|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 22. 27 October 1905 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 22, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Oketopa 7, 1905. (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
Land Tenure and Settlement.
The Right Hon. Mr. Saddon to move,
that this House resolve itself into a Com-
mittee of the Whole to deal with the report
of the Royal Commisson on Lands, and to
consider and determine the following and
other matters, so that n Bill may be intro-
duced this session (vide Supplementary
Order Paper No. 42, clause 8) :—
1.
H. That Native lands be classified the
same as Crown lands ; that greater facilities
be granted for individualising the titles and
exchange as between Native owners of land,
• and that the land for Settlements Act he
-applied to surplus land owned by Natives,
and that the Native land, like Crown land,
be leased for fifty years with right of renewal
from time to time on revaluation for not less
than twenty-one or move than fifty years;
and that the law generally in respect to
leasing Native land be amended by extending
the period for leasing from twenty-one to
fifty year ; and that monetary assistance be
granted to Native to enable them to go on
their lands, and every effort he make to set-
the Natives on their lands.
* * * :;:
[WHAKAMAORITANGA.]
Tikanga e puritia ai e whaka-
nohonohoia ai te whenua.
Te Raiti Honore te Hetana (Right Hon.
R. J. Seddon) ka motini, Me whakatu tenei
Whare i a ia hei Komiti Topu mo te Whare
katoa, hei whiriwhiri i te Ripoata a te Roera
Komihana mo nga whenua, a, ki te hurihuri
ki te whakatau i nga take e whai ake nei, he
mea kia whakaurua ai he Pire i tenei tunga
o te Paremata (Tirohia te Supplementary
Order Pepa Nama 42, rarangi 8):—
1. * * * * *
8. Ko nga whenua Maori me whakarara-
ngi-a-karaihe pera ano. me nga whenua Ka-
rauna, a, me hoatu kia ngawari he tikanga
wawahi e motuhake ai ki ia tangata tona
whenua me tona taitara; me ahei nga Mao-
ri no ratau nga whenua ki te whakawhiti-
whiti i o ratau paanga ki etahi ano o ratau ;
ko te Ture Whakanohonoho ki te Tangata
me pa ki nga toenga whenua o te Maori; a,
me rite te whenua Maori ki te whenua Ka-
rauna e riihitia nei mo te rima tekau tau me
te whai inana ano i ia wa. ma oti te wariu o
nga whakapainga, ki te whakahou i te riihi
mo etahi atu tan kaua o hoki iho i te rua te-
kau matahi e maha atu ranei i te rima tekau tau;
ara, ko nga Ture katoa e pa ana ki te riihi-
tanga o nga whenna Maori me whakatikati-
ka, ara, me whakaroa te wa e riihitia ai, ka-
ua te rua tekau matahi tau, engari hei te
rima tekau nga tau te roa o te riihi, a, me
tuku a-nama he moni ki nga Maori kiu ahei
ai ratau ki te haere ki runga, ki o ratau whe-
nua, a, me whakapau nga kaha katoa e
whakanohonohoia ai nga Maori ki runga ki
o ratau whenua.
Ko ta te Roia tenei o Nini wa i whakaaro
ai mo runga i te Pire a te Pirimia i runga
ake nei, ara, (reo Pakeha):—
OPINION.
I am asked to advise as to the effect of
the proposed legislation authorising the
Government to take the tribal lands of Na-
tives without their consent. The Treaty of
Waitangi expressly provides that the Natives
shall not be dispossessed of their lands with-
out their consent. Tae Native rights are
expressly recognised by The Constitution
Act, an Act of the Imperial Parliament, and
in my opinion it is not in the power of the
Parliament of New Zealand to repeal the
express provisions of the Treaty of Waitangi
a treaty which has been already expressly
recognised by His Majesty's Privy Council
in the case Nireaha Tamaki V. Baker.
Should an Act be passed by Parliament as
proposed I should advise that His Excellen-
cy the Governor be petitioned to withhold
bis approval and if he grants his approval
that steps he taken to test the question in
the Courts of the Colony, and if the decision
be adverse to the Natives i advise them to
send a test case on appeal to the Privy
Council so that the effect of the Treaty of
Waitangi may be decided upon once and for
all by the Highest Court. If the Act is
passed by Parliament and the Government
is not preveted from acting under it, it is
probable that the Natives will be compelled
to part with their lands at much less than
their value besides being put to great expence
in prosecuting their claims before the. Com-
pensation Court.
Sign by C. B. Morrison.
Wellington 13th Sept. 1905.
[WHAKAMAORITANGA.]
He Kupu whakaaro.
I te mea kua tonoa kia puta he kupu
whakaatu maaku mo tetahi Ture e meingatia
ana, kia ahei ai te Kawanatanga ki te ta-
ngo i nga whenua o nga iwi Maori, me aba
te kore e whakaae o nga Maori. Kaati, e
mau ana i roto i te Tiriti O Waitangi etahi
tino kupu e kore ai e taea nga whenua o
nga Maori te tango, mehemea kahore ratau
nga Maori e whakaae ana. Ko ana kupu
era mo nga Maori e awhinatia ana e "Te
Ture Hanga Ture," he Ture na te tino Pare-
mata Emepaea ; na reira ki toku whakaa-
ro, kahore e taea e te Paremata o Niu Tireni te
whakakore i nga tino kupa whai-take o te
Tiriti O Waitangi, ina hoki i awhinatia taua
Tiriti e te Piriwi Kaunihera o te Kiingi i te
whakawakanga o te Keehi a Nireaha Ta-
maki, raua ko Peka (Baker). Mehemea ka
paahitia e te Paremata tetahi Ture, penei
me te Ture e meingatia nei, katahi anau ka
kii, me tuku he Pitihana ki te Kawana kia
puritia e ia tana whakaae, mehemea ka
whakaaetia e ia hei reira ka kimihia te ahu-
tanga o tenei take ki roto i nga Kooti o to
Koroni, mehemea ka kore he painga o te
whakatau mo nga Maori, ka takahi ahau
ka kii me tuku e nga Maori he keehi piira
ki te Piriwi Kaunihera kia whakataua e te
Kooti tino-nui-rawa, ki reira mohiotia ai te
painga o te Tiriti O Waitangi mo naianei
ake tonu atu. Mehemea ka paahitia te Tu-
re nei e te Paremata, ka ahei te Kawanata-
nga ki te whakahaere i ana hiahia i raro
i taua Ture, tera pea e riro noa atu nga
whenua o nga Maori mo nga moni kaha
rawa te iti iho i nga wariu tika, me te nui
ano hoki o nga moni a nga Maori e paa ia
ratau e whakahaere ana i a ratau Kereeme
i te aroaro o te Kooti Kapeneheihana.
Hainatia ana e C. B. Marihana.
Poneke 13th o Hepetema 1905.
Ota Pepa Whakatakoto
Kaupapa.
RITENGA MO NGA WHAKAHAERE I
NGA MOREHU WHENUA MAORI.
1. Ko te ritenga mo nga whenua nunui
o nga Maori e takoto noa ana, kahore ' nei e
nohoia ana e te tangata Maori no ratau, a
na runga na te maha rawa o nga tangata kei
roto i te Taitara ki aua whenua i kore ai e taea te
roherohe tika te wahi mo tena mo tena, a
kai te mohiotia kai te whakahaerengia he
roherohenga tinana mo nga hea o ia tanga-
ta, he iti rawa nga eka mo ia tangata, a i
runga i te ahua o te oneone, me te ahua o te
takoto o te whenua, me te nui o nga ora-
nga e pau i roto i nga Kooti Whakawa i
nga wahi hei taunga mo te hea, nga hea
ranei o ia tangata, me tau tonu iho te mana
o nga whenua pera ki raro ki te mana o te
Kaunihera Whenua Maori o te takiwa koi
reira taua whenua e takoto ana.
|
|
2 2 |
▲back to top |
\_2\_\_\_\_\_ TE PUKE KI HIKURANGI.
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_\_3\_
tona Kawanatanga—he ture whakanohonoho
whenua—ara tona ritenga, ka whakapaingia
mai te ture e hoatu mana nei ki te Kawana-
tanga kia taea ai e ratau te tango nga whe-
nunui o te Pakeha, ki nga whenua nunui o
nga Maori. Kei te whakahe tenei huihuinga
ki tenei ritenga.
16. Ka tono kaha tenei huihuinga ki te
Kawanatanga, kia kaua e pakaruhia tana
whakaaetanga i te tau 1900, kia mutu te ho-
ko a te Karauna i nga toenga whenua e mau
nei i nga Maori i naianei, i runga i te hua-
rahi i tohungia nei e te whai-korero mai a
te Kawana i te torona.
A, kaati ano he huarahi hei whakangata
i te hiahia whenua o te iwi Pakeha, hei no-
hoanga no ratau ko te riihi e nga Kaunihera
Whenua Maori o ratau toenga whenua e
takoto watea ana.
17. Ko te ritenga mo te hunga kore whe-
nua o nga Maori, me tango riihi ratau penei
me nga Pakeha.
A, kaua e tangohia tetahi waahi o te whe-
nua o te hunga no ratau, ka hoatu noa atu
mo te hunga kore whenua, ahakoa te hunga
kore whenua ra, he tangata no te hapu ano
o te hunga no ratau ano te whenua.
18. Me hanga he ture hei tiaki i nga
whanaunga tata ki te Maori hea whenua, e
kore ai te tangata nona te whenua e kaha ki
te wira i tona whenua ki te Pakeha, ki te
Maori ke ranei.
A, kia mutu ai te whakawhangai tamariki
Pakeha, Maori ke ranei a te Maori.
A, e kore ai te whenua o te tupapaku e
whakataua e te Kooti ki te pouaru mo te wa
e ora ana ia i te ao, ki te moe atu ia i tetahi
atu tangata.
He mea kia haere ai ano te tukutuku iho
o nga whenua tipuna ki nga uri. a, ki nga
whanaunga tata ki te tupapaku nona te whe-
nua o te tangata whai whenua.
A, ma tenei huarahi e whiwhi ai nga
whanaunga kore whenua.
A, hei arai hoki i nga mahi tinihanga ma-
ha kua mahia i nga tau ka hori nei, me nga
whakawhangai tamariki.
A, kia kore ai ano hoki nga Kooti Whe-
nua Maori e pohehe ki te whakamahi i nga
mana kua whakawhiwhia nei kia ratau i ra-
ro i te rarangi 45 o te "Ture Kereme Whaka-
tikatika me nga Ture Whakatikatika 1901."
He nui hoki no nga Maori whanaunga
tata, kua kore whenuatia i raro i enei hua-
rahi.
A, kua iti rawa nga oranga.
A, kua taka te rerenga mo te kawai mai
i te take whenua, ki tetahi kawai tauiwi ki
te take tipuna tuturu nona te whenua.
19. Kia 5 nga mema mo nga Kaunihera
Whenua Maori.
Kia kotahi Pakeha hei te Apiha Kawana-
tanga, a, ko ia hei Timuaki.
A, kia 4 nga Maori, ma nga iwi o te taki-
wa Kaunihera Whenua e whakatu.
20. Ko nga mana whakawa me tango
mai i te Kaunihera Whenua, a, me motuha-
ke ki te Kooti Whenua Maori.
Kia watea motuhake ai he mahi ma te Ka-
unihera ki te whakahaere hohoro i nga mahi
whakahaere riihi i nga whenua e tan ki raro
i tona mana.
21. Ko nga whenua katoa e tau ki raro
ki te mana o te Kaunihera, e whakawhitia
ranei e nga tangata Maori DO ratau, nga whe-
nua ki te Kaunihera, mehemea e tipuria ana
e nga rakau whai tikanga me nga mahi e
whakamonia nei, me rahui e te Kaunihera
nga waahi i ana rakau.
A, me makete me tenata ranei te hokonga
o aua rakau, a, me riro i te tangata nui ta-
na utu.
A, me pau aua rakau te mahi i roto i te-
tahi wa e whakaritea— wa tika- kei tino
roa rawa e waihotia ana kia tu, ka pau i te
ahi, a, ka roa te whenua e takoto mangere
ana.
A, ko nga harakeke, me pera ano ona
whakahaere me o nga rakau.
22. Me hanga he ture mo nga whenua e
tipuria ana e nga rakau whai tikanga, engari
ko te oneone i hee mo nga mahi ritenga pa-
amu, a, kaore nei e tukua e nga tangata no
ratau aua ahua whenua ki te Kaunihera, a,
e kore ano hoki e whakaae te Kaunihera ki
te tango i te bee o te oneone.
Ki te hiahia nga Maori no ratau ana whe-
nua pera ki te hoko atu i nga rakau, rae ma-
tua uiui e te Kooti nga ritenga o te hoko, me
nga utu, te tika te hee ranei, ka mohio te
Kooti be tika te utu, a, he pai nga ritenga,
me inana te hoko, ki te kino kaua hei aetia.
23. Me pera ano hoki be ritenga mo nga
harakeke me era i o nga rakau i te rarangi
22 nei.
24. Ko nga whenua kua motuhake te
taitara ki le tangata kotahi, tokoma, tokoiti,
ki te whanau ranei, kaore e tau ki raro ki te
maoa o te Kaunihera, engari heoi ano te
mea e tau ai aua ahua whenua ki raro ki te
mana o le Kaunihera, me whakawhiti rawa
e te tangata, e nga tangata ranei no ratau i
raro i nga ritenga e meatia e ratau, te tanga-
ta nona te whenua, nga tangata ranei no ra-
ua, no ratau ranei te whenua. Tirohia nga
kaupapa (3) me (4).
25. Ko nga hea whenua Maori i roto i
nga Poraka e taea ngawaritia te wawahi, a,
e pai ana e tika ana mo te wawahi ki ia Ma-
ori i roto i te taitara huihui—ko te ritenga
mo nga whenua e takoto penei katoa ana o
nga Maori i Niu Tireni, e ahei ana, e pai
ana i runga i te ahua o te oneone, i te ahua
nui hoki o nga eka, a, e tika ana kia whaka-
terengia te roherohe o aua whenua.
26. He mea tenei kia whakangahautia
te Maori ki te mahi i tona ake whenua, a,
kia kore ai te ahu-whenua o te tangata e ka-
taia e te hunga kore e ahu-whenua, hunga
hiahia ranei ki te whakararuraru.
(He mea tuku mai kia panuitia e te "Puke")
He Whakaatu.
Wharepu.
Hepetema 9th 1905.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tena koe mau e tuku atu tena reta kia haria
e te ''Puke," ki nga marae e haere ai ia.
E hoa ma e nga rangatira e nga tangata
whai kupu o te iwi Maori me nga taane me
nga wahine whai pooti o te iwi Maori o nga
motu e rua nei, tena koutou.
Kua maha nga reta e tae mai ana ki au u
nga tangata, a, kua maha hoki nga reta i
kite ahau, e tukua mai ana ki nga tangata
o tatau e hiahia ana ki te whakahua ia ra-
tau hei mema mo te pootitanga e heke mai
nei, te ahua o etahi o nga kupu o roto o aua
reta, e mea ana kia hoatu he moni, kia kaha
ai ratau ki te whakahaere i nga pooti, a, ko
etahi e mea ana mai, me whakaae rawa e te
tangata e hiahia ana kia tu hei mema a
ratau take, ka pooti ai ratau. Ko etahi e
ki ana hei te pooti makuku tonu te pooti e
whakaae ai ratau ki te pooti, ko etahi e ki
ans, hei te mema he kunutanga paraoa huka
te mema e pooti ai matau, ca koia nei te a-
hua o nga kupu.
Na, he whakaatu tenei naku i mua mai
o te ra pooti i o tatau tangata e hiahia nei,
kia tu hei mema mo te Paremata o te Koro-
ni o Niu Tireni. Kaua hei peneitia o tatau
whakaaro me enei kupu kua kiia ake nei
E whakahe ana te Ture ki tenei ahua o te
whakaaro, ki te mau tetahi mema, etahi kai
whakahaere Komiti pooti mema, etahi ta-
ngata ranei o te iwi i taua tu whakaaro, kia
pooti ai Ietahi tangata, ahakoa Kotahi te ta-
ngata i peratia ki te moni, ki te paraoa, ki
te huka, ki te kakahu ranei, ki tetahi taonga
ake ranei, i runga i te hiahia kia pooti atu
ki te mema, a, pooti ana taua tangata i hoa-
tu ra he pera, ka hinga tena pooti, ka whai
hara ia ki te Ture pooti mema o te Koroni.
Na kia tupato e nga iwi e nga hapu e nga
rangatira e nga tangata whakaaro o nga iwi
o nga hapu, e nga tangata noa iho ranei, ra-
tau ko nga wahine i rite nei hei pooti mema
ki tenei tu hara, kei moumou ta tatau mahi
ki te whakahaere i te pooti, ka hinga ta ta-
tau nei mema i pooti ai, ka utu hoki tatau
i nga moni paina a te Ture.
Na, ko tenei whakaaro kia whakaae atu
te mema, i te mea kaore ano ia kia tu noa
hei mema, ehara tera i te whakaaro tika,
ko wai te mema, te tangata, ranei e kaha ki
te poropiti i nga whakahaere mana, i nga
mahi ranei kei mua i tona aroaro, kaua o
tatau mema e kumea mai e tatau ki runga
mea e kore nei e taea e ia te whakaae mai
i ranga i te whakaaro pono, koi meinga
e tatau o tatau mema hei kai korero teka.
Ko te whakaaro tika ia ma tatau, ko te
whakahaere ko te mahi i runga i te whaka-
aro pai, tika, pono, he tika ko mea, be
mema tika, pono, mahaki, ki nga whaka-
haere e puta mai ai be painga kia tatau me
o tatau morehu oneone i tena waahi i tena
waahi o nga motu e rua nei. Na, me wha-
kapau rawa o tatau kaha me o tatau whaka-
aro kia uru nga mema tika hei mema mo
tatau; kaua hei mea nae poropiti rawa mai
te mema ka pooti ai, ka whakahaere ai ra-
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI.
nei; a, me utu rawa ranei ka pooti ai, hei ki
penei ranei, kaua tatau hei pooti, ka pa ma
wai rawa nga moni o tona tuunga mema, a,
ranei ka penei na, kei te mea kia pootitia ia
ki te nohoanga Paremata kia whiwhi ai ia
ki nga moni utu mema, kaua tatau e pooti
koi whiwhi rawa ia ki nga moni. E he ana
aua tu whakaaro pera a etahi o tatau, engari
pootitia i runga i te whakaaro pai, kia tu be
mema tika, pai, marama, aroha, hei arai atu
i nga Ture kino, hei whakahaere i nga Ture
e puta mai ai be painga kia tatau me o ta-
taa toenga whenua, koia nei he whakaaro
ma tatau, kaua era whakaaro kua kiia ake
nei e au. Na, ko tetahi whakaaro kua ki
mai etahi tangata ki au, he aha te pai o tatau
ki te pooti mema, engari kaati noa iho tatau-
kaua hei hei pooti mema, noho noa iho ta-
tau. Noho e mate ano tatau, pooti e mate
ano tatau i nga Ture. Na kaua enei wha-
kaaro hei mauria mai e tatau, hei whakaaro
ma tatau, mehemea ka pera o tatau whaka-
aro, e mea ana tatau kia whakamutua e te
iwi Pakeha te tu o to tatau mana pooti me-
ma mo roto i te Paremata. Tetahi, ma te
tangata rawa kaore rawa atu ona paku whe-
nua, tae atu ki taana wahine, ki ana tama-
riki, me nga wahine a ana tamariki, nga
taane ranei a ana kotiro, a ana mokopuna
ranei, kore rawa atu he whenua tahi, katahi
ka tika taua ta whakaaro i kia ake nei, tena
mehemea he whenua to tetahi tangata, to
tona wahine ranei, to ona tamariki ranei,
to ona hunaonga ranei, kaore ia e tika kia
kore e pooti mema, hei karo atu i etahi o
nga Ture kino e whakaeke ana mai ki runga
i o tatau whenua.
Na, tetahi whakaaro hei whakamahara ake
maku kia tatau, kaua tatau hei penei na, ka
tu o tatau mema, a, akuanei ka taea nga Tu-
re katoa i hiahia ai tatau te whakahaere e
taua mema, a, te arai atu ranei nga Ture ki-
no katoa e mahia mai ana e te Paremata.
Me whakaaro tatau kotahi to tatau mema
waenganui o nga mema tokomaha o te rohe
potae o te pooti mema Maori; tuaura, toko-
wha tonu o tatau mema hei tu atu ki le tau-
tohe atu ki nga mema Pakeha, neke ake nei
i te 10 mema ki te mea kotahi o tatau mema
Maori; na, ka marama tatau, he aha te ra-
wa pohore i te kotahi, te tu atu ki te aroaro
o nga mema tekau, neke ake ranei i te tekau.
No konei whakarerea ake enei tu whakaaro
kuare o tatau. Engari taku whakaaro, ka-
tu o tatau mema kia kotahi o ratau whakaa-
ro, i runga i nga whakaaro pai, mahaki, aro-
ha ki te morehu tangata oneone hoki, kaua
hei tahuri kia ratau ake ano whawhai ai, a,
wehewehe ai ranei i o ratau pooti, ki te Ka-
wanatanga etahi, ki te Apitihana etahi tu
whakatete ai kia ratau ; e hee ana enei wha-
kaaro a o tatau mema; kia kotahi te wha-
kaaro i runga i te pai i te aroha ki nga iwi
rae te toenga whenua. Na konei kia kotahi
tatau nga iwi me nga hapu, me nga matau-
ranga o te iwi Maori i waho nei, kaua tatau
hei tahuri ki te wawahi ia tatau ake, me nga
whakaaro rapu i te pai, i te ora mo tatau me
te toenga whenua, ko te mahaki ko te pai ko
te aroha, ko te whakahaere tupato anake ki
a whiwhi ai tatau ki te waahi painga e puta
mai i roto i nga Ture mo tatau ake a te iwi
Pakeha, me topu nga whakaaro o tatau o
nga iwi o nga hapu, me o tatau rangatira,
me o tataa tangata matau, tae atu ki o tatau
mema, e whiwhi ai tatau ki te pai ki te ora:
Ma konei ki taku whakaaro ake, he mea pai
ka tu a tatau mema a tenei pootitanga e he-
ke iho nei, me karanga e tatau nga Timuaki
Kaunihera marae, me etahi o nga rangatira
me etahi o nga tangata matau i runga i te
whakaaro pai aroha, hei noho a Komiti i ra-
ro i o tatau mema ina tu te Paremata e heke
iho nei. Heoi me mutu ake aku whakama-
rama kia tatau i konei mo runga i enei
whakaaro kua kia ake nei.
Na H. T. Whatahoro.
He whakautu panui.
Whanganui.
Akuhata 29 1905.
Kia ora te Etita o te "Puke," me te hu-
nga mahi ano hoki i to tatau taonga, i ru-
nga ano i to te Ariki Atawhai, amine.
E hoa e te tangata na ana te panui, i huia
atu nei tooku tinana me tooku hapu; e ki
ra ta ana panui, mai o te kopunga tae noa
ki te puau, kotahi tonu te kupu, ko te We-
raroa te mema. E whakahe ana ahau i te-
na panui, e hoa ma e nga tangata o te Tai-
hauauru, kaore te tangata na ana te panui
i tae mai ki tooku aroaro, patai ai ki ahau
ko wai to mema kia utua atu e au ko te
Weraroa, ka tika ai te tuku panui.
Kaore le kai tuku panui i whakaatu, he
whakahaere mema te take o te hui ki Hi-
ruharama, erangi be uhunga tupapaku te
take o taua huihuinga, ko Maraea Tamatea
te tupapaku, kaore nga hapu o Whanganui
i whaiti ki taua hui, kaati kia marama te
titiro, kaore ahau me etahi atu o tooku wha-
re e pooti kia te Weraroa, engari ka pooti
ahau me tooku whare katoa, ki ta matau i
kite ai, he marama, he mohio hoki ki te ti-
tiro i nga mate o te motu.
Kaati e whakahau ana, ki nga rohe pooti
mema o te Tai-hauauru puta noa, me nga
tangata hapai o nga mema, kauaka te hu-
nga iti e kawea ki te waahi pohehe, e rangi
arahina ki te waahi tika, ki reira tika ai ki
reira ranei mate ai, na e hoa ma, e ki ana
te Karaipiture, ki te arahi te matapo i te
matapo, ka taka tokorua ki te wai kari.
E rangi te ata titiro ki te tangata kua oti
nga mahi i waenganui o te iwi, me te nga-
wari ano hoki, kia rite ai hoki te whakatau-
aki nei na, "Kia oti atu i wai tai-a-iti ka
oti ai hoki i wai tai a-rahi." Kaati ra e
nga rohe o te Tai-hauauru, whakarongo ki
te reo ka paoho nei.
He panui whakautu whakamarama ho-
ki.
E-e tahuri mai ko Eruera Te Kahu be
mema rao tatau, huia mai huia mai te wha-
kaaro, tukua mai nga pooti mo te autaia
nei mo te Kahu, kaati enei kupu.
E tautoko ana ahau i te panui a te Wha-
tahoro me ona hoa, e ki ana, kotahi ta ra-
tau kupu puta noa nga robe o Maunga-
whero, ko te Kahu to ratau mema. E tau-
toko ana hoki ahau i te panui a te komiti o
te Kahu.
Kaati iho kia ora te etita-
Parete Wereta.
He Whakahe.
Kite Etita o te "Puke Ki Hikurangi," tena
koe me ou hoa mahi, ma te Atua koutou e
tiaki, e manaaki, heoi.
Utaina atu taku whakahe mo te panui a
Taiawhio Te Tau i panuitia nei ki roto ki
te Matuhi, i te 23 o Akuhata 1905 wharangi
4 rarangi 4, i mea ra, ko Wairarapa moana
ko te kowhiritanga i nga tangata hei wha-
kariterite i waenganui i te Kawanatanga me
nga rahui, oti ana kia tokowha nga tangata.
Paraone Tunuiarangi, Hoani T. Whataho-
ro, Iraia te Whaiti, Taiawhio Te Tau, he
mea pooti enei oti ana, pahitia ana ko ta
ratau mahi ko nga mea e taea e ratau te
whakaoti i te aroaro o te Kawanatanga, me
whakaoti, ko nga mea e pa ana ki te iwi me
whakahoki mai ki te aroaro o te iwi.
Ko nga, kupu tenei o roto o taua panui i
te uhungatanga, kia te Manihera Maaka i
te Oreroe koia te take o taku whakahe mo te
peneitanga, ha mea kowhiri he mea whaka-
riterite paahitia ana, kaati kaore aku hapu i
roto i tenei kowhiritanga e kiia nei te ingoa.
whakatopu ko Rakai-whakairi, kaore hoki
ahau i reira, kaati kua mate a Piripi Te Ma-
ari te mea i whakaaetia e koutou e aku hapu
kua mate hoki a Tamahau Mahupuku tetahi
o nga mea i whakaaetia e koutou hei mangai
mo koutou, mo tatau i mahara ahau me tu
ko matau ko nga tamariki hei mangai mo
tatau, kaati ake tenei.
Me penei ake tenei kupu ko Hoani T.
Whatahoro e tika ana ia kia tu ki mua i te
aroaro o te Kawanatanga, hei mangai mo
toona hapu, e tika ana hoki a Iraia Te Wha-
iti kia tu ia hei mangai nao ona hapu, ko
Paraone Tunuiarangi me Taiawhio Te Tau
kaore ahau e mohio ki to raua hapu i whai-
take ki tenei moana. Ka mutu to taua hapu
e mohio ana au ko Rakairangi e whaitake
ana ki etahi roto e kiia ana ko Rangatea, ko
Pouawha, i whakatauakitia ai auahi-turoa,e
rima pea tiini te mataratanga atu i te poraka-
o nga koura o aua roto, kaati tenei i tika ke-
atu ta Hoani T. Whatahoro i whiriwhiri ai
i Poneke, koia tenei aua tangata Hoani T.
Whatahoro, Hohepa Aporo, Iraia Te Whai-
ti, Retini, T. Whanganui-atara; kaati ko»
Paraone Tunuiarangi ano tetahi i reira,
kaati kaore taua Paraona i whakae kia maua
ko Hohepa Aporo kia tu i taua tuunga i roto
i nga ra o Hurae, kaore ahau e mohio he-
aha te take, i te 1903 ia Hurae, ka pana.
ano a Paraone Tunuiarangi ia maoa tahi ko
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 5
tona rangatira ko Purakau Maika, ki waho
o te Kaporeihana o Wairarapa moana. Ko
te waea tenei kia Tiini 26—8—3903.
Iua Timi Kara. Whakaatutia mm kai te
mana ranei te Kaporeihana kaore ranei, wha-
kaatutia mai me pooti hou ranei, Whatahoro.
Waea whakautu 28—8—1903.
Kia te Whatahoro. E pai ana nga komiti o
Wairarapa moana, na kona ano i timata a
ma kona ano e whakaoti, haunga te taha kia
au kaore an e watea wawe ki te whiriwhiri i
a koutou mea i whakahaere ai, tetahi kupu
aku me hari a koutou mahi i runga i te ra-
ngimarire kaua e taupatupatu tetahi ki teta-
hi, me apiti pea e koutou etahi ingoa ki a
koutou komiti kia whai mema ai etahi o o
koutou hapu i tu hapa me nga mea i ngaro,
Timi Kara.
Kaati e aku hapu whakarongo mai, toko-
wha aku kai korero ka whiriwhiria e ahau i
roto ia koutou i te mea kua whakatari paka-
nga a Paraone Tunuiarangi kia au, i te mea
kaore o koutou mangai ki te aroaro o te
Kawanatanga, otira ka tohe ahau ki te mi-
nita rae to Pirimia, katukua atu e ahau taka
ripoata whakamarama kia raua kia ora kou-
tou.
Retini Tamihana Whanganui-a-tara.
Turanganui.
Matenepara.
Tohora.
Omaio.
Akuhata 29 1905.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,'
e ho tena ra koe te kai hautu o runga i to
tatau taonga, kua ohaina na e te hunga kua
wehe atu ki te po.
E hoa tenei te Kopae Rourou a ngae
(Tauhata) hei mauranga atu ma te "Puke"
ki ona marae maha, e taero haere ai ki te
pai ra ia koe, ki te kore koe e hiahia pai noa atu.
No te 12 o nga ra o te marama nei i timata
ai te whawhai i whakaaturia atu na e te
Manihera Waititi, i panuitia nei e koe i te
"Puke" No. 14 wharangi 5 waahi 1, tupono
tonu mai ko te tino hoa riri tonu e taria nei
e nga hapu iwi o tenei takiwa, no te ata
tonu o taua ra ka kitea e tetahi wahine te
Ika ra e haere ana i waho tata atu o te wha-
tinga ngaru, katahi ka whakaaturia ki nga
poai. Ka maanu tetahi o nga poti, ko Aku-
hata Reweti te mete ko Wiremu Wepu te
p6titia hoe tonu atu te poti ra, kaore i roa
e hoe ana ka eke ki runga i te autaia
nei e maanu ana, ka tu te potitia ki runga
Katahi ka werohia tu tonu, kaati kaore i roa
e patua ana ka mate, e rua nga poti no te
paahitanga ake i te poti tuatahi ka maanu
atu tetahi, ko te ika nei he Tohora (Pakake)
tona ingoa wehewehe he Raiti Weera, kaati
tera pea e tae ki te toru tana te nui o te hi-
nu, ko nga pahau te mea utu nui o tenei
ika, ki Akarana i te tau ka taha nei, tekau
ma ono hereni i te pauna weeti, kaati ki te
tukua ki Ingarangi he pauna i te pauna
weeti, i tae ki te rua panua mo (e pauna
weeti kotahi, i nga tau ka hori nei, na taua
utu i whakaoho nga mahara i oho ake ai i
enei tan ka hori nei, engari kore rawa i tata
mai he marie, no te tau rawa ka hori nei i
i marie ai e rua tahi, na. Paerau raua ko
Whakarau. I kitea ki aua ika kua hoki te
niu o te Poono (Pahau) i utua ki nga utu i
tuhia i runga ake nei.
Heoi ano kia ora koe na to hoa aroha na,
Paraimiiti Puhata.
Kikipooro.
No te Taite i te whita o nga ra o Hepe-
tema nei, ka purei kikipooro a Te Atiawa ra-
ua ko Ngarauru ki Nukumaru Waitotara, ko
te ingoa o te tiima o Te Atiawa ko Titirangi,
ko te ingoa o to Ngarauru tiima ko Ngara-
uru ano. Note hawhe paahi i te rua ka ti-
mata te purei no te wha o nga haora ka
muta, he nui te kaha o tetahi o totahi i te
tuatahi no te roanga kua ahua ngenge tetahi
heoi katahi ka mahi te Ngarauru tiima.
Heoi ka mate a Teatiawa, ara, a Titirangi
tiima ka wiini ia Ngarauru tiima, 11 a Nga-
rauru kaore a Teatiawa, wiini pai ana ia
Ngarauru, be nui te Maori me te Pakeha i
hui ki te matakitaki am koutou e -kaute ko
nga moni hoki o te keeti e £75, kotahi he-
reni mo te tangata i te keeti, ko nga wahine
kaore e utu me nga tamariki, naku i tuku
atu.
W. Kauika.
[Ko te maha o nga tangata katoa i
uru ki te matakitaki i te kiki-pooro i tuhia
i runga ake nei. 1500, ara, o nga taane
anake, ko enei anake hoki nga mea i utu.
Kaati na nga wahine me tamariki pea, ka
eke te kaute ki te 3 ki te 4 mano, Le wa-
imarire nui tenei. "Te Puke."]
whakamaharatanga.
He whakamaharatanga tenei ki te kupu
a o tatau matua kai-whakahaere tikanga o
te takiwa o Wairarapa nei, a, tae mai
nei ki te wa i kiia oi te takiwa o Ro-
ngokako Kaunihera, ara, ko te kupu nei,
kia kotahi te mema nei pootitanga ma tenei
takiwa katoa, ara, ko Wipere anake, a kia-
kii mai ra ano a Wi Pere ka muta ia te pi-
rangi kia tu ia hei mema rao te Paremata,
katahi ano ka whakariterite te iwi katoa ki
tetahi tangata ke atu, kaati e te iwi katoa o
roto i te Rohe o Rangokako, kia mahara ki
ta koutou oati, kaore ano to tatau mema kia
tau noa ki raro, kai te kii mai ano kia hoatu
ano enei tau e toru ki a ia, kaati DO konei te
kai whakamahara i tenei kupu oati, ka penei
ake, e te iwi, kia tupato ki te oati, no konei
ka kii ake ahau, ko Wi Pere te mema ma ta-
tau katoa, kia kaha te korero i nga ra katoa
ko Wi Pere hei pootitanga rua tatau, kai te
karanga toou mai te reo o to tatau tipuna
papa o Tamahau Mahupuku, e aku tamari-
ki kia tupato i te kupu oati, e toru noa taa
ka puta koutou i tenei oati, kaati enei kupu.
he kupu ke tenei.
Ki te hunga o te Roopu Atawhai, kia ora
koutou katoa e ora ana hoki te kai panui,
tenei ka kite iho i te moemoea nei, ara, ki
te kupu nei, kahore koutou e pooti mema
kia whakaaetia mai ra ano ta koutou tono
mema mo te takiwa o Rongokako nei
i waho atu o enei e tu nei, kaati me penei
ake taaku kupu, ko nga mea e mohio ana
tatau tera e taea e tatau te tono atu, ae, to-
noa atu, ko nga mea e mohio ana tatau e
kore e homai, kuaka hei tono atu, kai krore
e homai ka riri noa iho tatau, otira he aha
te hee o te tono atu, otira me penei ake, ko
nga mea ano mo tenei ra, me mahi e tatau
i naianei, ko te tono mema mo enei tau e
heke iho nei, heoi ra e te Roopu Atawhai,
kia mahara ki ta tatau kupu, kaore ano to
tatau mema kia tau ki raro, no konei pooti-
tia to tatau mema a Wi Pere, Heoi ra kia ora
taiau katoa.
Na te kai tuku panui.
He Panui Whakautu.
Papawai
Hepetema 18th 1905.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
Tena koe, tenei kua kite iho i te pa-
nui a Whenuanui, e panui nei i roto i te
Matuhi, ka tu te hui toopu ki Ruatahuna.
E boa e te Whenuanui, Te Amo Kokouri,
ka toru tahi nga panuitanga i taua hui ka
tu ki Papawai a taua Maehe e heke iho nei
1906, me to kore tonu e kite i aua panui e
toru tahi, taaku kupu poto mo to panui, me
unu taua panui a au. Te take, kua oti noa
atu te paahi e te Kaunihera i Rotorua. Ka
tu taua hui toopu ki Papawai nei, otira
kahore ano pea koe i tango Matuhi mou
me te "Hikurangi Pepa." I kore ai koe e
kite i aua panui, no taua Maehe ra ano i
timata ai te panui, no Aperira te panuitanga
tuarua, Ihaia Hutana, na T. Te Tauotera-
ngi, naaku hoki na te kai-tuku o tenei pa-
nui. Ka maunu i a koe to panui, hei reira,
maaku koe e tono atu kia tae mai a taua ra,
ki konei tono ai ki te Kawana me Timi Ka-
ni ma te Kaunihera maana e paahi.
Penei me au i Rotorua, na Timi Karaa
whakaae na te Kaunihera i paahi.
Hoani Rangitakaiwaho.
Panuitanga.
Kohunui.
Hepetema 20 1905.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
e hoa tena koe, me ou hoa e mahi mai na
i to tatau taonga ia te "Puke:"
E te Etita mau e tuku atu tenei panui e
whai ake nei:—
Ki nga morehu o Wairarapa i te Kauru tae
mai Ki te Ngutuawa huri noa i te Takutai
rawhiti, i roto i te robe o Rongokako, kua
|
|
6 6 |
▲back to top |
6 TE PUKE KI HIKURANGI.
nukuhia te ra e Ngati Kahungunu mo te
20 o nga ra o Hanuere 1906. Ko Waipawa
te marae, ko taku marama hoki ko te tahi
o nga ra o Oketopa kua unuhia nei e Ngati
Kuhungunu, waiho i ta ratau marama ia
Hanueri, e whakaae ana ahau ki taua mara-
ma.
Heoi kia ora nga hapu katoa i roto i te
rohe o Rongokako.
Momo-kingi Te Takou.
Orakei Akarana.
Hepetema 12 1905.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
he nui no nga raruraru te tae atu hoki he
rongo o konei.
I te Aperira i mahue ake nei, ka whakaae-
tia e te Kawanatanga etahi moni e £750,
hei hanga i tetahi rori mo Orakei nei ki te
moana, a, riro ana i tetahi Pakeha te mahi
mo te moni e £725, a, i te nui o te mahi o
te Atete wai (Break Water) ka mahue i taua
Pakeha.
I konei ka tangohia e tetahi Maori te ha-
nga o te Atete, i oti ai i taua Maori, he mea
waihanga e ia etahi taonga e kiia nei he Pa-
tent.
Ko aua taonga he Hutihuti Kohatu, ara,
Aparatus & Cant Hook, a, ko enei taonga
kua Kahititia ki te Kahiti a te Kawanata-*
nga.
E whakaatu ana te kai-tuhi na reira i oti
ai taua mahi nei i aua Maori nei.
Me whakamarama ake e ahau tenei mea
te Patent, hei titiro ma to taua iwi Maori
ake.
I te mea nau i waihanga tetahi taonga, a,
ka mahara koe kia Patent tia. Ko te utu ki
nga Tari pera e £5,,5,,0, a, ki te puta mai i
te Kahiti a te Kawana ko reira koe tuturu ai
he taonga hou to taonga, a, ko taua taonga
hoki nau tuturu ake, kore rawa tetahi i ko
atu ft tika kia hanga i taua mea.
No reira he tino mea te waihanga taonga
mehemea ia be taonga whai tikanga.
Ko enei Patene i kitea nei ki Orakei nei,
he mea i tenei naahi taimaha kia mama ai,
a, kua oti taua mahi i tenei wiki, a, tera
hoki taua tangata e haere i nga Show Pa-
keha katoa hokohoko ai i aua rawa nei.
Ko nga mahi e oti i te Aparatus he huti-
huti kohatu, he hutihuti oneone ake i roto
i te wai-keri 12 putu te hohoku ahu atu ki.
te 40 putu.
Ko te Cant Hook kotahi ano te tangata
hei huri i te kohatu tokowha nei hei huri
ringaringa e 2 hei huri raka e 3 putu te tei-
tei.
Na enei taonga titiro ana te Pakeha, ki te
iwi nei ki te Maori e mahi ana i a ratau ake
mihini i waihanga ai.
Ki nga iwi, e kore koutou e marama tera
koutou e kite i nga Show, ki reira kauhau-
tia ai ki nga iwi e rua.
Heoi ano,
Otene Paora.
Nga take o tenei hui.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" e
hoa tena koe, me o hoa e mahi mai na i te
taonga a te motu, ara, ia te "Puke." E hoa
utaina atu aku kupu ruarua nei ki runga kia
te "Puke Ki Hikurangi" ara:—
Tuatahi—He tono na te Tiamana kia utu-
a nga moni whaina e noho nama ana ki te
Tiamana me tona. Komiti.
Tuarua—He whakakotahi i nga whakaaro
a enei hapu a N'Hauaroa, me N'Tuwharetoa
me N'Hinemihi.
Tuatoru—He whiriwhiri i tetahi tangata
o enei hapu, hei mema mo te Kaunihera
Whenua o te takiwa Kaunihera o Whanga-
nui, koia tenei te mema kua whakaingoatia
e tenei huihuinga, ara, ko te Huia Te Piki-
kotuku. Heoi ano nga take o tenei hui, kia
ora te Etita.
Paraone Ropiha.
PARIHI HORO KEREITAONE.
Wenerei 11th Oketopa 1905.
Teira-Karingitana & Co.
I roto i nga tikanga nunui a te Airihi me
te Marikena he tino taonga nui tenei purei
ara te :—
ERINI KO PARAA.
He mea ahuareka, whakamiharo hoki na
te matauranga i rapu.
He tino atahua atu hoki te tirohanga atu
ki runga ki te paparewa pureitanga, apiti
tahi ki te ahua o te wahapu o Niu looka i
nga po, me te Piriti o Purukurene, me te
Kaari o Kahera.
Ko te utu tuatahi rano mote matakitaki
ara— 3s, 2s, & 1s. Ko nga ta-
mariki he hikipene (6d) te mu mo nga noha-
nga katoa o roto i te Hooro. Ko nga wahi-
ne he haawhe te utu mo nga nohanga katoa
e hiahia ana ia o roto i te Hooro.
E. Amiteiti Kai whakahaere.
G. EIMIHI.
(C. AMOS)
Puutu. Puutu. Puutu.
Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai,
haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu
kia koutou nga puutu papai, mama, huatau
hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utn
12/6, tae atu ki te 30/-.
Mo nga wahine, ko taua ahua ano te pa-
pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka-
aetia te nama.
Ko taku whare kei tetahi taha ake o te
Kemihi o Hene Hoori.
Tiriti Nui.
C. Eimiha.
Kereitaone.
E. PEREERA KAMUPENE.
(E. Playle & Co.)
Ko ahau ko E. Pereera, Kamupene, Tee-
ra tui kahu o Kereitaone, kua tae mai aku
taonga tino papai, ara, nga ahua tawhe ka-
toa, e hiahiatia ana e te tangata mo tenei
wa, a, mo etahi atu wa ranei.
TWEEDS, WORSTEDS, SERGES, AND
VICUNAS.
I ahu mai enei taonga, i nga whare ma-
hi taonga nunui o era motu. Era e hari te
hunga e haere mai ana kia au, mo te pai o
nga taonga e whakawhiwhia kia ratau. Note-
mea ko nga taonga tino papai anake, e puri-
tia ana e matau. Otira ma runga i a matau
mahi o nga wa kua hori ki muri, e whakaatu
kia Koutou tona pai.
Ko nga tawhe Puru, Pango ranei, kai a
matau katoa, he mea pai ano kia ata kite
koutou. He maha ano hoki o matau taonga
kai te haere mai, a tera tuunga o te tima ka
tae mai.
He nui hoki nga ahua Koti nunui kai a
matau, e tau aua mo tenei takiwa o te tau.
E. PEREERA KAMUPENE.
Kai tawahi atu o te Karapu Hoteera, i te
Tiriti Nui o Kereitaone.
HAATA IURI.
(HART UDY.)
(I tawaahi atu o te Peeke o Niu Tireni.)
Tiriti-Nui Kereitaone.
Parakimete Hu-hoiho, hanga waka, Mihi-
ni, me nga taonga mahi paamu katoa.
Ko ahau te Parakimete kua maha oku tau
ki konei.
Ka nui toku tupato mo nga mahi Paraki-
mete katoa.
He panui atu tenei ki nga tangata katoa o
Wairarapa, mehemea e hiahia ana tetahi, a,
etahi ranei o koutou ki tetahi taonga ma ko-
utou, penei me enei kua tuhia i runga ake
nei. me whakahau mai ma aku e tango mai,
engari me whakatakoto te moni.
Mehemea ranei e hiahia ana tetahi etahi
ranei o koutou kia hungia o komou hoiho, a
kia mahia ranei etahi atu mahi Parakimete,
me mau mai ma aku e mahi; ka tino pai
atu taku mahi i aua mea katoa.
HAATA IURI.
PARAKIMETE.
KEREITAONE.
He nui no nga raruraru i pa ki nga tama-
riki mahi o te "Puke" i kore ai e tere hohoro
te puta o te pepa. I naianei kua paenga nga
raruraru ki muri, kua pai te haere a te pepa.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
WHOREHETA AMA
HOTEERA.
(FORESTERS ARMS HOTEL.)
I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
HE WHARE HOU.
He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
——Ara.——
Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga
Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
—A—
He nui hoki te papai o nga kai, me nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
—Me—
Te Tepara Hoiho.
Iwa Ropata (Eva Robert's.
Kereitaone Noota.
T. P. ROHIPI.
(D. P. LOASBY.)
He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa
kei au.
\_\_Ara—
Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
me era atu tu ahua kai katoa.
He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era
atu tu ahua o era tu taonga.
\_ \_
He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
Engari kaore e riro i runga i te nama.
Toa o nga taonga katoa
T. P. Rohipi.
Tiriti Nui Kereitaone.
A. TEONE.
(A. JONE'S.)
Kai tunu Rohi, Keeke.
E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
Me te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
Tiriti Nui.
A. Teone.
Kereitaone.
HE WHAKAUTU.
E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi,
kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
koutou whakautu mai ia maua panui, koia
na te tika, ka mohio iho be raruraru to te
tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru
ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
nei, me era atu tangata e whakahe nei. e
whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka,
kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
au me te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira
nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
tatari atu kia koe me era atu.
Niniwa-ki-te rangi.
He Panuitanga.
Kua, tae mai etahi moni ki te "Puke,"
engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na
ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e
whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
moni.
"Te Puke."
PANUI WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika-o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I pata ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou." No re huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te ''Puke".
No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka
whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina
e 9/- hereni, mo te 3 marama e
hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo te taha ki te reo
Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whanga tona ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro
rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o
kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou. Engari ko to
mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
|
|
8 8 |
▲back to top |
8 TE PUKE KI HIKURANGI.
whakamarama i nga ahuatanga e puta ma
ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe
nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi me
a tatau tamariki, me a tatau mokopuna
tenei ao.
(5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao
nga e homai ana e nga tangata matau hei pai
nga hei oranga mo nga iwi, rae nga hapu o
nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, me
nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai me tona kino, me nga
mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teera mehe, Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
he utu rao aua tu panui, ara, he 2/6
hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
(10.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta. whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
i tataa, hei whakaako hei tohutohu ki nga
. mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa
(11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga
taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
. o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane-wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era atu tu korero katoa
e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
hia ake nei.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei runga i to taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
mari, a, me te haku hoki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
roa e haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te ''Puke" e ranga-
hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga 6 te whakaaro, hei utanga mo ru-
nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi. e nga hapu,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu ai ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai. e pai ana he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haore" koia ta koutou nuku ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wa. kore utanga o te "Puke."
Kia ora tatau katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
WHAKAMARAMA I NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia man ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
E nga iwi o runga i nga mota nei, titiro
! iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
, marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
TURE 1.
E wha putanga o te "Puke" i te marama,
ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
5/ hereni.
TURE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono if
tikanga.
TURE 3.
Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai.
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta
mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
TURE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua.
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaatu mana.
TURE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
tukua mai. TUKE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke'
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
-Puke." TURE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TUKE 8.
Ko te tangata kua whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i ngatika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia aoake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
TURE 9.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.
Printed and Published for the Proprietors
by T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z..