|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 21. 16 September 1905 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PURE KI HIKURANGI.
(No. 21, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Hepetema 16, 1905. (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI
[PUTEA]
TE TIRITI O WAITANGI.
HE KARO I TE ORA MO TE IWI MAORI.
• —
[NA HARE HAARII]
Ko o tatau rau tangata whaka te runanga.
kua tirohia tonutia a taea noatia tenei ra e
tautohe ana nga Maori, e ra-roto ana i te
koata o nga Pakeha anake. Engari ko te
tikanga e tau tika ai nga whakaaro, me nga
take, me nga ohonga e hira ai, e arahi ai te
hinengaro o nga Maori. Ko te mea tika
rawa ia, me titiro enei take me tenei tua-
nga, ra-roto i te koata me te whakaaringa
a nga Maori ake. He mea maumau noa
iho te whakanui i nga korero mo te ahua o
nga Maori, ra runga i te whakaaringa me
te koata o nga Pakeha. Ko taku e wha-
kaaro nei kia whakaaria nga Pakeha i runga
ano i nga tikanga, i runga hoki i nga tiro-
hanga korotaha, i kitea ai i mohiotia ai ho-
ki te Pakeha e nga Maori. Ina ka whiri-
whiria tikatia tenei whai taketanga o tatau,
tena pea e kore e ahua hee ki ta tataa titiro,
a, e kore hoki pea tatau e miharo ki nga
whakaaro me nga take e hiahiatia ana e te
iwi Maori kia tu ano he Kawanatanga mo
ratau ake, kia motu ke noa atu i to nga, Pa-
keha me a ratau na tikanga.
Ko te Kawanatanga te turanga whakahoa
o te iwi Maori, i timata mai ano i onamata
noa atu te mana Kawana o nga Maori, i ma
runga i nga take o te hapu, me nga take ho-
ki o nga matua. Ko enei nga Mana Kawa-
na tuaranga i rongo ai, i kite ai hoki tatau
i roto i nga whai korero o mua. Ko to ma-
tau nei Kawanatanga, e hoatu ana i nga
pooti ki nga tangata katoa, engari e hee ana
ki nga Maori, notemea e hoatu ana nga poo-
ti ki nga tangata nanakia me nga tangata
hoki e mahi ana i te tika, a, e rite tahi ana
te mana o te tangata kino, ki te mana o te
tangata tika, kaati ki te iwi Maori he mea
hee, he mea kuare tenei, te rite o te mana
o te hunga kino ki te mana o te hunga tika.
Ko te mea e tino whakahaweatia ana e nga
Maori ko nga tikanga whakawai, i tae ai te
nuinga o tatau rau-tangata whaka-te-runa-
nga hei mema, hei mangai hoki mo tatau
ki roto ki te Paremata o tenei whenua.
Ko nga take ko nga tikanga ranei ma tae
ratau ki reira hei whakatikatika i o ratau
huarahi i muri i to ratau tapokoranga, ka
ahua pewhea ranei a ratau mahi? Tena
pea koutou e mea be tino kakati rawa enei
kupu aku. otira ka wewete ano ahau i au ki
waho o taua whakapae e kiia nei e an, a,
me tahuri ano ahau ki te whakahaere i nga
mea e kitea ana e au te ahua tahae, me te
aroha kore. E kitea ana i runga i te ahua
o nga mahi a o tatau kai hanga Ture o Niu Ti-
reni nei, te mahi maumau i nga tini miri-
ona moni (he mea nama) i runga i nga mahi
kore tikanga, me nga mahi kore hua. Me-
hemea ka titiro atu o tatau konohi ki nga
Kooti Whenu Maori, me era atu Kooti, nga
Kooti whakawa hara ranei.
Tena ranei o tatau whakaaro e puta
he ahua waimarire, mo nga whakaaro a
nga Maori i roto i taua hau, e nga ai ratau
i aua Kooti ? Otira e mohio ana tatau, ko
a tatau Kooti whenua Maori me nga wha-
kaaro mo aua Kooti ehara i te mea hei mea
pumau, otira e tino kite aua tatau i te wha-
karihariha me te whakahawea o ngi Maori
e whai korero ana mo ana Kooti, me
to tatau mohio ano kai a ratau te kaha me
te mana e tika ai nga roro mo te taha Ma-
ori. E ahei ranei tatau te whakateka., ko
a tatau Kooti tautohe i nga wa maha, hei
rakau ena mo te mahi tahae? Ko a tatau
Kooti Kirimini, ara, ko nga Kooti mo nga
hara taimaha i etahi wa e takahi kino ana,
otira e kitea ana e tatau i ia ra te Wikitori-
atanga o te hara me te kino i nga taupae
arai o to tika. E whakapehapeha ana tatau
ki to tatau mana whakahaere, i runga i nga
huarahi whaka tangata, me ngu huarahi o
nga mahi whakaaro, me nga tini mahi ra-
weke o te mohiotanga, me to tatau whaka-
ako i poto ai te whenua te whakahaere.
E whakaputa ana tatau i to tatau ahua
rangatira, me to tatau whakaputa ano i te
pai me te tika o a tatau Ture, i ahua tika
tetahi me tetahi; i te wa e whakataurekare-
katia ana tatau e o tatau Minita whakahaere
i nga Ture, i te wa e moumou ana aua
Minita i o tatau taonga me o tatau puna
e whai moni ai tatau, a, i tetahi o ratau
ringa e whakataimaha ana tatau ki nga
pikaunga nunui o te mahi taakihana ara
(taxation). A, e hoatu ana e tatau ki nga
ringa o te iwi i runga i nga mahi whakaako,
nga tao mea era ata rakau o te pakanga.
Otira kua kore tatau e tiaki i nga tino
puna o te ora, kaore hoki i araia aua puna
o te ora e nga puapua o te Whakapono me
te tika. Na konei e kite ana tatau i roto i o
tatau Kooti i nga korero teka whakarihariha,
(ko Hatana te kai keri i ena huarahi.) Aha-
koa porori nga whakawa tika, me te Ka-
wanatanga, me nga tikanga whakahoa a te
tangata kia horo ai ki raro te korero tika
u te aroaro o te kai whakawa, ehara oti
tena i te rakau e mohiotia ana hei patu,
lei karo hoki i nga ringaringa o tatau Ko-
ia ? He rakau tena e titiao reka atu ai nga
tangata tohunga, me nga tangata hoki e
rangona nuitia ana. Tena pea aua tangata
kai te whakaaro he Karaitiana ratau.
E kore ahau e kii e tohe ana enei Roia
kia korero teka ratau, otira, e kite ana tatau
e hapai tonu ana ratau i taua rakau nanakia
kino i runga i te kore e awangawanga, no-
temea e mohio tonu ana ratau era taua
rakau e ora tonu, no whea e ngaro taua ra-
kau i te tangata e tae atu ana kiroto ia tatau
Kooti matakitaki ai.
Waihoki ko tenei hara e kitea ana, e wha-
kahoa ana hoki ki roto i nga tikanga Pake-
ha, e wehi ai te Maori mo tona iwi i nga
tau e haere ake nei, ara, mo tenei mea tino
nui mo te mahi haurangi, me era atu ano
o nga whiu nanakia o te mahi whakahoa a
te tangata, ara, mo te mahi puremu; na
enei mea i kawea atu ai te pouri me te
mamae ki nga tini kainga o nga Maori.
No konei i kaha rawa ai te Maori, i whai
take ai hoki ia, kia whakaturia he Kawana-
tanga motuhake mona, hei whakahaere i
tona iwi ake, kia miharo ranei tatau mona
ka wiri, mona ka wehi, ina haere ki nga
kainga Pakeha whakahoa ai, tenei taua
mahi whakahoa a te Pakeha te whakawehi
nei i te oranga o tona iwi. Kua hoatu e
tatau kinga Maori, kua whakaakona hoki
e tatau ki te inu i taua kapa, ara i te wai
i uru ai te mate me te tumanako-kore.
Me tuku atu ranei e tatau kia kaua e
mana a ratau tohenga, o ratau okenga, me
a ratau inoi mo tenei Tiriti tapu, a, kia
kaua e whakapumautia ki te mana nui o
te Emepaea ? Kua akina ratau e Ingara-
ngi. Kia inu i taua Kapa, tae noa ki nga
wai paruparu. Kua tino kore rawa he mo-
rehu o te iwi Maori, he torutoru nei nga
mea e toe ana; i mua he nui to ratau kaha
me to ratau whakapehapeha, a, kihei i Wi-
kitoria nga patu a te Pakeha i runga i te
paenga o te pakanga. Engari ko o ratau
ope kua riwha, kua pakaru i nga mahi,
me nga kinonga, i whaia haeretia i runga
i nga huarahi o te whakanohoanga tangata
i enei wa.
He puaawai reka i whakatokia e nga
mahi toa a nga Mihingare o Onamata. I
muri mai ia ratau nga tangata i rui i nga
purapura o te mate, a, ko taua paitini wha-
kamate kua kawea mai e taua iwi ki te
tahataha o te ngaronga rawatanga atu. Me
miharo tatau mo nga Maori kua tu wehi
nei, kai pangia ratau e nga taru o te wha-
hoa ki te tangata, e mate haere ai tatau, a,
e whakawehi nei hoki i te oranga o to
ratau iwi.
No te "Tiriti O Waitangi" tae noa ki te
tau 1865, i whakaaetia e te Runanga aui
o Ingarangi, e kore e tika kia tukua atu
ma nga Pakeha o te Koroni e Kawana nga
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKURANGI.
Maori, notemea tera nga whakaaetanga me
nga take, a, na Ingarangi i whakaae e kore
e tika kia kauparea nga huarahi o te pono.
No te timatanga mai ano o te Koroni tae
, noa mai ki taua wa, ko nga mea a te iwi
Maori i waihotia i raro i te mana o Inga-
rangi I naianei ko te Kawanatanga o te
Koroni, koia te kai-whakaari i te Kawana-
tanga o Ingarangi, a, e kore e ahei te wha-
kanoa i nga kupu a ona Kaunihera i wha-
karite ai hei awhina i taua Kawana (ara i
nga Minita o Niu Tireni.) No konei i hoki
ai te reo o te Kawanatanga o Ingarangi ki
te Kore noa iho. No konei e tino pono ana,
e tukua ana e te Karauna o Ingarangi ki
etahi atu, nga mea e kore e taea e tana
Karauna te whiu ki tahaki, kaati mehemea
ka pera, kariwha te "Tiriti O Waitangi" i
taua Karauna ano. E tohea ana e au, ko
nga mana i tukua ki nga Maori i runga i te
'Tiriti O Waitangi," me whakaoti i runga
i te kore here o nga tikanga o nga whai
korero whakamana o Niu Tireni, ko nga
Ture kainga, ko nga mahinga ranei, e kore
e tika kia whakararurarutia kia pewheatia
ranei, nga mana i tukua tonutia mai i wae-
nganui i te mana o te rangatiratanga o I-
ngarangi.
Kua tautohea e etahi o nga ruanuku ha-
nga Ture o Ingarangi (kai te whakawa
ratau) kaore i u pono te "Tiriti O Waitangi"
i naianei kaore he here a te Kawanatanga
o Ingarangi. E kiia ana ko nga mana me
nga tikanga o taua Tiriti kua parea, kua
hoatu ki te Koroniera Kawanatanga o Niu
Tireni, Mehemea kua whakaaetia penei-
tia, ehara tenei i te whenua e whai-mana
ana a Ingarangi i tenei wa. Mehemea hoki i
watea a Niu Tireni i te mana o Ingarangi,
i runga i ana mahi ake ano, me te watea-
tanga hoki o Merika, tera e whai-mana to-
nu te "Tiriti O Waitangi," e kore e ahei
kia mawehe, ka u pono tonu taua Tiriti,
ka mau tonu ano te here o aua kupu kia
whakaritea e Ingarangi; ano no tenei ra i
ra i tuhia ai, a, e kore hoki e taea te wha-
kanoa ahakoa no Onamata i tuhia ai, e ko-
re e tika kia tukua huhua-koretia, e kore
ano hoki e tika kia parea nga tikanga (ma-
ua e mahi) i uru ki roto i taua Tiriti ki
tetahi ata Kawanatanga, ki tetahi mana ke
aru ranei, ahakoa he iwi ke, ahakoa he Ko-
roniera ke ranei. Heoi ano te mea e motu
ai enei here ona, ma runga i te whakaeke-
nga a tetahi iwi ke, na, mehemea ka riro te
whenua i taua iwi i runga i te raupatu, a
kore ana te mana o Ingarangi, ka mutu ano
te mea e motu ai aua herenga. Otira no
whea tenei e taea e wai ranei te tute, kaore
hoki tenei kia uru ki roto ki o tatau wha-
kaaro. Na ko te Kawanatanga anake o I-
ngarangi e whai-mana ana, ki te tuku ti-
kanga tuturu ki te Kawanatanga o Niu Ti-
reni ara, nga mea e tautohea ana e taua
Kawagatanga hei whakaiti i te iwi Maori.
Era pea e tika kia pa ano a Ingarangi, kia
whakaotia tikatia nga whakaaetanga o taua
Tiriti, a, era ano pea e tika tona poka atu
kia whakaritea e tenei Kawanatanga nga
mea i mahue, me nga mea hoki i riwha o
taua Tiriti.
No reira ka tika ano ma te Kuini i runga
i te inoi kia mahia he pukapuka whai-tika-
nga mo nga Ture e hanga ana e tenei Ka-
wanatanga kia kaua e pa, kia kaua hoki e
whai-mana ki nga whenua o nga Maori ake,
waihoki ko nga Ture o nga Maori ake me
a ratau tikanga me a ratau ritenga Maori,
me whakangawariwari iho, kia. rite ano ki
nga tikanga e pai ana mo nga tangata o aua
waahi, a, me kaati ano nga Ture mo ratau
ko a ratau na Ture ake. Kapea ana nga
mea ke atu, ara, ko nga mana i whakaaetia
i tukua atu ai kia te Kuini, i te Tekiona 71
o te tinanatanga o te Ture o Niu Tireni, 15
me 16 o Wikitoria upoko 72, e tino whai-
mana anai naianei. I whakaae ponotia e te
"Tiriti O Waitangi" mo nga Maori anake
te tino mana mo o ratau whenua. Otira
ko aua whenua i nga wa o muri nei, kua
tangohia kinotia, i runga i te pakanga i
runga hoki i nga mahi koreto teka, i hara
nui nga rangatira o aua whenua ki te Ka-
wanatanga, ahakoa kaore ano tetahi Maori
kotahi kia mau i runga i taua Ture, i nga
Kooti i whakaritea mo taua mahi. Kihei
pea i iti iho te maua, a, kihei ranei i iti iho
te mamae o nga Kooti Whenua Maori i
runga i nga huarahi pahua i nga whenua
Maori, i to te huarahi o to pakanga. Kaati
e kii ana ahau, ko aua tikanga katoa o nga
Kooti Whenua Maori, ehara ana ki te
"Tiriti O Waitangi," a, he mea tika ano kia
whakakahoretia atu enei Kooti e te Kawana-
tanga o Ingarangi. E patai ana tenei ahau,
he mea tika ranei kia whakawakia nga take
o ia tangata, o ia hapu, o ia iwi mo o ratau
whenna ki te aroaro o te Kooti a te Pakeha,
kia whakamatautauria to ratau tika to ra-
tau hee ranei ? Otira kihei te "Tiriti O
Waitangi" i whakaaroaro kia toia te iwi
Maori ki roto i te Kooti Whenua Maori, kia
tautohea tona mana mo tona whenua. He
mea maminga te kii ma ana ake ma te Ma-
ori te whakaaro kia whakawakia ranei kia
kana ranei, notemea e kite ana tatau me-
hemea ka kore te Maori nona ake te whenua
e tae ki te aroaro o te Kooti, era ia e hee i
tetahi tangia ke, a ka tu kino ia, a, ka riro
ke tona whenua i te tangata kaore kau ona
take ki te whenua. Ko te whai take me te
whai tika e kii ngatahi ana, he mea tika
ma nga hanu ake e whiriwhiri nga take, kia
kitea ai ko wai nga rangatira o te whenua.
Kua whakapumautia e te "Tiriti O Wai-
tangi," ki nga Maori ano te mana o ratau
whenua katoa, me to ratau mana hoki ki te
noho ki runga i aua whenua, i runga i nga
tikanga kore raruraru. Waihoki e kore e
ahei kia whakararurarutia nga Maori i ru-
nga i nga Ture i hanga ai e te taha kotahi,
ara, i hanga ai e te runanga nui o Inga-
rangi, mehemea, e kore tenei waahi e tika
ma Ingarangi, he tika koia ma te Runanga
o Niu Tireni e mahi ? kaore.
Ka whakaaria e au tenei Ture kia kitea
ai te peheatanga o nga whakaaro o tatau
kai hanga Ture o Nui Tireni i mua ake nei,
a, ka whakahaere hoki e au nga mana whe-
nua o nga Maori, i mahia i hanga hoki i
te tau 1858. He Ture i whakaaetia e te
Runanga nui o Niu Tireni, engari i wha-
korea e te Kuiini, ara, "Kauaka tetahi
Kooti o te Ture, kauaka ranei tetahi Kooti
o te tika i roto i te Koroni e mohio, e ahei
ranei kia mohio, kia pa ranei ki te whea
tautohe, ki te whea take ranei, mo te mana
me te whai taketanga, o te noho a te tanga-
ta Maori i waenganui ia ratau ano a, kia
whakaaturia hoki ko tenei kii, me tenei
tikanga kua whakapumautia e nga Apiha o
te Ture mo te Karauna o Ingarngi. ka tuhia
e au i muri nei nga tuhituhinga o te puka-
puka a Ta Wiremu Matenga mo te pakanga
ki Tanaraki, i te tau 1860. I te marama o
Tihema o te tau 1859, i riro mai ai te wha-
kaaro o nga Apiha o te Ture 6 te Karauna
o Ingarangi mo tenei tautohe, e tika ana
ranei, e ahei ana nga Maori o Niu Tireni ki
te mahi pooti i raro i te 'Ture Whaka-
tinanatanga.' I taua tukunga whaaro i
penei tetahi wharangi. E taea ranei e ia
(ara e te Maori kotahi) te whakatu i roto i te
Kooti o te Kumi i Niu Tireni i tetahi ta-
ke whakawa mo te takahi pokanoa? K
whai-mana ana ranei te Kooti ki runga
i nga taonga tuturu o nga takiwa Maori ?
Ki to matau whakaaro ko te utu mo enei
patai, ka utua ki tenei kupu kaore, kaore.
No reira ka whakaarohia ko nga Apiha o
te Ture mo nga Kooti Koroniera kaore i te
whai mohio mo enei tautohe ino te mana
Maori, enei tautohe ranei mo te noho i ru-
nga i te whenua, a, i runga ranei i te whea
tikanga."
Ko te tikanga here i nga whenua, ka tika
ma nga hapu me nga rangatira ina maha
nga whakaetanga mo tenei mahi a nga kai-
whakaari o te Kuiini. E penei ana nga
kupu e kite ana tatau i roto i te pukapuka
a Kawana Koa Paraone ki te Tiuka o Niuka-
hera, i tahia i te 4 o nga ra Tihema o te tau
1860, ara:—"Ko Ngapuhi ki te taha wha-
kararo, ko Waikato me Ngaati-maniapoto
ki waenganui me te takutai Hauauru, kai
te pupuri ratau i o ratau whai taketanga
tuarangi i naianei ano, a, i a matau hoko-
nga, mai ano i te 'Tiriti O Waitangi' kua
whakaaetia e te whakaaetanga tokomaha
to ratau mana me e ratau hapu, ehara i te
mea ko o ratau hapu anake e ahei ana, no
reira ko nga hokonga whenua kua wha-
kaetia o ratau te mana o ratau rangatira ru-
anuku, mo te whakaae mo te kore ranei e
whakaae ki te hoko i o ratau whenua."
1 tana pukapuka ano a te Kawana, e kitea
ana ene: kupu "Ko te whai manatanga ki
te whenua o nga Maori o tenei whenua,
i ra runga i te hapu ake, kaore i te mea i ra
runga i te • tangata kotahi; ko te whai-
maantanga o te tangata e tika ai, ko taua
waahi i ngakia eia, a, e ratau ranei ki o ratau
ringaringa ake, a, i whakaritea ko aua waahi
i mahia e ratau, hei whenua tuturu mo ratau,
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 3 te "Tiriti O Waitangi" Ingarangi Niu Tireni Whanganui He Whakamahara ki nga iwi. Wharepu
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI.
a, hei nga tangata marama ki nga huarahi
whakahaere a te Pakeha, e puta mai ui he
uranga i nga whakahaere o te whenua, hei
nga tangata tika pono u ki nga whakaaro e
ora ai te iwi Maori. Kia u ki tenei taonga
o tatau, ki te tukua e koutou tenei kia tuki-
tukia e te iwi kai hao whenua, kia riro ia ra-
tau i runga i te Ture hoko. No konei kia u
ki te Kaunihera Whenua Maori, hei taiepa
mo tatau whenua kia toe ai i nga kuri kai
hao. Ki te kore koutou e tuku i o koutou
toenga whenua ki roto ki te Kaunihera Whe-
nua ka pau i te kuri kai hao, kua tae noa
mai kia tatau, a, tenei ano ia te kai han nei
i waenganui ia tatau, kaua tatau e waiho i
runga i te ngakau whakaaro kore, whakateka
ranei, mangere ranei, ehara tera hee i nga
kuri kai hao, ina mate korua ko to hoa ko
whenua. Kaati enei whakamahara atu kia
koutou.
3. Kia mau ki to tatau Kaunihera Ma-
rae, me o tatau Komiti Marae, hei taiepa
whakaoranga mo te iwi me nga hapu, me
nga pani me nga rawa-kore o te iwi Maori,
hei pupuri i te mana marae, i te mana ra-
ngatira, i te aroha i te rangimarie o tatau
kia tatau. Ki te waiho e tatau tenei kia tu-
kitukia ana e nga tangata whakaaro kore,
whakaaro whakakake, haurangi, tutu, takahi
Ture ; ka taka atu tatau ki raro ki te whiu,
na te Hupirimi Kooti, na te Hupirimi Taki-
wa, na te Kooti hara Takiwa, ka whiua ki te
herehere, ki te tino tutukitanga o te tino
whakatau o te utu hara. Ka makere mai te
ngakau aroha, rangimarie, mahaki i konei.
Koia ahau i whakahau atu ai, kia u tatau ki
o tatau Kaunihera, me o tatau Komiti Marae.
Ko te whare mo enei taonga e rua, ko te
Whakapono ki te Atua, i runga i te rangi-
marie i te aroha i roto i te pono, makaia atu
te mangere, te whakaaro okioki atu ki runga
i nga whakaaro tekateka noa, kia kaha ki te
awhina i nga Ture, ki te ahu whenua, ki te
ahu taonga, koi pokia tatau ki roto i te kupe-
nga o te mangere noho ai, he mate, he poha-
ra, he pinono haere, he whakama, he roimata
ne hupe te whakautu, ka tangi te mapu wai-
mate i konei, ka poroporoakina te ao turoa i
konei, ka whanatu ka haere i te ara i Tahe-
keroa ki te po te kitea, ki te po Tiwhakere-
kere, he haku tona otinga.
Hei kona ra koutou.
Na H. T. Whatahoro.
Mema mo te Taihauauru.
Wharepu.
27 o Akuhata 1905.
Ki te Etita o te "Puke" tena koe.
Mau e tuku atu ena kupu kia te "Puke,"
kia haria ki nga iwi ki nga hapu. He wha-
kaatu ake naku i aku ake whakaaro, i mua
ake o te wa e whakahuatia ai nga ingoa o
nga tangata, e hiahia ana kia tu ia hei mema
mo te Paremata o te Koroni o Niu Tireni e
heke iho nei.
1• Ko te mema hei whakaarotanga ma
nga iwi, ko te mema e mohiotia e tatau ake
e nga hapu e nga tangata, he tangata wha-
kaaro pai, mahaki, aroha ki nga mate o te
iwi, o nga hapu o nga tangata o tona takiwa
ake, tae atu ki etahi hapu tangata i waho
atu i tona ake takiwa. Hei te tangata kua
kitea atu e tatau, e it ana te whakaaro ki nga
mahi pai katoa mona ake, tae atu ki etahi
atu tangata i waho atu i a ia. Hei te tanga-
ta kua kitea atu e tatau, he matauranga, ara
e matau ana ki to, te Pakeha ake ana whaka-
haere, i tipu ai te ora i whai rawa ai ia. A,
he tangata kua kitea atu ia e tatau, kua
whawhatia e ona whakaaro aua whakahaere
a te iwi Pakeha, i tipu ai te ora kia ratau,
a, kua whawha tona tinana ake ki aua wha-
kahaere a te iwi Pakeha mahi ai. A, kua
kitea atu e tatau he tika, kua taea e ia te
mahi aua whakahaere, me aua mahi a te iwi
Pakeha i tipu ake ai te ora kia ratau. Aha-
koa tangata ware, engari kei a ia enei wha-
kaaro e mau ana, me ana mahi a te Pakeha
i tipu ai te ora kia ratau, koi ana he tangata
ma tatau, hei tu i taua turanga mema mo te
Paremata
2. Kaua tatau hei noho i runga i tenei
whakaaro na, hei te tangata rangatira rawa
tatau pooti ai. Kaore taua whakaaro i te
whakaaro tika; Engari mehemea he tanga-
ta i pera nga whakaaro, me nga mahi me
tera i kiia ake nei e au i te rarangi tuatahi o
tenei panui ; kaore aku korero, koi ana ta
tatau tangata e pooti ai, ahakoa tangata wa-
re, tangata rangatira ranei. Engari mehe-
mea mo te rangatiratanga te take, me te
matauranga ki te korero marae Maori nei
anake, nga take e pooti ai tatau ia ia hei tu i
le turanga mema ; kaore i te marama taua
ahua. Kua haerea e tatau nga whakaaro
pora, kua pootitia e tatau nga rangatira, me
nga matauranga Maori o aua rangatira, kia
whiwhi tatau ki te painga i roto i taua ahua
tangata, kore rawa tatau kia whiwhi ki tetahi
waahi painga kia iti nei, no konei e nga iwi
e nga hapu, e nga tangata, kia marama te
whakaaro i naianei, kua pau atu te oneone i
o tatau tangata rangatira te whakahaere i ru-
nga i o ratau matauranga. Mate whenua,
mate tangata, rere ana te haunga ahi, ko nga
kaupapa te papa, auahi una te whakarerenga
iho.
3. Ko tetahi whakaaro marama hei titiro
ma. tatau, ko te mema e tika, ana hei pooti
ma tatau, ko te mema kaore e whakakake te
whakaaro, e whakahu te kianga o te waha ki
te tangata, ahakoa tangata ware, kia rite te
whakaaro ki te rangatira, me te ware. Ko
te pai, ko te aroha, ko te rangimarire i ru-
nga i te whakaaro nui, pono, toitu o te ma-
tauranga.
4. Ko te tangata e mohiotia ana e tatau,
he tangata kua mate ona whenua i a ia te
hoko, te mokete, aua tatau e pooti ki ana tu
tangata.
5. Na. tetahi mea hei titiro ma tatau,
ahakoa tokohia mema e whakaingoa ana ia
ratau o roto o te takiwa, kaua tatau e riro i
, runga i nga korero ahuareka a nga mema, a
• nga kai-whakahaere pooti ranei. Engari ata
tirohia atu nga hua pera me era kua kiia ake
, nei e au. Ka kitea atu nga tohu pera, koi
ana he tangata ma tatau, engari kia kotahi
, he mema hei pootitanga ma tatau, ko te to-
, komaha o nga mema waiho atu, me hui te
whakaaro o te iwi o nga hapu o nga tangata
kia kotahi he mema, hei pootitanga ma tatau
i tenei pootitanga.
6: Tetahi o aku whakaaro ka whakaatu
ake ahau, kia u te whakaaro o te mema ki te
taha Kawanatanga mo nga whakahaere tika
pai, e ora ai tatau, ko nga whakahaere e ki-
tea atu ana he mea he, me kaua e tuku i to-
na pooti mo aua tu whakahaere a te Kawa-
natanga, kia u te whakaaro ki te pono.
7. Kia kotahi te whakahaere a nga mema
o te Paremata i naianei, ara, mema Maori,
kia kotahi te whakaaro te whakahaere i ru-
nga i te pai, i te rangimarie, i te aroha kia
tatau ka morehutia nei te toenga whenua, te
toenga tangata. Ma te penei e whiwhi ai
tatau ki tetahi waahi iti o te pai o te ora, hei
taanga manawa ake mo tatau i naianei.
8. E nga iwi e nga hapu o te Tai-haua-
uru nei, timata mai i te Whanganui-a-tara
tae atu ki Parininihi o Taranaki, tae atu ki
Taupo, kia kotahi he mema ma tatau, kaua
tatau e wawahia ki runga ki nga mema to-
komaha kumekume ai, ki te tuku koutou ia
tatau kia kumekumea e nga whakaaro o nga
mema tokomaha ; Taku tino kupu moumou
mahi, moumou pooti. Engari hui tatau ki
a kotahi te pooti, kia kotahi he hoa pakanga
mo tatau, ko nga pooti o Kaihau anake.
9. Tena ata whakaarohia e koutou enei
kupu kua kiia ake nei, huia tatau kia kotahi
nga iwi nga hapu, kia kotahi he mema mo
tatau i naianei, kau tatau hei whakarite kia
Tawhirimatea, me te whanau e pupu nei,
kaore he waahi e okioki ai. koi rite tatau ki
te whakatauki nei, "ahiahi tu kaha ata pa-
horehore."
10. He inoi atu tenei na matau na Mua-
upoko, Rangitaane, Ngarauru, N'Apa, Te A-
tihau o Whanganui, N'Ruanui, Taranaki
katoa, N'Tama, me era atu iwi hapu i ma-
hue ake i tenei whakahua, me tuku mai e
Honoiti, e Hare Teimana, e Pitiera Taipua
o koutou pooti kia matau i kiia ake nei; ka-
ati hoki kia koutou kua rite te wa kia kou-
tou i a Hema Te Ao, ia Taipua, ia Ropata
Te Ao; i kona katoa o tatau pooti i era tau,
kaati whakaaro mai hoki kia matau i tenei
whakaingoatanga, i te oha a o koutou tipu-
na a o koutou matua; E N'Raukawa, ko
Eruera Hatarani te Kahu he mema mo ta-
tau, e nga iwi e te rohe pooti o te Taihauau-
ru nei.
11. Kaua hei titiro mai ki te pooti o te
Weraroa, kua whaaki ia i te take o ta ana
pooti, ki te tu a te Kahu ka tu hoki ia, na
ka marama tatau ki te ahua o tenei pooti.
ehara i te mea he pooti kia tu mo nga mate
o te iwi Maori, o te motu ranei, engari he
kaipara nana i tona papa.
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 5
Na, ko Waata Hipango kana koutou hei
titiro mai mo tenei, kua hoatu e tatau he
mahi noi ki tenei o a tataa tamariki, koia
hei mema ratau ko ona hoa mo te Kaunihera
Whenua o Aotearoa, kua hoatu te Ture, te
tangata, te whenua, ki roto i ona ringa, me
ona hoa, ko ratau hei maramatanga hei kai
arahi hoki i te iwi. No konei e kore matau
nga iwi e whakaae kia whakarerea o in to
turanga i whakamaua e te iwi ki a ia me
ona hoa, e tu nei ratau i naianei, kei te mau
te whakaaro nui o nga iwi, ka pootitia ano
ia hei mema mo taua turanga, mema Kauni-
hera Whenua o Aotearoa nei. Na e penei
ana taku whakaaro ake mo nga tangata o
tatau kua hoatu nei e te iwi he turanga penei
me tenei, he mea nui tenei hei titiro iho ma
ratau, kua riro nei ko ratau te kai arahi o
nga iwi i runga i tera huarahi o te Ture, hei
whakatipu mai i te ora mo tatau, mehemea
kaore tenei turanga o Waata Hipango, kua
kii ake ahau, tukua mai kia Waata o tatau
pooti.
12. Ko Ngarangi Katitia, he tangata ti-
ka tenei kia tu ia hei mema mo to tatau ta-
kiwa, marama hoki ki te mate o te tangata o
te toenga whenua, engari na ana ano i ata
whakaaro, ka tukua e ia taua whakaaro poo-
ti ona ki raro, na tona mangai ake tenei i kii
mai kia au. Na te papa hoki na Tutange,
heoi kua tuturu tenei o ratau ki te noho i
roto i te ropu o te iwi.
13 Ko te Heuheu Tukino, he tangata
tika tenei nei tu i tana ruranga mema- Pare-
mata o roto ia tatau, he maha nga take tika,
kaati ka waiho e au tenei ma nga iwi e wha-
kaaro raua ko te Kahu, i te mea he nui a ra-
ua take kaha tika hoki, hei whiriwhiri-
tanga ma nga iwi. ko tona take rangatira ata
waiho ake tenei, engari tirohia ko nga wha-
kaaro pai tika rangimarie //• ki te pono.
14. Henare Kaihau, he tangata tenei e
whakaaro nui ana toku ngakau i te tuatahi,
e uka ana te whakaturanga i a ia hei mema
mo to tatau rohe pooti. Engari no naianei
kaore i te pera aku whakaaro mo Kaihau i
naianei. Kua kite ahau kei te aukawa, kei
te here o te kino ona whakaaro i naianei mo
te morehu tangata, whenua hoki, no reira e
kore ahau e whakaae ki nga tu tangata penei
te ahua, kia tu hei mema mo tatau e nga
iwi e nga hapu.
Kaati i konei, na ta koutou mokai.
Na H. T. Whatahoro.
He reta mai no Merika.
Te Purakau.
Hepetema 2 1905.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena ra koe me ou hoa mahi i te "Pu-
ke," e hoa panuitia atu e koe te taenga mai
o te reta a toku taina ki au, ara, a Iria-
tara, koia tenei:—
Hurae 24th 1905.
Nau mai haere atu ra e taku reta aroha
mauria atu ra toku ngakau tangi, ki toku
tuakana e arohatia nei e ahau.
Kia Takana Kingi e koro tena ra korua ko
te morehu o tatau tuahine, ara. ko Horiana
me te morehu o a tatau tamariki, mokopu-
na, otira o te iwi katoa, me te aroha hoki o
te hunga mate katoa kua riro atu nei ki te
moenga roa, ko tatau i mahu? iho nei ki
muri pouri ai, heoi kotuhi tonu tona huarahi
mihi, haere atu e aitua. Ko tatau ko to hu-
nga ora ko, te. kupu tika me te whakahaere
tika te kai wewete i nga pouritanga o te
ngakau. Takana tena ra kue, tenei tau re-
ta mihi kua tae mai ki au, nui atu taku ta-
ngi ki au kupu katoa, mo to whakaatu mai
mo te taha kia Tungane, koi te tika au kupu
i tuhi mai nei koe kua moe taane a Tunga-
ne, kai runga i nga kupu o te reta a Tunga-
ne aku kupu i tuhi atu ua kia koe. heoi
ka tukua atu e au te reta a Tungane. Heoi
Takana ka tae au ki tenei waahi e tuhi ana.
ka kimi au i te reta a Tungane i roto i nga
pakete o oku kahu i taku pouaka, i rere pea
ki waho i aku pakete, heoi.
Mo to ni mai mo te ahua o tenei whenua,
kanui te pai ma hoki maua ko to taua tua-
kana taina kanui te ora ia maua, he tangata
mate ano maua i te rumatiki, heoi nui atu
te ora ia maua a kei konei ano ona wai ro-
ngoa rumatiki, ka ora etahi ko etahi kaore
e ora.
Otira ko te rongoa pai ko le whenua hou
me te ahua o nga hau ina hoki mana e n ho
nei kanui te ora heoi. Ka wha aku reta kia
Tungane he whakautu i taina reta ki" au,
kaore he whakauta mai, na a konia reta
whakaatu mai kua moe taane a Tungane,
koia ano i kore ai e kaha ki te whakautu
mai i aku reta, katahi ano au ka hoki mai i
Waioimingi otira i ko atu o Karoreta.
No te 23 o Hurae au ka tae mai ki Kara-
ponia, kei nga ra whakamutunga o Oketopa
maua hoki atu ai hei reira ka mutu ta matu
mahi, Heoi ano.
Na to taina aroha, pono.
I riata ra Kingi-
Hurae 24 1905.
Kia Takana Kingi e ta tena ra koe, e ta he
kupu atu tenei naku kia koe mo taku tama-
iti, me haere koe ki te mau mai i ta tatau
tamaiti ina hoki kua moe taane a Tungane,
ko koe au i kona ko koe te kai tiaki i taku
tamaiti otira i oku waahi whenua katoa,
otira ko ta tatau tamaiti he tangata hou i
muri i au, ka ki atu nei ano au kia koe me
mau mai e koe te tamaiti kia koe, mau ka-
toa e korero nga korero mo ta tatau tama-
iti ki te taha kia Tungane, me whakaae mai
a Tungane kia riro mai kia koe te tamaiti.
Heoi na.
Iriatara Kingi.
He whakahoki.
Turanga.
Akuhata 7 1905
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tena koe, heoi kia ora koe.
E hoa mahau e panui atu aku kupu i
raro iho noi, hei whakaaro ma tenei hanga
mate ngakau whakahe ki tetahi o nga Haahi
o te iwi Pakeha e mohiotia nei tona ingoa
he Momona.
Tenei kua kite iho au i nga kupa me te
patai a H. Peka i te Pipi Wharauroa No 82
e ki ana :—
(1) He tohe tonu no te Momona ki te
whakaara ake i nga hiahia kikokiko me te
whakawiri ke i nga Karaipiture, kia hangai
ki ona ake whakaaro.
(2.) Ko te tikanga nui a te Momona, ki
te moe tokomaha i te wahine.
(3.) He patai na H. Peka, e hia nga wa-
hine i hoatu e te Atua kia Arama ?
Kaati ki taku titiro, kaore te Momona i
te whakawiri ke i nga Karaipiture, engari
kei te korero te kai whakahe ia Aperehama
he punarua, me Rawiri he punarua, tenei
ake etahi o nga punarua.
Na konei ahau i penei ai, mehemea e wha-
kapono ana nga tangata katoa, he haa no te
mangai o te Atua nga Karaipiture, kaati
he aha hoki te take kia whakahetia te Ka-
raipiture, ano te aronga o te whakahe, e
whakahe ana ki te Karaipiture.
Tena oti e te hunga e whakahe ana, ka-
ore ranei te Atua i whakaaro kia puta mai
a te Karaiti i te hope o punarua ma? me
ki e ahau i whakaaro pena tonu te Atua,
tena i ana tirohia a Matiu 1—1—18, ana
ka marama te whakapapa, na Aperehama
Ko" Ihaka, na aha ko Hakopa, na ana ko
mea, ko mea, ko Rawiri, a, ka puta ko te
Karaiti e whakaponotia ne: e te ao katoa.
Ina te kupu a te Karaiti hei tirotiro noa ma
tatau, kihai ahau i haere mai ki te whaka-
kahore i te Ture me nga Poropiti, engari
ki te whakatutuki. Ina tetahi o ana kupu,
ki te mahue i tetahi wahine he tamariki ho
whakaaro ki toku ingoa.
Ka tataki rau nga mea e riro mai ia ia,
Matiu 19—29 ka penei au he kotahi rau, he
aha ra tenei kotahi rau, maku ano e utu
taku patai, hei parekareka ; he kotahi rau
wahine pea, he kotahi rau tamariki ranei.
Engari hoki kaore rawa e taea e te wahine
kotahi, te kotahi rau tamariki, ma te toko-
maha rano o nga wahine ma te tangata ko-
tahi, ka taea ai nga tamariki kotahi ran,
kaati mehemea tera atu tona tikanga o te
kupu nei, e pai ana, me waiho i tena, e koro
ahau e tohe atu.
Na, kaere te Momona i te tohe tonu ki te
punarua i naianei, no Hepetema 24 1890 ka
mutu tena tikanga i te Momona, ka 14 me
te hawhe nga tau, o te mutunga o tena ta-
ke.
E hoa ma e nga kai whakahe i te Momo-
na, kanui nga tangata o te Tai Rawhiti nei
kei te punarua, engari e hara i te Momona,
no te Mihingare, no te Ringatu, no etahi
atu Haahi etahi, kua whanaunau, ka nui te
tamariki Maori, te tamariki Awhekaihe kei
waho e ngaweki ana, no Poneke rawa etahi
tamariki Awhekaihe, i konei e ngaweki aua
|
|
6 6 |
▲back to top |
6 TE PUKE KI HIKURANGI.
a te mema Awhekaihe na Arau-tanga, au-
ahi ana.
Tera ano tetahi tangata no te Waipouna-
mu ko T. Parata, i te tau 1903, penei tona
whai korero i roto i te whare, me tahuri ra-
wa te Kawanatanga i naianei tona, kaua e
tariu mo tetahi atu wa, ki te kawe mai i te-
tahi Pire, hei whakamana kia taki 3, kia ta-
ki 4, kia taki 5 ranei wahine ma te tangata
kotahi, kaati mei tokomaha nga mema ki
tena ahua, kua paahitia pea hei Ture, he
mea nai ano kia utua e au te patai a H. Po-
ka me ona hoa i muri i a ia, ko te patai, e
hia nga wahine i hoatu kia Arama? E ki o
tama ee ke; te mohio ra ano ia koe, kotahi
to wahine i hoatu kia Arama, ka anga koe;
ka ui manene, ina ra kia au noi, kotahi te
wahine i hoatu o te Atua ki a ia, mehemea
hoki e rua nga rara o te kaokao o Arama, i
tangohia mai e te Atua, kua rua ano nga
wahine, penei kua taparatia pea e taua ko-
rona raua tokorua.
Hei kupu whakamutunga maku ki te hu-
nga whakahe, kia mahara kite kupu a Ka-
mariera, e ki ana :—
Kaati te whakahe, waiho ki to mea na te-
tangata tenei whakaaro, tenei mahi, tera e
kahore noa iho, tena na te Atua, e kore ra-
wa e taea te whakakahore e koutou, kei ki-
tea pua e whawhai ana koutou ki to Atua,
nga mahi o—8.S—3O.
Heoi kia ora te "Puke."
N. T. Rangi
He Kohuru.
Te Arai Gisborne.
Akuhata 31 th 1905.
Ki te Etita o te "Puke." K hoa kia ora
koe me ton whare katoa, e hoa mahau e
panui atu nga kupu i raro iho nei.
Whanotata a te Wetini Rikirangi ka
mate i te Pakeha te kohuru, i nga ra o
Hurae nei, i tetahi po ka hoki mai ia i te
taone, e hoki ana ki te Arai, ka tutaki i a ia
nga Pakeha tokorua, i raro, ko te nekenga
mai ka patua ia ka hinga ia ki raro, kua
ngaro ona mahara, ka roa ka rongo ake ia
e mea ana nga pakeha, e hoa kaore he moni,
ko te haerenga o nga Pakeha nei. ka ara
ake a te Wetini ka haere ki te rapa i tona
hoiho ka kitea hoki, na te kore moni pea i
kore ai e patua kia tino mace. Mehemea
pea kaore i hoatu e ia ana moni £'10,0,,0
ki te wahine a T. Arapata tiaki ai i taua
ra, penei kua aitua taua £10,,0»0 me tona
tinana hoki.
I muri mai ia te Wetini, ko Tamati Ma-
rutu he Maori, i haramai i te taone, e hoki
ana ki Pakohai i te po i runga paki, ka
tutaki ki nga Pakeha tokotoru 8, ka mau
i nga Pakeha te hoiho, tokorua 2 ki te
pupuri i te paraire kotahi ki te kii mai,
homai he moni, ka ki atu ia kaore ho moni,
ko te whiunga mai o te meke katahi ka
eruatia atu e Tamati kua hinga te Pakeha,
ka timata tona wepu i nga anea tokorua 2
e pupuri ra i te paraire o tona hoiho, ka
makere atu era, katahi ka whaia mai i
muri ka tangohia atu te peeke miiti me te
koti, e nga Pakeha nei, na te maia o Ta-
mati i ora ai ia.
I mari mai ia Tamati. Ko Wiremu Ho-
ani Ruru he Maori ano tenei tangata, i nga
ra o Akuhata nei. Ka hoki atu i te taone
raua ko tona hoa i te tahi po i runga
hoiho, ka tae raua ki waenganui o te rori,
ko Ruru i mua ko tona hoa i muri rawa
atu, ka rongo ake raua o oma mai ana nga
hoiho, ka mahue ake te hoa o te Ruru, ka
oma atu ki te whai i a ia, katahi ka tango-
hia e to Ruru tetahi ona tarapu, te tatanga
atu o tetahi, ka paoa e ia tapapa tonu atu
to Pakeha ra i runga i te kakii o te hoiho,
kua piri mai tetahi katahi ka paoa mai e te
Pakeha tona weepu haina, hanga tonu ki te
matenga o te Ruru, kua aue, kua ronga
atu tona hoa, ka oma atu tae rawa atu e
rere ana te toto, ka kii atu tona hoa, kia
whaia e raua kaore ate Ruru i whakaae.
Heoi ka nui te ahua wetiweti o te mahi
a te Pakeha, i korerotia e te Wetini ki
nga Pirihimana. kii mai ana kaua e panui-
tia, waiho ma ratau e rapu haere, heoi na
reira i kore ai e uru ki nga "Pepa" Pakeha.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_Nepia Teatu.\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
HAATA WRI.
(HART UDY.)
(I tawaahi atu o te Peeke o Niu Tireni.)
Tiriti Nui Kereitaone.
Parakimete Hu-hoiho, hanga waka, Mihi-
ni, me nga taonga mahi paamu katoa.
Ko ahau te Parakimete kua maha oku tau
ki konei.
Ka nui toku tupato mo nga mahi Paraki-
mete katoa.
He panui atu tenei ki nga tangata katoa o
Wairarapa, mehemea e hiahia ana tetahi, a,
etahi ranei o koutou ki tetahi taonga, ma ko-
utou, penei me enei kua tuhia i runga ako
nei, me whakahau mai ma aku e tango mai,
engari me whakatakoto te moni.
Mehemea ranei e hiahia ana tetahi etahi
ranei o koutou kia hungia o komou hoiho, a
kia mahia ranei etahi atu mahi Parakimete,
me mau mai ma aku e mahi ; ka tino pai
atu taku mahi i ana mea katoa.
HAATA IURI.
PARAKIMETE.
KEREITAONE.
C. EIMIH.
(C. AMOS)
Puutu. Puutu. Puutu.
Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai,
haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu
kia koutou nga puutu papai, mama, huatau
hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utu
12 G, tae atu ki te 30/,
Mo nga wahine, ko taua ahua ano te pa-
pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka-
aetia te nama.
Ko taku whare kei tetahi taha ake o te
Kemihi o Hene Hoori.
Tiriti Nui.
C.Eimiha.
Kereitaone.
Panuitanga.
Ki te Etita o te "Puke" e hoa tena ra
koutou, e mahi maina i te taonga a to ko-
utou matua, i mahue ake ai i a ratau ko ona
tuakana ki te ao nei. Kaati kia ora ko-
utou.
Panuitia ata taku panui mo taku Huru,
i riro i roto o te Tepara o te Poreta Hotera
i Kereitaone, i te 22 o nga ra o Aku-
hata 1905.
Kaati mehemea ki te pohehe i tetahi Ma-
ori, a, ka kitea iho e ia kaore i a ia taua
Huru, me whakahoki mai e ia 1d a au.
Notemea kaore taua Huru e ngaro i a
au, engari ko tetahi hee i kitea iho o au
no te kai tiaki o te Tepara. Ko taua Huru
i runga tonu i to maua Kiki, ka hori maua
ki te Kooti, hoki rawa mai kua kore tahi
i runga i to maua Kiki. No te uinga atu
ki te rangatira, kii mai ana kai nga tangata;
Ki atu ana au kaore pea-
Heoi kia ora te "Puke"
Takana Kingi.
E. PEREERA KAMUPENE.
(E. Playle & Co.)
——
Ko ahau ko E. Pereera Kamupene, Tee-
ra tui kahu o Kereitaone, kaa tae mai aku
taonga tino papai, ara, nga ahua tawhe ka-
toa, e hiahiatia ana o te tangata nu tenei
wa, a, mo etahi atu wa ranei.
TWEEDS, WORSTEDS, SERGES, AND
VICUNAS.
I ahu mai enei taonga, i nga wharo ma-
hi taonga nunui o era motu. Era e hari te
hunga o haere mai ana kia au, mo te pai o
nga taonga e whakawhiwhia kia ratau. Note-
mea ko nga. taonga tino papai anake, e puri-
tia ana e matau. Otira ma runga i a matau
mahi o nga wa kua hori ki muri, e whakaatu
kia Koutou tona pai.
Ko nga tawhe Puru, Pango ranei, kai a
matiu katoa, he mea pai ano kia ata kite
koutou. He maha ano hoki o matau taonga
Kai te haere mai, a tera tuunga o te tima ka
tae mai.
He nui hoki nga ahua Koti nunui kai a
matau, e tau ana mo tenei takiwa o te tau.
E. PEREERA KAMUPENE
Kai tawahi atu o te Karapu Hoteera, i te
Tiriti Kui o Kereitaone.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
WHOREHETA AMA
HOTEERA.
(FORESTERS ARMS HOTEL.)
I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
HE WHARE HOU.
He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
——Ara.——
Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga
Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
—A—
He nui hoki te papai o nga kai, me nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
—Me—
Te Tepara Hoiho.
Iwa Ropata (Eva Robert's.
Kereitaone Noota.
T. P. ROHIPI.
(D. P. LOASBY.)
He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa
kei au.
\_\_Ara—
Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
me era atu tu ahua kai katoa.
He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era
atu tu ahua o era tu taonga.
\_ \_
He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
Engari kaore e riro i runga i te nama.
Toa o nga taonga katoa
T. P. Rohipi.
Tiriti Nui Kereitaone.
A. TEONE.
(A. JONE'S.)
Kai tunu Rohi, Keeke.
E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
Me te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
Tiriti Nui.
A. Teone.
Kereitaone.
HE WHAKAUTU.
E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi,
kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
koutou whakautu mai ia maua panui, koia
na te tika, ka mohio iho be raruraru to te
tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru
ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
nei, me era atu tangata e whakahe nei. e
whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka,
kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
au me te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira
nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
tatari atu kia koe me era atu.
Niniwa-ki-te rangi.
He Panuitanga.
Kua, tae mai etahi moni ki te "Puke,"
engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na
ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e
whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
moni.
"Te Puke."
PANUI WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika-o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I pata ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou." No re huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te ''Puke".
No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka
whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina
e 9/- hereni, mo te 3 marama e
hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo te taha ki te reo
Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whanga tona ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro
rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o
kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou. Engari ko to
mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
|
|
8 8 |
▲back to top |
8 TE PUKE KI HIKURANGI. Tawhiti-nui Tawhiti-roa Tawhiti-pamamao Hono i-wairua Hawaiki Aotearoa WHAKAMARAMA I NGA TURE O "TE PUKE KI HIKURANGI." Greytown Wairarapa