TE PUKE KI HIKURANGI.
 (No. 2, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Pepuere 27, 1905 (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI .
                   
                  [PUTEA]
              
          

      
   Mate kupu ngawari e kaupare atu te wha-
 katakariri, ma te kupu whakapouri ano e
 whakaoho   te riri, he pai ta te arero o te hu-
 nga whakaronui, he whakahaere i te mataura-
 nga ki runga Ui te iwi.
   Nga mahi o tenei waa, he ngawari katoa
 kite whakaaro a te ngakau, notemea kua eke
 mai nga iwi nunui o runga i nga moutere o
 waho i te moana, ki runga ki Aotearoa me te
 Waipounamu,   Kiri ma, kiri wai-tutu, kiri
 mangu, me o ratau matauranga, e hipoki nei
 i runga i enei motu e rua.
   Rokohanga mai te iwi Maori e noho ana i
 roto i te kuaretanga, ki nga matauranga o nga
 iwi nunui o waho i te moana.
   Ko o ratau matauranga i heke mai nei i o
 ratau Tipuna, kua kauparea ake e ratau, he
 ahakoa he waahi paku-nei hei whatoro ake.
   Te rauhi whakaora whakatopu, rauhi i nga
 mahi aringa a nga Tipuna, kua ngaro haere
 nei i tenei ao, hei pupuri mai ki te wahi ko-
 tahi, hei taiepa ki runga i nga moana, hei
 whakahoki i te ngakau o te iwi ki te pena-
 pena, ki te tohu, ki te tupato, ki te mohio.
 ki te mataara o nga Tipuna, me nga matua,
 kua moe atu ki te koopu o to ratau matua
 o Papatuanuku, hei whakatitiro i nga kanohi
 kua kapotia, hei whakakaha i nga uaua kua
 mangeretia, hei toko i nga ringaringa me
 nga koikara kia whawha ai, hei whakaako i te
 hinengaro ngoikore ki te kaha, ki te tupato,
 rae te mohio, hei whakamahara i te ngakau
 kua wareware, ki te hoenga mai o te papaa-
tere o nga Tipuna.
   I-tawhiti-nui, i tawhiti-roa,i tawhiti-pama-
 mao, i te hono-i- wairua, i runga i nga ngaru
 tiketike, i nga Tuaatea o nga moana, i te
 kaha o nga hau kino, me te ua taa whaka-
rere i roto i nga tupuhi nunui, e kore nei e
taea ete ngakau ngoikore o tenei waa, te pi-
 ki taua huarahi whakawehiwehi, i runga i
tenei kaupapa rere moana, waka tiwai, waka
pitau, waka whakarei papatahi, waka wha-
 karei-unua, waka mokihi, paihere to ratau
ora, ko te kaha i roto i nga ringaringa ki te
hoe, ko te mohio i roto i nga kanohi ki nga
tohu o te rangi, hei tohutohu ki te Aio pi-
ropiro me te tupuhi, ko te tupato ki roto io
ratau ngakau, kite whakarite i te kaha me
te mohio o to ratau kai arahi, kei te waahi
ngaro o runga nei ia, whakatutuki mai ai ki
tenei whenua atahua hei tangata whenua,
1d nga manuhiri o muri nei, ina taea te waa
e rite ai tana mahi tohu tangata.
  Kiri ma, kiri-matua-iti, kiri pango kotahi
te toto rite katoa, kua tutuki katoa tana ma-
 hi tohu, ki nga iwi i raro i te ra.
   Me ahu ako tenei waahi kinga toki i tarai
 tia ai nga waka, ko ana toki be pounamu, o
 kore e mohiotia e enei whakatipuranga, e
 whia nga marama, e whia nga tau, ka oti ai
 te waka, ko aua toki ano hei whakairo inga
 waka whakarei, ko aua toki ano ka tahuri ki
 te tarai rakau, ka whakaarahia ka tu he wha-
 re, whakairo rawa nga poupou o roto ka oti,
 tapa rawa he ingoa, te urungatapu o te ta-
 ngata rangatira i roto i aua whare whakairo,
 kei raro iho o te matapihi, ka noho te tanga-
 ca ki reira he tangata rangatira kaore e mo-
 hiotia e tenei whakatipuranga, pawhea te roa
 e mahi ana ki enei toki ka oti ai te whare,
 notemea ko nga hohou he  akatea, he ha-
 rakeke, ko nga rau he raupo he kakaho, he
 kiri totara, pukiore rawa a roto.
   Me ahu ake tenei waahi ki nga ope haere,
 haere tonu ai te tangata i te waewae, ahakoa
 t2 roa o te whenua ka haerea e nga Tipuna,
 to ratau tapuae he mea karakia e ratau ki to
 ratau atua ano, kaore e roa ka tae ki te kai-
 nga e maharatia ana e ratau, ki te hoe ki
 waho ki te moana, ka rokohanga, e te tupu-
 hi ki waho ki te moana, ka kawhakina nga
 waka ki waho e te hau, ka karangatia e ratau
 kia Rongomai, kia te Wehengakauki, ko to
 ratau atua tera kei waho i te moana, ko te
 ahua he Pakeha, ma reira e mau te waka
 ki. uta.
   Na, ko ratau ano e tino mohio ana ki te
 titiro ki nga tohu o te rangi pai. o te rangi
 kino, ki nga toha o te tau pai o te iau kino,
 ki nga tohu o te mate o te ora, te moe a te ta-
 ngata rangatira i te wahine i taua wa inga
 Tipuna, e moea ana tokorua, tokotoru, toko-
 wha, neke, atu ki te tekau, ki te rua tekau,
 ko te take ko te mahi hoki a nga wahine, he
 whatu kakahu, ko nga paraikete, ko nga hooro,
 ko nga kaone, tera e mahia ra e nga wahine
 ki te whakairo, i te waa o mua nga koti na
 be pakete, he pokeka, ko enei mahi e ahu mai
 ana, i te harakeke i te kiekie, o ratau peeti he
 mea mahi ki te harakeke, ki te kiekie, ki te
 raupo, ki etahi atu ahua whariki, ki te oti
 ana i nga wahine n te tangata kotahi, nga
 mahi kua tuhia ake nei, ka koa te ngakau, ki
te kore e mohio i aua wahine te whaihanga
 ka mate i te whakamaa ta ratau taane, ko
 nga take tenei i kiia ai te moe pera a te ta-
 ngata i te wahine, he punarua.
   Kaati me hoki atu te korero, ki te haere-
nga mai o nga Tipuna i waho i te moana,
kua tuhia ake nei, e tika ana te uaua o te
haerenga mai i runga i nga waka, ko te utu
o tera mahi uaua a o tatau Tipuna, ko nga
taonga o nga iwi nunui, i haere mai nei i
waho i te moana, e rere nei nga tima, nga
manuao, me nga kaipuke, kua kore e pa mai
te wehi ki nga ngaru nunui, ki nga tuatea o
te moana, kua tika tenei kupu, he tohu ta-
ngata te hanga atahua, nga mahi i nga kau-
matua, he mahi uaua katoa, kaore he mahi
ngawari, nga mahi whare o tenei waa, e
 whakarapopototia nei e te iwi pakeha,  te
 whakaara  whare  kaore e roa kua oti, nga
 whatu kakahu kaore e roa kua kakahu i te
 kahu, te haere i te waewae, kua haere i ru-
 nga i te hau i naianei, te karere tuka korero
 kua riro ma te han e mau i naianeia, te wa-
 ka o tenei taima, kua riro ma te ahi e mahi
 kia haere i runga i nga moana i runga i te
 tua-whenua, ko nga toki Pounamu i taraia ai
 nga waka o nga tipuna, kua riro ma te ahi
 ano e mahi, tu ana he Mira kani rakau, kao-
 re e roa haupu ana i te waahi kotahi tona
 tini tona mano, mano iho te haupuranga,
 i tena takiwa katahi ka haere ko te taonga.
 nei ko te Wekena he hoiho te kai too, kotahi
 te tangata hei arataki i nga hoiho, katahi
 ka haere ki te pikau i nga rakau Kua tuhia
 ake ra ki te mau atu ki nga. taone, Kia tar
 ki reira, katahi ka whakatika mai nga tanga-
 ta kua rite mo tera mahi,  katahi ano ka
 whatoro ki ana toki tona tioi tona mano, ko
 nga niata he mea whakakoi ki tetahi ahua
 kohatu, ka, mohio te kai-whakoi kua tino ni-
 nihi rawa nga mata o ana toki, katahi ka
 tahuri ki te mahi i nga papa-rakau kia mae-
 neene te ahua kaore e roa te mahinga tu
 ana mai i waho i te moana ko nga Tima
 nunui, ko nga Tima, ririki, ko nga Kaipuke
 nunui, ko nga Kaipuke ririki, ko nga Manu-
 ao nunui, ko nga Manuao ririki, ko nga Poti
 nunui, ko Poti nga ririki, hei whakaahuareka
 haere ma te iwi matau, ki te haere i waho i
 te moana, hoki mai ki te tua-whenua ko aua
 papa-rakau ano me aua toki ano, ka mahia
 kua ara ki runga, tu ana mai ko nga whare
 nunui, ko nga whare ririki, ko nga whare
 teitei, ko nga whare hakahaka, me te nui noa
 iho o nga mahi, e oti ana i enei toki i roto i
 nga ra katoa o te marama, tutuki noa ki te
 tau, kaore he mutunga mai. E kore rawa e
 kitea atu e te konohi e hokari ana nga wae-
 wae ki  te takahi, e whana ana ranei nga
 ringaringa, pera nae ta nga tipuna i whaka-
 tere mai ra i o ratau Waka i waho i te moa-
 na. E  kore rawa  e taea te whiriwhiri ko
te whea te mea kino ko te whea te mea pai,
 heoi ano be pai katoa ki te titiro atu. Otira
ki te tupono ki te aitua, kaore he kino i tua
atu  i nga Waka haere moana, ki nga Waka
haore i te tua-whenua, ki nga whare nunui,
ki nga whare ririki, tona tini tona mano o te
tangata e Keke ana ki te po, otira ko te mea
whakamiharo a te hinengaro ino tenei iwi mo
te Pakeha, he tini ki te mate he tini hoki ki
te haere mai hei whakaapi i te turanga o nga
mea kua mate.   Kaati ko te waahi tenei hei
titiro ma te ngakau, he aha te take i heke ai
te iwi Maori i piki haere ai te iwi Pakeha ?
Mehemea  ko te kaha i o tatau tipuna kua ri-
ro atu i te iwi Pakeha ena e tika, whakatika
rawa atu pea ki te mahi, kua huiki nga uaua
o te tinana, no reira pea tenei mate te ruma-
tiki e mau nei i a tatau i te iwi Maori, koia
tenei tetahi waahi o te mate e pa nei ki te
iwi.  Te rua, me titiro ki nga kakahu o te

   2               TE PUKE KI HIKURANGI.
iwi Pakeha e kakahutia nei, kaore i te rite ki
te kakahu a te iwi nona tenei taonga, he ne-
ke noa atu no te kahu e kakahutia ana i ta
te Pakeha kakahu, notemea e whakaritea
ana ano te ahua kahu mo te makariri, ko aua
kahu  he kahu mahana rawa atu, e kore e
tika kia waiho  mo te raumati, ki te kore e
rite te whakahaere i aua kahu ki runga i te
tinana o te tangata, ka waiho hei ara mate,
pera ano te ahua o nga kakahu mo te rau-
mati, he  mea  ata whakarite ano ki to te
raumati tona ahua, ara, he kahu angiangi
Koa iho, kia tangi te hau ki roto, no reira
pai ana te whakarongo a te tinana, ki te kore
e tika te kakahu i aua kahu, ka waiho hei
ara mate ki (e tinana. Tetahi mate kei nga
puutu, ki te mau tonu te puutu i nga waewae
ko te putanga ki waho o te huu, ka waiho
hei ara mate ki te tinana, engari me waiho
tonu kia mau ana kia rite ano ki te taima e
mau  ai ka unu i te wa e haere ai ki te moe
katahi  ka ahua pai, tena ki te unuhia i te
awatea be omaoma te mahi, he haere ranei i
te waahi kohatu, e kore rawa e kaha ki te
haere, ka waiho ano hei rumatiki, hei mate
whakapupuhi waewae, kua tuhia ake ra teta-
hi waahi, i te kore e kaha ki te mahi a ka
huiki nga uaua, tera noatu nga mate kei te
pa ki te tinana. I mua i nga tipuna kaore
he kahu, kaore he puutu, kaore he potae, to-
itu tonu te ora i roto i te tinana, kaati tena.
  Mo nga whare o tenei wa, he whare papai
katoa kaore he auahi, kua  wehea  ano te
waahi mo  te ahi, kua wehea ano te ruuma
moenga, kua wehea ano te ruuma, noho, kua
wehea ano le ruuma taka kai, kua wehea ano
te ruuma kainga, kua wehea ano te ruuma
mo te makamaka  atu i nga taonga o roto i
te tinana ki waho, kaati me hoki atu tenei
waahi. Ko te ruuma moenga ko te ingoa o
tera waahi he peeti ruuma, kei reira ano ona
oko horoi, me te oko mo  te wai o roto i te
tinana e tu ana, te kai mahi kua oti noa atu
te whakarite hei mau atu ki te ruuma mutu-
nga o ena mahi, ki te kore e mahia enei ma-
hi me  te whakapai  katoa i te whare, ka
waiho hei ara mate ki te tinana, kaati tena.
  Mo  te moenga, ko te peeti he tino ngawari
rawa, me nga pera, pera ano me nga paraike-
te e rua e toru ranei, nuku atu ranei iti iho
ranei, ka waiho hei ahua mate ki te tinana,
ko te ahua mehemea ka oho ake i te ata ka
ngoikore noa iho te tinana kaore he kaha, ko
te take, ko nga toto kei te kaha rawa te wera
me haere rawa ki roto i te wai matao katahi
ka pai. mo te raumati tenei. Mo te makariri
he wai wera wera te unga mai ki tahaki pai
ana te ahua, ka kore e nei e mahia heoi ka waiho
hei ara mate ki te "tinana kaati tenei, mo te
whare me huahuaki tonu nga wini kia tangi
te hau pai ki roto, ki te Kore e huakina ka
waiho ano hei ara mate  ki te tinana, tenei
ahua he mea whakaaro na te ngakau ki te
kaha o te mate o te iwi, me ahu atu tenei
kaupapa korero ki nga kai e kainga ana e te
iwi, te upoko o nga kai katoa a te Pakeha,
he waipiro, ko  te kai whakarihariha tenei
kei raro i te ra, ko te kai tenei kua puta nga
whakahee a te Takuta i nga tau maha kua
hori ki muri, tuarua me titiro ano ki tenei
kai ki te miiti he kupu taumaha ano ta te
Takuta  kei runga i enei kai i te kau i te poa-
ka, mo etahi ahua kai tenei nao te Tii, mo te
Huka me  te Matete me te Winika he kapa
ano ta te Takuta, e kii ana be mate kei roto
i enei kai katoa, kaati, me te mohio tonu
ake ena e tika tenei mate e ngungu nei i te
iwi Maori, tenei ano tetahi ki te pangia te
tangata e te mate, ka  tikina te Takuta ka
tae mai ka titiro i te mate ka homai he ro-
ngoa, whakatutu  rawa he ture, kia kaua te .
tupapaku e kai i nga kai kua tuhia ake nei,
tetahi waahi o te mate kei nga Takuta ano,
kaore ana mahara  ki te tinana mate o te
tangata, ko tana moni tonu te mea nui kia
ia, koia ano te rangatira o tana mahi, ki te
pai ia kia tere te ora o te tupapaku tere tonu
te ora, ki te hiahia ia kia roa te mate o te
tupapaku ka kumea kia roa noa atu te mate
kia rahi ai tona moni mo tona pakete, ma te
whanaunga o te tupapaku, te mahara noa
ka whakamutu i tera Takata, ka haere atu
ki tetahi Takuta ke atu cere tonu te  ora o
etahi, ko etahi mate tonu atu, ka nui nga
mate e ahu mai ana i nga Takuta, ko te
whakaroa i te mate o te tupapaku, kua mo-
hio te Takuta e kore e ora i a ia ka puta ta-
na kupu, e kore e ora tenei tangata, hei te
moa o nga ra ka mate, he takuta ano ka po-
no  taua korero, be takuta ano  ka korero
parau ki te tupupaku, hei te kawenga atu ki
tetahi Takuta ora tonu mai taua tangata,
ko te putake tenei o nga mate e ahu ana
mai i te iwi Pakeha, kua whakaatu  a te
"Puke"  i nga tau kua hori ki muri i tenei
kai i te tupeka i te tikareti he mate kei roto,
kaati tena; mo nga mahi a-ringa tenei te ti-
matanga o te matauranga o te iwi Pakeha,
ko te haere o ana tamariki ki te kura, ia
ratau ano e tamariki ana, kia tekau nga tau
o te pakeke o te tamaiti ka haere ki te kura,
a, tutuki noa ona tau ki te rua tekau ma ta-
hi, ko te mahi ma nga tamariki he tuhituhi
ki te kura tepara ki nga reo katea o nga iwi
o te ao, ki te takoto o nga mahi o nga mou-
tere katoa o te ao, mehemea ka kite te Kura
Mahita i te tamaiti kua puta i nga karaihe o
taua kura, ka tukua e ia taua tamaiti kia
whakkmatautautia e te Kawana, toua mo-
hiotanga mehemea ia ka puta i taua wha-
kamatautauranga kua Tuutu tana hoki ki tera
kura, kua pataitia te tamaiti mehemea he
aha tana mahi e pirangi ana hei mahi mana,
kei reira ka whakaatu te tangata a to Kawa-
na i nga ingoa o nga mahi koia tenei:—Kei
waho i te moana be mahi Manuao, he mahi
Tima, he mahi Kaipuke, he mahi Poti, kei
te Tua-whenua, mahi tiaki Paamu, he mahi
Ruuri-whenua, he mahi tiaki toa, he mahi
Kura-maitai, he mahi tahu Iniana T< reina,
be mahi Whare, he mahi Kohatu, he mahi
puhipuhi, he mahi Purei hoiho, he mahi
Wati, ho mahi Katikati mahunga, he mahi
whakatangitangi Peene, Piana, Hamonia,
Whira, he mahi Roia, ho mahi  Takuta, he
mahi Minita, be mahi Tuhituhi, he mahi
 Perehi Nupepa kaati, i konei tera atu ano
 te nuinga o nga mahi, katahi ka pataitia te
 tamaiti nga tamariki ranei, ko te whea o
 enei mahi e pirangitia ana e koe e koutou
 ranei, katahi ano te tamaiti nga tamaaiki
 ranei ka ki atu, ko taaku mahi e pai ana he
 haere i waho i te moana, he ako ki te mahi
Manuao,  katahi ka tukua e te Kawana ki
runga i te Manuao, ka haere te tamaiti i
muri o tena o tena, Ka patai ano te Kawana
ki tetahi o nga tamariki, he aha taau mahi
e pai ana, ka kii atu te tamaiti he tiaki Paa-
mu, heoi ka tukua ki te kura o tera mahi,
ka patai tonu ia ki nga tamariki ki nga ma-
hi e pai ana ratau, ka karanga atu tenei ta-
maiti he  mahi Roia taaku  e pai ana, ka
tukua ia ki te Tari mahi Roia, ka peratia te
mahi mo nga tamariki e te Kawana, a, mutu
katoa nga mahi i tuhia ake nei, ki te mohio
ratau ki aua mahi heoi ano kua mahi oranga
ia moona mo ratau ranei, tera atu te nuinga
o nga mahi hei konei mutu ai, te whaka-
marama.  Mo  tetahi waahi o nga mahi, te
taonga nui whakaharahara o te iwi Pakeha
e tu nei i raro i te ra he moni, timata ake i
raro i te parenga, te parenga ki te heipene,
te heipene ki te kapa, te kapa ki te toru ka-
pa, te toru kapa ki te hikipene, te hikipene
ki te hereni, te hereni ki te rupi, te rupi ki
te awhekaraone, te awhekaraone ki te kara-
una, te karauna ki te tekau hereni koura, te
tekau hereni koura ki te pauna koura, ko te
hua tenei o nga mahi kua tuhia ake nei, ki
te manawanui te tangata ki te pupuri i tenei
moni  i te parenga, ka piki atu a tutuki noa
ki te pauna, ka eke ki te pauna taua moni.
heoi kua ora taua tangata, titiro ki te iwi
Tainamana,  he kapiti, he kareti, he pahine-
pa, he taewa, he aniani, he rupapa, me etahi
ahua o nga, kai ririki a te Pakeha, e tango-
hia ana e taua iwi i te kapa, ko te iwi tenei
kei te tango i te moni o te Koroni ka tuku
ki tono Moutere, i piki ake i te parenga ki te
kapa ka noho i reira pupuri ai, ko te utu
mo te kapiti he kapa, i runga i te manawa-
nui o taua iwi, kua tutu o ratau toa nunui
ki nga waahi katoa, ahakoa kei whea nga
taone e tu ana kei reira e tu ana o  ratau
whare hokohoko hua rakau, kapiti me te ti-
ni noaiho o nga kai ririki e mahia ana e ta-
ua iwi, kaati tena. Mo te mahi paamu, kua
kitea te uaua o te mahi miraka kau, kaore
e okioki te tangata i nga ra katea o te wiki,
o te marama, o te tau, kaore he Ratapu, nga
tute o taua mahi kanui te uaua, kia rite ka-
toa nga mahi katahi ka pai, kanui nga Pa-
kaha kua mau ki te herehere, i runga i. te
mahi tahae kia ana miraka, mehemea  ka-
hokohoko  i ana miraka, riringi ai he wai ki
roto i tana miraka he mea kia nui ai ana
miraka, tetahi Pakeha riringi ai i tetahi A-
hiniki ki roto i tana miraka ko tana mea hei
paitiki, kua mau enei tangata ki te herehe-
re, kaati mo te tuku i te kau ki te parae ha-
ere ai, engari tera kei te pai, tuarua, mo
te hipi, ko te moni tere tera 1d tona rangati-
ra, notemea e rua nga ara moni kei runga i
a ia, mo te hoiho ko te hoa aroha tera o te

                      TE PUKE KI HIKURANGI.                3
  tangata, he nui noa atu nga ara moni kei
  runga i a ia, nga mahi a te tangata ko ana
  hoiho tona hoa ki te mahi, ahakoa taumaha,
  ahakoa mama, ahakoa whakapaipai te haere,
  ko reira ano hei hoa haere, he tini nga mea
  pai e puta mai i te hoiho ki tona rangatira,
  te mahi parau whenua, he hoiho tona hoa
  hei mahi i aua mahi katoa ka oti ai, kaati
  tena, mo te mahi whakatipu manu, poaka,
  he mahi ngawari enei, kaati tena, mo te
  mahi taiepa, ko tetahi mahi pai tena mo nga
  kararehe, ki te pirangi te tangata ki te mahi
  paamu, mahia ko te taiepa i te tuatahi, ka
 oti ka tuku i nga  kararehe kiroto, ka tae te ta-
 ngata ki tenei huarahi kua rangatira tana
 noho, kaati tena, kei mahara te tangata ki
 enei mahi kua tuhia ake nei, koia nei katoa
 nga mahi a te Pakeha, kaore tera noa atu
 tona tini tona mano o te mahi e whiwhi ai
 tenei iwi i te moni, tenei ake hei nga puta-
 nga o te "Puke" i muri o tenei putanga ka
 whakakaupapatia te huanui o tena mahi, o te-
 na mahi, kia marama ai koutou ki te titiro,
 te ara  o  te moni  ki te iwi Maori  ko-
 tahi tonu i roto i tenei taonga ia moni ko
 to ratau whaea anake ko Papatuanuku hei
 whakarite i nga taonga o te iwi Pakeha-, e
 rere mai nei i nga moutere o waho o te mo-
 ana, ko to tatau mate tenei, ko nga uri a
 nga tangata rangatira i. tahuri nei ki te ho-
 kohoko i o ratau whenua, kua mate aua ta-
 mariki, i nauri i o ratau matua, kua kore e
 mohiotia kowai te inatua i naianei, heoi ano
 hei tau tangata noaiho ratau, me hoki rano
 ki te tauranga o te iwi nei o te Tainamana
 pea tu mai ai, katahi ka ora, he kupu kino
 tenei otira e taea hoki te aha, ehara i nga
 tamariki tenei mate, kaati ko taua mate kua
 horapa katoa ki runga i nga tamariki o mu-
 ri mai i era tamariki, no wai te hee, me pe-
 nei ake no nga matua tenei hee, ehara i nga
 tamariki, kaati he kaupapa roa tenei hei titi-
 ro, kua tuhia ake nei te ara ki te moni, ko-
 tahi tonu ko Papatuanuku, tena ko nga iwi
 o te ao he nui noa atu nga ara moni kia ra-
 tau, te manawa o te Pakeha nui atu te kaha
 ki te pupuri i ana mahi kia mau, kia tipu
 haere, kia toitu te kaha i roto i ana mahi,
 kua takoto noa atu te taima mo te timata-
 nga mo tana mahi, tae noa ki te mutunga i
 nga haora o te ra, tae noa ki te ahiahi, te
 mahi nui o nga mahi a nga Pakeha kei te
 ao nei e tu ana, he Nupepa, ma te Nupepa e
 whakaatu nga mahi a nga iwi o nga mou-
 tere nunui, o nga moutere ririki, ko te Nu-
pepa te kai whakaatu i nga hau pai i nga
hau  kino, i nga whatitiri, i nga uira, i nga
moana  kino, i nga moana pai, i nga whenua
pai i nga whenua kino, ko te Nupepa te kai
whakaatu i nga whakaaro o te tangata, he
tangata ano kanui te pai o ana mahi, he ta-
ngata ano kanui te kino o ana mahi, te wha-
whai rangatira ki te hoa riri, he kanohi he
kanohi, tena ko te whawhai a te tangata kino,
he kohuru ka waiho tena hei mea whakari-
hariha ki te tangata pai ona whakaaro, kaati
ko te urupa mo aua tangata naahi i te kino
ka wehea atu ki tetahi waahi e kore e kitea
  e te tini e te mano, ma te Nupepa enei kore-
  ro e pikau ki nga waahi mokemokeo nga ta-
  kiwa, me te tinitini noaiho o nga mahi kei
  raro i te ra ma te Nupepa e mau ki nga wa-
  ahi katoa o te no, koia tenei te kanohi o te
  ngakau o te tangata ko te Nupepa, ehara te
  Nupepa i te taonga no te tangata kotahi, ko
  tenei taonga no te iwi katoa, no reira ka rite
  tonu tana haere i te ra, i te ra, i te wiki, i te
  wiki, i te marama, i te marama, huri noa te
  tau, huri noa te tau, kaore ona, mutunga
  mai, koia i tika ai tera kupu i tuhia ake ra."
 Ko te manawa o te Pakeha he manawa ka-
 ha, he manawa matotoru, he manawa nunui
  nga puareare, hei tuku i te toto ki roto i nga
  uaua e rirapa nei i te tinana o te tangata,
  kia wiri ai te kaha .i roto i a ia, me te mohio
 ki ta whakahaere tikanga mo ana mahi, ko
 te huinga o nga toto kei runga i te upoko, a,
 koi ara hei whakatoto i te mohiotanga me
 te whakaaro-nui ki runga ki nga mahi kua
  tuhia ake nei, tae noa ki era atu  tikanga
 nunui e whakaarotia ana e te ngakau hei
 mahi ma  te tinana, a, ko te whakapono te
 kai paihere i mei mea katoa, kia pumau ki
 roto i te ngakau, i tika ai tera kupu, "Na te
 Whakapono  i tika ai nga mahi, na nga mahi
 hoki i tika ai te whakapono, heoi kia ora
  koutou katoa.
             WAAHI  TUARUA.
   Nga mahi aroha a te iwi Maori, mai i nga
 tipuna tae mai nei ki nga matua, he mea
 karakia katoa ki a ratau karakia ano, te ma-
 hi whakairo rakau he mea  karakia na nga
 matua ki nga tamariki, te mahi taniko he
 mea karakia na nga matua 1d nga tamariki,
 te mahi kai he mea karakia na nga matua ki
 nga tan:a iki, te tu ki te pakanga ki te hoa-
 riri be moa karakia na nga matua  ki nga
 tamariki, tetahi patu i te tangata he mea
 karakia na nga  matua ki nga tamariki, te
 huna  kai he mea karakia na nga matua ki
 nga tamariki, te whakaea kai he mea karakia
 na nga matua ki nga tamariki, te ako korero
 be mea karakia na nga matua ki ngatamariki,
 ki te mahia be whare whakairo, ka ata huri
 nga tangata mahi  ki te tau tohetohe, kua
 ahua pukuriri etahi mo te kore kaore e wha--
 kaae ki ta ratau,  a ki tana take ranei, ka
 karakiatia kia kore e oti taua whare, hei te
 haerenga atu o tetahi taha ki te mahi i nga
 poupou whakairo  ka eke ki runga kaore e
 kaha ki te mahi, ko etahi ka moemoe noa iho,
 hei reira ka mohio tetahi taha kua mate ra-
 tau, katahi ano ka tahuri ki te karakia i a
 ratau, kia hoki mai ano to ratau kaha kia
 ratau, kaore e roa kua hoki mai ano to ratau
kaha  kia ratau, a tae noa ki te otinga, mara-
nga noa te whare ki runga ; ka oti te whare
he karakia ano te huakitanga i te whatitoka
me  te takahanga i te paepae, kai awha, ki te
timata te mahi i te whare ka tapu katoa nga
maramara, e kore e tika kia tahuna ki te ahi,
te tangata hei titiro i nga hapa o te whare,
be wahine mohio maana e whakaatu ki nga
taane te koha o te whare, tetahi kaore te wa-
hine e tae ki te waahi e mahi ana nga taane
a tae noa ki te otinga o te whare, hei reira
  rano riro ai ma te wahine e titiro, kua tuhia,
  ake nei. Ki te kore e mohio ki te karakia, kia,
  hoki mai to ratau kaha, mahue tonu atu te-
  na whare e kore e oti; mo te tamoko, hemea
  karakia ano te tupapaku e mahia ana kia ita,
  kia toka te kiri o te taane o te wahine, kia
  kore e rongo i te mamae o te kiri e kana ana
  e te tohunga ki te iwi Toroa, he mea mahi
  ano, ka huaina te ingoa he Uhi. Mehemea
  kaore e karakiatia e kore o oti te moko, aha
  koa taane wahine ranei, heoi ano manuheko
  tonu atu, kaore  e pai ki te titiro atu ; mo
  nga mahi kai, ki te mau i te tamaiti taana
  kai tuatahi he Manu, he Kiore ranei, he tu-
  na ranei, he Ika ranei, me etahi ahua kai atu
 ranei, ka mauria mai ki tona matua, ki tona
  tipuna ranei, ma ana ma raua ranei, ka ma-
 uria ka takua, hei te maoatanga ka whakapai-
  tia, ara, ka karakiatia, koia tenei:—
    Tau maha tau maha  kiri pukai oti atu, te
 kiko  kia Rehua.
    Ka mutu  te karahia, ka kinitia tetahi wa-
 hi o te kiko o te manu  ka kainga e tona
  tipuna tetahi waahi, ko tetahi waahi ka hoa-
  tu ki te tamaiti, kua mutu te karakia i ana
 kai e mahi ai ia, kua mahi ia ma te katoa i
 tera taima, ahakoa tamaiti taane tamaiti wa-
 hine e peneitia ana, tera atu ano pea te roa-
 nga  o ta ratau karakia, kaati ko te waahi te-
 nei i mau ake, kaati tena.
   Mo  te tu ki te riri, ho mea whakaako te
 tamaiti taane 1d te mau rakau e tona matua
 tipuna ranei, he mea mau ki tetahi waahi
 ngaro ko raua anake, kaua te katoa e kite, e
 mohio ranei, ki te rite te taima ka mauria e
 tona tipuna, e tona matua ranei te tamaiti ki
 taua waahi me nga rakau hei mahi ma raua.
 ko aua rakau be Tokotoko, he Maipi, he Pai-
 aka, he Patu-pounamu, be Patuparaoa, he
 Pou-whenua,  he Onewa. me etahi ahua ra-
 kau, hei te taenga ki taua waahi ka karakia
 ano. i mua atu o ta raua mahi, kia ongea te
 kiri, kia tara, kiu wana,  kia kore  ai e tata
 mai  te wehi, te ongaonga i te hoa-riri, ka
 mutu ka hoatu tetahi ki a ia, iaua rakau he
 Tokotoko, ko te mahi he wero i te tamaiti,
 ko ta te tamaiti tana mahi he karo kia taha
 i a ia taua rakau, ki te kore e tu ka mahue
 ena rakau, ka whatoro atu tona tipuna ki to
 Maipi ka hoatu ki te tamaiti tetahi ko tetahi
 ki a ia, ko tona mahi he werohe whiu ki te ta-
 maiti, heoi ma ana  he karo kia taha nga
 mahi a te kaumatua, ara, ka kore e pa i a ia
 ka mahue era rakau, ka mau mai he rakau
 ano, ka pera tonu te mahi a rumene noa nga
 rakau ra, heoi ka hoki ki te kainga, ka pera
 tonu te mahi a pakeke noa te tamaiti, te pu-
 tanga mai o te hoa-riri tu tonu atu taua ta-
maiti hei toa ki te riri, tarewa atu ana te
ingoa ki runga, kaati tenei waahi.
   Ko etahi o enei mahi kei roto ia te "Puke"
i nga putanga ka hori nei, ko te patu tenei i
te tangata i haere tonu mai i nga tipuna tae
noa mai ki naianei, e ki?a nei he makutu.
  Ko  te karakia ino te ako korero, he mea
hanga ki te whare motuhake, kaua rawa e
tata te kai ki roto me etahi ritenga, kaore e
tika ki te haere ki roto i tena mahi, kaore te

                    TE  PUKE KI HIKURANGI.                4
 katoa  e mohio ko nga tamariki anake, he
 mea  karakia ano i mua atu o te korerotanga.
    Kia  pukenga  i roto, kia hihiri i roto, kia
 wananga  i roto. Tera atu ano te roanga o
 tenei karakia, ko te waahi tenei i mau ake.
   Ko taua mahi kei reira nga korero me nga
 karakia, me nga mahi katoa e akona ana ki
 nga tamariki rangatira anake, kaore te ta-
 maiti ware e uru ki roto, nga karakia mo te
 ngakau wareware kei reira ano, e kore e mau
 i nga tamariki rangatira tetahi korere mana
 mehemea ko te tamaiti ware nei e mohio ki
 taua karakia, ka noho mai ia i waho o te wha-
 re korero, ka tangohia  atu e ia nga korero
 kia riro i a ia. te putunga atu o te mahi ta-
 mariki ra wareware tonu ake ki nga korero o
 roto  o te whare nei, ko te ingoa o  ora tu
 whare he whare Wananga, ko te ahua o tenei
 ingoa o te rangatira ehara i te mea e tau
 una te mana  ki runga i te iwi katoa kaore.
 engari e tau ana ki runga i ona hapu ako, e
 •nenei ana ko mea to hapu ko mea te ranga-
 tira, ko mea te hapu  ko mea  rangatira, e
 penei ana te ahua, ki te puta he kupa whaka-
 iti ma tetahi o enei rangatira ki tetahi o raua,
 heoi ka ara ho pakanga i waenganui ia rana,
 ki te rite to raua toa kua pai, ki te hinga te-
 tahi o raua kua waiho hei kupu whakatauaki
 ma nga uri o taua rangatira i muri i a ia,
 koia tenei kia kana rawa e rangona te kupu
 whakarangatira i nga uri o te rangatira i
 mato ra, ki ro rangona he kupu kaore e wai-
 ho te whakautu, kaati hei konei mutu ai te-
nei waahi.
   Enei mahi katoa e tuhituhia noi, tera atu
 te nui te roa o nga mahi a nga tipuna, mei
penei to ratau ture me to te Pakeha nei, Kua
tuhituhia ki te Paipera a ratau mahi, penei
 kua pai te matakitaki a nga uri i muri i a
 ratau, ko tenei kaore i tuhituhia e ratau ki
roto i te ngakau o te tamaiti kua tuhia ake
noi, te matenga o tena tangata haere tonu
atu ana korero i a ia, koia nei rawa te mate
o  tatau tipuna, ko to mohio o nga uri ki a
ratau mahi he mohio ngakau, e mau ana i a
ratau ko waenganui, kotahi te kupu  neke
mai ki tua mai, kotahi te kupu neke- mai ki
tua mai, kotahi te kupu ka pera haere a tao
noa mai ki tenei whakatipuranga, e whakaa- .
tu noi i roto i a te '-Pukei' nga whakapapa
tipuna u whakahehe haere nei i nga whaka-
papa, kotahi ano te ingoa o tu tipuna na ana
i whakaputa tona kawai ki te ao nei, ka wai-
ho hei tautohetohe, ina te whakautu, ko nga
korero tonu tenei a oku kaumatua kia au, e
kore an e riro atu i tena korero, kaati e tako-
to nei enei mahi katoa i roto i o tatau Nu-
pepa, kaore ano i mohiotia te otinga pai, e
rite ai te whakaae a to hunga tokomaha ki
nga ingoa o nga tipuna taane wahine, otira
me whakamatau pea 1d te kokomo ki roto ki
ta hui whakapapa mea ake nei tu, kaati tenei.
  Ko  enei korero o tuhia iho nei kaore he
painga ki te titiro iho o te tangata ki tenei
pepa, otira ko to tatau mate  tenei, e penei
ana, hei aha atu enei korero ma tatau, i te
mea  kua kore he whenua, tenei kupu a te
tangata kaore i te marama, ko nga tipuna
  ano nga take i whiwhi ai nga uri ki te whe-
  nua, he tika tena riro i te Pakeha o tatau
  whakapapa, kua kino noa iho te takoto i roto
  i nga pukapuka, he ahakoa me ata whiriwhiri
  marie, ko tenei mana o te iwi Maori kua
  taupokina  ki raro ngaro ngaro rawa atu e
  kore ano e kitea atu.
    Kaati me waahi i konei tenei kaupapa ko-
  rero, mo to taha ki nga wahine tenei.
    Te wahine nana tenei mahi te whakairo
  na Hakune, ona hoa mahi he Whe, he Roro,
  he Punga-werewere, ko te putake mai tera o
  tenei mahi o te whakairo i ahu mai i a Ha-
  kune, whakaro ki te kahu Maori, whakairo
  ki te tienga Maori. Te putake o nga mahi
 ahuareka, i ahu mai ia Raukatauri ia Rau-
 katamea me  o raua taina, ko nga wahine
  tera i raru ai a Ngaae, i iana patunga i te
  mokai a totahi rangatira, ko tana mokai he
 Weera.   Kaati  ko nga mahi  whakairo he
 karakia i nga tamariki kia mohio ki te whai-
 hanga, ka oti te whatuwhatu a te tamaiti ka
  kawe ki tona tipuna ka tae atu, ko te kara-
 kia tenei:— Tangaengae kite whatu kahu,
 tangaengae ki te raranga tienga. Ka mutu
 te karakia ka ki atu  ki te tamaiti kia haere
 ki te maka i tana whatuwhatu i tana tienga
  ranei ki te paepae: o te whakareirei, ki reira
 maka  atu ai, ko tera mahi he mea kia mohio
 to tamaiti wahine ki te mahi, kia mahara
  nui ai, km kore ai e hoha e iwi kore ranei,
 kia iwinu: tonu ki taana mahi, noreira mau
 tonu mai ia ratau tae noa mai ki enei wha-
 katipuranga, engari kua kore e rite ki o mua
 mahi  o naianei, kua.' ngaro ano enei taonga,
 kaati tenei. 




 te ika, e kainga aua e te tangata, nuku mai
 ki uta ki runga i nga toka, he koura, he pa-
 ua, he kina, he pupu, he kuku, he ngakihi,
 be  ngupara, he karengo. No nga  one he
 pipi, he tuangi,  he pupu  whetiko,  enei
 kai kaore he paanga  mate ki  te tangata,
 engari  enei kai kei te  kai ano nga  uri
   Nuku mai ki uta, he karaka, he kawakawa
 he  tutu-papa, kaati ko nga kai o uta kua
 ngaro  katoa i te Pakeha, kua hinga nga
 ngaherehere ki te whenua, kua wera nga ra-
 rauhe i te ahi, kua maroke nga roto kua kore
 he wai. Kaati me hoki ake ano ki nga roto
 ko nga manu o roto, he parera, he pakura,
 he matuku, he maata, enei manu kua ngaro
 katoa, no nga tahuna, he putangitani, he tu-
 turi-whatu, enei manu kua ngaro katoa, ko
 nga kai anake o te moana e toitu nei, mawai
 hoki o whakamaroke te moana-nui-a-kiwa e
 takoto mai nei, kaati tenei.
   Mo nga manu tangi pai, he Pipiwharauroa
 he [Torirerire, he Matuhi, he Huia, be Koko
 te manu whakaatu i te tatanga ki te raumati
 he Kaahu, ka kake te Kaahu kua aroaro te tau,
 te manu whakaatu i te wa rerenga purapura
 ki te whenua he Horirerire, te manu whakatu
 i te wa e rere ai te kumara ki te whenua he
 Wharauroa,  te manu  rangatira he Huia, e
 waiho ana ona huruhuru hei piki mo nga ra-
 ngatira anake, kaore  tenei i te tu a-iti noi o
 whiwhi i te piki Huia i nga wa o mua. Nga
 manu o te moana he Kotuku he Toroa-a-ru-
 ru, he Karoro, he Taraapunga, he Matuku.
 he Korora, he Amokura,  he Tiiti, me te tini
 noa iho o te manu kei te moana. Nga manu
 rangatira koi te moana he Kotuku, kei runga
 i taua manu tenei whakatauaki mo nga ta-
 ngata rangatira e haere ana mai i etahi taki-
 wa,  o te motu nei, ma te iwi kainga taua
 whakatauaki ki taua ope, haere mai e te Ko-
 tuku rerenga-tahi, ko to take o tenei whaka-
 tauaki, kaore taua manu e kitea putupututia e
 te tangata, he uaua ka  kitea ai, pera anu
 hoki me te ope rangatira he kitenga kotahi i
 nga ope pera, te rua, e waiho ana ona im ru-
 huru hei piki mo nga rangatira, kaore tenei
 i te tu a-iti nei e kite, te rua o nga manu
 rangatira, koi te moana he Toroa, ko ona
 huruhuru e waiho ana hei piki hei pohoi, no
 reira enei ingoa te piki kotuku, te raukura.
te pohoi-toroa, ko te manu kakara ona huru-
huru he Toroa-a ruru, ka toru ai enei manu
rongonui kei te moana, te wha o enei manu
he Titi, ko taua manu e kainga ana nga ti-
nana,  i nga tipuna mai taemai ki naianei,
 ko nga manu tenei kei te moana kua kore
e manaakitia e nga whakatipuranga nei, nga
taonga o nga manu e toru nei, heoi te mea
kei te mau, ko te whakatauki anake mo to
kotuku, ko nga  taonga tenei o nga tipuna
kua hurihia ki raro, koore ho kii ka hokia atu
e nga uri hei taonga, kaati me waiho tetahi
waahi o tenei kaupapa korero mo tetahi pu-
tanga o te pepa.
  Me  ahu ake tenei waahi ki te ekenga mai
o te Pakeha ki enei moutere, te taonga tua-
tahi a te Pakeha ki te iwi Maori ko te wha-
kapono, i muri mai ko te Tiriti o Waitangi,

                    TE PUKE KI HIKURANGI.                5
 Hoone Heke
 Maiki Pewhairangi
  Tiriti o Waitangi
 tonu atu te whawhai, i waenganui ia raua ko
 te Pakeha na te Tiriti ka mutu, i runga i
 taua Tiriti te ture mo te iwi Maori e mau
 ana, heoi, i whakaae te iwi Maori ki taua
 ture hei ture tuturu mo ratau me o ratau
 uri mo ake tonu atu,  kaati me  hoki tenei
 waahi ki te whakapono, i rokohanga mai ai
 te iwi Maori o kai tangata ana i taua wa,
 na te whakapono ka mutu, te mutunga- ku,
 mahue  te kai tangata, ka mahue nga kara-
 kia tika, katahi ka puritia ko nga  karakia
 huna tangata i mauria mai o nga uri, ko
 nga karakia whakaora tangata kore rawa i
 mauria mai e nga  uri, tetahi mate e heko
 nei ki te po ko nga tamariki i whakataputa-
 putia e nga matua o mua, ka waiho taua ma-
 hi hei patupatu i nga tamariki b noho mai
 ana i roto i te kopu o te hakui, Ko etahi ka
 puta noa mai ki waho kia roa ka mate, ko
 etahi mate tonu mai ai i roto i te kopu o te
 hakui, tena mate kaore e taea e te rongoa te
 mahi, ahakoa pewhea te tuahi, heoi ano to-
 na rongoa i te wa i nga kaumatua, ma te
 kupu karakia ano e wetewete tana mate, ma
 reira rano e ora ai, kaati, me hoki utu ano
 te korero ki te whakapono o te Pakeha, nga
 mahi katoa o te whakapono kei roto i te Pa-
 ipera e takoto ana, nga mahi  a-ringa kai
 roto i te Paipera e takoto ana, nga mahi mo
 te pakanga kai roto i te Paipera e takoto ana,
 nga mahi puhaehae kai roto i te Paipera o
 takoto ana, nga mahi whakakake kei roto i
 te Paipera o takoto ana, nga putanga Atua
 ki te whanau o Iharaira kei roto i te Paipe-
 ra e takoto ana, te moe a Hohepa kei roto i
 te Paipera e takoto ana, te hokonga a ona
 tuakana i a ia ki nga Hipiana kei roto i te
 Paipera e takoto ana, te moe a Parao Kiingi
 o nga Hipiana, kihai i taea e ia te whaka-
 maori te tikanga o te moe, na Hakopa i wha-
 kaatu e whitu nga tau whai kai, kei muri
 atu i enei tau e whitu, ka puta mai nga tau
 mate kai e whitu ki runga ki te whenna, ko
 te mea tika me whiriwhiri e te Kiingi be ta-
 ngata hei whakawhaiti i nga kai ki roto ki
 nga whare tutu ai, kia putu rawa mai ai nga
 tau mate kai e ora ana te iwi, ko te kupu a
te Kiingi kia Hohepa, mei kore koe penei e
kore e ara  ake te rekereke o Parao,  ko te-
nei ka hoatu e au te hawhe o tooku Kiingi-
tanga ki a koe, ka unuhia e te Kiingi tona
riingi ka kuhua e ia ki te ringa o Hohepa,
katahi te Kiingi ka korero kia Hohepa kota-
hi tonu e neke ake ai au ia koe ko te Torona
anake, ko tenei me tu koe hei Kawana mo
Ihipa katoa ka taku iwi hei raro i a, koe, ka-
tahi a Hohepa ka  whakaaraara whare ka
maranga nga whare tona tini tona mano te
roroa o te whare, no te taenga mai o aua
tau kai, katahi ano ka whakawhaititia nga
kai e Hohepa a tutuki noa nga tau e whitu,
mutu rawa ake kua ki katoa nga whare i te
kai, i muri ka puta nga tau mate kai e whi-
tu, i taua wa ka huakina e Hohepa nga ta-
 tau onga whare kai. ka hokohokona ki nga
 Hipiana.



 Kiingi Horomona 



 Arama 




Aperahama 




 Kiingi Parao
Hohepa  

   6                 TE PUKE KI HIKURANGI.
 o whitu i te pareparenga o te awa, kaore i
 roa ka ngaro atu, katahi ka puta ake nga
 kau hiroki, kaore he kau hei rite ki aua kau
 te hiroki, te ohonga ake o Parao, nui atu te
 raruraru o tona mahunga i tona moenga, i
 muri tonu iho , ka moe ano ia e  titiro atu
 ana ia ki nga puku witi e whitu e puta ake
 ana i te parepare o te awa, nui atu te nunui
 o nga hua kaore he witi hei rite te momona
 kaore i roa kaa ngaro atu, katahi ka puta
 ake nga puku witi He hiroki, kaore he witi
 hei rite ki aua witi te hiroki, te putanga o
 te marangai ngingio tonu atu, kua maroke i
 te ra, te ohonga ake o Parao kaore ia i kaha
 kite whakamaori i tana moe, katahi ka tu-
 kua ma nga tohunga, me nga kai titiro whe-
 tu e whakamaori tana moe, kore rawa i taea
 i reira, katahi ka mahara te kai riringi wai-
 na ki toona hee ki te kupu a Hohepa kia ia,
 katahi ano ia ka whakaatu  kia Parao i te
 whakamaoritanga a Honepa ia raua moe ko
 te kai hanga taro rite tonu kia ia, ko au i
 whakaorahia e te Kiingi, ko te kai mahi taro
 i taronatia, i reira ka tikina a Hohepa i roto
 i te herehere e te Kiingi kia haere mai ki te
 whakamaori i te moe a Parao, ko te patanga
 mai tena o Hohepa i roto i te herehere, kaati
 kua tuhia ake nei te whakamaori a Hohepa
 i te moe a Parao, ko tenei waahi i tuhituhia
ni kei titiro ma te kanohi ki te manawanui
o Hohepa  ki te pupuri i te kupu a tona
Atua, nga mahi a Hohepa raua ko ie Kiingi
o Ihipa, i puritia e o raua whakatipuranga,
a. tae noa mai ki naianei, e tu nei nga toa
taonga,  nga  toa kai, nga Paparakauta, te
nunui o te whare, kaore e kitea atu tetahi
pito, kei roto i te Paparakauta te  waina a
Parao i tukua ra e ia tana tangata ki te he-
 rehere, kei roto i nga whare peka nga rohi a
Parao i tukua ra e ia tana tangata mahi
taro ki roto i te herehere, nga whare here-
here i noho ra a Hohepa i roto, ina kua kite
ake ngi kanohi o nga tangata mahi i te kino
o taronatia ana ki, roto i tana whare, kaore
o kite te katoa, ko te tangata anake  kua
whakaritea mo taua mahi e kite i te matenga
o te tangata, te hara o to kai riringi waina
a Parao he rango i rere mai ki roto i te ka-
raihe waina, ko  te take  tera i ora ai te kai
riringi waina,  notemea he parirau  to te
rango, te hara o te ka,i mahi taro he kirikiri
i taka ki roto i te rohi, no te kainga o te Kii-
ngi ka mate nga niho, no reira i whakama-
tea ai te kai  mahi  taro, kaati hei konei
mutu ai tenei kaupapa korero mo te whanau
a Iharaira, i waiho ra e nga Hipiana i roto
i te whare pononga i Ihipa, i te mahi poke-
poke periki, i te parau whenua me te tinitini
noaiho o nga mahi i homai e nga Hipiana
ki te whanau a Iharaira, aua mahi i puritia
e o ratau whakatipuranga a tae noa mai ki
naianei, te pokepoke paru hei pereki, tenei
kua kitea ake i nga whare nunui he pereki
katoa, nga mahi kohatu tenei kua kitea ake
i nga pou kohatu tona tini tona mano, i tau-
ira katoa mai nga, mahi a te Pakeha i o ra-
tau tipuna, tenei ano tetahi te kuru maitai,
i heke mai ano i o ratau tipuna, e matakita-
 ki nei te konohi ki nga whare kuru maitai,
 tona tini tona mano o aua mahi, nga mere-
 kara a Mohi raua ko Arona i tukua  ra ki
 Ihipa, tenei kua kite i tetahi o aua mereka-
 ra, whakarongo rawa atu ki roto i te roto e
 rara ana nga waha ki te waiata, tona tini
 tona mano o tenei ngarara o te poraka, na
 me titiro ano tatau mo tenei ngarara he mea
 mau  mai na te Pakeha i Ihipa, kaore tatau
 e mohio ki tera whenua kei whea ra, tetahi
 e whia nga tau mai ia Mohi raua ko Arona
 tae mai ki naianei, te homaitanga a te Atua
 i nga ture kia Mohi i maunga Hinai, ko aua
 ture kotahi tekau he mea tuhituhi ki runga
 i te papa kohatu, ko te putake tera o nga
 ture e puritia nei e o ratau whakatipuranga
 a tae noa mai ki naianei, e mahi nei te iwi
 Pakeha ki te whakatutu ture ki runga ki te
 iwi Maeri, ko aua ture kotahi tekau i te wa
 ia Mohi raua ko Arona, no te hekenga hae-
 retanga mai i runga i o taua whakatipuranga
 katahi ka honohonoa haeretia kia ture nga
 mahi katoa, tae rawa mai ki naianei kua
 tinitini noaiho nga ture ki runga i te tanga-
ta, i te kararehe, i te whenua, na me titiro
ano tenei te manawanui o Hohepa, tae mai
kia Moai raua ko Aroha, i puritia e o ratau
whakatipuranga  a tae noa mai ki naianei,
kaati tena. Nga mahi pai, nga ma i kino a
nga  Kiingi o Iharaira, kei roto i te Paipera
e takoto ana a ratau mahi.
  Kaati mo  tenei wa, taria te roanga, kia
ora koutou katoa.
        "Te Puki Ki Hikurangi."



     HENARE   PARINGI.
  Kotahi tetahi Pakeha tino kaumatua atu.
ko tona ingoa ko Henare Paringi, (Henry
Burling) e noho ana ia ki Puketai, waahi o
Forty miles Bush, ko tenei kaumatua kua
hud  ona tau ki tua o te kotahi rau e wha, a,
kai roto ia i te rarangi o nga whakatipura-
nga tuatahi o te iwi Pakeha i n mai ai ki
Niu Tireni nei. He tangata hoki ia i tika
ana mahi ki waenganui i nga iwi Maori e
noho ana ki Poneke ahu atu ki a Ngaati-Ra-
ukawa  i to wa ano e toitu ana te whenua, ti
Houkura  ana hoki te tanaata, otira i kitea ai
te kaupapa korero mo tenei tangata, i tirohia
ki roto i nga pukapuka tuatahi a te kawana-
tanga, ka kitea tona ingoa e mau ana i roto.
  Heoi  katihi ka haere nga kai-tuhi korero
o te Nui Tireui Taima ki te toro i a ia, me
te tuhituhi hoki i ana korero, me ana mahi
katoa i mahia o ia, mai i tona tai-tamariki-
tanga tae noa mai ki tona korouatanga nei.
  I te taenga o taua ropu 1d tona kainga i to
Rere (Waterfall) ka kite i taua koroua i rei-
ra, kaore i te tino pakari rawa tona ahua, e-
ngari he nui tena hihiko ki nga mahi, me
nga whakahaere maha o te ao, me te mara-
ma ano o tona ngakau 1d te whakahaere mai
i nga Korero o toua  taitamarikitanga, tae
noa ki tona unga mai ki tenei motu a koro-
ua noa nei ia, koia tenei:—
 I te wa i mate ai a kuini Kararaina koia tetahi
 o nga tangata i haere ki te nehunga o taua
 kuini, e tai-tama ana ano ia i taua wa; ko
 nga kai tiaki o te kawhena o taua kuini me
 nga tangata katoa, kihei i aronui kite tiaki
 haere i te tupapaku, ko te mea nui atu a te
 iwi i taua wa he kakari haere, ia ratau e
 ngangare haere ana, ka taka te mea . whaka-
 paipai o runga i te kawhena o te kuini, ka
 kitea e ia, ka mauria haeretia e ia, a tae noa
 ki te waaai i nehua ai te kuini, katahi ka
 whakaturia e ia, ki runga i te kawhena, ho
 nui te whakamihi o nga whanaunga o te ku-
 ini ki a ia, me era atu  tangata rangatira
 hoki.
   Ko Henare Paringi i whanau ia ki Eheke
 (Essex) i te tau 1801, i noho tonu ia ki reira,
 tae noa ki te wa i hoki mai nga hoia i te
 whawhai ki Waataru (Waterloo) i waenga-
 nui ia Neporiana raua ko te Tiuku o Were-
 ngitana. I te wa i whakawahia ai a Hoori
 IV hei kingi mo Ingarangi i reira ano ia,
 tae noa ki te kauhautanga o Roore Hoani
 Rahera i te Reform Pire i te Haiti Paaka
 waahi o Ranana i reira ano ia.
   I te 1 o nga ra o Mei o te tau 1842, ka u
 mai ia ki Poneke, ko te kaipuke i eke mai ai
 raua ko tona hoa me ta raua whanau, ko te
 "Ranana". Ko nga kainga nunui i taua wa
 e nohoia ana e nga maori, ko Pitoone me te
 Hata, ka noho raua ko tona hoa me ta raua
 whanau i Poneke, ko tona mahi i reira, he
 mahi kaari rua tetahi wahine rangatira o
Ingarangi, engari i eke mai ano ma runga i
 te kaipuke i haere mai ai ia i Ingrarangi. I
 muri mai katahi ka neke a Paringi ratau ko
 tona whanau ki Wehitaone noho ai, ku hua
 roa ia ki reira noho ai, katahi ka haere mai
 tetahi kaumatua  rangatira  ko  Hepapa
te ingoa rana ko tona wahine, me etahi atu
 Maori hoki, ko taua haere a ratau, e haere
aua ki te whiu ia ratau Poaka ki te hoko i
Poneke, ka tae mai ki to ratau kainga, e pa-
ngia ana te wahine a Hepapa e te mate, ka
ka mauria mai e Paringi raua ko tona wahi-
ne tana Ruruhi, ka tiakina e raua a ora noa
taua Ruruhi, te kitenga o Hepapa i te pai o
te tiakanga a taua Pakeha i tona Ruruhi, ka
pata te whakamihi a taua kaumatua ki taua
Pakeha, ka ki atu ki tana Pakeha kia haere
raua ki Otere, kia hoatu e ia he waahi whe-
nua mona, hei utu mo tona tiakanga i tona
Ruruhi, heoi whakaetia ana e taua Pakeha '
te tono a taua kaumatua, ka haere raua ko
ko tona wahine mo a raua tamariki ki reira
noho ai, ka hangaia e ia he whare mo ratau ki
runga i te waahi i hoatu ra e taua kaumatua
mona  (engari i nga tu whare ano o tera wa)
he roa ia ki reira e noho ana, me te pai onga
Maori ki a ia, me ia hoki ki nga Maori, no
toua whiwhinga ki tetahi whenua ke atu mo-
na, Ua mutu tona noho i reira, ka neke ia ki
tona kainga hou  noho ai, ka timata toua
whakatiputipu rawa mona, ka timata tona
piki haere i konei.
  No te wa i puta ai te raruraru ki waenga-
nui i nga Maori mo te hokohokonga a te
Wharepouri raua ko te Puni i nga whenua

                TE PUKE KI HIKURANGI\_\_\_7
 ki te Kamupene, ka urn katoa nga tangata
 o noho ana i reira ki roto i taua raruraru,
 Maori Pakeha, kaati ko Henare Paringi be
 hoa pai ia ki nga Maori, me te whakatupato
 atu ano a nga Maori ki a ia, kia kaua ia e
 noho tonu i reira, engari me neke ia ki Poneke
 noho ai, he tupato kei patua tana Pakeha e
 etahi o nga Maori, heoi neke ana ia ki Pone-
 Ice noho ai. I taua wa e riro ana ma nga
 Maori e mau te Meera a te Kawanatanga ki
 Porirua, ki Waikanae, me Otaki rae era atu
 waahi hoki, ko nga tangata katoa e noho ana
 i te Tai-hau-aaru, kua mea ki te Kawanata-
 nga, kia hoatu ma tetahi tangata ke atu e
 mau atu te Meera, heoi hoatu ana e te kawa-
 natanga, ma Henare Paringi e mau te te Me-
era mo aua takiwa, he roa ia e mahi ana i
 taua mahi, me tona kite ano i etahi mahi
 rereke a te Kawanatanga ki nga Maori i taua
 wa, otira ehara i te Kawanatanga ake, engari
 na ona komihana, ko nga Maori i tika tonu
 ta ratau naahi ki te Kawanatanga.
  Kaati i runga i enei mahi he katoa a nga
komihana me nga kai-whakamaori o te Ka-
 wanatanga, katahi a te Rangihaeata ka kii
hangai tonu atu ki te konohi o te Kai-wha-
kamaori o te Kawanatanga,, ara kia Puruki
(Brookes) ki te haere mai koe a muri ake nei
korero  teka ai, ka tapahi rawatia nei e au
to arero, i te mea he arero tino teka rawa
tou, ina hoki, ka haere mai koe kia au korero
ai i etahi korero ehara nei i te Kawanatanga
nua korero, ka pera hoki ki te Kawanatanga,
ka haere atu koe ki te Kawanatanga korero
parau atu ai, i nga korero ehara nei i te mea
i puta atu i roto i taku mangai ki a koe.
  Heoi no te wa i te Raupatu ki Wairau, ka
tonoa e nga Maori ki a haere taua kai-wha-
kamaori hei boa mo ratau ki tera motu, te
taenga ki tera motu, peke atu ana nga Maori
tapahia ana te arero o taua kai-whakamaori,
ka ea i Konei nga mahi korero teka a taua
tangata kia te Rangihaeata. I muri mai o
taua riri ki Wairau ka tukutukuna e te Ka-
wanatanga he pukapuka ki nga takiwa katoa
o te tai-hauauru, ara, kotahi kia Te Raupa-
raha i Kapiti Moutere, kotahi kia Te Rangi-
haeata, kotahi hoki kia Hatawhiira (Hadfeld) i
te ahiahi e oho ake ai ka tukutukua nga reta
ka tae atu a Henare Paringi ki Poneke, ka
kite a Pakehe Burgess i aia, ko te Timuaki te-
ra o nga.Pirihi a te Kawanatanga i taua wa,
ka ki ata taua Pirihi ki a ia, i whea tonu koe
e ngaro ana i tenei ra ? Ka ki atu ia, no te
weherua rawa au o te po nei i tae mai ai.
  Katahi ka kii atu taua Timuaki o nga Pi-
rihi ki a ia, tenei kai te takataka tetahi ropu
tangata tekau marua, hei mau i nga puka-
puka a te Kawanatanga kia Te Rauparaha
ma, kaati ko au tetahi mo roto i taua ropa,
a, kua rite katoa nga pu me nga paura ma
matau, kua  riro etahi ki te tiki i a ratau pu
paura i te Tari o te Kawanatanga. Katahi
ia ka ki atu, e whakahau ana koe kia haere
atu te ropu na me a ratau pu ki te aroaro o
nga tangata mo ratau na nga reta ? Ka ki
mai ia ae. ka kii atu ia mehemea ki te hae-
re pera atu ratau ki te aroaro o nga Maori,
 ka patupatua ratau e nga Maori, e kore rawa
 e hoki ora mai tetahi o koutou ki te kainga
 nei. Engari mehemea  ko au tetahi e haere
 ana ka haere na ko tooku kotahi anake, e
 kore hoki au e man pa, ka haere au ko taku
 tinana anake.  Ka  korerotia atu e te Pirihi
 nei ki te Kawana nga kupu a Henare, ka ki-
 ia mai e te Kawana, mehemea a Henare e
 tino mohio ana, era ia e ora i nga Maori,
 mehemea ia ki te haere tahanga noa atu, ka
 kii atu ia ki te Kawana, ka ora noa atu au
 ki te haere ko tooku kotahi anake kana he
 pu maku, i te haere o nga. tangata tokomaha
 noa atu me a ratau pu ki te aroaro o nga
 Maori, i te mea kai te mohio nga Maori kao-
 re aku hara kia ratau, heoi ano hei te uinga
 mai kia au he aha, te take o taku haere atu,
 hei reira au hoatu ai i nga pukapuka a te Ka-
 wanatanga kia ratau, a, mehemea au ki te
 patua e nga Maori mo runga  i tenei take,
 heoi ano te mea ma te Kawanatanga, be tiaki
 i taku wahine me a maua tamariki. I pai
 atu te mate o taku kotahi anake, i te mate o
 nga tangata tokomaha noa atu e whakahaua
 nei e te Kawanatanga kia haere. Heoi ko te
 wa tenei i haere ai ia ki te man i aua puka-
 puka, ka tika ma te huarahi ki Porirua, tona
 taenga ki Paremata, i reira a Pire Tiakihana,
 koia te kai whakawhitiwhiti  tangata a te
 Kawanatanga i reira, ara, atu i tetahi mata-
 mata 1d tetahi matamata o te kokorutanga,
 he tino roa rawa ki te tika ma uta, ara, ma
 Pahautanui, heoi ra tona taenga ki reira, ka
 kite atu  i tetahi pa Maori nui i tawhiti e
 tu ana mai. Katahi ka whakaaro a roto i a
 ia, mehemea ko t3 Rangihaeata kai roto i ta-
 ua pa, ka haere tika tonu atu ia ki reira, ko
 tenei kaore ia i te haere tika ki reira. Heoi
hiere ana ia ma mur! i tetahi Roto, a, ma-
 kere atu ai ia ki te akau, Utu atu ana ia ki
 te akau, La ana nga Maori tokotoru i mua i
 a ia, he pu katoa a ratau, kotahi te mea i
 mohio atu ia, i tae atu ano ki tona kainga i
 Otere. Ko tona karangatanga atu, (ara, he
whakatau noa iho nana) "Haroo Taame" he
aha  ta koutou mahi i konei ? Ko te nga-
ngaretanga o nga puku o aua Maori, me te
reretu me te pukana hoki nga konohi, ka tau
mai te wehi ki a ia i konei. Ka karanga mai
aua Maori, kai te hiahia a te Rangihaeata ki
a koe, ka ui atu ia kai whea ia ? ka ki atu
nga Maori kei roto i te teneti rauna na, ka ki
atu ia kaati kai te noho au ki te kai paipa,
ka maunu tona paipa me tona tupeka ki wa-
ho o tona pakete, e puru ana ia i tona paipa,
ka peke mai  aua Maori ka tangohia tona
paipa me tona tupeka, ka oma aua Maori,
ka whai ia i muri i aua Maori uru noa ki
roto i to ratau pa, rokohanga atu e ia e tu
ana a te Rangihaeata i te kuaha o tona tenei
ki tona mohio ake kai te tae pea tona roa ki
te 7 putu, he tangata pai te ahua, he roroa
hoki ona makawe, he tangata tau hoki ina
kori tona tinana. Te Ritenga mai i a ia ia ka
kata, ka karanga mai ki a ia, i mahara koe
kaore  au i kite atu i a koe ? ka kii atu ia,
mehemea  au i mohio kai konei koe, e kore
rawa aa e tika ma muri i te Roto ra haere ai,
 engari ka haere tika tonu mai au kia koe nei.
   Ia raua e korero pera ana, ka ni mai a te
 Rangihaeata kei whea o Pekenene, (ara, mo
 te Puhurihuri tera ui mai ana,) ka ki atu ia
 kaore tahi ana mei pera, kotahi tonu tana
 Pekenene i haramai ai ia, ko tona paipa me
 tona tupeka, kua oti e nga Maori te tango,
 ka rongo a te Rangihaeata, ka tonoa e ia kin.
 whakahokia mai te paipa a taua Pakeha, heoi
 whakahokia mai ana te paipa a taua Pakeha.
   Muri iho i enei mea katoa, katahi ka hoatu
 e Henare te reta a te Kawanatanga ki a te
 Rangihaeata, ara, nga reta i haere mai ra
 ia ki te kawe mai ki nga tangata mo ratau,
 te kitenga atu o te Rangihaeata i taua reta,
 mohio tonu ia na te Kawanatanga, ko tona
 kianga atu kia Henare, e kore au e mau i te
 mea moku, engari taku kupu kia koe, mau
 tonu e mau nga reta nei kia te Rauparaha.
   Heoi haere ana ia, ka tae ia ki te kainga o
 Hatawhiira, ka ki atu a Hatawhiira ki a ia
 kia moe ia i reira i taua po, a, hei te ohonga
 ake i te ata, ka mau e ia kia rua nga Maori
 hei hoa mona, i te mea he whenua mohoao
 te waahi e haeretia na e koe. Ka ki atu ia
 kaere ona wehi, notemea kai te mohio nga
 Maori, e kore au e kino kia ratau, no reira
 kaore he take e kohuru noatia ai au kaati tena.
   I tetahi wa i a raua ko te Rangihaeata e
 tina ana i runga i Maana Moutere, ka homai
 e taua kaumatua rangatira, tona kete, kii to-
 nu i te Ika me te Kumara, ka ki mai ki a ia,
 koi ana hei Oo mou ki te huarahi, ka titiro
 ia ki te pai rawa o te kete a taua kaumatua i
 homai ai mana, no muri mai katahi ia ka
 mohio ki te tikanga i homai ai taua kete. I
 a ia ka tae ki Ohau, ka kite ia i tetahi ropu
 Maori i te one, e whakateretere ana i o ratau
 poti i te moana, te kitenga mai i a ia, ka
 karangatia mai ia kia haere atu ki reira, tona
 taenga atu kia ratau, katahi ka tangotango-
 hia ona tupeka me tona paipa e aua Maori,
 ka tuhaina kia ratau katoa, i taua wa kua
takaia ake e ia tetahi ona tarautete ki waho
 ake o tona kete kai, he wehi nona koi kitea,
 ona kai e nga Maori, ka tangotangohia hoki.
   Heoi ra ka riro ata ra ona tupeka te muru
 e nga Maori, ka toe kotahi te wahine kihei i
 whiwhi ki tetahi maana, katahi ka karanga-
tia atu e etahi o ratau, kia haere mai taua
wahine ki te muru i tetahi mea maana, heoi
ka haere mai taua wahine; te taenga mai. ki
a ia, katahi ka titiro whakatoi mai ki a ia,
me te titiro ki tona kawenga. Ka roa e pera
ana, katahi ka neke mai ki te muru i tetahi
taonga mona, te taenga mai ki tona kete, ka-
tahi ka  kikia tona kete, ka takahurihuri
hiere, ka kite iho tana wahine i te ahua o
taua kete, mohio tonu na te Rangihaeata ta-
ua kete. Ko te hamamatanga o te waha o
taua kuia ki te aue me te tangi, i taua kuia e
tang: ana, ka kiia mai e etahi o nga Maori,
ko te whaea tena o to Rangihaeata, e tangi
ana ia ki tona tamaiti i tona kitenga atu i te
kete na. Ko  tena kete hoki na te kuia tonu
na i mahi ma tona tama ma te Rangihaeata,
i te mutunga o te tangi a taua kuia, katahi
ka haere mai ki a ia hariru ai, me te ui mai

    8                TE POKE  KI HIKURANGI.
  ki a ia he aha te take i riro mai ai i a ia taua
  kete, katahi ka  korerotia atu e ia, to raua
  kainga tahitanga ko te Rangihaeata i Mana
  Moutere, me te homaitanga a te Rangihaeata
 i taua kete mana me nga Ika me nga Kuma-
  ra, heoi, i konei ka hoa pai te Pakeha nei,
  ki te wahine ra me tona iwi katoa, ka ki mai
  hoki te kuia ra, e pai ana maku koe e tiaki
  kaua hei wehi i tona iwi.
   •I tetahi ra i a ia e haere ana ki Waikanae,
  ka tae ia ki tetahi kainga, e kiia ana te ingoa
 ko te Wainui, kei tawahi mai o Kapiti, kei
 te putake o Pukerua Maunga, katahi ka ui
 mai tetahi kaumatua   rangatira ki a ia, e
 haere ana koe ki whea ? ka ki ata ia ki Wa-
 ikanae, ka ki mai taua kaumatua, kaua koe
 hei haere, engari me noho taua i konei i te-
 nei po, notemea ka tata te tae mai etahi iwi
 kai tangata, he mea noku kai tutaki kia koe
 i te huarahi, ka kainga koe e taua hunga,
 heoi whakaae ana ia ki te korero a taua kau-
 matua, ka noho raua i reira, me te whaka-
 tupato atu ano  a tona hoa, kaua koe hei
 whaaki ki nga Maori, kei te ahua mohio ano
 koe ki te korero Maori, mehemea hoki ratau
 ka mohio, kai te mohio koe ki te korero Ma-
 ori, e kore rawa taua e rongo i etahi korero
 hou i a ratau, whakaae tonu atu hoki ia. I
 te ahiahi ka tae mai taua hunga, he tokoma-
 ha noa atu, ka tae ki te po, ka tomo ki roto
 i te whare, ka moemoe, i te tahi o nga haora
 i te po, ka marangaranga ki runga taka kai
 ai ma ratau, me te turituri noa iho, ka roa,
 ka marire haere  ta ratau  korero, me  te
 korero ano   kia  ratau, i ta  ratau patu-
 nga i tetahi Pakeha, a, tapaea atu ana e ratau
ma  etahi atu tangata taua Pakeha. No te
 ata ka tu tona rangatira, ki te korero ki taua
iwi, me te hoatu hoki i tetahi kupu pai mo-
na, me te ki atu ki a ratau, he Pakeha pai a
Henare,  kaore ana  mahi kino, he tangata
rangimarie katoa ana mahi. 1 te motunga
ona  korere, katahi ia ku. tu ake ki te whaka-
mihi ki nga kupu  a tona rangatira mona,
engari i korero reo Maoritia e ia, kaore tonu
i toru ona kupu, kua aukati a e nga Maori,
kua timata i konei te raruraru, o te ope me
te pae whenua, kua mohio taua hunga, kua
rongona e ia a ratau korero mo ta ratau pa-
tanga i te Pakeha, kua kiia i runga ake nei,
kaati heoi anake te mea nana i whakamarie 
taua raruraru, na te kianga atu a tena ra- 
ngatira, kaore ia e tino mohio rawa ana ki 
te korero Maori, he torutoru noa nga kupu 1
Maori  e mohio ana ia, heoi tatu ana tenei <
raruraru i runga i te rangimarie, i taua wa e 
raruraru nei nga Maori, he nui atu taku po- i
uri, mo taku takahanga i nga korero tohuto- 
hu a taku rangatira, i ki mai ra kia au, kaua
rawa hei tukua nga  Maori kia mohio, he
tangata ahua mohio ano ahau ki te reo Maori. 
  Kaati i konei, hei tetahi putanga ra o te, 
"Puke" ka tuka atu ai a muri o nga korero 
mo Henare  Paringi. He mea tango mai i J
roto i te "Niu Tireni Taima."        .   i


   HE WHAKAATU.    
    I te 4 o nga ra o Pepuere 1905 ka tu te
  noho parae a Kapene Taare Turi ki Moroa,
  i te Hatarei 11th, ara i te po ka tuhera nga
  keeti o te patiki o taua hui parae, ka omao-
 ma  ata nga hoiho ki o ratau waahi i haere
  mai ai, i tenei wa ka kitea kua kore taku ho-
 . iho i roto i taku taiepa, i tenei wa e takoto
 ana ahau i te mamae o taku tinana, kaati,
 kaore i whakaarotia ake te mamae, ka ngana
 au ki te kimi i etahi taiepa e noho ana taku
 hoiho, kore noaiho i kitea e au, e wha nga
 ra i titihura ai au ki te rapa, tae atu ki nga
 pauna, i tae au ki te pauna o Katataone, i
 tae au ki te pauna o Kereitaone, i tae au ki
 te pauna o Paetumokai, ko te pauna o Ma-
 hitaone he mea waea atu naku te patai nao
 reira, i te ahiahi i au i hoki mai ai au i Pae-
 tumokai, ka kite au ia Tutu raua ko Hiu,
 katahi au ka, patai atu kia raua me kore ko-
 rua e kite mai i taku hoiho i tena waahi i
 ahu mai na korua, ka ki mai a Tutu ae i ki-
 te hoiho ia i Matawhero, ka ki mai hoki a
 Hiu ki au ae i kite ia i te tahuna i Waiho-
 ra e tu ana, he hoiho kerei nei tona hoa, ka
 mea mai raua kaore hoki raua e mohio ki
 taua hoiho kerei nei, heoi i te ata ano au o
 te Taite ka haere ahau ki aua waahi, ka tae
 au ki te Waitapu Waihora kaore i reira, ka
 ahu atu ki te Kohunui ka tae au ki Paha-
 rakeke, ka kitea e au e tu ana te hoiho i rei-
 ra, kua pawhara katoa nga keke, ko taua
 hoiho ehara i te hoiho haere pera, mehemea
 i haere noa atu e kore e pahore nga keke,
 heoi, kaore aku ngakau whakapae mo te wa-
 ahi i kitea ai e au te hoiho, ma to tatau Kai-
 hanga, e titiro te tika me te he.
  Te tino take o taku panui kia mohio ai a
ia waahi, ki te ako me te tohutohu i a tatau
manaaki, kai waiho tenei mahi pohehe hei
mahi ma nga uri rangatira, ka hoki te mate
ki nga inatua.
  Kia ora te Etita me o hoa e whakawaha
mai na i to tatau maanga tapu.
           Na dare Rukarei Kiingi.


 HE PITOPITO KORERO.
  E wha  tekau maono nga tangata i tare-
watia i ta ra kotahi, i Wahoo (Warsaw) wa-
hi o Ruhia, mo runga i io ratau urunga ki
roto i nga mahi a te hunga kua whakarerea
a ratau mahi, (ara, kua Taraiki) pera ano i
tetahi waahi e kiia ana te ..ingoa ko Harato-
owha (Suratoff), kei te Tonga-whakaterawhi-
ti o Ruhia, e kiia ana 16 nga tamariki kura
i puhipuhia ki runga i nga Tiriti o taua o
taone.

  I mua ake nei e r>,000 mano nga tangata i
whakarere i a ratau mahi, ara, e kiia ana te
ingoa o taua hunga  he Taraiki  (Strikers).
£ tetahi wa tata ka hori nei, ka tutaki taua
hunga ki tetahi ropu hoia e 300, e tiaki ana
i tetahi pereti, ka kite atu nga hoia i taua
hunga katahi ka waiputia atu, kihei rawa
taua hunga i hoki whakamuri, engari i hae-
re whakamua tonu atu, heoi whati atu ana
  nga hoia ki roto i to ratau Paraki, tae noa
  atu taua hunga ki waho o te Paraki rapirapi
  noa atu ai me te umere ano kaore hoki e turu
  atu, i te mea he kohatu he rino katoa te tai-
  epa o taua Paraki hoia.

   I mau ia Tiapani tetahi tima no te Inga-
 rihi, i mau waro mo nga manuao o Ruhia
 i Waratiwotoka, otira he maha atu ano era
 atu tima e mau ana ia Tiapa, mo runga ano
 i tau? mahi whakapiki a nga iwi o waho ia
 Ruhia  ki te hoatu waro.

   I te marama o Hanuere ka hori nei, ko te
 maha o nga pata i puta mai i taua wa, e
 55,550 rau weeti (cwt), ko nga moni i puta
 mai i roto i aua pata £248,755 pauna; ko te
 maha  o nga Tiihi e 14,849 rau weeti (cwt),
 ko nga moni i puta mai i roto i nga Tiihi o
 £33,031 pauna.

   Kotahi tetahi tangata i hopukia ki te wha-
 re-herehere i Niu looka. mo tona kohuruta-
 nga i ona wahine, huihui katoa ona wahine
 i moea e ia, e 89. Ehara i te mea i moea
 katoatia e ia ana wahine i te wa kotahi, e-
 ngari i moea takitahitia e ia, ko ona wahine
 he rangatira katoa, kei te paunga o te oranga
 o tena wahine i a ia, ka kohurutia e ia, ka
 moe atu ia i tetahi wahine ke, ka pau te ora-
 nga o tera wahire, ka moe ano i tetahi wahi-
 ne ke atu, pera haere tonu tana mahi, a
 tutuki noa ona wahine ki te 89, katahi ano
 ka mau tuturu tona mahi kohuru i ona wa-
 hine katoa i moea nei e ia. Ko tona ingoa
 i a ia e moe ra i ona wahine ko Hohi (Hoch)
 no tona maunga  nei ki te herehere, ka ata
 kimihia tona tino ingoa, ka kitea ko Hako-
pa Hiemiti (Schmidt) ke tona ingoa tuturu.

  Kua puta te whakaatu, ko te tokomaha o
nga tangata e noho ana ki te taha whakata-
raki o te taone o Poneke. 11,926, ko te toko-
maha  o nga tangata kei waenganui tonu o te
taone e noho ana 11,914, a, ko te tokomaha
o nga tangata kai te taha tonga-whakatera-
whiti o Poneke 11,996, huihui katoa te toko-
maha  o nga  tangata kai te noho i roto i te
para o Poneke e 35,836.

  Kua tae mai te rongo kia matau, kua ma-
te a Himiona Wirihana Rangimatuanui, he
mea  kiki e te hoiho, u tonu ki te puku, mate
tonu atu. Kaati kua hui katoa ona iwi rae
ona hapu ki te uhunga ki a i a.
  He  tamaiti rangatira tenei no roto i o ta-
tau tatai tipuna, e kauhau haeretia nei e ta-
tau i nga wa katoa; he tangata waha korero-
hoki ia i roto i nga huihuinga tangata, me
era atu tu ahua manaaki i tenei hanga i te-
tangata haere, e taea hoki te pewhea tenei
hanga a aitua te tangata nana i homai te
mate ki te tinana.

  Kua tuturu a Hoani Arehe Makenehi mo
te mate, mo runga i tona kohurutanga ia
Renata Korinihana i te A waiti, i te 26 o nga
ra o Pepuere o te tau 1901 ka hori nei, he

               TE PUKE KI HIKURANGI        9
T. M. Wirewhata (Roia)
 



 Tame Roongo




       POWHIRI.



Rotorua-Nui-A-Kahu


Tamatekapua.




      " Pirimi Mataiawhea.
      " Te Tupara Tokoaitua.
     "  Anaha Te Rahui.
      " Mita Taupopoki.
      •' Hira Rangimatini.
      " Raureti Mokonuiarangi.
       Taekata Te Tokoihi.
   Otira n» te Komiti katoa o Rotorua.


     HE POWHIRI.
   Ki te Etita o "Te Puke." Tukua ki roto
ki "Te Puke" te ra mo te hui Whakapapa a
te 22 o nga ra o Maehe tau 1905, ka tu ki
Taakitimu waahi o Matenepara. Ko tane:
hui  hei toru tenei mo nga tau e puritia ana
ki konei, ka whakamarama au i konei.
  Nga tangata matau, nga wahine matau ki
tenei mea ki te Whakapapa  haere mai, ki
roto ki te oha a te hunga  mate, ki konei
whakahe ai i nga Whakapapa e hee ana, ki
konei whakatika ai i nga Whakapapa e tika
ana.  Ki te kore koutou e tae mai, me mutu
nga whakahehe noa mai i tawhiti, ko te hui
tenei e Whaka-paiperatia ai nga Whakapapa
katoa ki roto ki te Kawhenata tuturu, hei





             Niniwa-i-te-rangi.

       HE  PANUI.
       (HE  MEA   WHAKAHAU    MAI KIA  TAIA.)

   Kua tata i naianei Id nga ra o te hui a
Niniwa ratau ko ona hapu mo nga Whaka-
papa, ki roto ki to raua whare ko tona tipuna
ko Tamahau, ki Taakitimu . Na, taka wha-
kaaro ki nga tangata e tuku nei i a ratau
korero me nga Whakapapa  ki roto ki nga
pepa Maori, me nga tangata mohio ki nga
 Whakapapa, e mau nei ia ratau etahi pito-
pito korero e nga kaumatua, me nga tangata
hoki e whakaha ana, e whakatikatika ana e
whakarongo  ana, me tae-tatau ki taua hui,
koutou  rae matau i konei, ki reira titiro ai,
 whakarongo ai, korero ai tatau. Ko  taku
 whakaaro hoki he mea pai rawa tenei te
whakakaupapa mai i nga putake mai o mua
kia kotahi, haaunga hoki nga rerenga ki ia
Iwi, ki ia Iwi, ki te whakakotahi ia tatau i
runga i tenei putake, mehemea ka 'kotahi
mai i a tatau te putake i tenei hui, he wha-
kaeke kaa ta nga hapu me nga Iwi. Kai te
tumanako tona mai to tatau Kawanatanga
kia mahia enei tikanga nui o tatau o te Iwi
Maori e panuitia nei e Te Matuhi.
  E  hika ma, i ae au ki taua hui i tera tau,
ka kite an i nga Komiti o Niniwa, i te ahua
o te tangata te marama, te mohio, te kata-
kata mai hoki o te taane o te waahine, ora
noa ata te ngakau o te tangata haere.
           Na Te  Whatakorari,



PANUI WHAKAMARAMA.
  He  whakamarama  te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
  I puta  ta matau panui  whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi  apiti, reo Maori ko te utu mo te
pepa o  te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma  roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea  hemea   whakahaere i roto i, te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea nanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, roe te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te  panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou. No  te huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema  ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti' ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
katau ai, ko te panui i roto i te wharangi
 2 o te reo Maori o te "Puke".
   No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka
 whakaotia te utu mo to koutou taonga  ki
 runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
 e 9/-  hereni, mo  te  8   marama   e
 5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te
 marama.
   Tuarua, i kore ai a te "Puke" e pata i roto
 i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
 putanga ka hori nei, i te whanga tona matau
 ki te kai- whakahaere o te taha. Pakeha, kia
 puta mai ona korera mo te taha ki te reo
 Pakeha o te "Pake," i ranga i te mea nona
 te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
 te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a,
 oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
 me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
 korero mo te taha Pakeha. Kaati i De rupe-
 ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
 haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na  te taha Pakeha i
 whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
 korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
 keha, koia te take i whanga tonu ai matau,
 a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
   No reira te kai-tuhi ka whakaaro, e koro
 rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki
nga whakahaere mo  te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
 ere, a, ka pakara te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e
 kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
 ere i te taha kia matau, kia wawe te puta atu
ki ranga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
 keha kia ata takatu ana, a tona \\va pea e
 rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou.  Engari  ko te
mea  ma koutou, he uta pikaunga mai  ki
runga  i to  koutou  taonga   i te  mea
kua   mohio  iho  koutou  ki  nga  kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
  (1.) Ka  whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai o te aroha
ki to tatau taonga, ka  tukua ata  na  kia
koutou.
  (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi  katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato,  i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga mota e ma nei.
  (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga,  e puta mai ai te pai te ora, to
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
  (4.) Ka  manaakitia e te ''Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te