TE PUKE KI HIKURANGI.
 (No. 32, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z.   Mei 18, 1906.  (Wharangi No. 1)
 TE PUKE KI HIKURANGI

                   [PUTEA]
             

    He Tikanga e ahei ana.
                  
   I te tirohanga whakamuritanga atu ki te
 tau 1876, ki te wa i uru nui atu ai te iwi
 Maori ki roto ki nga whakahaere me nga ti-
 kanga hoki o te matauranga o te iwi Pakeha
 i taua wa, ahakoa i oti, he maha nga tikanga
 e kitea ana i tetahi taha hei haringa mo te
 ngakau, engari tera ano etahi tikanga ke atu
 kei tatahi taha hei pouritanga mo te nga-
 kau.  He maha nga take hei whakawhetai-
 nga e kitea ana i roto i nga iwi e rua, ara,
 mo to raua noho pai, me te whakahoa o te-
 tahi ki tetahi.
   E mau  tonu ana hoki te rangimarireta-
 nga, me te whakaaro pai o tetahi ki ietahi,
 a, i te mea e paheno haere ana nga tau,
 kitea tonutia e raua ngatahi, he mea tika kia
 whakarerea nga tautohetohe me era atu ti-
 kanga whakarihariha i waenganui i a raua,
 engari me mahi nga iwi e rua i nga tikanga
 hei pai mo te iwi, hei tika hoki mo te Koro-
 ni.
   Mo te taha ki re iwi Maori, he nui te hari
 me te koa o te ngakau ki etahi e ngakau-nui
 tonu nei ki te tuku i a ratau tamariki ki te
 ako ki te reo Ingarihi, kia taea ai e  ratau
 etahi o nga matauranga o te iwi Pakeha, kia
 whiwhi hoki ratau ki te oranga i roto i to
 ratau mahinga tahitanga i roto i te matau-
ranga  a nga wa e takoto ake nei. He mea
tika ano hoki kia kaha tonu ta ratau akiaki
i a ratau tamariki kia haere tonu kite Kura,
me  te hoatu ano he kupu ki nga kai-whaka-
ako, kia tahuri nui ratau ki te ako i aua ta-
mariki ki nga tikanga katoa o te mataura-
nga.
  Me  mahara hoki ratau kai te mohiotanga
o nga tamariki ki nga akoranga Pakeha, kai
reira tetahi tikanga nui e whai oranga  ai
ratau, i roto i nga wa e haere ake nei. E
kii ana hoki tetahi Nupepa Pakeha; " Ko
nga matauranga i te iwi Pakeha e tika ana
kia akona ki nga tamariki Maori, kaore he
tikanga o aua matauranga e akona ai ki aua
tamariki, mehemea ko nga wa o te iwi Mao-
ri o mua rawa, ara, o nga tipuna; notemea
he wa rereke noa atu tera ona ritenga me
ona tikanga katoa me nga mahi hoki a nga
tangata o tera wa, i to tenei wa e piki haere
tonu nei te pai me te rangimarie.
  I tera wa hoki he mea whakapiki e te iwi
katoa te oranga mo te tangata, ehara i te
 mea  na tona kotahi anake i kite ai te tanga-
 ta i te oranga mona, engari e whakawhirina-
  ki ana tetahi waahi ki runga ki te kaha o te
 iwi nui tonu ki te rapu oranga rao te tanga-
 ta, tetahi he hanga noa te oranga o te tanga-
 ta i tera wa, he mea  takoto noa  hoki te
 mahi,  No  tenei wa kua horapa haere nei te
 matauranga, me te maramatanga ki runga ki
 te \\vhenua katoa, me te nui haere hoki o te iwi
 Pakeha, no reira me whakaaro nga, tamariki
 o te iwi Maori ki nga takiwa e heke iho nei,
 ara, ki te wa e tino kotahi ai te iwi Pakeha
 me te iwi Maori, i runga inga tikanga e wha-
 kahaerea ana i waenganui i a raua. Otira ko te
 takiwa ia e tino tika ai ki a mohio aua tamariki
 ki nga ritenga, ko te wa e kite oranga ai aua
 tamariki mo ratau, i runga i ta ratau na ma-
 hi ake ano, ka kore e rite to ratau na mohi-
 otanga ki to te iwi Pakeha, ka mahue ratau ki
 muri i te tauwhainga ki te oranga."
   He pono ano, kua nui ano te mahi a te
 iwi Maori ki te tautoko i te mahi whakaako
 i a ratau tamariki; ara, kua wehea atu e ra-
 tau etahi waahi whenua, a. kua kohikohi hoki
 ratau he moni, hei oranga mo nga kura i
 hangaia nei e te kawanatanga; no reira he ti-
 ka kia nuiatu i tena he mahi ma ratau. Me-
 hemea i waiho nga moni, rue nga taonga e
 whakapaua ana e etahi o ratau ki nga mahi
 haurangi me nga mahi rukeruke noa atu hei
 moni hanga kura, hei moni oranga ranei mo
 etahi kai-whakaako, katahi ka kore e  kiia
 kaore be tikanga e taea ai te whakaako nga
 tamariki, i te mea kua whiwhi kura nga iwi
 katoa, (hira e kore e mohi.) nga tamariki i
 te hanganga kautanga i nga whare kura, i
 te whakaturanga  hoki i nga  kai-whaka-
 ako, engari me matua haere tonu aua tama-
riki ki nga kura, me te whakapau nui hoki
 o ratau hinengaro ki te mahi i nga whakaa-
 koranga e whakaaria mai ana kia ratau. Ki
te taringahoi ratau ki te haere  ki te  ku-
 ra, ma nga matua e akiaki kia hono tonu ta
ratau haere ki te kura; kia kaha hoki nga
matua  ki te tautoko i nga kai-whakaako, kia
rongo ai nga tamariki.  Ki te kore e whaka-
ritea enei  tikanga katoa  kua   tuhia ake
nei, he moumou noa iho te mahi a te Kawa-
natanga me ana kai-whakaako, ki te whaka-
haere i tenei tikanga nui hei painga nei hoki
mo  te iwi Maori.
  Kaati tera ano hoki tetahi tikanga nui, e
tika ana kia whakahuatia ake e matau, ara,
ko o tatau mema Maori i te Paremata. Ki
ta matau whakaaro kua kitea te pai i runga
i te ahua o ta ratau mahi i roto i te whare,
he tika kia whakamoemititia rawatia ratau,
kia manaakitia hoki  ratau e nga  tangata
katoa, i te mea na ratau hoki aua mema i
pooti i uru ai ki roto i taua whare. No re- 
ira e kore e ahei ki te kii i mahue i a ratau ;
nga tikanga e ora ai te iwi Maori, a, i ma- 
  ngere ranei ratau ki te mahi i nga mahi
  nunui i tukua mai ai e te iwi hei mahi ma
  ratau. Kai te mahi tahi, kai te rapu tahi
 hoki ratau ko nga mema Pakeha ki te wha-
  kahaere tikanga hei painga mo te Koroni
 katoa, a, kaore he tikanga i puta mai i te
 Kawanatanga  e whai tikanga ana ki te iwi
  Maori, i kore ai e ata rapua nuitia e ratau
 nga pekapeka o roto i nga tikanga e whaka-
 haerea ana mo te iwi.
    Otira, epai ana enei tikanga ki tetahi taha.
 engari ko te tikanga ia e hari ai te ngakau te
 mea  nui, tera ano kai tetahi taha e kitea ai
 etahi ritenga e whai tikanga ai hei oranga
 mo  te iwi Maeri, otiia kihei i pera rawa te a-
 hua pai, engari ko te mea ia e pouritia ana,
 ko te rere nui o te iwi Maori ki te ruku i roto
 i nga wai whakahaurangi, mai ano mua
 tae noa mai ki naianei. He tokomaha hoki
 i hoko i o ratau whenua, taonga hoki, kia
 whiwhi moni ai ratau hei whakangata i o
 ratau hiahia ki te inu wai whakahaurangi,
 muri iho tahuri ana tatau whakahe ana kinga
 Ture, tae noa ki nga Pakeha i hokona atu ai
 o tatau whenua, mo to tatau matenga me to
 tatau rawa-koretanga,  na to tatau kuareta-
 nga ano hoki i he ai tatau. Ki te mea e
 hiahia ana tatau te iwi Maori ki tetahi paku
 oranga mo tatau me o tatau uri, me  tino
 whakarere rawa atu te rukeruke i te Whenua
 i te moni mo runga i nga mahi kore tikanga,
 notemea ko te iwi e mahi ana i tera tu mahi,
 e kore rawa e kite i te whai rawatanga.
   Kua tini kua mano noa iho te iwi Pakeha
 kua rawa kore kua he noa iho, i runga i tenei
 mahi i te kai Waipiro, me te moumou noa
iho i nga moni ki nga mahi hanga noa iho.
   He tini he mano hoki nga tamariki hara-
kore kua ngoikore kua mate noa iho i te ma-
te kai, i runga i te kore mahara o ratau matua
 kia ratau, a, anganui ke ana nga whakaaro
ki te kai Waipiro, me te moumou noa i nga
moni ki nga mahi ngahau, kaore he whkaaro
ki nga tamariki me nga whaea.
 Kua  tino kite katoa tatau i nga mate, i nga
mamae  a tenei hanga a te Waipiro i homai ai
kia taiau, i aue ai mo te tinana i aue ai hoki
mo  te oneone. No reira ka whakatepe noa
tenei waahi o te kupu kia tatau, kia tupato
ki enei ahuatanga katoa o tatau kua tuhia
ake nei, ahakoa kua tureiti te wa mo tenei
kupu, he ahakoa engari ko te pito i tena i
tena runaia puritia kia mau, hei whakawera-
wera i te ihu o nga uri e tipu ake ana.
  Tetahi mate hoki o Ngaati-taua o te iwi
Maori, ko te kore e aronui ki nga mahi ahu-
whenua, ara, nga mahi e tika ai tatau me a
o tatau uri, he mea tena e tika ana kia puri-
tia nuitia e tatau. I nga ra hoki o mua i ki-
tea i roto i a ratau mahi nga tohu o te ora,
ara, nga tohu e kiia ai he iwi puku mahi
tatau he iwi whai rawa hoki; na nga utu o

   2    (TE TAU TUAONO.)                      TE PUKE KI HIKURANGI      (MEI  18, 1906. No. 32.)
 nga mahi  a o ratau ringa  i mohitia ai, i
 rite to ratau kaha ki te kaha o te hoiho, me
 te kaha hoki o te kau e huri nei i te whenu-
 a, a, i oti ai hoki ia ratau nga mira huri pa-
 raoa te hanga, me nga whare Karakia.
   I te tau 1855 he maha nga kaipuke o nga
 Maori i taua wa, ara, o nga iwi ki te takiwa o
 Akarana me o ratau waka ano e kawekawe
 ana ia ratau kai ki nga taone Pakeha hoko-
 hoko ai, a, he nui te moni i riro mai i a ra-
 tau i runga i taua mahi hokohoko a ratau,
 ara, he iwi tera i nui atu te matau, me te
 ora, me te ngahau hoki i to tenei takiwa i a
 tatau  nei;  otira  me  huri iho te titiro ki
 raro nei, hei kona mohiotia ai te kaha o te
 ahu-whenua anga iwi o mua i ta nga iwi o
 naianei ara:—
   I puta te whakaatu a te "New Zealander"
 Nupepa o Akarana, i te 27 o nga ra o Ha-
 nuere o te tau 1855, e whakaatu ana taua
 Nupepa, i nga mahi uta kai a nga Maori i
 runga i o ratau waka, haunga ia nga kaipuke
 Maori e rere ana i te akau, koia tenei taua
 korero, — "I ta matau Nupepa, o te 13, ka
 kitea ko nga pukapuka huihui o nga utu o
 nga kai o nga marama e toru i mutu ki te 30
 o Hepetema (ara nga kai i kawea ki Akarana
 hoko ai, i runga i nga waka Maori i taua WH)
 ko ngamoni  enei i puta mai e £4,580,,9,,0.
   Ko nga moni  huihui i te mutunga o te
 Tihema i tana wa, e 
   Timata i te 1 o Oketopa tae noa ki te 31 o
 Tihema, ko nga waka uta kai i u mai ki A-
 karana 328, ko nga taane o runga i aua
 Waka 1,082; ko nga wahine 480; ko nga
 u eanga o nga Waka, koia tenei;—380 kete
 taewa; 156 kete aniani; 1-19 kete kaanga; 4
 kete kumara; 232 kete kapiti; 5 kete muka;
 kakati karaihe:  tana wahie; 
tana ika; 130 poaka; 111 tikaokao; 48 puhera
 witi; 64 kete tio; 89 tana kapia;—kaati ko
nga  utu o enei mea katoa £'2,o43,,12,,4.
  "I taua wa ano ka n ki Onehunga e 71 nga
waka Maori; nga taane o runga i aua waka
174; ko nga wahine e 71; ko nga utanga o
runga             tana wahie; 112 pauna ika; 107
poaka; 8 tana paroa; 13. tana kapia; kaati
ko nga utu o  enei mea   katoa e £81G,,8,,6.
Na, kia mohio ano koutou kaore i tuhia nga
utanga o nga kaipuke, me nga mea hoki i
riro ma te tuara tangata e pikau ki Akarana.
He maha  hoki nga iwi e ngaki ana i te kai,
a, ko aua kai e pikauria ana ki Akarana ho-
kohoko ai.  Kaati ko te utu katoa o nga kai
i tukua mai ki Akarana me Onehunga i ru-
nga  i nga  waka Maori i te tau 1852, koia
tenei:—E  £6.460,,18; i tau 1858, £11,734,,»;
i tau 1854, i'16,181,,13,,4. Huihui katoa nga
moni i puta mai ki nga Maori i roto i tenei
toru tau kua kiia ake nei, i runga i to ratau
kaha ki te ahu i te whenua e £34,376,,16,,10.
  Na konei i whakaatu te tino kakenga ha-
eretanga o te iwi Maori i runga i nga mahi
ahu whenua, me to ratau whakaaro mohio,
i takia mai ai enei korero mo enei ra ka
whakapuaki ai.
  Ko nga moni i puta mai o nga kaipuke
Maori i taua wa, tera pea e tae ki te penei te
  nui, ara:—I te tau 1852, JS12,921,,16; i te tau
  1858, £23,46S,,10.; ite tau 1854, £82,363,,6,,8.
  Huihui katoa nga moni i puta mai o nga
 utanga o nga Kaipuke Maori anake, e £68,
  753,,12,,8. Ka hui ai ki nga moni i puta mai
 i nga utanga o nga waka kua tohia ake ra,
  ka tae te kaue o nga moni ki te £103,130,,9,,6.
    No konei matau i whakaaro ai, kihei rawa
 i awhiwhiwhi nga mahi ahu-whenua o na-
 ianei ki nga mahi ahu-whenua o mua kua
  tuhia ake nei, engari ia a naianei he hoiho
 hei too i te parau e huri ai te whenua, tena
 ko tera wa ko te pakihiwi tangata tonu hei
 huri ite oneone, te putanga mai o nga hua he
 maha noatu nga mano pauna me ona rau
 me  ona tekau kua kiia ake ra, he tohu tena
 no te kakenga haeretanga o te iwi Maori 
 runga i te whakaaro mohio i roto i aua ra.
 Tena i oti, e pewhea ana koia te ahua i na-
 ianei?  Kaore e hihiko ana ki nga  mahi
 ahu-whenua e whai rawa ai e ora ai hoki
 tatau, engari he tokomaha o tatau e mau-
 mau  ana i o ratau ra ki nga mahi hanga
 noa iho, me te amuamu ki nga mate na te
 ngakau nei ano i whatoro atu. A, ko etahi
 tangata ngakau  whakararuraru e  haereere
 tonu ana i nga motu, kauhau haere ai i nga
 tikanga o te motu, me te whakahe ki nga
 Ture, kiia ana nga Ture e aua tu tangata
 he peehi i te iwi Maori kia tino mate rawa,
 a. ko ta ratau mahi tonu he whakiki i nga
 iwi e whakarongo ana kia ratau, kia tipu ai
 te ngakau kino me te ngakau pouri i roto i
 te iwi, hei whakapororaru i te whakaaro ahu-
 whenua o te tangata.  Kaati heoi ano  te
 take i mahi penei ai ratau, he mea kia puta
 ai to ratau rongo ki te ao, a, kia kake ai ho-
 ki ratau i roto i nga iwi katoa. E mohiotia
 ana e te whakaaro te titiro, ko etahi tangata
 whakawai o te iwi Pakeha ano, e whakahau
 ana i aua tu tangata kia pera tonu he mahi
 ma ratau.
   I mua hoki i hiahia, tonu nga Kawanata-
 nga o mua, kia ora tonu te iwi Maori  hei
 iwi mo te ao nei, a, kia horahia hoki ki ra-
 nga kia tatau nga tikanga o te rangimarie,
me  nga oranga katoa hoki e mau nei i ru-
 nga i te iwi Ingarihi. Otira e tino mohio
ana tatau kaore rawa be iwi penei me tatau
nei me te Maori o era atu motu, i whakaaro-
tia i arohatia hoki, heoi ano ko tatau anake.
I tahuri nui hoki nga Kawanatanga  o te
Kuini i Niu Tireni i nga ra o mua,  ki  te
arai atu i nga mate pera me nga mate  i
 whakapangia ki nga iwi Maori o etahi atu
motu, kia kaua e pa ki runga i te iwi Ma-
ori, kaati rite tonu tena ahuatanga, a, tae
noa mai Ki tenei ra. Kaati tenei nga kupu
a Kawana Koa Paraone i korero ai ki nga
rangatira o te iwi Maori, i te hui  i tu  ki
Waitemata Akarana, i te IO o nga ra o Hu-
rae o te tau 1860, ara:—
  "He kupu tenei me korero nui atu e au
kia koutou. Kia rongo mai koutou; ko Niu
Tireni nei anake te whenua i nohoia e te
Pakeha, he aroha, he atawhai, he manaaki
anake nga tikanga i whakahaerea ki runga ki
te iwi kainga. A, koia nei anake hoki te Ko-
 roni i karangatia ai te iwi kainga kia  piri
 tahi ki te  iwi Pakeha  hei iwi kotahi, hei
 noho tahi hoki i raro i te mana o te Ture
 kotahi.  Kei etahi whenua  atu, waiho ana
 te iwi kainga hei tau tangata hei iwi ke noa
 atu; no  reira he nui nga he i tipu mai i ru-
 nga i tenei tikanga, a, na te aba ranei ka
 tipu he pakanga, muri iho ka maringi te toto,
 tona tukunga iho ko te iwi kainga ka wha-
 kangaromia, ko nga morehu ka peia atu ano
 be manene,  i runga i tenei ahua katahi ka
 titiro nga tangata matau me nga tangata
 whakaaro nui o Ingarangi, ka mea ratau e
 he ana  nga  tikanga pera ki te iwi kainga i
 runga ano i nga ti kanga o te Whakapono. Heoi
 whakapuakina ana o ratau whakaaro mo ru-
 nga i tenei take ki te Runanga nui o Ingara-
 ngi, katahi ka mea nga tino kai-whakatakoto
 tikanga  o te Kuini,  kia whakarereketia te
 tikanga ki nga iwi kainga o nga motu katoa
 e nohoia ana e te Maori i raro i te maru o
 Ingarangi.  Kaati  ko Niu  Tireni tonu te
 mataika tua-tahi, kua noho i runga i tenei
 tikanga hou whakaora tangata. Ko te wha-
 kaora tenei i te iwi Maori, me awhi mai ki
 roto ki tenei tikanga atawhai, ma kona hoki
 e ra ai koutou i roto i nga he kaa tau ki
 runga i etahi iwi Maori ke, kihei nei i penei
 me koutou te waimarire.
   Na runga hoki i te awhitanga mai a te
 Kuini ia koutou hei tamariki ma ana, na
 kona i kore rawa ai e ahei te iwi Maori te
 pana hee i runga i to ratau whenua, a, te
 tango pokanoa ranei i o ratau taonga, note-
mea he wahanga hoki te iwi Maori no Inga-
 rangi i naianei, a, tona kai-tiaki ko taua
Ture  kotahi ano e tiaki nei i tona hoa piri-
pono ia Ingarangi. Ko  te take hoki tenei i
rite ai nga kupu mo te rangimarire me te
pai ki a tau ki waenganui i nga iwi e rua, e
kauhautia nei e nga Kawana katoa kia kou-
tou, ara. ko koutou te iwi e  tirohia nuitia
mai ana e te Kuini. Notemea he taha ko-
utou no tona iwi ake. No reira ko tona tino
hiahia nui, kia tahuri nga iwi katoa o Nui
Tireni ki te whamarire i nga mea o ratau e
kaka ana nga whakaaro, ki a kotahi ai te
ngakau ki te hapai i te rangimarire kia tau
ki waenganui i nga iwi e rua, i runga i te
hononga o te iwi Maori ki roto ki te mana
huihui o Ingarangi."
  Ka mutu i konei nga kupu a Kawana Koa
Paraone; no reira ko to matau hiahia  nui,
kia ata whakaaro tatau ki nga kupu a taua
Kawana:—Notemea  he kupu tika aua kupu,
he kupu pono hoki; tutuki mai ana te Hono-
retanga o aua kupu ki tenei ra. Hei kupu
mutunga ake, ko te hiahia nui o te ngakau,
kia penei tonu te noho tahi o te iwi Pakeha
me te iwi Maori i ranga i te ngakau hari me
te ngakau-koa, me te titiro whakamuri ano
te whakaaro ki nga kupu kua tuhia ake nei.
Heoi kia ora koutou katoa.
       "Te Puke Ki  Hikurangi."

    Hui  ki Waimarama.
  No te Mane te 19 o nga ra o Pepuere I90G.

       (TE TAU TUAONO.)              TE     PUKE      KI    HIKURANGI,                 (MEI 18. 1906. No.  32.)   3
 ka timata te whakaeke ki Waimarama no te
 Wenerei ka whakapuaretia te whare Karakia
 ko A. Wiremu. Ko te Katene Pukerua nga
 Minita. He kai hapa he lriiri nga mahi o ta-
 ua ra.
   No  te Taite te 22 o nga ra ka tae mai te
 Pirimia me tona hoa wahine, me te Mema
 mo Hake Pei me Omana, Te Makarini me e-
 tahi atu ona hoa. I te taenga mai ka haere
 te Waipawa  Peene,  ki te arahi mai ki te
 Whare  Karakia i te 12 o nga haora.  Ka
 tangi te Peene Marena mo Tu Teira raua
 ko te Mihikore Iraia Karauria, ko te Peene
 me te Pirimia kua tae atu ki te whare Kara-
 kia, i muri mai ko te tane Marena me te wa-
 hiue, i te mutunga o te Marena he roa te wa i
 muri ka whakatomo ki te kai, ka mutu te
 kai ka noho tai awhio i te marae, ka tu ake
 ko Airini Tonore.
   Ka  mihi ki te Pirimia rana ko tora hoa
 wahine, me o raua hoa, mo tona taenga mai ki
 te whakatutuki i te tono kia tae mai ia kite
 whakapuaretanga o te whare Karakia me te
 Marenatanga, a kia rongo hoki koe i o matou
 whakaaro mo tenei Whenua mo Waimarama
 kei roto i te pukapuka mihi.
   Ka tu a te Ruihi  ka panuitia te naihi te
 Maoritanga me te Pakehatanga, ko nga ku-
 pu momona  i roto i te mihi, kei taka a Wai-
 marama  ki raro i nga tikanga Riihi ki te
 Pakeha, engari me whakanohonoho ki nga
tangata kainga, ka mutu te panui ka tu ake
 ko Mohi Te Atahikoia ka mihi ki te Pirimia
 me tona hoa wahiue, me te Omana ma hoki,
e  tautoko ana ia i nga kupu mo tenei Whe-
nua mo Waimarama   kia whakanohonohoia
ano ki nga tangata nona te Whenua.
   Kia tahuri ai te tangata Maori ki te wha-
katipu rawa ki runga hei oranga rao ratau,
ma  hoki kua mutu nga Riihi ia Hepetema e
heke  iho  nei, e mohiotia  ana koia  nei
te tokomaha o nga tangata tuatahi i uru ki
Waimarama   e 42, i naianei kua nuku ki te
288 tangata kua uru ki tenei whenua, kia
whakaaro te Pirimia ki tenei inoi. He iwi
matau no te Kuiini, i puta ano be tono kia
awhina matao i nga mahi o te pakanga i
Awherika, otira kaore i whakaaetia e  koe,
he ahakoa kua huaina a Niu  Tireni ki te-
tahi maunga i Awherika, he nui ano hoki
nga painga i te wa ia te Omana raua ko Tana-
ra Makarini, i puta ai nga pakanga, tera ake
te roanga.
  Wi  Rangirangi, ka tautoko i nga kupu
mo  te whakanohonoho i Waimarama, kia
kaua e hoki ano ki te Riihi, kaore o  ona
pai ki te Riihi a te tamaahine a Maina Ta-
kena, he mea pupuri tenei whenua i roto i
nga boko o mua.
  Iraia Karauria, ka mihi ki te Pirimia mo
tona whakamana ite tono kia tae mai kite ra
e marenatia ai ona tamariki, e tautoko ana
hoki a ia i nga korero a nga mea kua whaka-
tutia ake nei i mua i a ia.
  Tatere :— ka mutu nga mihi, e tautoko ana
ia i nga kupu a nga mea i tu i mua ake i a ia,
tenei hoki tetahi, kia kaua tenei whenua e
;aka ki te hoko ki te riihi, me noho e nga ma-
 or. kia homai he moni hei mahi i te rori to-
 tahi hoki kia hanga he waea, tetahi kia wha-
 kahohorotia te Mahita mo le Kuia, e 40 nga
 tamariki e rite ana mo te Kura i naianei.
   I. Hutana, ka mutu  nga mihi  ka mea,
 kua ngaro o hoa rangatira i nga  marae e
 hautu ai koutou, otira koa  ratau  tikanga
 ina tonu e tu mai nei te Whare   Karakia,
 e tu mai nei te Whare Kura, nga  take  o
 tenei hui me te hononga i enei tamariki.
   Kei te kaha rawa ake te tumanako o te
 ngakau kia whakahohorotia e koe te wha-
 kaara, i tetahi Kura mahi a-ringa.
   Ko te whitu tenei o nga tau e tatari ana
 kaore ano i pono noa, ka mutu to ova mo te
 Maori, ko te ako i te ringa  kia rite ki te
 Pakeha, no te tamarikitanga i noho ai ki
 taua mahi i roto i te whare, koroua iho ki te
 whare, ko tona, ringa tana pamu nana i pupu-
 ri te oranga roa i roto i te whare pera hoki i te
 tamarikitanga ka noho ki runga i te Kaipu-
 ke, koroua iho ano ki te Kaipuke i runga i
 te moana, kaore he painga o nga Kuia, e
 tu nei, kei te mou moutia te tahua o te tama-
 iti ki te ako ki te mahi e rite ana maana,
 kaere i te ngaro i te Mahita nga tama-
 riki e tika ana mo te ako i te roro me nga
 mea e kore e tika.
   Kei te tino mohiotia kei te whakatata mai
 nga ra e  kore whenua  ai te Maori,  ina
 hoki kua  oti te tikanga kia rohea te pito
 whakararo o  te Tai-rawhiti hei wehenga
 Riihi, ko tenei pito ka whakapuaretia mo
 te hoko, e tumanako ana te ngakau kua riro
 tonu mau e whakamarama mai nga painga
 o tenei tikanga, kia matau kua taka nei kei
 roto i te hoko.
   Tenei hoki tetahi, he mea tika ko nga
 Mahita e whakaturia ana mo  nga  Kura
 Maori o te Tai-rawhi me whakatu e te
 Kawanatanga i nga tar gata mohio ki te mahi
 rongoa be mea uaua rawa ki etahi takiwa
 te arai i nga tohunga i te mea kaore rawa
 aua takiwa e takahia ana ete tapuae Takutu.
   P. Tonore,  ka mihi  ki te Pirimia, ka
korero i te ahua o Waimarama o mua i te
wa e Riihi ana kia Maina Takena, me  te
whakaatu i te hiahia o te tamaihine a Mai-
na  Takena kia Riihitia ano ki a  ia, kaati
i whakaatu ano ia i tetahi tikanga Patena
ara (Partner) kia taka mai ai a Waimarama
ki raro ki tana tikanga, tona tino hiahia kia
kore atu nga Riihi, me whakanohonoho te
whenua  ki nga tangata Maeri, i korero ano ia i
nga mahi kino a nga Pakeha o Heretaunga
ki nga whenua o nga Maori, he mea tika
kia hanga he taone ki Waimarama, he nui
nga mahi, he kani rakau, be mahi pata ka
taea e tetahi wai te mahi i te ahi hiko.
  Ko te tamahine a Mama Takena ka mea,
i mahara ia ko tenei ra he ra whakahari
mo  te marenatanga o enei tamariki rangatira,
i oho mauri a ia i nga kupu a Airini rana
ko Tonore, e korero nei mo te Riihi a tona
matua mo Waimarama, no reira e kore hoki
e taea e ia te peehi iho ana kupu whakaatu
mo  enei korero a raua. I whanau  ia ki
Waimarama, ko te wha tekau tenei o nga
 tau e Riihi ana ki tona matua. I puta ano
 te whakaaro i nga Maori kia hokona tetahi
 wahi whenua hei utu mo nga nama a taku
 matua, tekau matahi mano pauna £11,000
 kaore tana matua i whakaae, kaore he mahi
 kino a tona inatua ki nga Maori, i whaka-
 ritea ano te Reti i muri mai i runga i te utu
 tika i whakaritea i waenganui i taku matua
 me  te taha Ida Airini rana ko Tonore, kota-
 hi tekau mano pauna £10 000, te moni i
 hoatu e taku matua i oti ai nga whakarite-
 nga o te Riihi, kotahi mano paana £1.000.
 te moni Reti i te tau.
   Otira  na  runga i  te whakapainga  n
 tona matua i te whenua i piki haere ai te
 utu, kaore ia i te korero ki nga Maori wha-
 kahe i te mahi Patena. Tera atu te roanga n
 nga korero a te tamahine a Maina Takena.
    Ka tu ake ano ko Airini, ki te  utuutu
 haere i nga kupu a taua wahine.
   Hori Te Huki, ka mea, me mutu i enei i
 tu ake nei te korero mo Waimarama, kaore
 hoki au i haramai mo enei korero.
   Ka tu ko Taranaki Te Ua.  ka tono  kia.
 puare ho moni ki nga taitamariki hei mahi
 whenna.
   Ka tu ko te Pirimia ka mea— Ko  tenei
 ra he rangi whakahari, he rangi hoki i pin
 ai nga iwi e rua tae noa ki to hunga i mare-
 natia, no reira e tumanako ana ahau kia
 hoatu nga painga  katoa ki te hunga  tai-
 tamariki i marenatia nei I hakiri noa ake
 ia ko te maha o nga ingoa kai roto i te Tai-
 tara e 42. no naianei katahi ka kitea e 288
 ke ia te inaha o te hunga nona, no reira kai
 to takoto puku tonu te kanara. Na konei i
 whakaatu kaore te iwi i te mate haere e
 tino tumanako  nui  ana  ia ki te hapai
 me te tiaki hoki i te iwi Maori. Ko nga
 Maori kaore he whenua e kore rawa e ora,
 a. me te mohiotia hoki ki tenei tu ahua o te
 mate era e pu ki te iwi Maori a ona ra P
 heke iho nei. He mea  tika ma  ana ki te
 Kingi me tona whenua, kia ata tirohia pa
 itia e ia enei ahuatanga. Otira kua hakiri
 ake ia ki te Hitoria o tenei whenua me tona
 ahuareka  hoki ki tona mohiotanga ko te
 Taitaia o tenei 85.000 mano eka, kei runga
 i nga ingoa o nga Maori. Ko te whakaaro
 ia o te Paremata mo nga whenua Maori o
 te Tai-rawhiti, tae noa ki nga whenua o te
 taha whakateraki o Akarana, he mea tika
 kia Riihitia ana whenna i te mea kua  tu
 nga Mira kua pae hoki he moni, hei whaka-
 pai i te takoto o aua whenua kia ahei ai te
Riihi.
  Kua  whakatu hoki te Paremata kua maha
 nga Riihi kua hinga, ko te take na runga i
 nga Ture i paahitia i naianei. No reira ko
 te hiahia o te Paremata, me riro tonu ma
nga Maori ano e whakanohonoho  o ratau
whenua, a, KO te toenga atu o te whenua
me  Riihi atu ki te pakeha hei painga mo
nga iwi e rua. Mo  te taha ki te Riihi ki te
Pakeha, ina tutuki nga tau o tona Riihi ka
kore ai e hiahia te hunga no ratau te whe-
nua kia whakahoutia te  Riihi, ka ahei te
hunga no  ratau ki te tango i te whenua, a,

     4    (TE TAU  TUAONO)           TE PUKE KI HIKURANGI,                   (MEI 18,  1906. No.  32.)
   ki te noho tonu ranei i runga. E kore hoki
   e ahei ki te kii, i tetahi anake te painga, a
   kaore rawa he painga i tetahi, i muri iho e
   te tutukitanga o te Riihi, notemea kai nga
   Maori anake no ratau te whenua te tikanga
  mo  te whakahou i te Riihi mo te whakamu-
   tu ranei. Tetahi mehemea   kaore ano te
   whenua kia wehewehea  kiia tangata kiia ta
   ngata, he mea tika kia tere te whakahohoro
   i tena raruraru te whakaoti.
    Mehemea  ko ta Tonore tikanga hei wha-
   kahaerenga ma koutou, e tika ana kia ata
  whakamaramatia  te wehewehenga o nga
  hua e puta mai i roto i te Patenatanga.
  Ko te hiahia nui hoki o te Paremata  he
  whakamutu i tenei tu ahua o te noho a nga
  Maori, notemea  koia nei tetahi take e patu
   nei i te iwi. Otira i korerotia mai ano ki au
  i tetahi hui Maori i tae ai au, ko nga Maori
  o enei whakatipuranga kaore rawa e pera, te
  kaha ki te ahu whenua mo nga tipuna. He
  aha ra i kore ai e pera te kaha i naianei?
  Ko tenei iwi ko te Maori he nui ata te kaha
  ki te katikati hipi me te tipi hoki ma etahi
  atu tangata. He mea kii atu  ano ranei, e
  kore ia e ahei ki te mahi i aua mahi ano








    Ko te tikanga ke hoki a te Paremata, 
  rato nga Maori te toha ki te whenua, ko te
  toenga mai o te whenua me Riihi ki te Pa
  keha. He  maha nga whenua nunui o  te
  iwi maori kai nga takiwa o te motu nei, kua
  katia hei whakanohonohotanga ki te tanga-
  ta. kaati ko taua mahi ehara i te mea ka
  haere tonu. No  reira taku kupu kia koutou
  ki nga Maori, me haere koutou ki ranga ki
  nga whenua nohonoho ai, i mua atu o te
  tureititanga. Ehara hoki i te mea e whai
  kaha ana te Kawanatanga ki te whakatako-
 to tikanga mo nga Pakeha mo nga Maori
 ranei. He  maha  nga kupu rereke e puta
  ana i nga kai whakatiputipu taonga o naia-
  nei. Kihei rawa i peera nga kai whakatipu-
 tipu taonga o mua o te wa e mohoao ana te
 motu nei, engari he mea kuhu tonu i roto
 i te mate, noho ana ki runga i te whenua, a,
 puta pai atu ana ratau. Ko te tai i naianei
 kai te pari mai, no reira e kore e taea te tu-
 taki nga tikanga mo  te whakanohonoho
 tangata  ki runga  ki nga whenua.  Kaati
 tera ano etahi tikanga i hangaia mo nga
 whenua e mamao atu ana i nga taone he




Omana


 Waimarama.

       He Whakahoki.
             \_\_\_\_\_
              Maungapohatu.
     Kia  Kiingi  Whatuiapiti.  Tena  ra  koe,
  tenei e hoa kua kite iho i tau panui e takoto
 nei nama 27 tau 6 ote "Puke.
     Wharangi  4 e ki nei to panui kei te kai
 hunahuna tonu ahau a Tuhoe i nga pihipihi
 o to tatau kainga, o Ruatahuna nga mahi ate
  atuapo, e hoa kaore o konei pihipihi to konei
 whakatauaki  ko Ruatahuna paku kore, te 2
  Ruatahuna kakahu maku, koia nei nga wha-
  katauki o tenei o tatau kainga engari a kone
  he whaka tau kai kona o tatau kainga, ko te
  Ipuotaraia e patu ai i te pihipihi e mate ai te
  pihipihi kei kona te pututu a Rangimahan-
  e mate atu ai o tatau tuakana a taane, ara,
  a te pihipihi tenei nga uri o Whaitiri Mata-
  kataka kahaere atu kia kite i te Kiingi hou nei
  kua tu nei ki Kahuranaki ina ke hoki te Ki-
  ngi kua mohiotia kei Waikato e tu ana a kua
  tu nei hei mema mote whare Paremata i Po-
  neke, kati aku kupu, me ahu enei kupu mo
  te Hui Whakapapa katu nei ki Tamaki-nui-
  arua. koina te 2 o nga take Ka haere atu kia
  kite i nga matauranga katoa, i haere nei i
  roto i nga panui, nga patai a nga tangata
 matau, me nga whakahoki a nga mataura-
 nga, kai te pai ta Niniwa Kite Rangi pena
 ano  hoki tate Whatahoro e takoto nei ite na-
 ma  28 tau 6 wharangi 6 ae, me korero tonu
 atu he konohi he konohi he mangai he ma-
 ngai ka pai ka poto me haere nga mataura-
 nga ki Tamaki-nui arua ki reira whakaputa
 ai i tona matauranga  kio tatau tatai mai ia
 Rangi raua ko papa, nga tatai ra o nga mea
 katoa i te ao, kaati ena kupu, me whakaatu
 an i konei mo te ra e haere atu ai matau, ko
 aku tamariki, ana kei 20 o nga ra o Maehe
 1906 e whakatika atu ai, e hoa ma kei ma-
 harahara ki te panui, ate Whenuanui raua
 kote Amo Kokouri na  raua noaiho ta raua.
panui  ehara au i te matapo ki nga panui
 kua karangatia noatia atu i te turanga o to
Hui  topu a te  Kaunihera ki Rotorua-nui-
akahu na  Tiini Kara tonu  i tautoko taua
karanga, tena hoki aku reta  kaia koutou o
takoto  ana mote  haere atu no reira au  i
whakatutuki ai i aku kupu, ki te kite iho koe
i aku korero tukua atu kite panui ara ki te
tatau maunga tapu kite "Puke Ki Hikura-
ngi" heoi nga kupu.
            Tutakangahau.
  Kite Etita o te "Puke  Ki Hikurangi "
tena koe me tuku atu e koe te panui a Tu-
takangahau  kia haere i roto i te "Hikura-
heoi ena kupu heoi ano.
         Na Kingi Whatuiapiti.
              Hauke


     Pakanga  ki Nikiria.    I
  Kotahi tetahi pakanga i paoho i waenga-

       (TE TAU TUAONO.)               TE PUKE KI HIKURANGI,                (MEI   18. 1906.  No.  32.)   O
Ingarihi
Nikiria (he iwi mangumangu)





 Whakapuaki i nga whakaaro.
                   Turanganui.
                      Maehe 26 1906.
   Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
 tena koutou ko o hoa mahi, whakawhaiti i
 nga kupu whakamarama i nga ngakau, e
 whiwhi ai ki nga painga mo ia tangata wa-
 hine tamaiti hoki, i runga i nga motu nei,
 heoi.
   (1.)  Panuitia taku whakaaro i roto i e-
 nei tau ka hori nei timata mai i te iwa rau
 matahi  tae noa mai ki naianei, i te wa i
 ara ai te pooti mema mo te Kaunihera o
 Rongokako ia Pepuere nei, ka tuku ahau i
 taku reta kia Rakai-whakairi, e hiahia ana
 ahau kia pootitia ahau hei mema mo roto i
 te Kaunihera o» Rongokako, mo tetahi wa
 iti nei, ehara i te take nui rawa, engari kia
 rapua e ahau he aha te take i kore ai e rite
 te whakahaere me te hoatu hoki i nga mahi
 ki nga Komiti Marae, i roto i te rohe o Ro-
 ngokako.  I te tau 1901. 1902, 1903, i roto
 ahau i te Komiti Marae o Rakai-whakairi e
 tu ana, i runga i nga whakahau a te Kau-
 nihera kia pehia te waipiro, me te  tikareti,
 me te whakapai marae, me era atu raruraru
e puta ake ana i roto i te iwi, mahara noa,
 atu koi ara te hangaitanga o te Ture i te
 tau 1902.
   (2.) Ka mea te Kaunihera kaore i te tika
kia whakawa  koutou nga  Komiti Marae,
engari me uiui ka mohiotia te mea i he, ka
tono kia utu.
   (8.) Ka patai te komiti, ki te kore taua
tangata e utu, me  pewhea,? Ka  mea  te
Kaunihera me ripoata ake te uiuinga me te
utu i whakatautia ai e te Komiti Marae, kia
riro ai ma te Kaunihera e tuku ki te kai-
 whakawa  takiwa, heoi kihei i tutuki enei
  mea katoa.
    (4.) Heoi rora noa iho te Komiti Marae
  i te hunga kaore nei i utu i aua whakatau,
 mate ana ko nga mea i utu i nga whakatau
  a te Komiti Marae, a, noho ana i runga i te
  moumou taonga tenei tu ahua.
    (o.) Ko te Kaunihera tae rawa ake ki te
  wa whakamutunga o taana mahi, ka mate
  ano ia i te kore taonga, ara, moni maana.
    (6.)  Heoi me ki poto ahau i naianei:—
      1.  Kaore i te Kawanatanga te hee.
      2.  Kaore i te Timuaki.
      3.  Kaore i te Kai-tohutohu
      4.  Kaore i te Kaunihera Maori.
      5.  Kaore i nga Kaunihera Topu.
      6. Kaore i nga Komiti Marae.
      7. Kaore i nga Hapu.
    (7.)  He Patai kai a wai te  raruraru, te
  wareware ranei i te tau 1901? Ka mea te
  Minita mo te taha Maori, e te Kaunihera
  whakarongo mai to koutou hoa pakanga:—
      1.  Ko waipiro.
     2.  Ko moumou taonga.
      3. Ko mangere.
    (8.) He patai tuarua, me pakanga ranei
  tatau ki te Tahora, a, me hanga ano ranei
  he pa mo tatau, a, hei te rino be tokotoko,
  e tu atu ai tatau ki te riri ki nga boa pa Ka-
  nga mo tatau kua kiia nei e te Minita Mao-
  ri.
    (9) Me  ki poto ake ahau, e nga Kauni-
  hera Maori kua whakatuturia  nei Ki runga
  ki nga moutere e torn, whakarongo mai me
  tono te whiu whakamutunga, me te tokoto-
 ko  rino.
    (10.) Ma enei kia homai e taea ai te he-
 rehere nga tianara me a ratau hoia e tu iho
 nei, a waipiro, a moumou taonga, a mange-
 re te peehi ki raro.
    (11.) Ahakoa kaore e whakaaetia mai e
 nga kai-whakahaere, aia, e te Kawanatanga,
 me tohe tonu, ki te kore e whakaaetia mai
 i tenei tau e haere ake nei, whakahokia atu
 ona Kaunihera ki a ia ki te kai homai.
   (12.) Kaati a moumou taima e noho i te
 kainga, tahuri ki te ahu whenua wawahia o
 koutou whenua, ka tono ki te Kawanatanga
 kia tangohia nga taura here e rua e toru ra-
 nei o koutou whenua, takoto marama rawa
 te takoto o koutou whenua, ka whakatipu he
 hipi, he kau, hei noho i runga i nga whenua
 kia puta mai ai he moni, hei hoko i nga
 mea atahua a te iwi nei a te Pakeha, hei
 kawenga hoki i a tatau tamariki ki te Kura
 Roia. Takuta me era atu Kura nunui, e whi-
 whi ai ratau ki etahi painga mo ratau me
 tatau hoki, rue te iwi o nga motu rei, ara,
 te Maori, ka whiwhi ki tetahi ingoa nui ta-
 tau, i runga i a ratau mahi matauranga.
   (13.) Heoi me tino whakarite rawa e ta-
 tau e nga iwi o nga motu nei, te kupu a te
Minita mo  te taha Maori, ara :—
     A  waipiro.
    " moumou  taonga.
     " mangere.
  E hoa ma, kauae  whakaaroa e koutou
enei ra, nga ra o to koutou tai-tamarikitanga
 anake, titiro atu hoki ki nga ra e kaumatua
 ai tatau, i te wa e tamariki nei tatau, e kaha
 ana tatau ki te mahi moni hei oranga mo
 tatau, hei hoko kahu hei boko kai hei hoko
 hoki i era atu mea, ko nga toenga ka mou-
 moutia e  tatau ki te waipiro, me era  atu
 mea hanga noa iho, tena me patai hoki i
 naianei.
   (14.)  Ka pewhea tatau i nga ra o to ta-
 tau kaumatuatanga, kua kore nei he kaha
 pera me  nga ra o te tai-tamarikitanga ?
 Heoi ano taku whakautu, me titiro ake ki te
 rarangi 12 me te 18 i runga ake nei.
   (15.)  E hoa, ma kua whiriwhiria e ahau
 nga ra o toku tai-tamariki tanga, tae noa ki
 aku mahi pai, kino, moumou  taonga, ho
 mea mahi nei e ahau aku taonga i taua wa,
 kua hoki mai taku whakaaro tangi ki au i te
 mea  kua kite atu hoki ahau i nga ra o toku
 kaumatuatanga, me taku mahara me tahuri
 ano ahau ki te tiaki i nga toenga o nga mo-
 ni, tae rawa ake ki nga ra o toku kaumatua-
 tanga kua rawaka, penei kua whiwhi ano
 ahau ki etahi kai papai ki etahi moenga pai,
 whare pai, me  etahi kai tiaki moku, me
 tetahi hoa wahine pai moku i taku kauma-
 tuatanga.
   (16.)  E hoa ma i korero ai ahau i enei
 kupu kua uru ahau kai roto i te rohe o te
 kaumatuatanga e tu ana i roto enei ra, ko
 uku tau ka 45 e 6 marama, ina hoki no te
 tau 1860. i te 20 o Hune ka whanau ahau
 heoi me kaati iho i konei, ehara rawa i te
 kupu pera me a te tangata matau.
   Heoi kia u e nga tai tama e nga tai-tama-
 hine, ki te titiro ki te kupu o tenei panui,
 ma koutou e whakanui atu nga painga mo
 koutou i roto i tenei panui,- kaua hei hoha
 ki te titiro ki te whakaaro i runga i tenei
 kaupapa.
               Heoi ano na, '
          R. T.  Whanganui-a-tara.

      He aitua i te pu.
   Kotahi tetahi aitua whakapouri i pa ki te
 takiwa o te ngutu-awa o Wairarapa, i runga
 i te tuunga o tetahi Pakeha i te pu a tona
 hoa ano, ia raua i haere ai ki te pupuhi Tia
 (Deer Stalking.) Ko te ingoa o te tangata
i mate nei i te pu ko W. H. Tapa (W H.
 Stubbs.) Ko te tangata na ana te pu i mate
ai tetahi ko Whereere Hoka (Fred Hawke
he Parakimete no Kereitaone.) Kaati i pe-
 nei te ahua o taua aitua :—
   I te ata o te Turei ka haere ratau toko-
toru ki runga o Whangai moana pupuhi Tia
ai, he roa ratau e haere ana ka kitea e Whe-
reere Hoka te Tia, katahi ka puhia e ia ki-
hei i mate engari i taotu noa iho, ka oma te
Tia nei ki roto i tetahi uru manuka, katahi
a Whereere  ka kii atu ki tona hoa kia noho
ia i reira, kia haere ia ki te kimi haere i te
Tia ra i roto i nga manuka, heoi haere ana
a whereere ki te whai i te Tia. I muri i a
ia ka haere hoki tona hoa ki roto ano i taua
uru manuka kimi haere ai i ta raua Tia. Ko
nga kahu o Le tangata i kiia iho ra kia noho

     6    (TE TAU  TUAONO)          TE PUKE KI HIKURANGI,                   (MEI  18. 1906.  No. 32.)
   be Kakii, ara, e rite ana te kara ki te huru
   huru Tia. He  roa rana e kimi haere ana
   te Tia, ka kitea mai e Whereere  tona ho
   e ngarue haere ana nga manuka, ka mahara
   ia ko te Tia tonu i tuakiri ra i a ia tera 
   ngarue haere ra nga manuka, katahi ia ka
   whakamate mai i tawhiti atu, ka ahua roa
   ka kitea mai e ia te ahua o nga kahu anake
   katahi ka tuturu tona whakaaro ko te Ti;
   tonu nei tera kaore te tinana katoa i kitea
   mai e ia i te ngaro i nga manuka. Tetahi
   kaore hoki ia i mohio kai roto tona hoa i ta
  ua uru manuka ano e haere ana. I mahara
   ia kai te waahi ano i kiia iho ai kia noho
   tonu ia i reira.
    Kaati i tona kitenga mai i te moa i maha-
  ra ra ia he Tia, katahi ia ka noke iti mai, ka
  hangai  ki te ritenga ki tona hoa i kitea atu
  ra e ia, katahi ka puhia atu e ia tu tonu ki
  te uma, ka hinga tona hoa ki raro. Ka oma
  atu hoki ia ki tona Tia, tona taenga atu ki
  reira, ko tona hoa tonu ia tera kua oti ra e ia
  to pupuhi, engari kaore ano kia mate e wha-
  kaea ana ano te manawa, ka hikitia ake e ia
  



Poneke.

 Awherika 



 Niu Tireni



 Otautahi (Christchurch) 




       Ropu Pahua.


 Ruhia 




 Hamara (Samara)




 Porana  me Mokau me  Haipiria 



 Tiapani

        He Kohuru.

 Paranaki 





i Te Aituatanga o te Rerewe.

    Kotahi tetahi Rerewe o Kareponia waahi
  o Merika i pakaru, wera atu hoki nga pa-
  hihi me te tereina katoa i te ahi. Ko taua
  tereina he Ekiperehi, i rere atu i Kareponia
 ki Piuporo waahi o Kororato, te taenga ki
  tetahi waahi o reira ano, ka tutuki ki tetahi
  atu tereina harihari taonga e rere ana mai
! ki Kareponia, ka pakaru  ko  te Ekiperehi,
  heoi i mua tonu atu i te taenga atu o nga kai
  whakaora i taua hunga i aitua nei, ka wera
  taua tereina i te ahi, wera iho nga tangata
  tekau marima  i te ahi, ki roto ki nga ka-
  rareti; e kore rawa e kaha te konohi ki te
  titiro atu, i runga i te kino o te matenga o
  tana hunga.  Kotahi tetahi o taua hunga
  ano i apititia ki raro i te wini, kihei rawa i
  taea engari i hamumu ake tona reo ki nga
  tangata i reira, kia tohungia ia i roto i te
  ahi, ka taea ra ia katahi ka pupuhi i a ia,
  notemea kaore kau he painga mona ki te
 ora,  kua  ngakungaku   katoa nga iwi o
  roto i tona  tinana, i a ia tonu e korero
  pera ana, ka tanuku iho a runga o te ka-
  reti ki runga i tona mahunga, ka mate ia
  i konei.
    kotahi ano tetahi o taua hunga i aitua nei
  i taea oratia, me tona titiro atu hoki ki tona
  hoa wahine me araua tamariki kotahi tekau
  e kainga mai ana e te ahi, i roto i te kareti
  o te tereina, kaati i runga i te mea kaa wha-
  tiwhati ona waewae, a, kua motu hoki etahi
  wahi o ona, no reira kaore rawa e taea e ia
 te pewhea, heoi tana he aue he ta noa iho i
  a ia, nae te karanga ake ki ona kai tiaki kia
 makaia  hoki ia ki runga i te ahi, kia rite ai
 to raua matenga ko tona boa me a raua ta-
 mariki, kihei rawa i whkaritea tona hiahia,
 engari i haria atu ia ki tetahi wahi ngaro
 takoto ai.
  

(APERIRA 17, 1906. No. 32)           TE PUKE KI HIKURANGI,                      (TE TAU TUAONO.)    7



                   TE PUKE KI HIKURANGI.                7
  WHOREHETA AMA

      HOTEERA.
    (FORESTERS ARMS HOTEL.)

   I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
        HE WHARE  HOU.
   He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
 tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA  WAIPIRO TINO PAI ATU.
               ——Ara.——
   Nga Wehike,  nga Tiini, nga Parani, nga
 Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
 ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
                         —A—
   He nui hoki te papai o nga kai, me nga
 moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
            —Me—
            Te Tepara Hoiho.
        Iwa Ropata  (Eva Robert's.
             Kereitaone Noota.


      T. P. ROHIPI.
         (D. P. LOASBY.)
   He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
 Niu Tireni. He  nui nga  ahua kai katoa
 kei au.
               \_\_Ara—
   Paraoa, Huka,  Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
 me era atu tu ahua kai katoa.
  He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me
 nga Toote, Naihi, Whaaka  Tiaka, me  era
 atu tu ahua o era tu taonga.
                          \_  \_
  He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
  Nga  Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
   Engari kaore e riro i runga i te nama.
                 Toa o nga taonga katoa
   T. P. Rohipi.
                   Tiriti Nui Kereitaone.
  

      A. TEONE.
            (A. JONE'S.)

          Kai tunu Rohi, Keeke.
  E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
  Me  te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
  Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
  No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
                        Tiriti Nui.
  A. Teone.
                       Kereitaone.
      HE  WHAKAUTU.
   E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
 hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
 ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi,
 kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
 koutou whakautu  mai ia maua panui, koia
 na te tika, ka mohio iho be  raruraru to te
 tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
 me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru
 ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
 nei, me  era atu tangata e whakahe nei. e
 whakatika  nei i o tipuna, me o tatau waka,
 kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
 ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
 atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
 au me  te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira
 nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
 tatari atu kia koe me era atu.
              Niniwa-ki-te rangi.

       He Panuitanga.
   Kua, tae mai etahi moni  ki te "Puke,"
 engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na
 ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
 tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
 he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
 he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
 o te "Puke"  na ana aua  moni, ma ana e
 whakaatu  mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
 moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
 mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
 me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
 moni.
              "Te Puke."


PANUI WHAKAMARAMA.
   He  whakamarama  te waahi tuatahi ki
 nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
 tika-o Aotearoa me te Waipounama,   tena
 koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
 1905.
   I pata ta matau  panui whakatikatika i
 roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
 panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
 e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
 nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
 roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
 wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa  o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma  roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo  te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
 karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea  whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho  atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka  perehitia te panui  whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou." No re huihuinga whaka-
mutunga  o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema  ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui- 
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
 kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
 2 o te reo Maori o te ''Puke".
   No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka
 whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
 runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina
 e  9/- hereni, mo  te  3   marama   e
 hereni. E wha hoki putanga i roto i te
 marama.
   Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
 i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
 putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
 ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
 puta mai ona korero mo te taha  ki te reo
 Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
 te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
 te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a,
 oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
 me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
 korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe-
 ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
 haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
 te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
 whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
 korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
 keha, koia te take i whanga tona ai matau,
 a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
   No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro
 rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki
 nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
 penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
 ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
 hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o
 kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
 ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
 ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata
 ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
 keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o
 rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
 te putanga atu kia koutou. Engari  ko  to
 mea ma  koutou, he uta pikaunga  mai ki
 runga  i to koutou  taonga   i te  mea
 kua  mohio  iho  koutou ki   nga  kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
 tenei: —
   (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka  tukua atu  na  kia
koutou.
  (2.)  Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi  katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
  (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te
matauranga,  e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
  (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te

     8   (APERIRA 17, 1906. No. 32)        TE PUKE KI HIKURANGI,                    (TE TAU TUAONO)
 
whakamarama   i nga ahuatanga e pata mai
 ai he matauranga nui; ki nga mahi ahu whe-
  nua, e puta mai ai hoki-he ora tao te iwi me
 a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
  tenei ao.
    (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga e homai ana e nga tangata matau hei pai-
 nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
 nga      e rua nei, i roto i nga mahi, rae
 nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
 Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
   (6.) Ka  manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
 rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
 ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
 nga tohutohu  e pai ai te tiaki i te tinana, e
 pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
 wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
 nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
 katoa.
 . (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
 e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
 tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
 nga  hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
 ia ture, me tona pai me tona kino, me nga
 mahi  e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
 tyre.
   (S.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
 tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
 mahi  Kaata  Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
 Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
 Teera mehe, Hanihi, me em atu tu mahi
 katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
 ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu  ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
 hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement,)
he utu mo  ana  tu  panui, ara, he  2/6
 hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he-
reni mo  te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
 nei.
   (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga,  hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e putamai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
  (10,) Ka  manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae  katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu at i nga taonga o roto o
nga whare Wananga  Maori o  nga tipuna
iho, o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
 tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
  mea tika ki nga mea pai, e pata mai ai he
  matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa.
    (11.) Ka manaakitia e te "Puke"  nga
  taonga tuka mai & nga tangata e pa ans ki
  o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
  nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
  tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
  nga ture marena, me era ata tu korero katoa
  e pa ans ki nga take penei me enei kua tu-
  hia ake nei.
    (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
  taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
 1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
 ia hapu, me te whakamanawa  haere hoki
 kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
 nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
 tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
 titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
 tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
 te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
 pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
 muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
 nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
 tawhito.  Muri iho katahi ka titiro whaka-
 mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
 mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
 tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
 re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
 nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
 roa e haerea nei e tatau.
   No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
 hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
 ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
 nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
 puputia ai nga morehu i te tai nui & Ruata-
pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
   No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapa,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
  Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu aa ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he :
porangi ta koutou mokai, e pai ana. be wha- 
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata i
haere" koia ta koutou makai  ka kohikohi  
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o <
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka ngaha ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."   
                Kia ora tatau katoa.
        "Te Puke Ki Hikurangi."

WHAKAMARAMAI NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."

  Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- 
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ina te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu 
ai te Whakapono ae Amene.               C
    E nga iwi o runga i nga mota nei, titiro
  iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
  i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
  marama kia koutou, mo nga tikanga e aha
  mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: —
                 TURE  1.
    E wha putanga o te "Poke" i te marama,
  ko te atu 16/- hereni i te tau; mo te ono
  marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
  5/ hereni.
                 TURE 2.
   Ko te tangata e tono pepa mai ana mona.
 me  tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
  ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
  tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
 tikanga.
                 TURE 3.
   Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
 ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
 i nga  moni  Oota  Poutapeta, (ara Postal
 Note or Post Office Order ranei) me tuku
 mai  kia  Niniwa-i-terangi, c/o "Te Puke'"
 Greytown North.
                TURE 4.
   Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
 "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
 pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
 takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
 tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
 iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
 e tae mai he whakaatu mana.
                TURE 5.
   E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
 "Puke" me to koutou taonga, mo nga wha
 kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
 mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
 tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
 tukua mai.     TURE 6.
   Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke'
 kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
 "Puke."        TURE 7.
   Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero  whakakino  ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
               TURE  8.
  Ko  te tangata  kua whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo
kako  katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha
ere mai i tera taha.
              TURE  9.
  Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
     "O Te Puke  Ki Hikurangi."
               Box 20.
         Greytown  Wairarapa.

  Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ri te iti nga korero ka iti iho nga wharangi,


  Printed and Published for the Proprietors
by T. RENATA  at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.