TE PUKE KI HIKURANGI.
 (No. 16, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Hurae 7, 1905.  (Wharangi No. 1)
 TE PUKE KI HIKURANGI.
                                 
                  [PUTEA]
          
 HE PEHANGA NA TE WHAKARO.

   "Ka patapata iho taku whakaakoranga ano
 he ua, ka maturuturu iho taku kupu ano he
 tomairangi, me te ua punehunehu ki runga i
 te tipu hoou, me te ua ta-whakarere ki runga
 ki te tarutaru. Na ana hoki ia i whakaeke
 ki nga waahi tiketike o te whenua hei hoiho
 mona ;a, hei kai ma ana nga hua o te maa-
 ra. Momimomi ana ia i te Honi i roto i te
 Kamaka  ; i te hinu hoki i roto i te Kiripaka,
 i te pata kau, i te wai-u hipi, i te ngako o te
 Reeme, i nga hipi toa i whanau ki Pahana, i
 nga Koati toa, i te taupa, i nga whatukuhu o
 te Witi. A, ka inu koe i te Waina i te toto
 o te Karepe; ma aku e whakamate, ma aku
 ano hoki e whakaora, ma aku e tukituki, ma
 aku ano e mea kia whakamahau "
   Te iwi, me nga pa-tuwatawata e 24 o te
 motu, o Aotearoa me te Waipounamu. Tou
 nui, toou roa, toou tiketike, toou mana, toou
 rangatiratanga, kua whakatokia nei  e koe
 kia tipu hei rakau   nui, hei rakau kaha
 ki runga  ki  nga  motu e rua ; toou pa-
 kiaka kia kaha te hou ki raro, ou kakano kia
 pakari, 6u peka nunui  ki a pingohe i te
 pehanga a ou hua, kia rere nga manu o te
 rangi ki te inu i nga wai o ona puawai wha-
 kamiharo.
   Te iwi 43,143 me nga iwi e uru mai a
 muri ake nei, taane, wahine, tamariki, tena
ra koutou, i runga i te manawanui, i te kaha,
me te mau tonu o te whakaaro pumau ki
nga  take timatanga o te mahi, tae noa ki
tenei ra; kaua te whakaaro e ruarua, e hopu
noa ranei ki nga tikanga maha, e haukoti
ana mai  i mua i te aroaro, o aua tikanga i
mahia ai e koe, i roto i nga tau e rima kua
parea ki muri, i huaina ai tou ingoa, he mea
kotahi koe i roto i nga mea katoa.
  Aku   rangatira, e kui ma, e koro ma, te
whanau, tena ta tatau pani, me to tatau nei
karangatanga,  te haere atu na ki a kite i a
koutou, i runga i te ngakau ngawari, i runga
hoki i te hiahia nui kia kite a-tinana ia kou-
tou, kia noho tahi, kia moe tahi, kia kai tahi,
kia inu tahi, kia korerorero tahi, mo  nga
mea  katoa e rite ana mo te iwi nui tonu,
puta noa te motu.
  E aku rangatiratanga, nga powhiwhitanga
o nga ra kua mahue ake nei, e kore e ahei
kia whakamaharatia ano i tenei ra, he ra e-
nei no te tangi, no te aroha, no te hari me
 te koa, ki te huihuinga tahitanga o nga mo-
 rehu i ora mai i roto i nga aitua maha ; kua
 kiia te kupu e o tatau tangata matau, kua
 ngaro atu ki te po i te tau 1858, ara:—
   Ko Tautenga-nui te mate e pa  ki tenei
 motu,  koia ra tenei e te iwi, e taute nei i ia
 tau, kia whiwhi nga iwi katoa i te han nui
 whakaharahara, whakamiharo, i roto i te-
 nei rau tau hou e takahi nei tatau.
   He  kupu ano hoki i waihotia iho e o
 tatau tipuna i tenei ao, mo runga i ta kou-
 tou e mahi nei. I te tau 1863-4-5, ka mea
 taua kupu "ko ta aku kai tena ko motumo-
 tu nunui, ko ta aku kai tena ko motumotu
 roroa, taria e hohou te rongo kia tipu i te
 miha, kia kauria a Hawaiki, kai tua te Ro-
 ngotaketake." He mea  whakarere iho nga
 whakatauki nei, me nga kupu  whakarite,
 me nga kupu  Poropiti na o tatau tipuna,
 hei tohutohu ia tatau i nga tamariki. Ko
 te tikanga o nga kupu tawhito nei, kei te
 tino marama tonu.
   I te tau 1860 ka timata te whawhai ki
 Waitara, i nga tau i muri mai o Lena, ka
 whawhai ki nga waahi katoa o te motu nei,
 a, i mutu te whawhai i te tau 1873. Ti-
 mata mai i tena tau, tae noa mai ki tenei
 tau 1905, ka 32 nga tau e taute ana tatau
 te iwi Maori ki to tatau mate, kua tutuki
 tena kupu  a o tatau tipuna, ina ra tatau e
 tangi nei e aue nei, e mahi nei i te ao i te
 po.  No te tau 1858 i Poropititia ai, a i pa-
 nuitia ai hoki ki nga iwi.
   No te taa 1863-4-5, ka Poropititia tetahi
 o aua kupu, kua tinana haere te ahua o nga
 mahi a te iwi Maori i roto i nga tau o muri
 mai, mo te "Tiriti O Waitangi," me te wha-
 kawhiti ki Ingarangi. T kii hoki te kupu o
 muri, "Taria e hohou te rongo, kia tipu i te
miha  kia kauria a Hawaiki, kai tua te Ro-
ngotaketake."  No  te tau 1897  ka tutuki
tena Poropititanga; ko te tau tena i haere ai
a Tunuiarangi me nga tai-tama o te iwi Ma-
ori ki te kawe i te Honore, me te piripono o
te iwi Maori ki te Toroona o to tatau whaea
atawhai  o Kuini Wikitoria, i te ra o tona
Taimana  Tiupiri. Te whakahokinga mai
ko nga Kaunihera e 24, me nga Kaunihera
Whenua.
  Ko enei kupu e rua na Toiroa, he kauma-
tua tenei no Ngaati-kahungunu ki Nukutau-
rua, no te tau 1867 ka mate ia, engari ko
nga kupu o ta ana Poropititanga i mau tonu
mai i taua wa a tae noa mai ki tenei ra.
  Otira e mohiotia ana e te ngakau, he nui
nga kaumatua e rongo ana i ana Poropitita-
nga o mua, no tenei ra kua tutuki katoa. I
mahara hoki te ngakau e kore e tutuki wawe
tenei Poropititanga, kaati na te wa i whaka-
atu, Koia tenei kua tutuki.
  I te timatanga mai o te whakahaere o te
Kotahitanga, i aurara noa atu nga whaka-
haere, ara, i runga ano i nga whakaaro tau-
 kumekume a nga iwi o te motu nei, te tuku-
 nga iho o tena tikanga nui, kihei i tutuki ki
 tona tutukitanga i whakaarotia ai e te iwi
 Maori.  Tenei ano kai nga kai-whakahaere
 o te Kotahitanga, nga pukapuka katoa o te
 timatanga mai o taua mahi. No te 13 o
 nga ra o Maehe o te tau 1889, i tu ai a Ha-
 miora Mangakahia,  ki te aroaro o nga ra
 ngatira katoa o Ngapuhi, o te Rarawa,  o
 Ngaati-whatua, o te Aupouri, a, i whakaae
 aua iwi, i runga ano i te ata marama o ta
 ratau whakarongo mai ki ia take ki ia take,
 i tika ai kia whakakotahitia te iwi Maori.
   Me tona whakamarama ano ki aua iwi,
 ara "ahakoa tohe tatau te iwi  Maori, kia
 puta mai he tika mo tatau i nga Ture e ma-
 hia ana e te Kawanatanga o te Koroni, e
 kore rawa tatau e whiwhi, e kote hoki e
 homai.  Ko  te take kua  maketetia tenei
 motu katoa, e tenei Kawanatanga ki Inga-
 rangi, ko nga whenua Maori kei te tino nui
 rawa nga moni taake e utaina ana ki runga,
 hei whakautu i nga moni i nama ra ki Inga-
 rangi, ko te moni e tangohia ana i runga i
 te iwi Maori, tekau pauna £ 10, i roto i te
 rau pauna kotahi. Ko te moni e tangohia
 ana i runga i te iwi Pakeha, 15/-hereni i ro-
 to i te rau pauna kotahi.
   Titiro mai ra e te iwi ki te ahua o enei ti-
 kanga, i mahia ai i roto i nga wa kua hori
 ki muri, ko enei nga tino take i kore ai e
 kaha tenei Kawanatanga ki te whakaae kia
 wehe te iwi Maori ra ratau, a, kia homai ra-
 nei he Ture penei me a nga iwi Maori e tono
 nei kia whakamanaia mai. Otira e kite ana
 ano ratau i nga tikanga o te "Tiriti O Wai-
 tangi" e kii nei ''He mana motuhake to te
iwi Maori" kua mea ratau, hei aha ma ratau
 kia titiro ki tena Tiriti, e kore te iwi Maori
e kaha ki te mahi i nga hee, e mahia nei e
 tatau i runga i te "Tiriti O Waitangi" kaore
ratau e mohio ki te whakataki i aua hoe, te-
tahi, kaore a ratau moni hei mahi i enei mate
o ratau.
   Koi mahara koutou e te iwi, he korero noa
iho enei korero, kaore, be korero tuturu tonu
enei. No te tau 1847, ka timata te whawhai
a nga Pakeha o Niu Tireni nei, kia kore he
mana  o te "Tiriti O Waitangi," he nui nga
rangatira i awhina i te taha ki te iwi Maori
mo  te "Tiriti O Waitangi" o Kiu Tireni nei.
  Ko  Pihopa  Herewini, ko Tiati Matenga,
ko Terata Porena, ko Hoanihana, ko te Tiu-
ku o Niu Kahera, ko Roore Tonore, me Ka-
raatitone. Otira he  nui atu nga  Pakeha
kaore au e marama ki te tuhi i nga reta o
ratau ingoa ; na roto i nga korero a enei Pa-
keha i whakaatu nga mea  katoa, e tino rite
ana ki runga ki nga tikanga i whakahaerea
ai e te Kotahitanga. I kii hoki a Karaatito-
ne i roto i te Paremata o Ingarangi, ko tetahi
tenei o nga mea nui i roto i te ao nei ko te
"Tiriti O Waitangi," he mea tika kia wha-

                   TE PUKE KI HIKURANGI.
                                                                                                      /
  karitea katoatia, nga tikanga katoa o te "Ti
  riti O Waitangi," notemea he mea nui, he
 mea mana, he mea kaha, he mea tapu.
   A, ko nga kupu a Pihopa Herewini i tuhi
 ai ki roto ki ta  ana  reta  ki Ingarangi
 ara:—"He  pai rawa atu kia au, taku hoatu
 i taku pane kia tapahia e taku hoa e Ka-
 wana  Kerei, i taku whakaae atu kia awhi-
 na ahau i a ia rue ana tikanga katoa, e kite
 atu nei au e hee ana, e kore hoki au e unu
 mai i taku whakahoatanga ki te iwi Maori,
 kua riro nei o ratau whenua te tango hee."
   A, kua  tino takahia te "Tiriti O Waita-
 ngi" te mea mana nui. i tukua nei nga
 mana katoa ki teiwi Maori, o ratau whenua,
 me era atu mea o ratau. He nui nga wha-
 katepe mo tenei tuhituhinga, e kore e taea
 to tuhi ki tenei.
   Na e nga iwi me nga rangatiratanga, kua
 tuturu toka ngakau katoa me taku  kupu,
 otira mai ano o  te mahinga   kia tu he
 Kotahitanga mo te iwi Maori, koia i huaina
 ai he ingoa mo tenei Kotahitanga, i taua wa,
 ko te whakakotahitanga o te iwi Maori, o
 Aotearoa me te Waipounama, nga motu e
 kiia nei ko Niu Tireni, ki raro ki te "Tiriti
 O Waitangi" o  te 6 o  nga ra  o Pepuere
 o te tau 1840; me te mana o te rarangi 71
 o te ture nui o Niu Tireni, o te 80 o nga ra
 o Hune o te tau 1852.
   Ko enei ture  Kua paahitia e  te Kuini,
 oti rawa hei pupuri i te inana, i te ranga-
 tiratanga, me te paanga o te iwi Maori ki
o ratau whenna, me   o ratau taonga, hei
 tiaki i te iwi Maori, kai patua ture koretia,
 kai tangohia ture koretia o ratau whenua.
   Enei mate katoa o tatau e kite nei tatau,
 kua mahia e te kawanatanga o Niu Tireni,
ki te patu ia tatau, ki te tango i o tatau
whenua, he hara katoa enei; ma te hunga i
mate i aua hara e kawe  kia whakawakia
ara ma  tatau. Ki  te kore  tatau e hari i
enei hara kia whakawkia, heoi ano he wiinii
tena no te hunga i mahi i te hara, ehara i te
mea  ko nga ture nei kua kore, kua mana
kore ranei, kua tawhito ranei, kua  patua
ranei e tetahi atu mea, kaore, kaore rawa.
   Ko te kaha, ko te mana, ko te ora, ko te
nui, ko te tapu, ko te wehi o enei Ture, kai
te ora katoa, me te mea nei ano, no te 10 o
nga haora o te ata nei i paahitia ai e te Ku-
ini enei Ture, mo te iwi Maori me o ratau
whenua.
  Otira tera ano etahi kupu o nga huihui-
nga o mua, e kii ana:—  tokotoru nga  ta-
ngata e ta ana i Ingarangi, i Airana, i Kota-
rani, ko Roore Tonore, ko Anatama, ko Ta-
kuta Porana, ko nga tangata tenei kaere ra-
wa i whakaae ki nga whawhai, me nga mu-
ru i nga whenua o te iwi Maori. Kaati i te
rongonga o Pihopa  Herewini, kaore e tae
ana ki Ingarangi nga tikanga e murua nei
nga whenua o nga Maori o Niu Tireni, ka-
tahi ka tukua e ia te ripoata mo aua mahi
katoa a te Kawanatanga, katahi ka tukua
mai te patai ki te Kawanatanga o Niu Tireni,
mehemea  he  tika aua mahi  kino  kua
mahia   nei  ki Niu  Tireni,  heoi  kaore
. rawa  he  whakautu   a te Kawanatanga,
e  no  reira hoki  i  puta  ai te  kupu   a
  Pihopa Herewini "He  mea pai rawa  kia
i  tapatapahia ia e tona hoa e Kawana Kerei".
,  I korero ano tetahi tangata rangatira o Niu
 Kahera, he mea nui, he mea pai rawa  te
.  Tiriti, a, kia kaua rawa e takatakahia taua
.  Tiriti. Kaati me  titiro ano tatau ki tenei,
 ko tenei whiriwhiringa, kaore rawa he Ma-
 ori i uru ki roto, na ratau anake i whiriwhiri
 nga tikanga i waenganui i nga iwi e rua,
  (Pakeha, Maori) i runga i te "Tiriti O Wai-
  tangi," ara, i runga i te whakapumautanga
, ko te Kuini ki tetahi taha, ko nga Maori ki
  tetahi taha. No te tau  1867, katahi ano
  ka oti te Ture whakauru i nga Maori, hei
  mema mo te Paremata, no te tau 1866,1867
  ka timata te rereke haere o nga tikanga i
  waenganui ia tatau, i timata mai i aua tau te
  "Tiota Temana" me te "Tiota Kamana," no
  kona i timata mai ai te ura o nga tangata
  kotahi  tekau (10) ki roto ki te Karaati, ata
  tirohia ana i muri mai e ratau ano, kitea
  ana kai te huakina haeretia nga Karaati koia
  i kii ai etahi matauranga i reira, ka pakaru
  te Tiriti me te kotahitanga i runga i tera
  whakahaere,
    Kaore a Ngapuhi i whakaae ki tenei Tiriti,
  na te Waaka Nene  i kii atu kaore i tika, na
  tatau ke i tono tenei Tiriti kia kawea mai kia
  tatau, i runga ano i a tatau pukapuka tono ;
  no te hokinga o te Kawana ki runga i toona
  Manuao, ka mahia mai  ko te Tiriti tuarua.
    No te 6 o nga ra o Pepuere, ka haere mai
  te Kawana   ki uta, ka panuitia te Tiriti, he
  nui atu te whawhai mo tenei kupu mo te
  inana, a, i tonoa a te Manene kia haere mai
  ki te whakaatu, i tetahi kupu e hoki iho ana
 i te mana, te taenga mai i runga i te Manu-
  ao, ka uia me kore ia e mohio ki tetahi kupu
  Maori e hoki iho ana i te mana, ka tirohia e
  te Manene, kaore he kupu ke atu hei riiwhi
  mo-taua kupu, notemea he mea ke ano te
  rangatira, he mea ke ano te mana, koia i tu-
  turu tonu ai te noho o taua kupu o te mana
  i roto i te Tiriti, me te rangatiratanga hoki.
    Ko tenei mohiotanga e korero  nei etahi
  tangata i naianei mo te Tiriti, na nga hui
  Kotahitanga nei i whakaako, heoi ano hoki
  ta te tangata e mohio ana ki te korero, ko te
  "Tiriti noa iho o Waitangi." ehara i te mea
 e mohio ana ia ki te whakahaerenga o nga
  take, me nga tikanga o roto i te Tiriti, e pu-
  ta ai he ora ki te iwi Maori; ko te korero
 hoki a nga tangata, e korero ana i te waahi.
  kotahi anake, engari he mohiotanga, kaore.
    Ko Wairau te tuatahi o nga pakanga, kitea
 ana i roto i tena pakanga, ko te Pakeha te
 mea i hee. Mo te pakanga kia Ngapuhi, e
  wha nga take i tipu ai tera raruraru ; tuata-
 hi, mo te motunga o te ringa o te wahine i
 te naihi a te Pakeha ; tuarua, mo te tarona-
 tanga i tetahi Maori; tuatoru, mo te Haki
 ki Maiki; tuawha, mo nga Haika ; e £5 pa-
 una mo te Haika kotahi. I mua i te takiwa
 e tango ana nga Maori i te moni, ka tango-
 hia e nga Pakeha nga moni a nga Maori, hei
 utu mo aua Haika; koia te take o nga raru-
  raru i paoho ai kia Ngapuhi. Ko enei tika-
  nga katoa e tautoko katoa ana i ia take o te
  iwi Maori i roto i te "Tiriti O Waitangi."
    No te tau 1858, ka whakaturia te Kiingi,
 a, ko tena tikanga e tautoko katoa ana i te
  "Tiriti O Waitangi" kua  oti noa atu tenei
 tikanga i mua, tae noa mai ki te tau 1889,
 koia te tikanga o te Kotahitanga, ehara i te
 mea he pokanoa tenei tikanga, engari e rapu
 ana i te ora hei painga mo te iwi nu; tonu,
 kaati tena.
   I te tau 1822 ka haere a Heke ki Ingara-
 ngi, he haere ta ana he mau mai i nga mea
 o Ingarangi mo Niu Tireni nei, a, tukua ana
 e ia ta ana panui, ka kite tetahi tangata no
 Nuhiwa, ko te ingoa o taua tangata ko Hoa-
 re Parena Te Teira, ko te ingoa o taua iwi he
 Makuihi, te kitenga o taua tangata i te pa-
 nui a Heke,  ka tipu tona hiahia kia haere
 mai ia ki Niu Tireni nei, whakatu ai i toona
 Kiingitanga, ka kite a Hoori i taua panui, e
 haere mai ana ia ki konei, ka kite hoki a te
 Poihipi, katahi ka haere ki nga Maori korero
 ai. kai te haere mai tetahi Kiingi ki te tango
 i to koutou mana, ka ui atu nga Maori ki a
 ia, me pewhea e kore ai e riro to matau ma-
 na ? Ka  kiia mai e te Poihipi, me tuku ki
 te Kiingitanga o Ingarangi, koia i whakapu-
 taia ai tetahi pukapuka, ko te ingoa o taua
 pukapuka, "ko te Whakaputanga i te ranga-
 tiratanga o Niu Tireni," i tukua ma runga i
 a te  Poihipi Pakeha,  te tukunga i taua
 pukapuka.
   Ko te whakautu o te pukapuka a te Poi-
 hipi i panuitia ai e te Kiingi o Ingarangi,
 "kua riro i a ia te mana o Niu Tireni."
   Kaati i taua wa, e haere mai ana te Kii-
 ngi i kiia ra e riro ana i a ia a Niu Tireni,
 no tona kitenga i te panui a te Kiingi o I-
 ngarangi, hoki ana  ia ki tona whenua,
 oti atu.
   Heoi ra e nga iwi, i hurahuratia ake ai
enei kupu, hei whakamaharatanga mo nga
wa  kua hori ki muri, i pau ai te uauatanga
 me te matauranga nui o nga kaumatua, ki
te rapu i te ora mo te iti mo te rahi o te iwi
Maori, e kupapa nei i raro i nga tikanga
inaha o roto i tenei wa. Ko tenei kia mau
kia u ki te whakahaere i te mea i whaka-
whiwhia  ki to ringa, he whakatauaki ano
toua, "ko te manu i roto i te ringa, pai atu
i nga manu e rua e tora ranei, i roto i te nga-
here."
   (Bird in band good is two or three in the
Bush,) no reira, hopukia i te manu kotahi
kia mau, ka whai atu ai koe  ki etahi atu,
Koi hao to ngakau kia mau e rua e toru ra-
nei i to hopukanga kotahi, ka rere katoa nga
manu, kaore he mea e mau ia koe. Ko te-
nei kia mau ki te whakahaere i nga tikanga
pai, hei matua tiaki i te iwi mo ake tonu
atu, ahakoa pewhea nga kupu, nga tikanga,
nga mate ranei, kia mau, kia toitu te hine-
ngaro ki. te rapu i te tika me te Honore, kia
noho enei kupu hei kohatu whakamutunga
ki o koutou manawa, kia ora koutou katoa
te iti Le rahi, ko te Atua to tatau piringa me
to tatau kaha, he hoa e tino tata ana i nga

                     TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_3
  wa o te hee Amine.
         "Te Puke Ki Hikurangi."

   Huihuinga i tu ki Poneke.
                Poneke.
    Ki te Etita, He whakaatu tenei naku kia
  koe i tu tetahi hui na nga rangatira o Nga-
  ti Kahungunu ki Poneke nei i te 24 o nga
  ra o Mei nei, a i puta etahi kupu tautoko a
  nga rangatira i taua hui mo te Kaunihera.
 Ko Nireaha Tamaki  te kaumatua i whai
  kupu i te tuatahi, i mea, he nui te koa o tona
 ngakau mo  te pai o nga mahi a tenei tao-
 nga  nui a te Kaunihera.  Katahi ano ka
 rarua nga tangata whakahaere whenua, na
 tenei  taonga  nui   na  te   Kaunihera,
 ara, a Pareiha ma, me  etahi atu kai-wha-
 kahaere whenua.  Mehemea   pea i oti te-
 nei tikanga i mua. kua  riro ma tatou ano
 e whakahaere, ara, e whakawa o tatou whe-
 nua.  He  ki atu naku kia kaha koutou nga
 kai tautoko ki te whakatikatika i tenei ta-
 onga nui, a, waiho ma nga iwi o waho
 te turaki. Ko tetahi o aku kupu kia hanga
 tikanga koutou hei painga mo  koutou, ara
 mo to koutou takiwa ake, kaua e tangohia
 mai i waho he painga mo koutou, ara mo
 te robe Kaunihera o Rongokako  raua ko
 Tamatea.  Ka mutu nga kupu a taua kau-
 matua, katahi ka mea a Tunuiarangi,  ka
 nui te pai b kupu i roto o tenei hui nui, e
 koro. Kua  ngaro nga  tangata o Heretau-
 nga,o Taranaki, me Wairarapa, a, ko koe
 te tangata e ora nei. Kaati ano te mea hei
 mahi i nga whenua i enei ra, ko te Kau-
 nihera. Ma  tenei taonga katahi ka pai te
 takoto o nga whenua?
   I konei katahi ka mea a Mohi Te Atahi-
 koia, he nui te mihi o toku ngakau mo nga
 kupu a te morehu o nga kaumatua nei.
   Ko ahau  anake te tangata" hei korerota-
 nga mau, i runga i te mea ko ahau te ta-
 ngata i tahuri ki te whakahe i tenei mea
 i te Kaunihera. He nui nga  reta a nga
 iwi nei kua tae mai kia ahau, otira i te kore
e marama  o  aua  whakahe, kua  wha-
kahokia atu ano e ahau a ratau whakahe ma
 ratau ano e mahi. Ko  tenei mea  ko te 
Kaunihera na Apirana na te Heuheu naku
i paahi i oti ai. Na i enei ra ka mahue ake
nei, tino kaha rawa atu ahau ki te turaki
i te Kaunihera, otira no tenei ra, noku kua
tino whakahaere nei i nga mahi o te Ka-
unihera, katahi ano ahau ka  kite he tino
taonga te mea e turakina nei e ahau. Ka-
ati ko nga mate e pa ana ki Whanganui
ma  i tenei Kaunihera, me ata whakatikatika
e na e te Paremata. E mea ana ano ahau
ma nga tangata katoa no ratou te whenua
e tuku te whenua, katahi ka pai Kei te ko-
tahi tonu tatou mo  tenei mea nui mo te
Kaunihera.  He nui te koa o toku ngakau
mo  to tatou huinga mai.
  No konei ka mea a Ihaia Hutana, kua
ea ia Mohi nga kupu a te kaumatua nei.
  Heoi ano taku kupu he whakaatu i te koa
o toku ngakau, i te rironga ma tatou ano e
  mahi o tatou mate. Kua riro ma te Kau-
  nihera e whakaae te ora nae te mate mo te
 motu.  He  tautoko taku i nga mahi o te
 Kaunihera   E  mea ana  ahau  kia kotahi
 tatau. Koi nei pea te nohoanga whakamu-
 tunga mo matau be  ahakoa, na matau  i
 mahi  tuatahi tenei mahi te Kaunihera.
   I mea a Rupuha Te  Hianga ka nui te
 pai o kupu. Ko Mohi i whakahe ia ki te
 Kaunihera i nga ra kua mahue ake nei otira
 no tenei ra kua kite ia he mea pai rawa te-
 nei taonga te Kaunihera. I whai kupu ano
 etahi atu rangatira otira i tautoko katoara-
 tau i te Kaunihera.
   Kia ora koe ara koutou katoa na to hoa
               Na Paaka


 He aitua, me era atu korero
         ahuareka.
                        Parinui.
                       Hune  24 1905
   Ki te Etita e boa tena koe, te whaka-
 maunga, atu o nga mihi a te motu  katoa,
 mo o ratau tangata nunui kua ngaro  atu
 nei i runga i o ratau taumata, e korokii ai
  ratau i te >va e ora ana ratau, e houkura ana
 te tangata me nga whakaaro, e hoa e te Eti-
 ta kia ora tonu koe, kia tino ora rawa, mou
 i manawanui ki te whakahaere i te taonga
 o te hanga mate, o te hunga ora. E hoa
 ko te waahi iti o te waiata nei hei mea ake
 maku, mo o tatau tangata nunui kua ngaro
 atu nei i te tirohanga konohi, koia ra  te-
 nei ;—
   Kai whiri nga mate kii, nga mo-moo
 rangatira, ka kawa nga ware kaa, wai ko hee
 rikitiaa, ka kai he pua ke kaa, raui-rii. ki te
 po ee i haa.
   E hoa tena koe, te ahuatanga o nga iwi e
 uhia mai ra e te ao pango, e kaukau mai ra
 i roto i te puna o te toto, ara, o taua wha-
 naunga a Ruhia raua ko Tiapani, heoi me
 mutu iho i konei nga mihi.
   E hoa e te Etita, utaina atu nga  mea
whakamiharo  i kitea e au o tenei tau, ki
runga  ki te tuara o te whakatoatoa nei o te
''Puke Ki Hikurangi.".ina ana e mau  atu
ki nga waahi e turia ana e opa waewae, ara,
tuatahi.  Tenei tetahi kaumatua no  ma-
tau ano kua mate, i enei ra tata ka mahue
ake nei, ko te ingoa o taua kaumatua ko
Te Whitu Paengaroa, ko tenei kaumatua i
uru te kaute o ona tau ki te kaute o nga
whakatupuranga, a, ko te kaumatua nei i
kite ano ia i tana mokopuna tuatoru,
  E  penei ana:—
        Na Te Whitu Paengaroa.
        Ko  Mihipeka.
        Na  Mihipeka,
        Ko Makirangi.
        Na Makirangi,
        Ko Te Hemoata.
       Na Te Hemoata,
       Ko Te Kehu.
  Koia tenei te toru o ana mokopuna, ka-
tahi ano ia ka moe ki te urupa o ona tupuna,
  ko te kaute o nga wairua i puta mai i roto i
  te hope o tenei kaumatua, e 68, ko nga mea
  kei te ora o roto i taua 68 nei, e 41, ko tenei
  6S mete 41 e ora nei, kaore rawa  he  kiri
  maa i whakaranu mai ki roto, engari ko nga
  kiri mai ano o tatau tipuna, me o tatau kuia
  i haere mai nei i Hawaiki ki tenei moutere,
  kaati mo tenei waahi.

    Tuarua.  Tera etahi tangata i haere ki te
  mahi miere ara noni, i te Hanuere ka hori
  ake nei, ko nga ingoa o nga tangata nei, ko
  Tahuaio me tana tamaiti whangai, kaati ia
  raua e haere ana i roto i te ngaherehere, ka
  kite raua i te manu nei e hou ana ki roto i
  te rua o te rakau, katahi ka karanga atu te
  tamaiti, papa he manu, katahi ka ki atu
 a papa, e tama noho puku me whakamatau e
  taua, mehemea e kore e mau ia taua, katahi
  ka whakamokihi te haere atu a te tangata,
  nei. nawai ra i mamao, kua tata, katahi ano.
 ka rere atu te tangata nei, ehara kua man,
 no te unuhanga mai, na he Kaka te manu
  nei, titiro atu ai te tangata nei ki roto i te
 puare o te rakau ra, ko nga heeki e pukai
 mai ana i roto i te rua, katahi ka whawha-
 tia atu e te tangata ra, katahi raua ko tana
 tamaiti ka hoki ki te kainga, no to raua tao-
 nga ki te kainga, ka patua te Kaka nei e te
 tangata ra, ko nga heeki ka whakaawhitia.
 kite Heihei, e rua wiki, e awhi ana ka pao-
 pao nga kuao Kaka nei, kotahi marama te
 tangta ra, e tupato ana i ana kuao Kaka, no
 tetahi rangi ka wareware te tangata nei, ka-
 tahi ano ka mokohiti mai te nanakia nei te
 ngera, e ka raru ra hoki nga kuao Kaka a te
 tangata ra, no te hokinga mai o te tangata
 ra, ka kite i te katua e tangi haere noa iho
 ana, kua kore nga kuao, mohio tonu te ta-
 ngata ra, kua pau i ona ngeru ana kuao Ka-
 ka, katahi ka puhipuhia e te tangata ra ana
 ngeru, kore kia kotahi he mea i waiho, kia
 ora ana e te tangata nei. Kaati  mo tenei
 waahi.
   Tuatoru.  E mohio ana te tangata me he
 mea  ki te  tangi te Riroriro, kua  tata te
 raumati, kua ahuru te whenua kua takatu
 te whakaaro o te Kuia rana ko te Koroheke,
 ki te rahurahu i te whenua, hei tupunga kai
 ma raua, kaati i te timatanga mai o te tau
 nei, katahi nga wahine nei ka tou i a raua
 kai, ko Mihi tetahi ko Terehina tetahi, ko
 ta Mihi i tou ai he torori, ko ta Terehina i
 tou ai he kamokamo, ara, he hue; kotahi
 ano te rangi i rukea ai a raua kai ki te whe-
nua, engari ko  a raua maara  he maara
wehewehe,   e rua tonu nga ra, ka kitekite
nga wahine  nei ia raua, katahi ka ui atu
a Terehina ki a Mihi, e hoa kei te pehea to,
torori i te kino o te ngau iho o te ra, katahi
ka ki atu a Mihi, e hoa ko  taku torori e 6
putu te roroa o nga rau i naianei, mehe-
mea ki te meatia hei rau whare e kore rawa
e tuturu i te ua o te rangi, katahi ano te-
tahi o nga wahine ra ka ki atu e hoa, be
haeana anake te mea i rongo ai au e uhia
ana hei rau whare, a, i tae hoki ki te 6 putu
te roroa, ka taka  tenei ki  to torori e  6

      4                TE PUKE KI HIKURANGI.
    putu rawa  te roroa, kaore hoki i pena te
    roa o te Maeroero i patua nei e Tukia o.
      Heoi katakata ana nga Kuia nei kia raua,
    i muri tata iho ka ui atu heki a Mihi  kia
   Terehina e hoa, kei te pehea to kamokamo
    i te kino iho o te ngau o te ra, ka ki atu a
    Terehina, e hoa i te ahiahi ka haere au ki te
   titiro i taku kamokamo, toku  taenga atu
   katahi ano au ka titiro, kua toro ngakawai o
   taku hue, ki roto i te rarauhe, 12 putu te
   toronga o nga kawai, katahi ano au ka ti-
   tiro atu, na. ko te hue e mau ana i te kawai,
   ka puta ake he whakaaro i au kia taiepatia
   te hue nei hei kakano maku, i te mea he
   hue tuatahi hoki ki te noho mai, katahi ano
   ka hanga, e au te taiepa, he mea herehere
   rawa naku ki te kareao, no te otinga, hoki
  mai ana au ki te moe, no te ata nei ka mara-
   nga au ka haere ki te titiro i taku hue, tae
  rawa atu au kua pakara taku taiepa i taku
  hue, i te tere rawa o tona nui, katahi ano
  Ietahi o nga wahine ra ka kii atu, e hoa ka-
  tahi ano au ka rongo kia koe, he mea kaha
  hoki te hue ki te wahi i te taiepa, heoi te men
  i rongo ai au he mea kaha ki tu waahi ta-
  repa, he puuru kau, ki toku mohio he  ri-
  nga ringa ano o to hue, ma hoki te mohio
  ki te pakaru i to taiepa. Heoi katakata ana
  nga  Kuia ra kia  raua.  Heoi  ra kei  kiki
  kau te taonga o te motu.
    Na to hou pononga iti.
            Teweri Haeretuterangi

   Whakaarahanga  Kohatu.
    Kia "Te Puke" e tama tenara koe, te po-
  tiki whakarakaraka a taiao te tangata ka nga- 
  ro nei kai te po, ehara koa, he putanga noa •'
 ake no te mahara kia hoatu he taonga ma 
  to tamaiti na, koia tenei ka tukua atu nei, ki 
  te pai ano ia kia tukua atu enei korero, ki 
 roto i to kanukanu horo takai ai, ki to kore
 me hoki mai te whakama ki to poupou, ka-
 ati pea tenei inihi.
   Ehara koa e te "Puke" he kitenga ake i
 tetahi mahara pai, hei whakaatutanga atu
 mahaku  kia te "Puke," no reira au ka mea
 me whakaatu ano tenei mahi pai ki roto ki
 te pepa, koia  tenei.  I te taite i te 15 ka
 hori ake nei, ka tu tetahi hui ki Anaura, ara,
 ko taua hui he whakaaratanga kohatu tu-
 papaku, i hui ai nga tangata o tenei whenna
 ki reira, kihai rawa i tokonui nga tangata,
 kai te kotahi rau noa pea i raro iho ranei,
 kaati ko te mea whakamiharo i tuhia ake ai
 tenei hui ko te kohatu, he matauranga no te
 tangata naana i mahi, te roa o tenei pohatu
 16 putu, te whanui o te putake e 4 putu ara,
o  tona, tuuru, no te wahi i whaongia ai te
 mapere ki roto e 8 putu mihi, te tiketike o
te tuuru, e 8 putu, ka whaongia ki roto te
 mapere, ko te roa o te mapere e 4 patu,
he mea tapawha katoa te hanganga o tenei.
kohatu, ka kino te haere o te matauranga
i puta ki tenei Maori, mo tona kaha ki  te
hanga kohatu mo tona hoa wahine ko taua
wahine he  momo  rangatira tonu no ona
tipuna, hei muri  ake nei whakaaturia ai  ki
  ona whakapapa, ia ngatimaua i hui ai 
  reira, po iho i te mutunga o tekarakia, ka tu
  te tangata whenua ki te roihi ki nga whaka-
  eke, tangata tuatahi ko Wi Kooro Puaa, hae-
  re mai e nga whakaeke  o tenei ra, ki te
 whakaaro mo te pohatu o Noema, i runga
  i te kaha o taana tane ki te hanga i tenei
  taonga nui, ka ara nei kai runga, na te kaha
 tenei o Hoone Paera raua ko te Whaerere kia
 hakaritia te pohatu o tarau tamaiti, no konei
 a ngtimana i hai ai ki konei, koutou me
 matau,  tera ake te  roanga o  ana korero,
 te mea o mua ake i taua kaumatua, ko Ra-
 niera Pewhairangi, he pera ano ana korero,
 ara nuku atu te maha o nga korero, te mea
 i tuhia ake ai enei korero, ko te kaha o tenei
 tangata ki te hanga i tenei mea nui, te nui
 o te kai kaore i rikarika, kai Maori kai Paka-
 ha, miti poaka, hipi, kau, nga kai o te mo-
 ana, paua, koura, ika, pupu,  ka kino  te
 haere.
   I te paraire i te 16 ka hui ki te urupa, ara,
 ki te wahi i tu ai te pohatu, i te 11 o nga
 haora i te awatea, ka tae mai a te Wiremu
Waikahua   Kenata, ka riro na ana i tihore
te uhi o te pohatu, ka timatatia te karakia,
ko H. T. Tohungia te kai whakaako, i ti ina-
ta ria ki te himene, ka mutu ka riro ia H.
Paerata te kauhau, ara, he whakaatu na ana
i te kaha o taku hunaonga, ki te whakaara
i tana pohatu, tona kotahi anake ki ta ana
whakaaro, tera atu te roanga o ana korero.
heoi ka whakamutua ki te himene, muri iho
ka Inoi, ka mutu ka hoki maua ki te whare,
ka hora te teepu, ka kitea tena hanga a te
kai kua korerotia ake ra e kai ana te teepu,
o tukua ana te tahua kai i te marae, auahi
hua ta te Maori pai hoki, e kore taea te waka-
tepe nga korero o tenei hui, kai kapi tonu a
te "Puke," me timata ake i te whakapapa o
;e tupapaku :—
  Ko.   Paikea.
    "  Pouheni.
    "  Tarawhakatu.
    "  Nanaia.
    "  Porourangi.
   "  Hau.
    "  Rakaipo.
    '• Manutangirua.
    "  Hingaangaroa.
    "  Hauiti.
   "   Kahukuranui.
    >;  Tautini.
     Tuterangikatipu.
   "   Wa karara.                        ;
     Akakuru.
   •'  Hurumangiangi
    Rangitekehua.                     I
   •'  Matahere.                          i
     Ua mutu.                      
   "  Ahunuku.                      I
    "  Hirini.                                 
   " Ahunuku.                       
     Awherata.
    Ahunuku.                       
  "  Noema Waru.                   
 Tenei wahine 2-1 ano ona tau. kahere ano 
a pakeketia, engari kai te wairakau tonu.
;i kia ora te oha a te hunga kua mate me kou-
  tou hoki.
              H. T. Tohungia.


 Nga Korero mo Hoori Paama
          Waahi   II.
\_
     I te mea kua riro atu nga hoia i tika rua
 te takutai, katahi ka wkakatika atu ma uta
  te ropu i roto a Hoori Paama, ka mau i ia
  hoia i ia hoia, he kai maana he kai maana,
  ara, kotahi te rohi me te miiti iti nei ma ia
  tangata o ratau. Ko  to ratau tokomaha
  kotahi rau e rima tekau (150), ka piki ratau
  ma runga i nga hiwi, ka heke i roto i nga
  koawaawa, ka kuhu hoki i roto i nga nga-
  here ururua. Ko  ta ratau haere, kotahi ki
  mua, kotahi ki muri ami, kotahi ki muri
 ake, a, whakahemo noa ratau, ka mamao
 nga mea o ratau i mua, ka noho mai ki te
 whanga  ki o muri kia tae atu ka haere ai,
 pena haere tonu ta ratau haere a po noa, po
 rawa ake hoki ka pau a ratau kai, kaore he
 kai ma ratau.  I te kitenga o to ratau Ka-
 pene (Capt. Donogh) kua pau a ratau kai,
 katahi ia ka mea ki ona hoia, i te mea kua
 pau nei a tatau kai, ko te whea  te mea e
 hiahia ana koutou, ko te hoki  ranei ki te
 waahi i haere mai nei tatau, ko te haere to-
 nu ranei ki te whakatutuki i ta tatau haere ?
 Kaiahi ratau nga hoia ka mea, me  haere
 tonu ratau nga hoia ki te whakatutuki i te
 mea i haeretia mai ai e ratau. Ka moe ra-
 tau i reira i taua po, i te ohonga ake i te ata,
 ka puta te marangai, nui atu te ua, heoi ka-
 tahi ratau ka haere, ka eke ratau ki runga i
 te hiwi, ka kitea atu e ratau te pa a te Ra-
 ngahaeata e tu ana mai i runga i tetahi hiwi
 i tua atu, ka mohio atu hold ratau  he pa
 tino kaha atu taua pa, ko te hanganga i ta-
 ua pa. i koea, ko te teitei o te taiepa 12 pa-
 tu, ko te ngutu o taua pa, kaa kurupaepae-
 tia ki te rakau. Kaati ki te kii a Paama.
mehemea  he tangata i roto i taua pa, e kore
rawa he mea kotahi o ratau e ora. Ko nga
tangata katoa o roto i taua pa, kua  riroriro
katoa ki te whakangau poaka, a, ko te pa
anake tera e tu ana. Heoi katahi ratau ka
haere atu i runga i te ngakau wehi, me to
ratau mahara atu  hoki kei roto tonu  nga
Maori i taua pa, e tauwhanga mai ana kia
ratau, ko ta ratau haere, konihi haere ai ma
umri i nga rakau, ko nga rakau i tawhiti
atu ia ratau, ka tapapa  haere  ratau i  te
whenua, me te ngooki haere atu ka tae ai ki
te rakau. Heoi  ia ratau e mahi pera ana,
ka tupono ratau ki tetahi Maori, ka hopukia
hei herehere ma ratau, ka wehea a Paama
raua ko tetahi atu ano, ki te tiaki i taua
Maori, e rua e toru ranei nga ca i muri iho
ka taronatia taua Maori, mo runga ano i
etahi mahi kino i mahia e ia i mua ake.
  No te urunga o nga hoia ki roto ki te pa
ka kitea kaore tahi be tangata o roto i te pa,
kua riro katoa ki te whakangau poaka, heoi
ka riro i nga Pakeha te pa.
 I te ata ka tae te rongo kia Hoori Kerei 

                     TE PUKE  KI HIKURANGI.                5
 Poneke, ka whakatika mai a Kawana Kerei.
 Otira i mua atu ano o te taenga atu o Ka-
 wana  Kerei, ka heke iho a Kapene Maketone
 me  te Kooti (Scott) kai-whakamaori, kia te
 Rangihaeata  i raro o te hiwi, he haere atu
 ta taua Kapene me  tona kai-whakamaori,
 kia whakariterite raua ko te  Rangihaeata,
 mo  runga i te rironga o te pa ia ratau. Ka-
 ati i te kitenga atu o te Rangihaeata ia raua,
 ka mura  te riri ia te Rangihaeata ki aua
 Pakeha, ka karanga mai a te Rangihaeata,
 "e kore e ao te ra ka riro ano i a ia tona
 pa.''  Heoi korero tonu atu raua i te take o
 ta raua haere atu, kaore hoki i arongia mai
 a, raua korero e te Rangihaeata, ko te hoha-
 tanga o te Rangihaeata hia raua korero kua
 mau  ki tona pu, kua ki: atu kia raua, "ki te
 kore e tere ta raua haere atu ka puhia rawa-
 tia nei raua e ia," ko te wa tenei i huri ai o
 raua aroaro.
   I taua wa ko te puni o nga hoia i Pare-
 mata, ara, i tetahi waahi e tata ana ki te
 piriti o te Rerewe e tu nei i naianei, a, ko
 to ratau Paraki kua waiho e Heemi Waaka
 hei peene hipi maana i naianei.
   I te ata ano o tetahi rangi ka tae ata a
 Kawana  Kerei ki reira, ka hoea atu e nga
 poti i runga i te Manuao ki uta, me a ratau
 purepo ano, i te mea ka hangai atu to ratau
 poti ki te pa, ka takoto katoa nga  kai-hoe
 me te Kawana hoki ki roto ki te riu o te po-
 ti, he tupato no ratau pea kai roto tonu i te
 pa te hoa-riri, ia ratau e pera haere ana ka
 whakatangihia te piukara. ka rongo nga hoia
 i roto i te pa i te tangi o te Piukara, ka piki-
 piki ki runga ki nga taepa o te pa, ka kite
 mai nga hoia i te Kawana me etahi atu, ka-
 tahi ka umere iho, katahi ano ka tukutuku
 nga tangata o runga i nga poti ki uta.
   Heoi ka huihui Katoa atu nga hoia ki reira,
 ka mihi te Kawana ki nga hoia, mo runga i
 to ratau kaha i riro ai i a ratau taua pa, me
 tona kii mai hoki, ka tukua mai e ia nga
 hoia o Paremata, hei whakauru mo ratau.
   Kaati ko nga hoia i taua wa, kaore rawa e
 pai ana te tiaki a nga kai-whakahaere, no te
 taenga mai o nga hoia o Paremata, katahi
 ano ka whiwhi kai ma ratau. Engari kaore
 rawa he paneke  kotahi nei a nga hoia, a,
 kaore hoki he mea hei taka kai ma ratau, he
 paraikete ranei. Ko te  riringa tenei o nga
 hoia ki o ratau rangatira, katahi ka kii atu
 nga hoia kia Kapene Niunama (Capt. Newn-
 ham) ki to ratau kai-whakahaere, "e hoki
katoa ana ratau ki te Hata, kaore he painga
 o te noho i konei mate ai i te kai, a, mate ai
hoki i te makariri." Ka kii atu nga Apiha,
 "kaore koutou e kaha, e kore hoki koutou e
tukua e matau," ka kii atu- ratau ki nga A-
piha, "kaore rawa hemea hei taapu ia matau.
notemea he pu kai a koutou, he pu hoki kai
a matau ; he peneti ranei he pera ano hoki
kai & matau." I konei ka kopi nga mangai
o nga Apiha.
  I taua po ano, ka haere  nga hoia ki te
awa, ki te tiki wai mo ratau i roto i nga ta-
haa o roto i te pa, ka kite ratau i tetahi Ma-
ori e Heteri haere ana, me tona pu ano. Ka
  kuranga  mai tetahi o ratau, kaua hei turituri
  kia whakamomokatia e ia taua Maori, tona
 tatanga atu ki taua Maori, katahi ano ka re-
  re atu taua Pakeha, ka mau taua Maori, ka
  kawea mai ki roto i te whare herehere i Po-
   neke, a, mate iho taua Maori ki roto ki te
  herehere-
    I muri mai i tena, ka whakahaua ratau kia
  whaia a te Rangihaeata, ma roto i  te ko-
  awaawa  o  te Korokiwi. katahi ratau ka
  haere.  Ko  tetahi o ratau e  haere nei, ko
  te Kapene o  tetahi o nga Manuao, ko nga
  hoia katoa ka haere i raro i te whakahaere
  a Kapene Okonara, i te mea ka pouriuri te
  whenua,  ka  eke ratau ki runga o tetahi o
  nga ropu a te Rangihaeata, e tuahi whare ana
  mo  ratau mo taua po, ka omaoma nga
  Maori ka mahue te whare mo  ratau, ka
  kitea e ratau etahi o nga taonga i tahaetia
  mai ra e nga Maori i te Hata, tae noa ki
  te Piukara a  etahi o nga hoia i patua ra e
  nga Maori  i te Hata, ka kitea i reira. I te
  ata ka haere ano ratau, ka piki i runga  i
  nga hiwi, ka ahu atu ki te takiwa ki Pae-
  kakariki.
    Tera kua oti noa mai ia te Rangihaeata
  te hanga he  pa mona  ki taua takiwa, he
  mea tua nga rakau nunui katahi ka wha-
  kapipitia, huri noa tena pa; kaore e uru he
  mataa ki roto.  To ratau tatanga atu, ka-
  tahi ka waiputia e ratau  taua pa,  koi ra
  ano hoki te whanga a te Rangihaeata, kia
  riro ma nga hoia te waipu  tuatahi. Kaati
  ko Meiha Hawea  me  tetahi ropu, e para
  ana i nga manuka, kia pai ai ta ratau pu-
  puhi atu, katahi ka waiputia mai e  nga
  Maori i roto i te pa, ka hinga  kotahi te
  Apiha  me  nga  hoia 15  i taua waipu
  kotahi.
    Ko Hoori Paama i roto ano i tetahi o ana
  ropu e pupuhi ra, i a ia e puru ana i tona
  pu, ka ohorere te pakutanga o tona pu, ka
  tu tona ringa, rere rawa, ka mate ia i konei,
  ka mauria ia ki te waahi e pukai ana ent
  atu tua-kiri, ki reira takoto ai, i muri mai
  i tena katahi ia me ona hoa ka mauria ki
  te Ohipera o  Paremata  takoto ai, tekau
  mawha ona ra e takoto ana, ka mauria mai
  ia ki Poneke nei, ma runga i tetahi o nga
 tima  o te Kawanatanga ara ia te Mana.
    I tona oranga ake i tona mate, ka puta
 ia ki waho o te mahi Hoia, katahi a Hoori
 Paama  ka haere ki te mahi wea i Horikiwi,
  me te wea hoki i te rori o Remutaka, i raro
 i te whakahaere a te Timuaki o nga kai wea,
  ara  ia   Whititiarara   (Fitzgerald) e  ono
 marama ona e mahi ana, ko te utu mona
 kotahi pauana i te wiki (£1), a, ma ano ia e
 whaina, i te tutukitanga o taua ono marama,
 ka mutu tona mahi, ka hoki mai ia ki tona
 kainga i te Hata nei noho ai raua ko tona
 ruruhi.  I te tau 1860, ka hoki ano ia ki te
 mahi hoia, tekau nga tau e noho ana ia i
 roto i nga mahi Hoia, a, i pau i a ia nga
 turanga katoa o tenei hanga o te Hoia.
   No te tau 1871, ka mutu rawa atu tona
 mahi hoia. Ka homai e  tona ropu tetahi
 wati hei aroha ma ratau ki a ia, he mea
 whakairo  rawa a roto o te kaupapa o tana
 wati, ko nga tuhituhi o runga e penei ana.
   "He aroha tenei kia Kapene G. Paama,
 na nga Apiha me nga mema katoa o roto i
 te ropu No. 1 o te Hata Raiwhara Waranatia,
 Akuhata  14 1871."
   No taua tau ano ka mahue ia Paama a to
 Hata, ka haere ki Hetana noho  ai, kotahi
 tekau ona tau e noho ana i reira, ka tu ia
 hei mema mo te Komiti whakahaere i nga
 mahi o Pamutana Noota. I muri i tena ka
 tu ia hei Tiamana mo te "Manawatu Haiwe
 Poari" he maha atu nga tau e noho ana ia i
 runga i taua tuunga ona, kaati no naianei kua
 koroua ia, kua unu ia i a ia ki waho o nga tika-
 nga whakahaere hei ora mo te katoa. I naianei
 kua noho noaiho ia, i roto i nga ra o tona kau-
 mauatanga, heoi ano tana he whanga ki te ha-
 ora e motu ai te here o tona waka, e rere ai i
 runga i nga ia ki roto ki nga rire whakamata-
 ku o te ao. Ko te mutunga tenei-


  Nga Mahi kohuru a Ruhia.
   He nui nga mahi kohuru e mahia ana o
 nga tangata ki nga taone nunui o Ruhia,
 ara, ehara i te mea ko  nga iwi o waho e
 mahi nei i taua mahi kohuru, kaore, engari
 ko nga  hapu tonu o roto o te Kiingitanga
 o Ruhia, e mahi  nei ki te kohuru ia ratau
 ano, ara, ko te hunga e tamia ana e nga
 tikanga taikaha a te Kawanatanga o Ruhia.
 I te 21 o nga ra o Hune ka hori nei, ka
 haere tetahi ropu o te iwi (e 50,000 mano
 te maha) i te tiriti nui o te taone, me te
 mau haere i a  ratau Haki  Whero, me te
 umere haere, te hangaitanga o tana hunga
 ki tetahi tiriti e hangai ana ki te tiriti nui,
 katahi ka waiputia mai e nga ropu hoia i
 taua tiriti, ka, mate i konei te 18 nga ta-
 ngata, a, 100 rau nga mea i tua-kiri. Otira
 kihei i mutu  ta ratau umere  haere i te
 taone, ko ta ratau tino take hoki e umere
 haere ra i taone, he  karanga  haere "kia
 whakahoutia te Kawanatanga me ona tika-
 nga katoa". Ko  tetahi mahi nui i reira ho
 kohuru inga Pirihimana, a, he mate tonu
 te mahi a nga Pirihimana i nga ra katoa,
kaore e mohiotia nawai i kohuru, no  reira
 he nui atu nga tangata kore hara, kaore i
 mahi kohuru, e taronatia ana i ia ra i ia ra.
   1 tetahi waahi ano o Ruhia ara i Porana,
e mahi ana tetahi ropu tangata i tetahi tu-
 ranga mo ratau ki tetahi takiwa o te taone,
katahi ka Waiputia mai e nga hoia taua hu-
nga, ka mate i reira e 50 nga tangata, ko
nga mea  i tu-akiri e 200 rau, ko nga hoia i
mate e 8 nga hoia e 2 nga Apiha i mate ra-
wa, he maha hoki nga mea i taotu.
  Kotahi tetahi kotiro ano o taua waahi 13
ona tau, i puhia e ia e rua nga hoia ki te
puhurihuri, i muri mai katahi ka makaia e
ia, e rua nga anga paura ki roto ki te Paraki
o nga hoia, no te papatanga o aua anga pau-
ra, ka mate i reira e 20 nga hoia, he maha
hoki i taotu. He maha hoki nga tangata i
runga i nga whare, e kurukuru ana i nga

      6               TE PUKE KI HIKURANGI.
  hoia ki te kohatu ki te  maitai me  era atu
  mea, i te wa e Waiputia ana te iwi e nga
  hoia, a, e rua rau nga tangata i matemate i
  taotu hoki.
    I te taenga o nga kai mahi o Woahoa
  (Warsaw) hei whakauru mo nga tangata o
  Roota (Lodz) ' katahi ka  tukua e  ratau
  ta ratau  panui. "I te mea  kua hui  nei
  matau ki o matau tuakana i Roota, ko ta
  matau tino kupu, e tino whakahe ana ma-
 tau  ki nga mahi  kohuru  a te Kawana-
  tanga i te iwi, apiti tahi ki nga tangata i ra-
  ro i a ia. No reira ko nga tangata katoa e
 noho ana, a, e mahi ana ranei i nga mahi
 nunui o Wohoa, me mutu  rawa te mahi,
 kaua rawa hei whawha  te ringa ki tetahi
 mahi kotahi, ahakoa heahate mahi. Ko nga
 whare mahi i nga mahi nunui, kaua rawa
 hei tuhera tetahi mea kotahi, tae noa ki nga
 Peeke, ki nga Tari, me nga toa hokohoko
 taonga me kati katoa, ko nga waka harihari
 taonga me mutu te wahi, ko te mahi nui
 ma te hunga iti, he huti i nga Haki wero kia
 rere ana i nga tiriti o te taone." He tohu
 toua e tino whakarihariha ana te iwi ki te
 Kawanatanga me ana tikanga katoa.
   I runga i te kore e whakarangona nga ta-
 ke o ta ratau panui e te Kawanatanga, ka-
 tahi ka tahutahuna, nga paamu katoa, Witi,
 Ooti, me era atu mea e tiria ana ki te whe-
 nua.  No runga i te mahi pera a te iwi, ka-
 tahi ka tukua mai nga ropu hoia o Wohoa
 ki taua waahi, i io taenga o nga hoia ki re-
 ira, kihei i whanga kiu puta te whakahau
 Uia ratau, ka timata ai te pupuhi. Heoi i te
 taenga tonutanga atu o nga hoia ka waipu-
 tia te iwi, ka mate i kona 18 nga tangata e
 •12 i tua-kiri, i taua wa ano ka timata te ho-
 rapa o taua mahi kino ki nga takiwa katoa o
 Porana, a, be nui atu te tangata e mate ana
 i tena ra i tena ra.
   Tokorima etahi tangata e tatari ana i te
 taha o te tiriti ki te Tianara o nga hoia o
 Ruhia, ara. he inoi atu ki te  Tianara kia
 tiakina ratau kei patua ratau e ona hoia.
   Otira kihei i taea nga hoia te taapu e te
 Tianara, patua iho aua tangata e nga hoia
 mate atu. Kaati kihei i ngata te puku  o
 nga hoia i era tangata kua mate ra ia ratau,
engari i tahuri tonu ratau ki te kohuru haere
i nga tangata, e haereere noa ana i nga tiriti
o te taone, ia ratau e mahi pera haere ana,
ka tupono ratau ki te Hekeretari a  tetahi
Mirionea (M.  Rosenblatts the Millionaire) e
kawe ana i nga moni a tona ra ngati: a ki te
Peeke, patua iho e nga hoia taua  tangata
haria atu hoki nga moni, ko te maha o nga
moni  1,000 Ropara (1.000 roubles.) ara, e
rite ana ki te £]588,,8,,0 pauna. Otira i pu-
ta ano te kupu a te Tianara o nga hoia i
muri mai, ka whiua nga hoia na ana taua
hara i mahi. I muri mai i tena, e haere
ana te Keepa ki te kawe i te whanau toko-
rima a tetahi Hurai ki te teihana o te Re-
rewe, ka puhipuhia e nga hoia, matemate
katoa taua whanau, me to ratau taraiwa ho-
hi. E  toru tekau marima nga whare tuu-
nga taonga o te Kawanatanga, i tahuna e
, nga tangata ki te ahi, haria atu hoki nga
, moni me nga Pane Kiingi e nga kai pahua.
    Tekau marua mano nga tangata o roto i te
  taone o Roota (Lodz) kua omaoma ki nga
, maunga, me era atu waahi, I te po o te Pa-
 raire, ka tahuri nga  hoia ki te pikau i nga
  tupapaku ki te urupa, ma runga i nga kaata
  me nga wekena, no te ahiahi rawa o tetahi
  rangi katahi ano ka mutu te tanu i nga tu-
  papaku, a, ko te nuinga o nga tupapaku he
  Hurai anake. I runga i nga mahi kohuru i
  mahia ai ki te taone o Roota, ko nga tangata
  i mate 1000, a, he maha atu nga mea i tua-
  kiri, ko nga tangata katoa e mate ana i nga
  hoia te patu, e pahuatia ana a ratau moni
  me a ratau wati, me era atu taonga utu nui.
    Ko nga Ohipera katoa o nga taone nunui
  me nga taone ririki hoki o Ruhia, kua kikii
  tonu i te turoro, he maha hoki era atu turo-
  ro kaore e uru ki roto ki nga Ohipera, heoi
  kei te whanga noa iho era e takoto ana. I
  whakamatau ano etahi tangata ki te tabu i
 te Tari o te Kawanatanga ki te ahi, heoi ki-
 hei i tutuki taua whakaaro o aua tangata, i
 t3 hahua o nga kai tiaki o taua Tari, engari
 i tahuri ratau i muri mai ki te makamaka
 anga paura ki roto i te Paraki o nga hoia a
 te  Kawanatanga, a, 14 nga hoia i mate, te
  16 i tua-kiri.
   Kaati ko te maha o nga tangata mahi i
 nga mahi nunui o Ruhia i te taone o Awa-
 nowo, e ono tekau mano (60,000) kua wha-
 karerea a ratau mahi, ara, kua Taraiki.

         Keehi uaua
   Kotahi tetahi tangata ko Wiremu Paoa, i
 whakawakia  ia ki Otautahi (Christchurch), i
 te 2I o nga ra o Hune nei. Mo runga i to-
 na tahuritanga ki te moe kohura i tetahi ko-
 tiro i te 10 o nga ra o Hune, ka iwa ano nga
 tau te pakeke, kaati i whakatuheratia taua
 Keehi i te 21, nekehia ana mo te 28 o nga
 ra whakahaere ai.  Otira i patai ano te kai-
 whakawa, mehemea he kai peere ano mo ta-
 ua tangata, ka tu ake tona roia ae; katahi ka
 tu ake te timuaki o nga Pirihi ka mea:—
 Kaore ia e whakaae, kia peeretia nga tangata
 e pa ana ki nga hara penei te kino, ko te ta-
 ke ko tenei Keehi he Keehi tino kino atu i
 nga Keehi katoa, e whakahaerea ana i roto i
 nga whakawa; mai o tona timatatanga mai
 kite noho i roto i te ropu Pirihi o ienei Ko-
 roni tae noa mai ki naianei, notemea ko ta-
 ua kotiro i hanga kinotia nei e ia, kai roto i
 te Ohipera e takoto kino ana, a, kaore e mo-
 hiotia te painga te pewheatanga ranei.
   No muri iho, katahi ka inoi ano tetahi
 taha, kia whakaetia te peere mo taua tanga-
ta, me te whakamarama ano i nga take o
 taua inoi, ara, ko te tangata e whakapaea
nei, he tangata moe wahine, he tamariki ho-
ki ana, a, be tangata hoki be mahi nui ta
ana, ehara i te mea hei buna i tona hara i
 hiahiatia ai kia peeretia ia, engari he wha-
kaaro ki tona wahine me a raua tamariki,
tae noa ki ta ana mahi ake. Heoi whakaae-
tia ana te peere mo taua tangata e £200 rau
. pauna, e rua nga tangata i pungaia ai taua
  moni, he rau pauna ma te mea kotahi.

    Kaore i tino nui rawa nga rongo korero
  o roto i enei ra, mo te pakanga a Ruhia raua
  ko  Tiapani. Engari  taihoa ake nei tatau
  ka rongo i tetahi pakanga nui, ina tutakitaki
  raua kia raua ki te tua-whenua.



    HE PANUITANGA.
    He kanikani ka tu ki Aotearoa whare hui.
  e tu ana ki Papawai, a te Taite te 20 o nga
  ra o Hurae 1905.
    Hei whakapiki mo runga i te whakaara-
  hanga i te (Pata-watawata) ara, i nga rakau
  whakairo mo te pa ka tu nei ki Papawai.
                 Pahira Anaru.
                    Tiamana o te Komiti,



       HE PANUI.
       Ki nga wahine tapahi harakeke
   Ko te kainga o aku taane kei te Nama 16
 13 o Papawai, ko nga harakeke o runga o
 iaua waahi, he mea ata rahui marie, ahakoa
 hokona  katoatia nga harakeke o etahi poraka
 o taua waahi, ko te rahui nei kaore i pa he
 naihi a te Pakeha, i rongo korero noa ahau
 kei te mahia nga harakeke o taua waahi, ka-
 tahi au ka haere  ki te titiro. Ko  te mea
 tuatahi i kitea e au, ko te tiraha harakeke e
 takoto ana, kua maroke  noa atu,  ka ahu
 atu an ki nga putake harakeke, ka kite au i
 tenei tu tapahi harakeke, poro tonu ai i nga
 kamatamata o nga harakeke, ka waiho ano
 te waahi nui kia tu ana, tenei mahi me mu-
 tu, me mutu hoki te haere ki reira mahi ha-
 rakeke ai, ki te kitea e au te tangata, taane,
 wahine, tamariki ranei, e haere ana ki reira
 tapahi harakeke ai, ka painatia e au  ki te
 moni e £5 pauna.
          Horiana Takana  Kiingi.



      G. EIMIHA.
              (C. AMOS)
       Puutu.    Puutu.    Puutu.
   Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai.
 haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu
 kia koutou nga puutu papai, maina, huatau
hoia mo tenei hanga mo te taane, ko te utu
 12/6, tae atu ki te 30/-.
  Mo  nga wahine, ka taua ahua ano te pa-
pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka-
aetia te nama.
  Ko  taku whare kei tetahi taha ake o te
Kemihi o Hene Hoori.
                          Tiriti Nui.
  C. Eimiha.
                          Kereitaone.

                   • TE PUKE  KI HIKURANGI.                 7
  WHOREHETA AMA

      HOTEERA.
   (FORESTERS ARMS HOTEL.)

   i tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
       HE WHARE HOU.
   He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
              ——Ara.——
  Nga  Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga
Kama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
                         —A—
  He  nui hoki te papai o nga kai, me nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
            —Me-
            Te Tepara Hoiho.
        Iwa  Ropata (Eva Robert's.
            Kereitaone Noota.



     T. P. ROHIPI.
         (D. P. LOASBY.)
  He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni.  He  nui nga ahua  kai katoa
kei au.
               —Ara—
   Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
me era atu tu ahua, kai katoa.
  He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
nga Toote, Naihi, Whaaka  Tiaka, me  era
atu tu ahua o era tu taonga.
                       —A—
  He nui nga Puutu, me nga Huu, a, he
ngawari hoki te utu.
  Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
  Engari kaore e riro i runga i te nama.
                Toa o nga taonga katoa
  T. P. Rohipi.
                 Tiriti Nui Kereitaone.



      A. TEONE.
           (A. JONE'S.)
         Kai tunu Rohi, Keeke.

 E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
;a, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
kereitaone.
 Me  te tino mohio hoki o nga tangata, he
angata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
ae era atu tu ahua kai pera katoa.
 Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
ohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
rai Maori Pakeha.
 No reira haere mai ki ahau, ko ahau  to
outou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
haha e tu mai nei
                       Tiriti Nui.
 A. Teone.                              :
                      Kereitaone.           <
     AREKA. MARE.
        (ALEX. MURRAY.)

    Rangatira toa kakahu, i te taha whakate-
  raki o te Parihi Hooro o Kereitaone.
    Kai au nga tino kakahu o ia ahua o ia a-
  hua, mo te taane, mo te wahine, mo  te
  tamariki hoki.

              Mo te taane:—
    Koti nui arai-ua, Hutu, Haate  wuuru,
  Waiti Haate me nga kara, Potae, Paranene,
  Poraka, Toroihe, Tokena, Neketai, me era
  atu kakahu mo te taane. A, ina hiahia te
  tangata ki te Hutu meiha, ka taea e au te
  hanga he Hutu meiha, i taau ahua ano i
  hiahia ai.

              Mo te wahine:—
    Koti wahine  arai-ua, tiakete hiraka, piihi
  hiraka, piihi wuuru tino papai, potae, kaone,
  tokena, nga kakahu o roto, me era ata kaka-
 hu papai mo tenei hanga mo te wahine.
             Mo te tamariki:—
    Koti rahi, hutu, potae, me era atu kakahu
 mo  te tamariki.
   Haere mai!  Ko nga po tenei o te Taku-
 rua, me te powhiriwhiri ano ki te ringa, kia
 whiwhi  ai koe ki tahi i hiahia ai.
                            Tiriti Nui.
   Areka. Mare.
                           Kereitaone.



 PANUI WHAKAMARAMA.
   He  whakamarama  te waahi tuatahi ki
 nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
 tika o Aotearoa me te Waipounamu, tena
 koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
 1905.
   I puta ta matau  panui whakatikatika i
 roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
 panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
 e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
 nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
 roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
 wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
 pepa o te "Pake" i te tau 12/6, mehemea
 ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
 mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
 karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
 i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho  atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka  perehitia te panui  whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou.  No te huihuinga whaka-
mutunga  o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema  ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
  kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
  2 o te reo Maori o te "Puke".
    No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka
  whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
  runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
  16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
  e 9/-  hereni, mo  te  3  marama    e
  5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te
 marama.
    Tuarua, i kore ai a te "'Puke" e puta i roto
  i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
  putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
  ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
  puta mai ona korero mo te taha ki te reo
 Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
 te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
 te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a,
  oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
 me  te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
  korero too te taha Pakeha. Kaati i te rupe-
 ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
 haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
 te motu nei, ka riro na te taha  Pakeha i
 whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga,
 korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
 keha, koia te take i whanga tonu ai matau,
 a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
   No reira te kai-tuhi ka whakaaro, e kore
 rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki
 nga whakahaere mo te taha Pakeha.  Koi
 penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
 ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
 hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e
 kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
 ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
 ere i te taha kia matau, kia wawe te puta atu
 ki runga, i te motu nei. Waiho te taha Pa-
 keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e
 rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
 te putanga atu kia koutou. Engari  ko te
 mea ma koutou, he uta pikaunga mai  ki
 runga  i to koutou  taonga   i te  mea
 kua  mohio  iho  koutou  ki  nga  kau-
 papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
 tenei: —
   (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua  mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka  tukua atu  na  kia
koutou.
  (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi  katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.   
  (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga,  e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
  (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu,, ki te

    8                  TE POKE KI HIKORANGI.
  whakamarama  i nga ahuatanga e puta ma
  ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe
  nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi 
  a tatau tamariki, me a tatau mokopuna
   tenei ao.
    (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
  nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
  nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
  nga motu  e roa nei, i roto i nga mahi, me
  nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
  Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
    (6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta
  onga e homai ana e nga tangata matau, ma
  rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
  ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata
  nga tohutohu  e pai ai te tiaki i te tinana, e
  pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
  wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti
 nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
  katoa.
    (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
 e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
 tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
 ngi  hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
 ia ture, me tona pai me tona kino, me nga
 mahi  e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
  ture.
   (8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
 tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
 mahi   Kaata Paki  Kooti, ara, (Wiira-raiti),
 Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
 Teera mehe,  Hanihi, me era atu tu mahi
 katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
 ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
 hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
 tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
 hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
 te Pakeha aua tu panui he (Advertisement,)
 he utu mo  aua  tu  panui, ara, he  2/6
 hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he-
 reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
 ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
 nei.
   (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapa Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tataa ki te iwi Maori.
  (10,) Ka  manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga  Maori o * nga tipuna
iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
ai  tatau, hei whakaako hei tohatoha ki nga
e mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
e  matauranga  kia tatau, me o tataa uri katoa
i    (11.) Ka manaakitia e  te "Puke"  nga
   taonga tuku mai a nga tangata e pa ana 
o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
 nga whanautanga tamariki, me nga mahue
o  tanga taane wahine ranei, me nga weteka
e  nga ture marena, me era atu tu korero katoa
 e pa ana ki nga take penei me enei kua tu
   hia ake nei.
     (12.)  Na, i tenei haerenga o to koutou
   taonga, i roto i te tan hou o to tatau Ariki
e  1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi e
 ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
e  kia koutou, ki nga taane, Ki nga wahine me
  nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
. tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
5  titiro whakamuri si te whakaaro ki te piki-
  tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
. te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
, pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
  muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
 nga mahi kiho i mahia e ia i roto i te tau
  tawhito.  Muri iho katahi ka titiro whaka-
  mua  te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
, mo  te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
  tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
  re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
  nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
  roa e haerea nei e tatau.
    No  reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
  hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
  ahuatanga o te whakaaro, hei atanga mo ru-
  nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
  puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
  pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
    No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
  unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
  nga maharatanga a te ngakau i runga i te
  rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
  reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
 me  nga tangata katoa, ki te homai utanga
 hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
   Kia kaha hold te whangai  i au, ina tae
 ata au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
 waha haere i nga utanga e whakaekea ana
 ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
 porangi ta koutou mokai, e pai ana he wha-
 katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
 haere" koia ta koutou makai  ka kohikohi
 haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
 koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
 ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
 nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
                 Kia ora tatau katoa.
         "Te Pake Ki Hikurangi."

 WHAKAMARAMAI NGA TURE
 O "TE PUKE KI HIKURANGI."

   Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
 rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
 ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
 nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
 kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
 ai te Whakapono ae Amene.
a    E nga iwi o runga i nga mota nei, titiro
3  iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
.  i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
 marama  kia koutou, mo nga tikanga e ahu
i  ruai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
3                 TURE 1.
    E wha putanga o te "Puke" i te marama,
•  ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
 marama  e 9/- hereni; mo te toru marama e
•  5/ hereni.
                 TUBE  2.
   Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
! me  tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
 ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
  tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
  tikanga.
                  TUBE 3.
    Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
  ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
  i nga  moni  Oota Poutapeta,  (ara Postal
  Note or Post Office Order ranei) me tuku
  mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
  mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
                 TURE 4.
    Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
  "Puke" ina tutaki te wa e puta atu ana te
  pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
  takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
  tutuki te tau kia ia, a, kotahi patanga i muri
 iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
 e tae mai he whakaatu raana.
                 TURE 5.
    E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
 "Puke"  me to koutou taonga, mo nga wha-
 kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
 mai una kia panuitia e te "Puke," engari kia
 tupato ano koutou, kaua nga  korero kino e
 tukua mai.     TUBE  6.
   Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
 kia, nama te tangata nga tangata ranei ki te
 "Puke."     .  TURE  7.
   Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
 ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
 korero whakakino   ingoa tangata, kaore e
 whakaaetia.
                TUBE 8.
   Ko  te tangata kua whakaturia  e te ko-
 miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
 ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
 kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
 nga i te motu nei, koia aoake hei whakaha-
 ere mai i tera taha.
               TUBE 9.
   Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me  penei te ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
      "O Te Puke Ki Hikurangi."
                Box 20.
          Greytown  Wairarapa.

  Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.


  Printed and Published for the Proprietors
by T. RENATA  at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.