TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 14, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z.  Hune 20, 1905.  (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI.
             
                  [PUTEA]
              
          

           
TE HAAHI O INGARANGI.

  Me ahu atu ta matau whakamarama, mo
te timatanga mai o te Haahi o Ingarangi,
ahakoa e kore e tino marama rawa ki nga
 kai titiro pepa tenei tuhituhi, e taea hoki te
pewhea, i runga ano hoki i te ahua uaua o
tenei putake ka tuhia iho nei, ara:—Kaore i
 mohiotia te tangata tuatahi na ana i kau-
whau  te Rongo Pai ki Ingarangi, engari e
 kiia ana e etahi o nga kaumatua o mua, i
tae ano a Paora ki reira; i muri mai o tona
haerenga   tuatahi ki Roma.  Otira kaore
tenei i mohiotia,  heoi ano ko te kii noa a
Keremeneta Pihopa o Roma, i ta ana puka-
puka  ki te Haahi o Koriniti, i tae a Paora ki
te mutunga mai o te whenua, i te taha wha-
katehauauru; kotahi rawa te mea i tino ma-
rama, ko te taenga hohorotanga o te Rongo
Pai ki reira, i te takiwa ranei i nga Apotoro
i muri tata iho ranei.
   Tera ano tetahi rangatira o tetahi waahi
o Ingarangi, ko  Karatako  (Caradoc) tona
ingoa, i whawhai ki nga taua o Roma, i te
wa ia Karauria Hiha A.D. 43; a, riro herehe-
re ana ia ki Roma. Ko tona papa ko Para-
na (Bran) i puritia ia ki Roma e whitu nga
tau, he mea nona ki tona tama kia Karatako,
kei whawhai ano ki nga tangata o Roma; e
kiia ana i tahuri mai tana Kaumatua ki
te Whakapono o Teke (Tex) a no tona hoki-
nga ki Ingarangi, ka whakakona e ia tona
iwi ki nga tikanga o te Whakapono.
  Tera ano  tetahi wahine e whakahuatia
nei e Paora te ingoa (ia 2 Timoti IV—21) ko
Karauria te wahine a Purena, he tamahine
taua wahine na tetahi Kiingi o Ingarangi,
i whakahoa taua Kiingi ki nga tangata o Ro-
ma, koia i marenatia ai taua tamahine ki
tetahi o nga rangatira o Roma kia Purena.
  He wahine whakapono  tenei, he wahine
rangatira hoki, kua puta ano tona aroha ki
tona iwi ake, kia whakaakona ki te Rongo
pai o Teke.
  I te tau 200 A.D; ka puta tetahi kupu a
Tereturianu, e kii ana; ko nga waahi o Pi-
ritana (Britain) kihei nei i taea e nga taua a
Roma, kua riro katoa ia Teke. Heoi kua
nui haere te Haahi ki reira i taua wa, ina
hoki, kua pahure ke atu ki ko noa atu o nga
waahi i taea e nga taua a Roma.
  I te wa o te tukinotanga e Tiokeretianu i
te tau 303—4: kua nui haere te Haahi  ki
 Ingarangi, Tetahi tangata i whakamatea ki
 reira i taua wa, ko Arapana (Alban) tona
 ingoa, ko tona kainga ko Werurama (Veru-
 hu) he hoia taua tangata, otira i te mea e
 whaia ana nga tangata o te Haahi e te hoa-
 riri, ka rere tetahi o ratau he  Piriti,  ki te
 whare o Arapana huna ai i a ia, te taenga
 atu o nga kai whai ki reira, ka mea atu a
 Arapana  ki  a whakaorangia  taua  Piriti,
 heoi katahi ia ka mau ki tona kakahu huru-
 huru, ka kakahuria iho e ia ki waho puta
 tonu atu ia ki waho, ka mahue ko te Piri-
 ti nei ki roto i te whare. Tona putanga atu
 ki waho, Ka hopukia ia e nga kai whai, ka
 kawea ki te aroaro o te kai whakawa, ka
 whakahaua ia kia anga ki te tabu whakahere
 ki nga atua maori, no tona korenga e wha-
 kaae, ka kiia ia kia patua, e, patua tonuta-
 nga iho ia. E mau tonu nei tona ingoa ki
 te waahi i patua ai ia, ara, e kiia ana  te
 ingoa o taua waahi ko "St. Albans,'" i muri
 iho ka hangaia he whare Karakia ki reira,
 hei whakamau maharatanga mona.
   No muri mai o tenei, ara no te tau 314
 A.D; ka  karangatia e  Konotataina (Con-
 stantine) tetahi Hinota Pihopa kia huihui ki
 Aare (Aries) i te taha tonga o Karia (Gallia)
 e takoto nei ano nga tuhituhinga o taua Hi-
nota, me te mau ano o nga ingoa o nga Pi-
hopa  i tae ki reira. Tokotoru nga Pihopa o
Ingarangi i tae ki tana Hinota. No Rana-
na  tetahi, no looka (York) tetahi, no Kere-
 rona (Caerleon) tetahi, a, kotahi  te Piriti,
 kotahi hoki te Rikona.
   E kiia ana no Piritana etahi o nga Pihopa
 i tae ki te Hinota o Naihia i te tau 325 A.D
   Otira kihei  i takoto toitu nga tuhituhi,
koia i kore ai e ahei te whakapumau i tena
kii.  Engari te Hinota i huihui ki Tarakia
 (Sardica) i Thrace i te tau 347 A.D.  Me
tetahi ano i huihui ki Arimenamu (Arimi-
num)  i Itari, i te tau 360 A.D. I tenei Hi-
nota e hoatu moni ana te Kiingi ki nga Piho-
pa o tawhiti, hei whakaea i nga moni i pau
i te roa o te huarahi. Ko te nuinga o nga
Pihopa o Piritana (Britain) kihei i whakaae
ki te tango i taua mom, torutoru noa iho nei
nga mea i whakaae ki te tango i taua moni,
he rawa-kore hoki no ratau. Na  tenei ko-
rero i mohiotia ai, kua tokomaha noa atu
nga Pihopa o Piritana i taua wa.
  I muri  mai o te  tau 400 A.D; kua hoki
iho te kaha o Roma, i te mea e whakaekea
tonutia ana e nga iwi o waho. No te tau
410  A.D: Ka  whakarerea . a Piritana e
Hororiu Kiingi o Roma, whakahokia ana e
ia ki Roma nga kai-whakahaere o te Kawa-
natanga o taua motu, me nga hoia 20,000
mano, e tiaki tonu ra i reira i mua. Katahi
ka whakaekea mai etahi o nga iwi o te tua-
whenua :  No te tau 429 A.D ; i timata ai
te whakawhiti o nga Hakona  (Sexons) ki
Piritana, me te whawhai haere ki te tangata
 whenua, me te tango hoki i te whenua mo
 ratau. He maha nga iwi o nga  Hakona.
 kihei i huihuia ki roto i te Kiingitanga, heoi
 haere ana he iwi, tango ana i tana waahi o
 te whenua i hiahia ai, me te patu, me te pei
 haere i te tangata whenua, a, riro katoa ia
 ratau te nuinga o te whenua; ko te taha a-
 nake ki te Hanauru o Ingarangi me te pito
 hoki ki te Raki (ara ki Kotarani) nga waahi
 Kihei i riro ia ratau. Ka ara ake i konei e
 whitu nga Kiingitanga, ko o ratau na Kara-
 kia, ko te karakia ano o o ratau tipuna, ki-
 hei hoki ratau i aro mai ki te karakia o te
 iwi e peipei nei, e patupatua nei hoki e ra-
 tau, ara, he tamariki atahua, e rue ana te
 pai o te ahua ki to te Anahera (Angel.)
   Otira ko te tangata tuatahi na ana te wha-
 kaaro kia kauhautia te Rongo  Pai ki nga,
 Hakona (Sexons) i Ingarangi, ko Kerekoriu
 (Gregory). I tipu ake ai  taua whakaaro
 ona, no te takiwa kaore ano ia kia tu hei Pi-
 hopa, engari he Atirikona ia no te Haahi o
 Roma ; e kiia ana he kitenga nona i etahi
 tamariki i Roma, e hokona ana hei pononga,
 ka uia e ia to ratau whenua, tona rongonga
 ko Ingarangi; he whenua hoki tera e noho
 kuare ana ki te Rongo Pai o Teke. Katahi
 ia ka hiahia tonu  i reira, ki te haere ki te
 kauhau i te Rongo Pai ki taua whenua, pu-
 puri noa ona hoa, kihei rawa ia. i pai, katahi
 ratau ka anga atu ki te Pihopa, ma ana ia e
 pupuri ; na te kupu rawa a te Pihopa i wha-
 kaae ai ia ki te noho.
   No te matenga o te Pihopa, ka whiriwhi-
 ria i muri iho, ko Kerekoriu hei whakaapi
 mo tona tuunga, kaati tona tuunga hei Pi-
hopa, katahi ano ka mana tona hiahia ki te
 kauhau i te Rongo Pai ki nga takiwa o Inga-
rangi.  Tonoa ana e ia ko Akutini (Augus-
 tine) hei timuaki, no tetahi whare Monaki i
Roma, e wha tekau hoki ona hoa, be Monaki
ano no taua whare.  I hoatu ano hoki e ia
he pukapuka, nae era atu mea hei mauranga
ma  ratau, mo ta ratau mahi nui ina tae ki
Ingarangi, me etahi pukapuka ano ki nga
Pihopa, me  nga Kiingi o Karia  (Gallia or
France)  kia manaakitia haeretia ai ratau, to
ratau haerenga, kihei i tika atu ki te whe-
nua i mauna mai nei i reira nga tamariki, i
kitea ra e Kerekoriu i Roma, no te pito hoki
aua  tamariki ki te Hauraro, engari i tirohia
he waahi pai hei unga atu mo ratau ko Ke-
neti (Kent) i te pito whakatetonga. Te Kii-
ngi  o Keneti  i taua wa,  ko  Eterepaata
(Athelbert) ko tona wahine he Karaitiana ;
he tamahine hoki na te Kiingi o Parihi, ko
tona ingoa ko Peata (Bertha). I tukua ai e
tona papa  hei wahine ma  Eterepaata, he
whakaaetanga  na ana kia mau tonu taua
wahine ki te Haahi Karaitiana, kia kaua ho-
ki e peehia e te tangata whenua. Te taenga
o taua wahine  ki Keneti, ka  hangaia, ka
whakapaia hoki e te Kiingi tetahi o nga wha-

   2                 TE PUKE  KI HIKURANGI.
 re Karakia o mua, hei whare Karakia mona ;
 a e tu tonu mai nei ano taua whare Karakia
 i Kanatipere (Canterbury) ko tona ingoa ko
 "St. Martins." Heoi  te rongonga o taua
 Kiingi i te Rongo Pai, katahi ka ahua rata
 nuu : na konei a Akutini i tika ai ki reira, i
 timata ai hoki ta ana mahi.
   No te 7 o nga ra o Akuhata o te tau 596
 A.D ; i u ai a Akutini ratau ko ona hoa ki
 Keneti, whakaaetia ana. e te Kiingi he noha-
 nga mo ratau ki Kanatipere.
   I muri iho ka Whakapono  te Kiingi, ki
 Iriiria hoki, ka whakaae hoki te nuinga o
 tona iwi ki te Rongo Pai, kihei i roa, ka
 hoki a Akutini ki Karia, kia whakapakia ia
 e nga Pihopa o reira hei Pihopa mo Inga-
 rangi : na te Pihopa ia o Aare i whakapa.
 I tae ano etahi o nga hoa o Akutini ki etahi
 o era atu Kiingitanga o nga Hakona, me to
 whakarongo ano etahi o nga tangata o reira
 ki ta ratau whakaako; he tokomaha hoki o
 ratau i Iriiria. Otira i muri  mai katahi ka
 hoki katoa- ano taua hunga ki o ratau Kara-
 kia o uma. Heoi ano to iwi i mau tonu, ko
 nga tangata o Keneti. Ko te tau 635 A.D;
 ka hiahia a Pirimiha (Brinus) ki tenei mahi
 a, tonoa ana ia e te Pihopa o Roma, ara e
 Hororiu,  kia haere ki te takutai o te taha
 tonga o Ingarangi ki Weheke (Wessex) na
ana i Whakapono ai te Kiingi me tona iwi
 katoa, a, noho tonu iho ia hei Pihopa me
tana waahi.
   No te tau 605 ka mato a Akutini, otira
i a ia ano e ora ana, ka puta tona whakaaro
kia korero ia ki nga Pihopa o te Haahi  o
mua e noho ra i Weera (Wales) kia whaka-
kotahitia he tikanga mo  te Haahi  katoa  i
Ingarangi, toko-whitu nga Pihopa  i tae ki
 taua korero; e toru nga kupu a Akutini, i
kiia e ia kia whakaaetia e ratau, ara:—-
   (1.) Ko  ta ratau Ture  e kitea ai, ko te
whea Ratapu te ra o te Aranga, kia whaka-
rerea, kia mauna ko to Reina.
   (2.) Kia mahi tahi ratau me ia hoki ki
te kauwhau i te Ronga Pai ki nga Hakona.
   (8.) Ko  nga. tikanga mo  te  Iriiri, me
whakarite ki o Roma.
  Heoi kihei enei mea i whakaaetia e ratau.
o kiia ana he ahua whakakake nona ki ta
ratau titiro.  otira tera ke ano  pea  tetahi
putake  he tupato no ratau ki te Pihopa o
Roma, kai totoro mai ana tikanga ki runga
ki a ratau ; ina hoki, e kore ratau e whakaae
kia Akutini, hei timuaki mo ratau.
  Tera ano etahi tangata ngakau nui ki te
kawe i te Rongo Pai ki nga waahi e noho
kuare ana, he Monaki no tetahi motu iti, i
te taha ki te Hauauru o Kotarani, ko Iona
te ingoa, i ahu mai enei i mua i Airana
(Ireland) ko te putake tenei.  Tera  tetahi
tai tamariki no Kotarani ko Peteriki te ingoa,
1:0 te tau 390 A.D; ia i whanau ai, i riro
herehere ia i nga tangata o Airana, i te mea
ka 16 ano ona tau ; i tona oranga mai i reira
i muri mai o nga tau e 7, ka haere ia ki
Karia (Gallia) kura ai, a, i te taenga o ona
tau ki te 40, ka hoki ia ki Airana;  ki te
kawe i to Rongo Pai ki te iwi i whakama-
 hia ra ia, a, Whakapono iho i a ia nga ta-
 ngata o tera whenua. No  te tau 465 A.D ;
 ia i mate ai. No taua iwi i Whakapono ra
 i a Pateriki, tetahi tangata ko Koramapa
 (Columba) te ingoa, a, na ana i timata te
 mahi tuatahi ki lona i te tau 563 A.D. No
 te tau 633 A.D ; ka tae a Owara (Oswald) hei
 Kiingi mo Notahamapiria (Northumbria) i
 te pito whakateraki o Ingarangi.  1  tona
 tai-tamarikitanga, ka peia ia i tona whenua,
 noho rawa atu ia ko Kotarani ki te iwi Ka-
 raitiana ; no tona tuunga hei  Kiingi, ka
 tikina e ia i lona he tangata hei whakaako
 i tona iwi ki te Rongo Pai, ko te ingoa o
 taua tangata ko Aitana (Aidan) inoia ana e
 taua tangata ki te Kiingi he kainga mona,
 kotetahi motu iti ko Ritawhana (Linclesfarne)
 te ingoa, e tata ana ki te tua-whenua, a, i
 tona nohoanga ki reira, ka huaina e ia he
 ingoa mo taua motu, ko te Motu Tapu (Holy
 Island) haereere ana ia i reiri, me ona hoa
 Monaki, ki te kauwhau i te Rongo Pai, ki
 nga whenua o nga Hakona. Na reira hoki
 i riro mai ai nga Kiingitanga e rima o nga
 Hakona hei Karaitiana. E  82 nga tau o te
 unga mai o Akutini ki Keneti, katahi ka
 riro katoa a Ingarangi i te Rongo Pai, ka
 mutu hoki te Karakia Maori o te iwi.
   I te mea kua uru katoa nei nga iwi o I-
ngarangi  ki te Whakapono, kaore ano  kia
whakakotahitia te Haahi; Engari he Kingita-
nga ano me tona Haahi me tona Haahi,
a, takikotahi te Pihopa o ia Kiingitanga o
o ia  Kiingatanga, e noho huihui ana hoki
to Pihopa me  ona boa Minita i te kainga
kotahi, haereere ai hoki ki te Kauhau ki nga
tini kainga, ki te mahi hoki i era atu mahi
a te Haahi i whakaakona e Aitana ratau ko
ona hoa, me te mau ano ki nga tikanga o
Kotarani o Airana. He  pera ano nga Ha-
ahi i whakaakona i mua e Akutini e Piri-
miha, e whakahoa ana hoki kia raua, a, ko
nga tikanga i rite ki o te Haahi o Roma, me
era atu Haahi hoki o Oropi, e ahua totohe
ana tetahi ki tetahi, i te mea e rereke ana
nga tikanga mo te ra o te Aranga, mo etahi
mea  atu hoki.
  No te matenga o te tuaono o nga Pihopa
o  Kanatipere, i te tau GG4 A.D ; ka puta te-
tahi whakaaro o nga Kiingi o Notahamapi-
ria o Keneti, kia whakakotahitia he tikanga
mo  nga Haahi katoa o Ingarangi, whakaae-
tia ana ta raua whakaaro e nga Pihopa, me
nga tangata hoki o te Haahi.  I  kii raua
kia tirohia tetahi tangata e paingia  ana, e
tetahi taha me tetahi taha, ka tuku atu ai ki
tetahi waahi ke ara ki Roma, ma te Piho-
pa o Roma e whakapa hei Pihopa mo Ka-
natipere, kia waiho hoki koia hei Timuaki
mo nga Haahi katoa, puta noa i Ingarangi ;
Whiriwhiria ana e raua ko Winihaata (Wig:-
hard) ara, ko tetahi o nga Minita o Kanati-
pere, tukua atu ana ki Koma, kanui te ma-
naaki a e Pihopa o Roma i a ia, otira kihei
i roa ka pangia ia, me etahi hoki o ona e te
mate uruta, mate iho ratau; te matenga o
Winihaata, ka tirohia e te Pihopa o Roma
tetahi atu tangata hoi whakakapi mona, ko
 Hateriana (Hadrian) he tangata tenei no A-
 wherika, he tangata mohio hoki ki nga ti-
 kanga o te Haahi.
   Te kianga atu kia Heteriana kihei rawa ia
 i whakaae, ka tohe tonu ano te Pihopa o
 Roma  kia Heteriana a, na tenei i whakaatu
 kia ia, tetahi tangata he kaumatua, ka 66
 ona tau, ko Teotoa (Theodore) te ingoa,
 whanau  ia ki Tarahu o Kirikia, he tangata
 pai he tangata mohio hoki, whakaaetia ana
 e te Pihopa o Roma a Teotoa hei Pihopa,
 otira ko Heteriana ano e haere ana hei hoa
 mona.
   Tetahi mahi a Teotoa i muri tata iho i to
 raua taenga ki Ingarangi, he haere ki te ti-
 rotiro haere i te Haahi puta noa te whenua
 katoa, manakohia ana hoki ia e te Haahi.
   No te tau 673 A.D ; ka karangatia e ia he
 Hinota, kia huihui ki Hatawhata (Hertford)
 i tae katoa hoki ki reira nga Pihopa, he to-
 komaha-ano nga Minita, katahi ka whakaae-
 tia e te katoa, kia kotahi ano he tikanga mo
 nga mea katoa o te Haahi, puta noa i Inga-
 rangi, kia waiho ko te Ake-Pihopa o Kanati-
 pere, ara, ko Teotoa. (Theodore) hei timuaki.
 Heoi ko te Haahi  kua  kotahi, i te mea e
 motuhake tonu ana nga Kiingitanga. I muri-
mai  i taua Hinota, ka tahuri a Teotoa, ki te
wehewehe  i nga Pihopatanga nunui, kia to-
komaha  ai he Pihopa, kia taea ai e ratau a
ratau mahi. I whakakahangia ano  e raua
ko Heteriana (Hadrian) nga kura o Ingara-
ngi, i nui haere ai te ingoa o aua kura, ki
nga waahi katoa o Oropi.
  i taua wa kotahi tonu te Porowini o  te
Haahi o Ingarangi, ko te Pihopa o Kanati-
pere te Timuaki, kua huaina hoki ia hei Ake-
Pihopa, no muri noa mai, no te tau 735 A.D;
i wehea atu ai te pito whakateraki hoi Poro-
wini ke, ka whakaritea hoki ko te Pihopa o
looka (York) hei Ake-Pihopa, ara, hei Pi-
hopa Timuaki.
  Tera ano etahi tangata whai ingoa o te
Haahi a Ingarangi, i muri mai ia Teotoa, ko
tetahi o aua tangata ko Paeta (Boeda) he ta-
ngata kakama hoki ia ki te mahi, ki te ako.
1 whakatipuria ia i tona tai-tamarikitanga
ki tetahi o nga whare Monaki, a, i te mea
ka 19 ona tau ka meinga ia hei Rikona.
  No te Whakapaanga i a ia hei Piriti i te
tan 703 A.D ; ka tohea ia e te Pihopa rana ko
te Timuaki o to whare Monaki i noho ai ia,
kia anga ia ki te tuhituhi pukapuka,  hei
whakaako i etahi. E 3O nga tau i mahi ai
ia i taua mahi, ko nga tini matauranga o te
tangata i taua wa, i riro katoa i a ia, me ta-
na tuhituhi pukapuka ano hei whakaako i
te tokomaha ki aua mea. Te pukapuka i
nui ai tona ingoa i muri mai nei, he korero
whakatepe i nga mahi a te Haahi o Ingara-
ngi, o te timatanga mai, a, tae noa mai ki
tona takiwa. No te ra o te Kakenga i te tau
735 A.D; i mate ai ia ; i te mea ka ata oti pai
i a ia te Rongo Pai a Hoani, te; whakawhiti
mai i te reo Kariki ki te reo o tona iwi ake.
  Tetahi mahi a nga tangara o Ingarangi i
tana wa, he kawe i te Ronga Pai ki nga Ta-
uiwi  o  te tua-whenua,   ko  Wiriporota

                     TE PUKE KI HIKURANGI.                 3
 (Willibrord) tetahi o enei, i eke ia ki runga
 Kaipuke, me ona hoa Minita tekau matahi,
 a, u rawa atu aua ratau ko te ngutuawa o te
 Raine (Rhine.) Te tahuritanga mai o nga
 tangata  o tera waahi ki te Rongo Pai, ka
 whakapakia ia e te Pihopa o Roma, hei Pi-
 hopa mo te waahi kua kauhautia nei e ia te
 Kongo  Pai ki reira. Te tangata ia i nui ra
 wa ata tona ingoa ko (Boniface) tonga ingoa
 tipu ko Winfrid. Na te  nui o tona mahi
 kawe haere i te Rongo Pai ki nga iwi o Tia-
 mani, i kiia ai ia ko te Apotoro o Tiamani;
 i tona whakawhititanga  tuatahi ki te tua-
 whenua,  no te tau 716 A. D ; otira kihei i
 roa kua peia mai ia me ona hoa, be kore no
 te tangata whenua e pai ki te whakarongo ki
 ta ratau whakaako, heoi hoki ana ratau ka-
 toa ki Ingarangi.  No te tau 719 A. D; ka
 haere ano ia me etahi hoa ona, tika tonu atu
 ia ki Roma, kia whakapangia ia e te Pihopa
 o Koma,  ara, e Kerekoriu n (Gregory n),
 na ana nei ia i kii kia haere ki Tiamani kau-
 hau ai. No te tau 723 A. D ; ka whakapakia
 ia o te Pihopa o Roma. He karangatanga
 na ana i haere ai etahi atu tangata o Ingara-
 ngi, i uru ai ki tona mahi, no muri mai ka
 meinga ia e te Pihopa o Roma hei Pihopa,
 ara, hei timuaki mo nga Pihopa o Wiwi o
 Tiamani.  Otira no tona kaumatuatanga,
 ka hoki ano ia ki te kauhau i te Rongo Pai
 ki nga Tauiwi e noho kuare tonu ana. E
 mahi ana ia i ienei mahi, kua oti etahi ta-
 ngata te Iriiri, kua rite ano hoki te ra mo to
 ratau whakaunga, ka rokohanga ratau e te
 taua a etahi o nga Tauiwi, patua iho ia, me
ona hoa, me  ona Akonga hoki i te tau 755
 A. D. Ka mutu te waahi tuatahi.
         "Te Puke Ki Hikurangi."

   Whakatu Toa Taonga.
                Wharepu.
  Ki te Etita tena koe me o hoa mahi, me
nga kai pupuri i to tatau taonga ia te "Puke,"
te oha a to koutou matua, a to koutou tipuna
kia ora koutou i roto i te aroha.
  Tukua  atu ena kupu kia te "Puke," hei
whakaatu ki nga tangata o te Awaiti, taane, me
nga wahine hoki, i nga take e whai ako nei:—
  Kia ata whokaarotia e ratau enei take, ko
enei  take,  he take i paahitia i roto i  to
tatau hui, i te Parapara kua hori ake nei.
   I paahitia i roto i taua hui, kia tu tetahi
toa hokohoko taonga, a, paahitia ana taua
take, ko tenei take i whakahaerea hei painga
mo nga tangata o roto i te rohe o te Awaiti,
puta atu ki nga tangata o waho atu o tenei
rohe.  Ko te kohikohi a te tangata mo taua
toa, koia tenei he pauna, kotahi te kohi, a,
kapi noa te rima pauna, ka kiia i kona kaa
kapi tona hea i taua rima pauna.
  Na  kei te tangata te whakaaro kia kohi to-
nu ia i tetahi atu rima pauna, e pai ana, kite
taea te kohi e te tangata te rima pauna tua-
rua e te tangata, kua rua ona puru hea, ka
pena haere tonu te kohi a tae noa ki te rima
tekau pauna, ka mutu mai nga hea e tika a-
na kia kohi te tangata kotahi, te wahine, te
, tamaiti kua tae nei ona tau ki te tekau ma-
  rima.  Kei te tangata ano te whakaaro kia
  mutu i te rima pauna tuatahi pai tonu, i te
  rima pauna tuarua pai tonu, ite tuatoru ra-
  nei o nga rima pauna pai tonu, engari e kore
  e whakaaetia kia mutu i te kotahi pauna i
  te rua i te toru i te wha pauna ranei, engari te
  rima pauna.
    Ko nga tangata o te komiti kua oti te po-
   oti koia tenei.
    Arama Tinirau. Te Kawau.  Tangaroa.
  Nopera.  Ngarangi Whakaputaia.   Mareata
  Tairei. Hone  Warena.  H.  T. Whatahoro.
    Tokowhitu aua mema, ko te kohi ma te
  mema  kotahi i naianei tonu, e rima pauna
  ma te mea kotahi o aua mema, i te mea he
  mema  ratau koia i kiia ai kia kohi ratau i te
  rima pauna i te tau tuatahi tonu, haunga a mu-
  ri atu kei te mema tona whakaaro o tana ko-
  hi i tera wa,
    Na  ko nga ture o tenei toa kua oti te paa-
  hi e te komoti, e te iwi hoki i iaua hui
  kua kiia ake nei, kua marama katoa tera.
    Ko te whare toa ka tu ki Wharepu, waahi
  o te Awaiti nei, ko tenei toa ka  kiia tona
  ingoa, ko te toa ropu tangata hokohoko tao-
  nga o te Awaiti.
    Ko  taua toa i kiia ake nei, kei te tahi o
  nga ra o Hune nei oti ai te mahi a te Ka-
  mura, ka oti te whare, me nga ruuma tako-
  toranga taonga katoa he nui te pai o taua
  toa katoa, e toe ana ko te whata tuunga ta-
 onga  te mahi e te kamura, 16 putu te roa
  12 putu te whanui, e 6 putu te tiketike o nga
  pakitara o te whata nei.
    Na, kei te tahi o nga ra o Hanuere tau
  1906, whakatuwheratia ai taua toa e kiia
  ake nei.
    Na, e nga tangata o te Awaiti, tena ra kia
 kakama mai ra ki te kohi mai i nga moni,
  hei tango hea mo koutou, kia uru ai koutou
  ki tenei taonga nui, e kiia ake nei.
    Na, he whakaatu tena kia koutou, ki te
  kore koutou e ngahau mai ki te kohi, a, pau
 noa   enei  marama    kotahi tekau,  ti-
 mata mai ia Maehe tae atu kia Tihema o te-
 nei tau, ka mutu te mana o tenei whaka-
 haere, ka riro taua toa i te Pakeha, ka kore
 te mana Maori i tena wa.
   No  konei e te iwi, kia kaha te whakaaro ki
 te kohikohi mai. koi riro to tatau tika i te
 Pakeha, a, ka waiho hei mea patu ia tatau
 taua toa, ina natua tatau.
   Heoi te whakaatu a te komiti i naianei
 kia koutou.
                H. T. Whatahoro.

         Tupapaku
                 Matatera.
   Ki te Etita o te "Puke".  E hoa  tena
 koe, nae o hoa whakahare i to tatau taonga,
 ara i te taonga a o tatau Tipuna kua wehea
 atu ra ki te po, ia te ."Puke." Kia ora to-
 nu koutou katoa i kona:—E hoa tukua atu
 enei kupu ruarua e whai ake nei. E hoa
 tenei tetahi mate ohorere i pa mai ki tetahi
 wahine ko Hera te Tanu tona ingoa, ka 70
 ona tau nuku  atu ranei, ka hui hoki ana ta-
 mariki me ona uri mokopuna, me nga  uri
 hold a ona mokopuna, i te paanga mai o
 tona mate, kaore i mohiotia ko te mate i te
  awatea o te taite i te 8 o nga ra o hune 1905,
 ka noho ko raua anake ko tana taane Pa-
  keha i te whare, katahi ka tonoa tana taane
  ki te patu heihei ma ana, mo tona tina i
  taua ra,e hipa atu ana te taane, e mate ana
 i taua wa ano, ka tae atu taana hunaonga a
  te Waru Tamatea,  titiro atu ai ki te toa o te
 whare  e takoto ana te kuia nei, ka penei kai
 te moe, no te haerenga atu kia tata, katahi
 ka karanga atu e kui e kui kaore i o mai kua mo-
 hio kua mate, katahi ka hamama ki te auare
 haere i waenga paamu, pena i tetahi tangata
 porangi, i a ia e auare ana, ka rongo mai te
 taane a te kuia nei, katahi ka oma mai te ta-
 ane ate kuia nei, katahi ka ni mai mehe aha
 tena, kaki atu ko tau wahine kua mate kata-
 hi ka hamama te waha o te Pakeha nei ki te
 tangi ki tana wahine, pena ano me te maori
 e tangi ana, me te mau ano i te maemae,
 mau  mai hoki he rau whiro ki nga ringa o
 te Pakeha nei, kapo mai hoki nga ringa, i te
 taima i whakaeke ai nga tangihanga, ko to-
 na ahua tonu tera o taua Pakeha, tae noa ki
 ki te wa i nehua ai te tupapaku, he nui hoki
 nga iwi i tae mai ki te tangi, kia ora koe H
 te Etita, me ou hoa i kona na to koutou hoa
         Na  Pera. T. Tamatea.

 Whakapuaki i oku whakaaro.
              Taumarunui.
   Ki te Etita o te ''Puke Ki Hikurangi" e
 hoa tena koe me to komiti, te whakahaere
 mai na i te taonga o te hunga mate, i waiho
 ake nei hei taonga mo tatau mo te hunga-
 ora, kia ora koutou i tenei tau hou o to tataa
 Ariki 1905.
   E hoa utaina atu enei kupu ruarua ki ru-
 nga i ta tatau manu ia te "Puke Ki Hiku-
 rangi," hei hari atu ki nga Marae o te Tai-
 hauauru, hei matakitaki iho ma  nga iwi,
 ma nga hapu e noho mai na, kaati ka wha-
 kaatu ake ahau i oku whakaaro mo runga i
 te take e pepehatia nei e te motu  nei. ara,
 o te mema, taku mahara mo te karanga a ta-
 ku Iramutu a te Weraroa Kiingi, e mea noi
 kia pootitia atu ia hei mema mo tenei tau e
 tu mai nei. Kore rawa toku ngakau i  te
 mahara ka taea e koe nga tai manatanaga te
 hari, notemea ko nga tangata kaha i kite ai
 ahau, i rongo ai hoki, ko Hoone Heke, ko Wi
Pere, ko Henare Kaihau, ko Mahuta enei ta-
ngata he kaha he tupato, be mohio ki nga
tikanga Maori, me nga tikanga Pakeha hoki,
i tenei wa kua kite ahau kua eke nga Reiti
me nga taake ki runga ki nga whenua Mao-
 ri katoa.
  No reira e hoa ma, e noho mai nei i nga
Marae o Aotearoa, ko te tuarua o aku maha-
ra mo tenei take, titiro atu ki nga mema o
te Pakeha he nui rawa, e kore ai e puta te
kaha me te tupato me te tika i te mema Ma-
ori, e kii nei ma ana ka taea ai nga tai ma-
hatanga ; runga i nga whenua Maori me o

   4               TE PUKE KI HIKURANGI
 ratau taonga, ko te tuatoru ko te kaha o te
 Kawanatanga ki te whakapiki haere i nga
 mema  ki te moni, kia huri ai ki runga ki
 ana putake, no reira taku whakaaro me wai-
 ho i runga i te whakarongo me te hiahia o
 nga iwi me nga hapu, ki te rekareka o nga
 kauhau a ia tangata, a ia tangata e wkakai-
 ngoa ana i a ia hei Mema, no reira e Wera
 mo to kupu e kii nei, hei te tangata tika hei
 te tangata kore hara ki ona hapu, ki ona iwi
 te tangata tena hei pooti kia tu hei Mema
 mo te Tai-hauauru, ko ahau kaore rawa e
 kitea be koha moku ki o taua iwi, ki o taua
 hapu, ka whakaae ranei koe kia whakaingoa
 ahau hei mema mo tatau, taku mahara e ko-
 re koe e whakaae mai, tera koe e penei mai ko
 koe to taua mea mohio, ka kii ahau ko au to
 taua mea mohio notemea he tamariki koe.
 he kaumatua ahau e tata ana ki te ono te-
 kau aku tau inaianei, no reira kaua e kainga
 weraweratia te kai kei wera te waha, kaua
 e horomia marotia kei raoa. No reira i te
 kai ka ano hoki koutou i te whakaingoa ia
 koutou kia tokorua kia tokotoru ranei kaore
 he pai. tona tikanga waiho atu te taonga o
 Waikato   kia ia.
      Heoi ake na to koutou hoa aroha.
              Te Warahi  Te Whiutahi.


       He Whakautu.
                Maraenui.
   He roanga tenei no nga korero i kiia ra e
nu i tera panuitanga aku, i nga korero i tu-
kuna atu na e au ki te ' Puke," ara, mo te
kiinga ra a taku hoa a Heta, e toru ano ana
waka  i mohio ai ia. heoi, i kiia ano e au i te
whakamutunga  o taua panui aku, kei muri
he atuatanga o aua tipuna, me nga whaka-
papa o aua tipuna, kaati, me timata ake e
nu ia Kupe, e tika ana he atua a Kupe, i ka-
pi katoa tenei motu i nga tumatakuru, i nga
taraongaonga a Kupe, koia ana a Tamatea i
kiia ai e tatau he atua ano tena tipuna o ta-
tau, na tona kaha ki te tahu i nga taiepa a
Kupe, tera koia e taea e te iwi mahi puihi
nei te tahu, a. taiawhio noa te motu katoa,
heoi mo tena.
  He whakaatu noa atu tena kia rongo mai
nga hoa i te motu, i te atuatanga o enei o
tatau tipuna, ko Rongokako he atua ano,
ma  hoki ra i kiia ake ai he atua, no tona ki-
nga atu kia Pawa, be tipuna ano tenei no
tatau, ka mea a Pawa taua ka purei koai o
taua e kite wawe  i Whakaari,  i purei atu
raua i Nukutaurua, tau rawa atu te tapuwae
o Rongokako  ki Horoera Ngaati-porou, tau
rawa atu ki te Whai, kaati mo tena.
  Ko Pawa  i tika ma uta, ka piki i te Wha-
kaauranga, he maunga tenei kei uta o Moo-
tu, ka kite ia i Whakaari   e kaa ana  he
ahi i runga i taua Motu, a, taea noatia tenei
ra, i te mea  kua  kite te kehua nei a Pa-
wa i Whakaari, ka huri tona  aroaro ki te
Tonga, no reira i miia ai e ia tonga mimi,
na rere ana he awa nui noa atu, koia tonu te
ingoa o taua awa ko Waipawa, e puta ana
 tenei awa ki Turanga, heoi mo tena.
   He nui o tatau tipuna kehua, me hoki
 mai te kii aku ki e tatau tipuna o muri nei,
 kia Kahungunu he atua ano tenei tipuna o
 tatau, ko Paea i paihanatia nei e ia te wahi-
 ne a Tamatakutai, kaore e taea e te tangata
 i naianei te kii kei te tipu ano te Aruhe a
 Kahungunu i naianei, engari kua mate hae-
 re i te karaihe Pakeha te patu, he kehua ka-
 toa nga tipuna, kaati kaore e pau te tuhi iho,
 kei hoha te kai perehi me ona hoa titiro, me
 hoki ake taku kupu mo Kupe, he uri a Kupe
 kia au, me Whakapapa i konei.
  Ko  Kupe.
    " Te Haunui.
    " Popoto.
    " Ue Haia.
    " Kahukuraepa.
   " Tamangenge.
    " Kauwhataroa.
    " Awhirau.
    '• Rapa.
   '• Rongomaiwahine ia Kahungunu.
   Tenei ano tetahi Whakapapa o Kupe, aha-
 koa na te teina a Kupe na Ngake, aua atu
 ko Kupe tonu tena, me titiro i te pukapuka
tuaona a Hoone  Waiti, wharangi 194, kei
reira e whakaatu ana i te Whakapapa o Ku-
pe, me Whakapapa  i konei.
  Ko Kupe to mua.
   " Ngake to muri.
    " Tamatea Kihia.
    " Tutea.
   "  Tamaiere.
    " Rurea.
   " Tamairakei.
   " Whare  Kohu.
   " Puehu.
   " Aweawe.
   "  Maiao.
   " Rongokako.
  Kaore he ui ki enei Whakapapa            ano
na Kahungunu enei korere, me matu  noa
pea, e hoa utaina at» enei korero ki te ''Pu-
ke Ki Hikurangi."
             W. H. Waaka.

               Maraenui.
                   Mei 1, 1905.
  He  roanga no nga korero o te hui i tu ki
Maraenui,  kaati kua tukua atu tetahi pito o
nga korero o taua hui, koia tena i te pepa o
te "Puke Ki Hikurangi" o te tau  tuaono
rarangi 4, o te "Puke" ko te pito mutunga
tenei. Ki te Etita o te "Puke" tena koe me
te hunga katoa e noho tahina koutou, ki a
ora, ki a ora, heoi tena.
  Me uta ano tenei wahi o nga mahi a te
hui, koia tenei i te ata o te 21 o Maehe ka
whakairia nga kara kiingi ana maru ana tera
te pou, ka puhia hoki nga pu taina maiiti a
tuki ana tera te whenua i te haruru o aua tu
pu, ka kino te haere i taua ra i te tina ka eke
nga ropu ki te marae, ropu tuatahi ka haere
te tangata arahi mai ia ratau he kara kiingi
i tona ringa e mau haere ana.
  Ka tata mai e tu ana hoki nga kapa wa-
hine powhiri, be mea rarangi ta ratau tu e
 4 nga kapa, he taane ki muri takoto ai e 6
 nga kapa, ko nga ahua" o nga tamariki i ma-
 te nei ki te Awa o Mootu i muri i nga kapa
 taane, i te taha o te taiepa rino 16 katoa
 aua ahua, ka tata mai te ope ra, ka whaka-
 huatia te haka powhiri, koia tenei —
   Ahau-kiwi hau-weka kawea he korero kia
 whakarongo mai e te iwi nui tonu pakia, e
 te tai-whakarunga, e te tai-whakararo, ka
 pupuru tonu te huka tai moana nui aue, te
 pariha o Maraenui kia mihi mai koe kia-ta-
 kou tate taka rawa, he kohatu no Mootu
 Awa  kia kiki mai koe keia.
   Auahi ana te mahi a te wahine, e rua nga
 whakahuatanga ka mutu, ka huri ki tua i
 nga taane e takoto ra me te powhiri ano, tae
 ana nga kapa nei ki muri, ka maranga ana
 kapa e takoto ra i te whenua, ka tu te kai-
 kaea o te haka taane ka mea. Haere mai e
 te iwi haere mai ki Maraenui, ki te kainga
 i mate ai a tatau kura ki te Awa o Mootu, i
 te o o Akuhata i te tau 1900, ka rima tenei
 nga tau e mamae ana tatau, a me te peehi
tonu o te mamae i runga me te pouri, katahi
 ka rahi tona reo ki te iwi e takoto ra i raro
pouri, ka mea aua kapa ra. Potango heua
ake ki te whai ao ki te ao marama i aue.
 Ka kino te haere o te haka kua tu tenei ki
runga, ka whakahua ano te tangata kaea o
 te haka.
   Tera te tira hoiho ka makere mai i te Pari
nui nou na e te tai-whakararo, e awheawhe
kau ana o huha i aue, hare te tangi mate
aue, ka hui ki Maraenui, ki te tai e ngunguru
mai nei au au aueha, e Wi Pere nau mai
haramai, e Timi Kara nau mai haramai.
   Tera  atu te roanga o nga haka nei, ka,
mutu  nga haka ka whakawateatia, ka mara-
ma  hoki te titiro mai a te ope ki te kohatu
me nga ahua o aua tamariki i mate nei, ka
tangi hoki i muri i te. tangi he whai-korero
ki te ope, heoi tena, i penei katoa te powhiri
ki nga ope nei, i muri i te whai-korero ka
huri ki te tina, e 240 i runga i te teepu, ao
ake i te 22 o nga ra ka puta ruai he nui te
Pakeha, i taua ra ano ko aua ngahau ano, i
te mutunga o nga ngahau i tua o te tina ka
tuhera te pureti ka hui ki te marae, ka tu-
kua te moni papa-pureti.
    Na te iwi o te marae.      £67.
     " Matatua katoa.            12.
     " Horouta katoa.             67.
     " Rongo-mai-mahaki.       31.
    "  Nga Pakeha o Opotiki.     5  16.
    '• Mahutonga.                5  16.
     " Ngaitai.                     5   16.
     " Ranginui, i pohitia mai.    4.
    " Heni Tupuna.             2.
  I huia tenei nao te pureti moni hamene.
    Na te Whanau-airi, Tamepo.   o  16.
  Heoi kei muri ano nga kupu o tenei hui,
kia  ora koutou.
            W. H.  Waaka.

  Ki te Etita o te "Puke," e hoa ma tena
koutou katoa, te mahi mai-na i to tatau tao-
nga, kia ora, kia ora, heoi mo te mihi. E
hoa e te Etita utaina atu enei mihi kia kite

                     TE PUKE  KI HIKURANGI.                 5
iho aNiniwa-i-te-rangi i taku whakamihi U
u ia, mo tona kaha ki te karanga hui hei
whakatopu i nga matauranga o te iwi Mao-
ri, ki te whakapapa me era atu ahuatanga,
kua whakaaturia  nei e koe i roto i tau pa
nui, heoi ano ra kia ora koe i kona, me au ki
konei.  E hine hei kona ra e hoki ana ahau
ki Porangahau, me  moe atu ahau ki reira,
kia kite rawa ahau i a Heta Matua, mo tona
kiinga  atu kia koe e toru ano ana Waka i
mohio  ai ia, e ai ki te tohutohu a ona pakeke.
  Ko Tainui, ko te Arawa, ko Taakitimu, ko
Horouta.  E Heta he aha i ngaro ai a Ma-
tatua i ou pakeke, tae iho ki a koe, tera Wa-
ka nui te rongo ki te motu katoa, otira me
whakaatu  ano e au kia  koe tenei Waka a
Matatua.   Ko Toroa tona kapene, otira be
maha nga tangata Whai-ingoa o tenei Waka
o Matatua, me to ratau tuahine me Muriwai.
  Kaati me whakaatu ano e au te whakapa-
pa o Toroa.
  Ko   Toroa.
   "   Ruaihora.
    "   Tahinga.-o-te-ra.
   "   Awanuiarangi.
   "   Rongotangiawa.
   "    Irapeke.
   "   Awatope ia Puhiawe.
   "    Koira.
   "  Ahukawa.
   "   Taipunoa.
   "   Mahaki.
   "   Whakarau.
   "   Takorokahu.
   "   Whawhatu.
   "  Hekenga.
       Ruru.
             Kua  puta tenei.
  He nui nga whakapapa, engari kei kapi te
pepa.  Me whakaatu  ake e au nga iwi kei
runga i tenei Waka. Ko N'Awa  katoa, N'-
Manawa  katoa, Tuhoe i te Waimana Ruata-
huna Waikare-moana  katoa, te Whakatohea
katoa, te Whanau a Apanui katoa, N'Rangi
no runga katoa ia Matatua, me tenei tanga-
ta me Puhi, i ma runga mai i tenei Waka ia
Matatua, no te whakatoitanga a Toroa, no
reira i wehe ai raua, noho rawa atu a Puhi
ki Pewhairangi,  e aranga nei te ingoa ko
Ngapuhi.
  Kaore e whakapaua  e au nga korero o te
Waka   nei, engari kia whakahe ano koe e
hara tenei Waka i rawahi mai, hei reira ano
ka whakapaua atu nga korero o te Waka nei,
heoi ano te kupu ko te Waka tenei o matau
tipuna.
  E ki ana hoki te kupu o taau panui, kaore
he tohu o etahi Waka i runga i tenei motu.
  He tohu  ano kei konei, ko Whakataane
tonu tetahi tohu, na Muriwai i tapa a Wha-
kataane, nona ano tena ingoa, no tana kara-
ngatanga ki nga taane e ia ma, te Waka e
pakia ana hoki a Matatua e te tai, kaore nga
taane i rongo ka riri taua wahine, ka kara-
nga  ia kia Whakataane ake au i au. Kei
konei tetahi tohu he whare no ratau, ara, no
nga  tangata o Matatua he Ana.  Kaati i
whakahuatia ki te ingoa o to ratau tuahine,
KU te Ana o Muriwai e karangatia nei i nai-
anei, me Whakataane e karangatia nei i nai-
anei.  Tera ano  etahi tohu, ko Taaneatua
he tangata tonu no runga  ia Matatua, kei
konei e nohia ana e te Pakeha tona iwi tua-
ra e karangatia nei i naianei ko Taaneatua,
kei konei te tapu o Irakewa kei Opihi Wha-
kataane,  heoi mo tena. Me  ki atu au kia
koe, otira kia rongo nga iwi o te motu, kei
konei  te teihana i u mai ai enei Waka i to
ratau hoenga mai i Hawaiki, i u mai ki
 Whangaparaoa  nei takiwa o Peiopureti, kati
kaore noa  he tohu o Taakitimu  i konei,
engari te haika o Tainui kei taua teihana e
 takoto ana he toka, i kitea ki taua teihana te
Kurapae a Mahina.   Kei konei a Ratanui, i
 kitea ki reira, heoi mo tena. Mo to kupu i
omaoma   nga tangata ki etahi Waka, kei te
hee tena kupu, anei ke tona tikanga, kei nga
 moenga wahine taane, ka marena ratau ki
etahi iwi, koina koe i mea ai he omaoma no
ratau, heoi mo tena. Mo Kupe  ma.  Me
 whai kupu ano ahau mo tena, ahuatanga. E
 hara ia Kupe anake nga tipuna kehua, e ai
 ki taau e kii nei koe, ko katea te tipuna be
 kehua katoa, he kehua a Rongokako a Ta-
whaki, a Pawa, a Tamatea, a Paikea, a Rua-
tapu, mo tenei kupu au kaore i puta mai ki
 te ao nei nga uri a Kupe, i puta mai, heoi
tena. E  whakaae  ana ahau ki nga taairo a
Kupe.  Kaati me mutu i konei, kei muri ka
whakaaturia nga tikanga i atua ai nga tipu-
na i whakaaturia nei e au, etahi hoki o nga
whakapapa o Kupe, o Rongokako, me Pawa,
Tamatea, me Paikea, tae mai kia Kahungu-
nu, hei muri tukua atu ai e au enei take kua
kiia ake nei e au, heoi ano mo tena wa.
  Kia Heta e ta kia ora koe, me toou whare
katoa.  Na to hoa.
           W. H. Waaka.

                 Takatu.
  Ki te Etita o te "Puke," e hoa tena koe,
me to Komiti. Panuitia  atu enei kupu i
raro iho nei, ara, kai te takatu nga iwi o te
Pei o Pereti, ki te whawhati Kaanga, kia
wawe  te watea, kia tukutukutia a ratau Ka-
rarehe, ka mate i te tauheretanga ki te tau-
ra, haaunga ia nga Kararehe nunui; ko taru
nei a te Pikaokao, a te Rakiraki, a te Kuihi,
a te Pipipi, he taru aroha, kia watea ai nga
tangata ki te whawhai ki te tohora, te tanga-
ta nui whakaharahara o te moana-nui-a-kiwa,
katahi hoki te taima  kai te takatu hoki o
matau mahara kia panuitia e te "Puke" nga
utu o nga mea  katea, ara, o te Wuuru, o te
Hinu Weera, o te Kaanga, o te Taewa, me
era atu hanga  a te tangata, kia pai koe e
"Puke."   Heoi ano na to kai-tautoko.
            Manihera  Waititi.
                   Whangaparaoa.

             Hamua
                   Hune 1 1905
  Ki te Etita o te "Puke ki Hikurangi" tena
koe me te komiti whakahaere i nga tikanga
ato hunga mate, me a ratau taonga i whaka-
haere ai i te wa e toitu ana te ora i roto ia
 ratau.
  Tenei ka tukua atu nga take e whakahaerea
ai e to matau komiti ite tahi o nga ra o Hu-
ne koia  tenei.
   (1) Me  tuku he ripoata ki te timuaki kia
whakamanaia he kai tirotiro Maori mo te rohe
o Rongokako hei tirotiro i nga tamariki Ma-
ori kaore nei e tukua ana e o ratau matua
ki te kura, engari e noho mangere ana aua
tamariki kua rite nei o ratau tan mo te ha-
ere kite kura kia riro ma taua kai tirotiro e to-
no nga matua o aua tamariki kia tukua a ra-
tau tamariki ki te kura.
   (2) Mo nga roto e takoto ana i waenganui
i nga whenua Pakeha kia whai mana te iwi
 Maori ki te haere ki aua roto mahi ai, kia
 kaua e whaimana aua Pakeha ki te arai i te
 iwi Maori, kia kaua e haere ki te mahi i nga
 kai o aua roto me nga awa nunui, me nga
 awa ririki ano hoki, kia tuhera katoa ki te
 iwi Maori ahakoa he aha te kai kei roto i aua
roto i aua awa ano hoki me whaimana teiwi
 Maori ki te patu i aua kai.
   (8) Me  tuku be ripoata ki te timuaki kia
whaimana  tenei komiti ki te arai ata i nga kai
tirotiro Pakeha mo nga taru kikino kia wai-
ho ma  nga komiti marae o ia takiwa, o ia
takiwa e tirotiro nga taru kikino o nga whe-
nua Maori.
   (4) Me whai parani iamaaka katoa nga
 tangata o te takiwa o tenei komiti hei mo-
 hiotanga mo te katoa i runga ano i te wha-
 kahau o te ture tekiona 16 rarangi 8.
   Heoi ano na te kai  tuku ripoata rao te
"Puke".
              H. M. Tatere.


      Maungapohatu.
   Ki te-Etita o te "Puke" tena koe, rue te
komiti whakahaere i te oha a te hunga ma-
te, he whakaatu kia koe mo te patai mo nga
moni e hoatu ana hei whangai, he moni ta-
aku i tuku atu ai i Aperira nei, engari kaore
i eke ki ta te komiti i whakarite ai, tekau
hereni naku i tuku atu kia Karaati hei tuku
atu, a, kaore ano au i kite i aku korero i te
tukunga atu i taua moni, kaati ena kupu.
  Ka huri ake enei kupu ki nga  korero a
Inia Tuhata, Waitangi Wharekauri, e tako-
to nei i te Matuhi No 84 Wharangi 4, he,
tautoko naku i ana kupu katoa, ae e te hoa
kua aue te motu katoa i te rangatira me te
tangata matau, mo to kupu kaore a Tuhoe i
whakamarama  i te pai o tana tangata, e hoa
kaore ona raruraru, he tangata humarie ia,
kei a koe ra etahi kupu me hoatu kia ia ina
tae ki te wa e tu ai ia, kai te iwi te kupu kei
nga tangata matau, koi na te pai kia ahau
na he rua nona reo, te toru he ora no te tu-
uru, koi nei ra e te hoa mehemea he tuuru
pakaru ko wai hei titiro atu, ko te tangata
he tuuru pakaru ka rapu ia i tetahi ora mo
tona tinana tonu, kaore ia e titiro i to tetahi
i to tetahi i te mea he tuuru pakaru tona,
no konei au nei i pai ai, kaati na nga kupu
utaina atu ki runga i to tatau maunga tapu,

   6              TE PUKE KI HIKURANGI
 i pupuri ai nga morehu o tatau tipuna i te
 riri a Ruatapu, kia ora e te Etita me nga
 kai-whakahaere.
                 Tutakangahau.
            Waitangi.
   Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
   Tenei etahi kupa hei tuku atu maau, hei
 titiro hei mahara ma nga iwi, ma nga kai
 mahi hoki i nga ture, ara, ma te Kawanata-
 nga. He whakamarama atu i te ahua o te noho
 o nga Maori o tenei motu, o Wharekauri,
 kua  penei ta ratau noho me ta te Pakeha,
 i te mea kei a ratau te  tikanga o  ratau
 whenua, kua whakatipu i te taonga, nga
 mea hikaka ki te mahi, kua puta mai he
 oranga ki era, kua titiro atu te hunga e ahu
 ke ana nga mahara ki etahi ke. atu tikanga,
 i te ora ka puta mai ra ki te hunga,, mahi,
 «aati kua ahu katoa i runga i tera tikanga,
 i re mahi paamu, nga Poraka i tenei tika-
 nga i te paamu, Otonga poraka, 10,000 eka,
 he hipi, he kau, he hoiho, he poaka, nga
 taonga o runga. Kekereone  1,000 eka. ko
 taua ahua ano nga tangata..
 Wharekauri  5,000 eka, Manukau 2,000 eka.
   Hui katea nga eka kei te mahia e nga Ma-
 ori ki te paamu 23,500.
   Ko nga taonga kei runga he hipi, he kau,
 he hoiho, he poaka, me te nui atu o etahi
 mea, hei tohu koia nei te ara e puta mai ai
he oranga kia tatau he tahuri ki te mahi i
nga whenua.  E nga iwi kei penei te maha-
ra na te papai ano pea o nga whenua i pai ai
te whakatipu i te taonga, kaati me ki atu au
kia koutou ko aua ngaherehere ano me nga
rarauhe me nga repo ngaeri rae te tini atu o
etahi taru, engari na te hikaka tonu o te
ngakau ki te mahi, i te mea kua kitea he o-
ranga e puta mai ana i roto i te mahi i nga
whenua,  he nai nga ahuatanga e puta mai
ana i te mahi i nga whenua, he arai ata ho-
ki i nga korero a nga Pakeha e ki nei be iwi
mangere te Maori ki te mahi i o ratau whe-
nua, kaati he arai atu hoki i nga ture maha
e hanga mai aua hei muru i nga whenua o
 nga Maori.
             Na Inia Tuhata.
       PANUITANGA.
      Ki nga wahine tapahi harakeke.
  Ko te kainga o aku taane kei te Nama 16
13 o Papawai, ko nga harakeke o runga o
taua waahi, he mea ata rahui marie, ahakoa
hokona katoatia nga harakeke o etahi porai a
o taua waahi, ko te rahui nei kaore i pa he
naihi a te Pakeha, i rongo korero noa ahau
kei te mahia nga harakeke o tana waahi, ka-
tahi au ka haere ki  te titiro. Ko te mea
tuatahi i kitea e au, ko te tiraha harakeke e
takoto ana, kua maroke noa atu,  ka ahu
atu au ki ngu putake harakeke, ka kite au i
tenei tu tapahi harakeke, poro tonu ai i nga
kamatamata o nga harakeke, ka waiho ano
te waahi nui kia tu ana, tenei mahi me mu-
tu, me mutu hoki te haere ki reira naahi ha-
rakeke ai, koi hamenetia te tangata haere
pokanoa ki taua waahi mahi harakeke ai.
          Horiana Takana Kiingi.
        HE  KOHURU.
   Kotahi tetahi tangata ko Hoani Koka tona
 ingoa e noho ana raua ko tona wahine, i te-
 tahi taone paku i waho atu o Rokahamutana
 (Rockhamapton) ko te mahi a taua tangata
 be toto wahie mo nga tangata o taua taone.
   Heoi ra, i te 12 o nga haora, o te 20 o nga
 ra o Mei, ka tina raua ko tona tama, kaati
 kaore rawa tona tama, me tona wahine hoki
 i mohio, tera ano tetahi ngakau rereke kei
 roto ia Hoani Koka: i te mutunga o ta raua
 tina ko tona tama, ka eke mai hoki ko tona
 wahine anake ki runga i te teepu kai ai.
   Katahi ka haere ta raua tama ki tetahi
 whare ano o ratau i tua atu, ki te heu; ko
 tona hakoro i haere ki roto i to raua ruuma
 ko te wahine, te putanga mai ki waho o te
 ruuma, e mau mai ana he pu i tonu ringa, te
 taenga tonutanga mai ki tona wahine e kai
 ra, katahi ka puhia, e rua nga pakutanga o
 o tona pu ka hinga te wahine ra ki raro o
 tona tuuru, (ko te mataa tuatahi i tu ki te
 taha katau o te kaki, ko te mataa tuarua i tu
 ki te taringa katau.)
   Î muri iho katahi taua tangata ka pupuhi
 ano i a ia, pikaru katoa te mahunga pu ka-
 toa nga roro ki waho, ko te maha o nga tau
 o te tangata nei raua ko tona wahine, kai
 ko atu i te 60 te kaumatua.
  



 Hoani




               "Te Puke."
      MAKETE.

Niu  Tireni





      G. EIMIHA.
              (C. AMOS)
      Puutu.    Puutu.    Puutu.
  Ki te hiahia koutou ki nga puutu  papai,
haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu
kia koutou nga puutu papai, mama, huatau
hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utu
12/6, tae atu ki te 30/-.
  Mo nga wahine, ko taua ahua ano te pa-
pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka-
aetia te nama.
  Ko taku whare kei tetahi taha ake o  te
Kemihi o Hene Hoori.
                           Tiriti Nui.
  C. Eimiha.
                         Kereitaone.

TE PUKE KI HIKURANGI.                7


                   TE PUKE KI HIKURANGI.                7
  WHOREHETA AMA

      HOTEERA.
    (FORESTERS ARMS HOTEL.)

   I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
        HE WHARE  HOU.
   He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
 tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA  WAIPIRO TINO PAI ATU.
               ——Ara.——
   Nga Wehike,  nga Tiini, nga Parani, nga
 Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
 ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
                         —A—
   He nui hoki te papai o nga kai, me nga
 moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
            —Me—
            Te Tepara Hoiho.
        Iwa Ropata  (Eva Robert's.
             Kereitaone Noota.


      T. P. ROHIPI.
         (D. P. LOASBY.)
   He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
 Niu Tireni. He  nui nga  ahua kai katoa
 kei au.
               \_\_Ara—
   Paraoa, Huka,  Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
 me era atu tu ahua kai katoa.
  He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
 nga Toote, Naihi, Whaaka  Tiaka, me  era
 atu tu ahua o era tu taonga.
                          \_  \_
  He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
  Nga  Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
   Engari kaore e riro i runga i te nama.
                 Toa o nga taonga katoa
   T. P. Rohipi.
                   Tiriti Nui Kereitaone.
  

      A. TEONE.
            (A. JONE'S.)

          Kai tunu Rohi, Keeke.
  E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
  Me  te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
  Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
  No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
                        Tiriti Nui.
  A. Teone.
                       Kereitaone.
      HE  WHAKAUTU.
   E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
 hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
 ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi,
 kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
 koutou whakautu  mai ia maua panui, koia
 na te tika, ka mohio iho be  raruraru to te
 tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
 me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru
 ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
 nei, me  era atu tangata e whakahe nei. e
 whakatika  nei i o tipuna, me o tatau waka,
 kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
 ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
 atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
 au me  te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira
 nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
 tatari atu kia koe me era atu.
              Niniwa-ki-te rangi.

       He Panuitanga.
   Kua, tae mai etahi moni  ki te "Puke,"
 engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na
 ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
 tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
 he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
 he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
 o te "Puke"  na ana aua  moni, ma ana e
 whakaatu  mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
 moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
 mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
 me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
 moni.
              "Te Puke."


PANUI WHAKAMARAMA.
   He  whakamarama  te waahi tuatahi ki
 nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
 tika-o Aotearoa me te Waipounama,   tena
 koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
 1905.
   I pata ta matau  panui whakatikatika i
 roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
 panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
 e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
 nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
 roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
 wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa  o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma  roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo  te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
 karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea  whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho  atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka  perehitia te panui  whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou." No re huihuinga whaka-
mutunga  o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema  ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui- 
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
 kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
 2 o te reo Maori o te ''Puke".
   No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka
 whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
 runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina
 e  9/- hereni, mo  te  3   marama   e
 hereni. E wha hoki putanga i roto i te
 marama.
   Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
 i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
 putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
 ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
 puta mai ona korero mo te taha  ki te reo
 Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
 te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
 te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a,
 oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
 me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
 korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe-
 ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
 haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
 te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
 whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
 korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
 keha, koia te take i whanga tona ai matau,
 a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
   No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro
 rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki
 nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
 penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
 ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
 hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o
 kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
 ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
 ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata
 ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
 keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o
 rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
 te putanga atu kia koutou. Engari  ko  to
 mea ma  koutou, he uta pikaunga  mai ki
 runga  i to koutou  taonga   i te  mea
 kua  mohio  iho  koutou ki   nga  kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
 tenei: —
   (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka  tukua atu  na  kia
koutou.
  (2.)  Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi  katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
  (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te
matauranga,  e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
  (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki to

    8                 TE PUKE KI HIKURANGI.
  whakamarama i nga ahuatanga e puta mai
  ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
  nua, e puta mai ai hoki heora mo te iwi me
  a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
  tenei ao.
    (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
  nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
 nga hei oranga me nga iwi, me nga hapa o
  nga motu  e ena nei, i roto i nga mahi, me
  nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
  Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
    (G.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
  rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
 ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
  nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
 pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
 wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
 nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
  katoa.
   (7.) Ka manaakitia e te "Pake" nga tao-
 nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
 e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
 tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
 nga  hapu, kia mohio ki te ahua o ia turo o
 ia ture, me tona pai me tona kino. me nga
 mahi  e pai ai aua ture, e kino ai ranei ana
 ture.
   (H.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
 tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
 mahi   Kaata Paki  Kooti, ara, (Wiira-raiti),
 Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
 Teera mehe, Hanihi, me em  atu tu mahi
 katoa, e puta mai ana ho painga ki te tangu-
 tu, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
 hapu ranei. Engari 1113 te mohio ano kou-
 tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
 hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
 te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
 he utu mo  ana  tu  panui, ara, he  2/6
 hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he-
 reni mo te inihi kotahi e tae ana poa ki te
 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara, i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere am, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
 nei.
   (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama  i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a ngu iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
  (10,) Ka  manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki 
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaata ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga   Maori o nga  tipuna 
iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi- 
ti-pamamao o te Hono-i-wairua mai i Ha- ]
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona ]
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia 
  tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
  mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
  matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa
    (11.) Ka manaakitia e te "Puke"  nga
  taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
  o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
  nga whanautanga tamariki, me nga mahue
  tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
  nga ture marena, me era atu tu korero katoa
  e pa ana ki nga take penei me enei kua tu
  hia ake nei.
    (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
  taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
  1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
 ia hapu, me te whakamanawa  haere hoki
 kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
 nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
 tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
 titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
 tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
 te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
 pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
 muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
 nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
 tawhito.  Muri iho katahi ka titiro whaka-
 mua  te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
 mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
 tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
 re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
 nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
 roa e haerea nei e tatau.
   No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
 hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
 ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
 nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
 puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
 pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
   No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
 unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
me  nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
  Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga, i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai, e pai ana. he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutou makai ka  kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, nei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
                 Kia ora tatau katoa.
        "Te Puke Ki Hikurangi."

WHAKAMARAMAI  NGA TURE
O "TE PUKE Ki HIKURANGI."

  Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
a    E  nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
e  iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
a  marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
i  mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
e                 TURE  1.
     E wha putanga o te "Puke" i te marama,
-  ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
a. marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
-  5/ hereni.
                  TURE 2.
    Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
i  me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
3  ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
i  tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
e  tikanga.     
                  TURE  3. 
    Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
  ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai •
 i  nga moni  Oota  Poutapeta, (ara Postal
  Note or Post Office Order ranei) me tuku
  mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
  mahau c/o "To Puke" Greytown North.
                 TURE 4.
    Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
  "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te '
  pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
  takai o waho o te pepa, be tohu tena kua
  tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
  iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
  e tae mai he whakaatu mana.
                 TURE 5.
    E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
  "Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
  kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
  mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia •
  tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
  tukua mai.     TUKE 6.
    Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
  kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
  -Pake."        TURE 7.
    Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai
 ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
  korero whakakino  ingoa tangata, kaore a
 whakaaetia.
                TURE 8.
    Ko te  tangata kua whakaturia e te ko-
 miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
 ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
 kako  katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
 nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
 ere mai i tera taha.
                TUBE 9.
   Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
 me penei te ingoa ki waho o te kawa.
          Ki Te Etita.
      "O Te Puke  Ki Hikurangi."
                Box 20.
          Greytown   Wairarapa.

   Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
 nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
 ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.


   Printed and Published For the Proprietors
 by T. RENATA at their Registered Printing
 Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z. .