Te Puke Ki Hikurangi."

       Kupu Tautoko.
    Ki te Etita e hoa tena koe, koutou ra. ko  o
 tamariki, me to Komiti.
   He tautoko i te taonga i waiho iho ai e te
 hunga mate, hei manaaki, hei tukino ranei.
   E hoa kaore aku kupu i maha,  ahakoa
 kotahi te kupu kaati noa; taku tautoko mo
 nga kupu o te hui topu i Rotorua.
   Tuatahi mo te Puuru Reiti, kia whaka-
 mamatia i runga i nga iwi me nga hapu, a,
 me kore rawa atu ki nga whenua Papatipu.
 . Tuarua mo nga mema, kia whakanekehia.
 ake e te Kawanatanga, e tautoko ana ahau
 i enei kupu e rua, me te ora ake o te ngakau,
 ina ia penei tona otinga. Ahakoa whakaae-
 tia mai, kaore ranei, i te mea kai te mohio
 tatau, kai te haere mai te wa e pooti ai i o ta-
 tau mema.  Kaati kimikimi marire te nga-
 kau, me te titiro ano te konohi. Taaku ake
 kimikimi, me whakaingoa kia maha tonu
 nga mema,  nae taku tirotiro ano hei te ta-
 ngata kaore ona whenua i te noho mate,ara,
kei te pai katoa o ona ake oneone. Kia wa-
tea ai ia ki nga pikaunga a te iwi me nga
hapu e hoatu ana hei mauranga maana. Te-
tahi me  titiro tatau ki te tangata kaha ki te
awhina i te iwi, ahakoa ehara nei ia i te me-
ma, a, me titiro ano hoki e tatau te tangata,
e whakapau nui ana i tona oranga mo te iwi,
me nga hapu, me nga ope haere hoki. No-
  te mea tera noa atu e kitea e tatau aua tu ta-
  ngata, ahakoa ko whea te iwi, te hapu ranei
  no reira, tana tangata, koi ra hei tangata ma
  tatau. Tetahi kupu aku e hoa ma, kaua ta-
  tau hei pooti whainga,  notemea he  iwi
  nuinui koutou i te Tai rawhiti huri noa ki
  tera tai, otira me penei ki taka mahara te
  tirotiro, me te hurihuri marire, "ka tatu ra
  katoa" katahi ka tuku atu ai. Ina hoki, ka
 whia  i a nei nga tau e pooti ana tatau ki nga-
 rangatira anake, o ia hapu e ia hapu, na, kai
  te aue tonu tataa i naianei a. ka meinga te me-
  ma kotahi, kia toru taa ka pooti ano he me-
 ma hoa. kaore he whakahe a nga mema nei
 mo  tataa, notemea na tatau hoki ratau  i
 whakatu, a, na tatau ano nga mea  hou i
 whakaea atu.  Na, mehemea ko ratau toko-
 wha me tapiri atu te tokorua, pai tonu, me
 tuka pono mai ma Rongokako nei. Ko te
 waahi marire tenei, kaore ona mema o mua
 iho, taenoa mai ki naianei. E hoa ma koi
 pouri mai o koutou ngakau, ki nga waahi
 taimaha o aku kupu.
   Kaati nei aku kupu mo tenei, hei whaka-
 oraora ake i nga mea e koropiko ana. Heoi
 ano na to koutou hoa.
               H. L. R. Kiingi.

        PANUITANGA.
       Ki nga wahine tapihi harakeke.
   Ko te kainga o aku taane kei te Nama 16
 13 o Papawai, ko nga harakeke o runga o
 taua waihi, he mea ata rahui marie, ahakoa
 hokona  katoatia nga harakeke o etahi poraka
 o taua waahi, ko te rahui nei kaore i pa he
 naihi a te Pakeha, i rongo korero noa ahau
 kei te mahia nga harakeke o taua waahi, ko-
 tahi au ka haere ki  te titiro. Ko te moa
 tuatahi i kitea e au, ko te tiniha harakeke e
 takoto ana, kua, maroke noa atu,  ka ahu
 atu an ki nga putake harakeke, ka kite au i
 tenei tu tapahi harakeke, poro tonu ai i nga
 kamatamata o nga harakeke, ka waiho ano
 te waahi nui kia tu ana, tenei mahi me mu-
 tu, me mutu hoki te haere ki reira mahi ha-
 rakeke ai, koi hamenetia te tangata haere
 pokanoa ki tana waahi mahi harakeke ai.
          Horiana Takana Kiingi.
  HE  TOHU    NO  TE  AROHA.
   Ki te Etita o te "Puke," tena koutou nga
 kai whakahaere o to tatau taonga kia ora
 koutou.
   Haere e hoa e Tiemi Roohi ki te kainga o
 tipuna, kai kona o tipuna me o matua e no-
 ho ana mai, notemea no koutou tonu ko ou
 matua tena kainga ka haere nei koe, kaati e
hoa ko oku matua, tipuna, heke ai ratau ki
 te kopu o te whenua, kaati kaia koutou koou
inatua, haere ora tonu ai ki runga ki aitua.
otira ka rite tenei ki te marama, ngaro atu
ana a puta ana mai, e hoa haere ra e Tiemi
Roohi i runga i ta tou ringa i mahi ai, kaati
e pai ana ka tere tou kite atu i o tipuna e
noho mahana  ana i te kainga, kaati ko au
kai te he ki te whai noa atu i te aroha, kai
te haere tika tonu ia koe ki te kainga.
              Takana Kiingi.

   6                 TE PUKE  KI HIKURANGI.
       Hui Tangihanga.

    (Ko muri o nga korero o te tangihanga a
            Ngaati-kahungunu.)

   Haere mai i runga i nga kupu a Tamahau
 i kii ai i Aotea rue haere i runga i te aroha.
 "Kei whea to boa Tunuiarangi, e koro kei
 whea ?  Taku mahara me haere mai ki ko-
 nei i runga i te aroha, a, me whangai a Nga-
 ati-kahungunu ka whakahoki atu ai. Nana
 hoki i kii i te matenga o Tamahau, he nga-
 here a Papawai a kei te mata ano a te Wai-
 rata a me mau mai a Tamahau ki konei, ko
 au tenei e kerero atu nei, kaore hoki he ta-
 ngata hei whakamaru, e kore rawa ahau e
 rata mo tenei taha, a, heoiano taku he tatari
 waiata.  "Haere mai e koro ma, e kui ma,
 haere mai, haere mai, haere mai, haeremai.
   Takahia mai aku waewae, i takahi nei ki
 roto i te riu o te Wairoa haere mai  te Ra
 Whiti, mauria mai nga mate o te Wairoa,
 tou kanohi tauhou, haere mai, tou waewae
 tapu haere mai, e kore e roa ake te korero,
 engari, heoi ano me haere mai i runga i te
 aroha  [hia hia] kia ora."

   Peni Tipona  ka poroporo aki:—"Haere,
 haere, haore. E tangi ana. tatau mo ratau
 tinana engari me tangi tatau mo a  ratau
 tikanga; mehemea e ngau ana etahi ki te
 tinana, a, me waiho era, engari ko nga mea
 pai anake mo mau e tatau. Haere koutou
 nga tangata mohio o Wairarapa.
  Te Ama-o-Te-Rangi:—"Karanga mai e nga
 morehu, karanga mai.  Kati, kaore tahi aku
 kupu, engari he tu kaa ake ki te whakarite.
   A. o penei ana taku kupu—  kua  rongo
ahau  ki nga korero a to tungane, a. i aha
 hoki to ihu e takiri mai na. Heoi ano tana
 kupu," ko toku arero taku kai." Kua kai a
N'Kahungunu  i tooku arero. Tenei me ha-
 ere koutou ki Papawai poroporoaki ai.
   Tipene Apatu:—   Haere,  haere, haere, e
tooku matua   haere. E  te whare e tu nei,
whakarongo mai e Taakitimu tuarua, i hu-
rihia te riu ki runga, Taakitimu tuatahi i
hurihia te riu ki raro, a, katahi ka haere ki
te moana  haere ai, ko tenei ka hurihia te riu
ki runga. E mihi kia N'Kahungunu  tenei
hoki koutou ko nga tamariki a Tamahau.
  E  noho taupoki ake ana nga waka nei,
taupoki ake, taupoki ake. Waiata.
   Ihaia Hutana:— Haere, haere, "Waiata"
   E rere ra e Le kohu i Aorangi, a, e rere ra
e te konohi i Aorangi. I haere aitua, haere,
haere, haere. Haere i nga taonga o te Atua
i hinga ki tenei waahi: haere i runga i te
huarahi tika. He aha matau i mate  ai i
muri i a koutou? He huarahi tika etahi, he
huarahi he etahi. Kaore tatau e mohio  ki
tu huarahi ki maui, a, kaore hoki tatau e
mohio  ki te huarahi ki katau. Kati kua ri
ro  i te ringaringa kaha   o aitua, ka hi-
nga ki tera waahi, kei te mohio koutou kei
reira e noho mai ana. Ko aua haerenga he
mea whiriwhiri na te tangata, a, ko tena
 Maori, engari na te aroha i marangatia ai
 koi nei i haere ai ki a Tuhoe, ki te kawe atu
 i nga mate  ki reira, i nauri i tera koia nei,
 ko Morehu.  Ko Morehu anake te tangata,
 ahakoa kaore tatau i waiho pai, kaore hoki
 tatau i waiho kuware. Ka tika o kupu, e
 te Momokiingi; te kinaki o nga tangata roi-
 mata he kupu.
   E mau  nei, e mau nei. Ka hinga a Nepe,
 ma. nga iwi e pupuri. Ehara i te mea naku
 te kupu, engari heoi ano taku he pupuri i te
 kupu, a, ki te kore e manakitia ka mate ta-
 tau, ki te manakitia ka ora  tatau.  E rua
 ano aua reta, a. e rua ano enei reta. Kaore
 e hopohopo te ngakau ki te korero i tenei
 ra.  A, kaati no whea mai enei tangata i
 puta mai nei, he mea whakatiputipu. Heoi
 ano aku kupu, a ehara i te mea moku, enga-
 ri mo nga uri e tipu nei.
   Ahitana Nopera:—"Karanga, karanga ka-
 ranga; aitua ma haere.  E kui ma  haere;
 haere atu i nga maunga nei. E Tamahau
 haere; haere ki te whakarite i te huarahi.
 Hoatu.   Haere  whakahemoa  atu koutou
 ki te po, na ratau i karanga ake nei kia hae-
 re mai, a, tenei hoki te haere nei i runga i
 te ngakau pouri. Ehara i te mea no matau
 a Te Otene, engari no koutou. Ahakoa ma-
 te rawa ake ta koutou tamaiti ki ko, ko tona
 wairua e haere nei."     Waiata.
   Henare te Atua:—"Karanga, karanga, ka-
 ranga i nga karanga o nanahi. Karanga e
 taku tuahine, karanga, karanga. Tenei te
 haere  nei,  tenei te haere  nei."  Waiata.
 Karanga  mai  te rangatira o tenei ra. Te-
                    O                                             O
 ra nga aitua kua nehua ra."        Waiata.
 "Karanga  e  taku papa, karanga, karanga.
 Poroporoaki ki to tamaiti. He  ama we-
 hewehe na o koutou matua, ka wehea ki ko,
 ka wehea ki ko. Tenei te haere nei i ranga
i nga tatai o tenei tangata. Ka moe te ta-
ngata i te wahiue ka pata mai he tamaiti, a,
ka kiia he tangata. Karangi, karanga, ka
ranga.  Karanga e taku tuahine, karanga ki
tenei mea ki te aitua, karanga. E to tipuna
e karanga mai  nei ; kaore ra aku korero,
haere  mai ki Papawai ki te whakaheke i
te roimata. "Waiata."   "Ka mohio  koe e
taku tuahine '? Ka takoto tonu au i toku,
kei  a koe pea te whare wananga hei hu-
rihuringa i nga whakaaro: Ka takoto tonu
au i toku." Waiata.  E  taku tuahine e ka-
ranga  mai  nei, a, puta noa ki tera pito.
Kaore ahau e whakahawea ki o korero."
  Ekengarangi Hapuku:—Karangamai,  ka-
ranga mai, karanga mai. E  mihi ki nga
tai o Heretaunga, kua rite pea ki aku wha-
kaaro, ara kua  mihi tatau.  Kua  timata
mai i nanahi, a, ka rua nga ra e naihi ana 
tatau.  "Waiata."   kia ora tatau.
  Paea Niko, haere ki te po. Tera nga wa- 
ahi o era tipuna  ou.  Karanga, karanga,  i
karanga.
  Tangatake Hapuku:—"E   mihi ana, kara-
nga,  karanga, karanga."  Waiata.   Kara-
nga.  I ki mai nei koe kaore i penei te hae-
 re o  nga mea o mua   i nga mea o naia-
 nei, a e pai ana.
   Pohuka Hapuku :—Karanga mai, karanga
 mai karanga mai. Tenei te kawe mai nei i
 nga aitua, a, kua pai inaianei kua mihimihi
 nei tatau."
   Ruka :—"Karanga  mai, karanga mai, te-
 nei te haere nei. Ka nui te ora o te ngakau
 kua tae mai nei matau ki tenei marae, a, na
 te karanga, na te aroha hoki i taea mai ai
 tenei waahi."   Waiata.
   Rapihana Te Ringanohu:—"E  mihi kou-
 tou whakawairua kia koutou whakawairua.
 Ahakoa   he  tangata tiketike he tangata po-
 to ranei, kotahi tonu te huarahi, ara ko te
 mate anake.   "Waiata."   Tenei, haere atu
 koutou, a, tenei te haere nei a N'Kahungu-
 nu, i puta mai i roto i te moana, a, nae hoki
 ano tatau ki roto i to tatau waka.
   Heoi ano.  I tenei wa ka haere ahau ka
 hoki ki toku kainga, a, ka mutu te tuhituhi.
       Na te kai tuhi mo te "Puke."


     He Ngakau Koingo.
   Ki te Etita, e hoa tena koe, koutou ko to
 Komiti,  ki a ora koutou. E hoa  panuitia
 atu toku mahara, mo te hamene a te Kawa-
 na i te hunga kua mate, me te hunga kei
 te ora, ina hoki ko Tamahau Mahupuku.
 tetahi o nga kaumatua i uru ki taua nama.
 Toku mahara, i riro katoa i te Kawanatanga
 nga painga o tenei kaumatua, riro tangata,
 ina hoki nana i whakaae to mahi Hoia riro
 whenua i tukua katoatia tona paanga rahi
 o te whenua, ki te Kawanatanga i a ia, i we-
he ake nei ia tatau ko tona tinana aneke
 kaore he mea i riro i a ia, ko nga Pouaru i
mahue   ake i a ia, kaati kaore he painga o
enei Hoia ki aua Ruruhi nei, engari kei te
Kawanatanga  tonu te painga hei whakanui
i ana whakahau, enei Hoia kei te Kanatanga
e hawini ana, ki taku mahara ake kaore ki
nga Hapu  uru noi ki tenei mate, hua noa
ake ki te mahara i ho kaati he mate ki te
iwi ko te rironga o nga tamariki ki taua ma-
hi, tenei ka tere matui tona te haere, ko
nga morehu  i ora ake kei te ura nei ki te-
nama  nei, kaore e taea te utu i te moni ua-
ua i  etahi huarahi mahi ranei a te ringa.
  Notemea  ko nga marama oneone e toy
nei kua mau hoki i te Kawanatanga kaore e
taea te hoko, ka utu ai ia nei ki te aha e te
wahine e  nga kaumatua  ranei, tena titiro
tatau mehemea heaha ra he uta i na mutu
tenei hamene, notemea hoki ki toku maha-
ra kaore he kai turaki i ko atu i tenei mea i
te Kawanatanga nona nga, mea katoa o te tu-
re kora ano hoki te ariki e kore hoki te ta-
ngata e ahei ki te tapahi ano i tona kaki, i a
a e uhi nei i runga i katoa tona mana.
  Heoi nei aku kupu kia ora ano tatau.
        Na  to koutou muringa.
             H. L. R.  Kiingi.
               Papawai Purakau. 15/5/05.

TE PUKE  KI HIKURANGI.                 7

    8                  TE PUKE KI HIKURANGI.
  whakamarama  i nga ahuatanga e puta mai
  ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
  nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi me
  a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
   tenei ao.
    (5.) Ka  manaakitia e te "Puke" nga tao-
  nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
  nga hei oranga mo nga iwi, me nga hapu o
  nga motu  e rua nei, i roto i nga mahi, me
  nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
  Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
    (6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
  rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
  ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
  nga tohutohu  e pai ai te tiaki i te tinana, e
  pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
  wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
  nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
  katea.
    (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
 e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
 tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
 nga  hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
 ia, ture, me tona pai me toua kino, me nga
 mahi  e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
  ture.
   (S.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
 tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
 mahi   Kaata Paki  Kooti, ara, (Wiira-raiti),
 Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
 Teera mehe, Hanihi, me em  atu tu mahi
 katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
 ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
 hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
 tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
 hei oranga nao te tangata, (ara, e kiia ana e
 te Pakeha aua tu panui he (Advertisement,)
 he utu mo   aua tu  panui, ara, he  2/6
 hereni me te hikipene, tae ata ki ee 3/ he-
 reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
 inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
 ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
 re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
 katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
 te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
 nei.
   (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei  painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata-katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me  nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
  (10,)  Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae  katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga  Maori  o nga tipuna
iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono-i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga  katoa, tae noa mai nei kia
  tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
  mea tika ki nga mea pai, e pata mai ai he
  matauranga  kia tatau, me o tatau uri katoa.
    (11.) Ka manaakitia e te "Puke"  nga
  taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
  o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
  nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
  tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
  nga ture marena, me era atu tu korero katoa
  e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
  hia ake nei.
    (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
  taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
  1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
  ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
  kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
  nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
 tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
 titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
 tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
 te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
 pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
 muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
 nga mahi  kino i mahia e ia i roto i te tau
 tawhito.  Mur; iho katahi ka titiro whaka-
 mua  te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
 mo  te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
 tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
 re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
 nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
 roa e haerea nei e tatau.
   No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
 hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
 ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
 nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
 puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
 pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
   No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
 unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
me  nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
  Kia kaha hold te whangai  i an, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai, e pai ana, he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutou makai  ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui man tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
                Kia ora tataa katoa.
        "Te Puke Ki Hikurangi."

WHAKAMARAMAl NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."

  Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- 
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu 1
ai te Whakapono ae Amene.             (
    E  nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
  iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
  i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
  marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
  mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
                 TURE  1.
    E wha putanga o te "Poke" i te marama,
  ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
  marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
  5/ hereni.
                 TURE 2.
    Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
  me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
  ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
  tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
  tikanga.
                 TUBE 8.
   Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
 ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
 i nga  moni  Oota  Poutapeta, (ara Postal
 Note or Post Office Order ranei) me tuku
 mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
 mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
                TUKE  4.
   Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
 "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
 pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
 takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
 tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
 iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
 e tae mai be whakaatu mana.
                TURE o.
   E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
 "Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
 kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku .
 mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
 tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
 tukua mai.     TUBE 6.
  Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
"Puke."      ' TURE  7.
   Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero  whakakino  ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
               TUBE 8.
  Ko  te tangata  kui whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako  katoa, tae noa; ki era, atu takiwa o ru- .
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
               TURE 9.
  Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
     "O Te Puke  Ki Hikurangi."
               Box 20.
         Greytown   Wairarapa.

  Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ri te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.


 Printed and Published  For the Proprietors
by T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.