TE PUKE KI HIKURANGI 
 No. 3, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z.  Maehe 6, 1905.  (Wharangi No. 1)
 
 TE PUKE KI HIKURANGI 
 
                [PUTEA]
              
    Kei hoha te ngakau ki te hoki tuarua o a
 matau whakamarama, mo runga i enei kau-
 papa  ka tuhia iho nei, ara:—• .
   Nga mahi aroha a te iwi Maori, mai i nga
 tipuna tae mai nei ki nga mataa, he mea
 karakia katoa ki a ratau karakia ano, te ma-
 . hi, whakairo rakau he mea karakia na nga
. inatua ki nga. tamariki, te mahi tapiko he
 mea karakia na nga matua ki nga tamariki,
 te mahi kai he mea karakia na nga matua ki
 nga tamariki, te tu ki te pakanga ki te hoa-
 riri be mea karakia na nga matua  ki nga
 tamariki, tetahi patu i te tangata he mea
 karakia pa nga matua ki nga tamariki, te
 huna  kai he mea karakia n» nga matua ki
 nga tamariki, te whakaea kai be mea karakia
 na nga mataa ki nga tamariki, te ako korero
 he mea karakia na nga matua ki nga tamariki,
 ki te mahia he whare whakairo, ka ata huri
 nga  tangata; mahi ki te taa tohetohe, kua
 ahua pukuriri etahi mo te kore kaore e wha-
 kaae  ki ta ratau, a ki tana take, ranei ka
 karakiatia kia kore e oti taua whare, hei te
 haerenga atu o tetahi taha ki te mahi i nga
 poapoa  whakairo ka eke ki runga kaore, e
 kaha ki te mahi, ko etahi ka moemoe noa iho,
 hei reira ka mohio tetahi taha kua mate ta-
 tau, katahi ano ka tahuri ki te karakia ia
 ratau, kia hoki mai ano to ratau kaha kia
 ratau, kaore e roa kua hoki mai ano to ratau
 kaha kia ratau, a tae noa ki. te otinga, mara-
 nga noa te whare ki runga ; ka oti te whare
 he karakia ano te huakitanga i te whatitoka
 me te takahanga i te paepae, kai awha, ki te
 timata te mahi i te whare ka tapu katoa nga
 maramara, e kore e tika kia tahuna ki te ahi,
 to tangata hei titiro i nga hapa o te whare,
 he wahine mohio maana e whakaata ki nga ,
 taane te koha o te whare, tetahi kaore te wa-
 hine e tae ki te waahi e mahi ana nga taane
 a tae noa ki te otinga o te whare, hei reira
rano riro ai ma te wahine e titiro, koa tuhia
ake nei.







 Rehua.




 Tokotoko, he Maipi, he Pai-
 aka, be Patu-pounamu,  he Patuparuoa. he
 Pou-whenua, he Onewa, me etahi ahua ra-
 kau, hei te taenga ki taua waahi ka karakia
 ano i mua atu o ta raua mahi, kia ongea te
kiri, kia tara, kia wana,  kia kore  ai e tata
 mai te wehi, te ongaonga i te hoa-riri, ka
 muta ka hoatu tetahi ki a ia, taua rakau he
 Tokotoko, ko te mahi he wero i te tamaiti,
 ko ta te tamaiti tana mahi be karo kia taha
 ia ia taua rakau, ki te kore e ta ka mahue
 ena rakau ka whatoro atu tona tipuna ki te
 Maipi ka hoatu ki te tamaiti tetahi ko tetahi
 ki a ia, ko tona mahi he wero he whiu ki te ta-
 maiti, heoi ma ana  he karo kia. taha nga
 mahi a te kaumatua ata, ka kore e pa i a ia
 ki mahue era rakau, ka mau mai he rakau
 ano, ka pera, tonu te mahi a rumene noa nga
 rakau ra, heoi ka hoki ki te kainga, ka pera
 tonu te mahi a pakeke noa te tamaiti, te pu-
 tanga mai o te hoa-riri .tu tonu atu taua ta-
 maiti hei toa ki te riri, tareha atu ana te
ingoa ki ranga, kaati tenei waahi.
   Ko etahi o enei mahi kei roto is te "Puke"
i nga putanga ka hori nei, ko te patu tenei i
te tangata i haere tonu mai i nga tipuna tae
noa mai ki naianei, e kia nei he makutu.
  Ko  te karakia mo te ako korero, be mea
hanga ki te whare motuhake, kaua rawa e
tata te kai ki roto me etahi ritenga, kaore e
tika ki te haere ki roto i tena mahi, kaore te
katoa e mohio ko  nga tamariki anake, he
mea karakia ano i mua atu o te korerotanga.
  Kia pukenga i roto, kia hihiri i roto, kia
wananga i roto. Tera atu ano te roanga o
tenei karakia, ko te waahi tenei i mau ake.
  Ko taua mahi kei reira nga korero one nga
karakia me nga mahi katoa, e akona ana ki
nga tamariki rangatira anake, kaore te ta-
maiti ware e ura ki roto, nga karakia rao te
ngakau wareware kei reira ano, e kore e mau
i nga tamariki rangatira tetahi korero mana
mehemea ko te tamaiti ware nei e mohio ki

 
 taua karakia, ka noho mai ia i waho o te wha-
 re korero, ka tangohia atu e ia nga korero
  kia riro i a ia, te putanga atu o te mahi ta-
 mariki ra wareware topa ake ki nga korero o
 roto o te whare nei ko te ingoa o era tu
 whare he whare Wananga, ko te ahua o tenei
 ingoa o te rangatira ehara i te mea e tau
 ana te mana ki runga-i te, iwi. katoa kaore,
 engari e tau ana ki ranga i ona hapu ake, e
 penei ana ko mea te hapu ko mea te ranga-
 tira, ko mea te hapu  ko mea  rangatira, e
 penei ana te ahua, ki te pata he kupu whaka-
 iti ma tetahi o enei rangatira ki tetahi o raua,
 heoi ka ara he pakanga i waenganui ia raua,
 ki te rite to raua toa kua pai, ki te hinga te-
 tahi o raua koa waiho hei-kupu whakatauaki
 ma nga uri o taua rangatira i mori i a ia,
 koia tenei kia kaua rawa e rangona te kupa
 whakarangatira i nga uri o te rangatira i
 mate ra, ki te rangona he kupu kaore e wai-
 ho te whakautu, kaati hei konei mutu ai te-
 nei waahi.
   Enei mahi  katoa e tuhituhia nei, tera atu
te nui te roa o nga mahi a nga tipuna, mei
 penei to ratau ture me to te Pakeha nei, kua.
 tuhituhia ki te Paipera a ratau mahi, penei
 kua. pai te matakitaki a nga uri i muri i a
 ratau, ko tenei kaore i tuhituhia e ratau ki
roto i te ngakau o te tamaiti kua tuhia ake
 nei, te matenga o tena tangata haere tonu
 atu ana korero i a ia, koia nei rawa te mate
 o tatau tipuna, ko te mohio o nga uri kia
 ratau mahi he mohio-ngakau, e mau ana i a
 ratau ko waenganui, kotahi te kupu, neke
 mai ki tua mai, kotahi te kupu neke mai ki
 tua mai, kotahi te kupu ka pera haere a tae
 noa mai ki tenei whakatipuranga, e whakaa-
 ta nei i roto is te "Pake" i nga whakapapa
tipuna e whakahehe haere nei i nga whaka-
papa, kotahi ano te ingoa o te tipuna na ana
i whakaputa tona kawai ki te ao nei, ka wai-
 ho hei tautohetohe, ina te whakautu, ko nga
 koiero tonu tenei a oku kaumatua ki au, e
 kore au e riro ata i tena korero, kaati e tako-
to nei enei mahi katoa i roto i o tatau Nu-
pepa, kaore ano i mohiotia te otinga pai, e
rite ai te whakaae a te hunga tokomaha ki
nga ingoa o nga-tipuna taane wahine otira
me whakamatau pea ki te kokomo ki roto ki
te hui whakapapa mea ake nei ta kaati tenei.
   Ko enei korero e tuhi iho nei kaore he
painga  ki te titiro iho o te tangata ki tenei
pepa, otiia ko to tatau mate tenei, e penei
ana, hei aha atu enei korero ma tatao, i te
mea kaa kore he whenua, tenei kupa a te
tangata kaore i te marama, ko nga tipuna
ano nga take i whiwhi ai nga uri ki te whe-
nua, he tika kaa riro i te Pakeha o tatau
whakapapa, kua kino noaiho te takoto i roto
i nga pukapuka, be ahakoa me ata whiriwhiri
marie, ko tenei mana o te iwi Maori kua
taupokina ki raro ngaro ngaro rawa atu e
kore ano e kitea ata.  .               ,  ,
  Kaati me waahi i konei tenei Kaupapa ko-
rero, mo te taha ki nga wahine tenei.
                                                         

                                                                                                                                                                                  

    2          TE PUKE KI HIKURANGI
    
te Tiriti o Waitangi
Hoone Heke
Maiki Pewhairangi 
Hohepa
Ihipa
Mohi
Arona
Merekara

                    TE PUKE  KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_3
 taia mai te whanau o Iharaira i te whare
 pononga  i Ihipa, kei roto i te Paipera e ta-
 koto ana. te homaitanga a te Atua i nga tu-
 re kia Mohi i runga i maunga. Hinai, kei
 roto i te Paipera e takoto ana, nga Kiingi o
 Iharaira kei roto i te Paipera e takoto ana,
 te matauranga i puta moemoea mai kia Kii-
 ngi Horomona, kaore he Kiingi i mua atu i
 muri mai ranei ia Kiingi Horomona hoi rite
 kia ia te mohio, nga wahine a Kiingi Horo-
 mona  he nui noa atu, ka noho te Kiingi i ru-
 nga i te Toroona o tona inatua o Kiingi Ra-
 wiri, he whakarite whakawa tana mahi  i
 waenganui  i tono iwi ia Iharaira, tino kite
 ana tona iwi i te matauranga nui whakahara-
 hara o te Kiingi ki nga mea katoa i raro i
 te ra, kaati enei mahi katoa kei roto i te Pa-
 ipera e takoto ana, kaati me waiho i konei
 mutu  ai mo tenei wa, me hoki atu ano taku
 whakamarama  ki te timatanga mai o ta ao,
 te kupu a te Atua kia Arama raua ko Iwi i
 muri mai o  to raua kainga i te karaka-rahui
 ko Arama  kua panaia e ia ki waho o te kaa-
 ri o Erena, heoi ano temana i hoatu e ia kia
 Arama, ma toou werawera ano koe e kite ai
 i te hua o te whenua, tenei kupu a te Atua
 kia Arama, i puritia, e ona whakatipuranga
 e tae noa mai ki naianei, te kupu a te Atua
 kia Iwi. ka whakaarahia e au he pakanga i
 waenganui i e uri a nga wakatipuranga e
 haere mai nei, tena kupu ate Atua kia lwi, i
 mau tonu i ona whakatipuranga tae noa mai
 ki naianei, te kohurutanga a Kama i tona
 taina i a Apera i te parae, i runga i te nga-
 kau puhaehae, i mau tonu mai i ona whaka-
 tipuranga tae noa mai ki naianei tenei mahi
 te kohuru, te ngakau whakakake i te wa i nga
 tamariki a Noa, i whakaarahia to ratau pa a
 Apepara, i korero ratau kia ratau ano, tatau
 ka hanga  i tenei pa kia tutuki atu ki te ra-
 ngi, ko te whakautu a te Atua kia ratau, i
 whakapoauautia ratau i runga i to ratau pa,
 no reira i wehewehea ai nga reo o te tangata,
 engari i mauria mai nga mahinga i taua pa,
 hei tauira mahi pa mo ona whakatipuranga
 tae noa mai ki naianei, te putanga atu kia
 Aperahama he tangata tika pono ana mahi i
 te aroaro o te Atua; i te mea ka tae ona tau
 ki te kotahi rau, ko tona hoa wahine ka iwa
• tekau ona tau, katahi ano ka homai he uri
 mo raua, ka puta ko Ihaka kotahi tonu ta
 raua tamaiti, ka rite te taima o te tamaiti ka
 whakaturia e Aperahama tetahi hakari nui
 mo taua tamaiti, i te mutunga o taua hakari
 ka tapahia tona kiri matamata, ka tapahia
 e ia te kiri matamata o Ihaka, ka waiho tena
 mea hei kawhenata ki waenganui ia raua ko
 te Atua, tetahi o nga mahi a Aperahama, he
 whakatipu taonga, hipi, kau, kamera, kaihe,
 he haupu i tenei taonga i te koura i te hiri-
 wa ki te waahi kotahi takoto ai, tenei ture me
 nga mahi me te tohu taonga a Aperahama i
 puritia e ona whakatipuranga tae noa mai ki
 naianei, nga moemoea a Hohepa i a ia ano e
 tamariki ana, ka korero ki ona tuakana, ki
 to ratau papa kia Hakopa i ana moe, i reira
 ka mura te riri o ana tuakana, ka ki atu ki
 to ratau taina, koia ranei ka koropiko atu
matau  me to tatau matua Ui raro i a koe ?
heoi ko tona hara tenei i hokona ai e ona
tuakana ki nga Hipiana, i a  ia ka, tae ki
Ihipa, ka noho ia i roto i te whare hokohoko
taonga a te tino tangata a Parao, i a ia e
mahi  ana  i roto i taua whare, ka tae te
hiahia ki te wahine a tona rangatira kia ia,
koia hoki he tino tangata atahua atu ia ki
te titiro a te kanohi i nga rangi katoa, he
tono tonu te mahi kia moo raua  kaore ia
e pai, no tetahi rangi ka rere atu taua wa-
hine kia moe raua, tana kupa ki taua wahi-
ne, kaore he taonga o tooku ariki i puritia
atu e ia i au, mutu tonu ko koe anake, kaore
rawa taua wahine i whakarongo mai, ka rere
atu ki tona koti hopu ai, katahi ka unuhia
e ia ka riro i te wahine ra tona koti, ka puta
ia ki waho o te whare karanga ai ki nga ta-
ngata ko ana kupu tenei, i mauria mai tenei
Hiperu  ki konei ki te aba, titiro mai ki tona
koti i haere mai ia kia moe  maua,  heoi
kaore ia i pai, ko tenei me kawe atu ki te
herehere, te taenga mai o tana taane ka ko-
rerotia atu e taua wahine aua korero kia ia,
heoi ka tukua a Hohepa ki te herehere, i a
ia e haere nei kua tau te Atua kia ia, ka tae
ia ki te herehere kaore i roa kua homai ka-
toa nga tikanga o te herehere mana e wha-
kahaere, i a ia e noho nei i te herehere, i reira
hoki nga tangata a Kiingi  Parao, i tetahi
ata ka haere utu a Hohepa ka kite i aua ta-
ngata e whakapoururu ana te noho, katahi
ia ka patai atu kia raua, he aba ta korua e
whakapoururu  na, ka ki mai te kai riringi
waina be moe naku, ka tono a Hohepa kia
korerotia mai te moe, katahi ka korero mai
i tuna moe ka mohio a Hohepa, katahi ka
whakamaoritia e ia taua moe, i muri ka ki
atu a Hohepa ki te kai riringi waina, kia pu-
ta mai toou aroha kia au ina whiwhi koe ki
te pai, no te kitenga o te kai mahi taro i te
pai o te whakamaoritanga a Hohepa i te moe
a tona hoa, katahi ka korero i tana moe, no
te mutunga o tana korero, ka whakamaori tia
e Hohepa, ko te ukanga o to moe kia toru
nga ra ka whakamatea koe.
  I te toru o nga ra ka tu te hakari mo te ra
i whanau ai a Parao, i reira ka tikina aua
herehere, ka whakahokia te kai riringi wai-
na ki tana mahi riringi waina, ko te kai ma-
hi taro ia i taronatia e Parao, i rite tonu te
whakamaoritanga a Hohepa i a raua moe
kia raua, ko tetahi i ora, ko tetahi i mate,
tera ano nga whakamarama kei roto i te Pa-
ipera, kei te korero a waha noa tenei. I te
mea ka motu  mai te kai riringi waina i te
herehere, ka moe a Parao i tana moe, moe
rawa iho ia e puta ake ana nga kau momana
e whitu i te pareparenga o te awa, kaore i
roa ka ngaro atu, katahi ka puta ake nga
kau hiroki, kaore he kau hei rite ki aua kau
te hiroki, te ohonga ake o Parao, nui atu te
raruraru o tona mahunga i tona moenga, i
muri tonu iho, ka moe  ano ia e  titiro atu
aua ia ki nga puku witi e whitu e puta ake
ana i te parepare o te awa, nui atu te nunui
o nga hua kaore he witi hei rite te momona
kaore i roa kua ngaro atu, katahi ka puta
ake nga  puku witi He hiroki, kaore he witi
hei rite ki aua witi te hiroki, te putanga o
te marangai ngingio tonu atu, kua maroke i
 te ra, te ohonga ake o Parao kaore ia i kaha,
kite whakamaori i taua moe, katahi ka tu-
kua ma nga tohunga, me nga kai titiro whe-
tu e whakamaori tana moe, kore rawa i taea
i reira, katahi ka mahara te kai riringi wai-
na ki toona hee ki te kupu a Hohepa kia ia,
katahi ino ia ka  whakaatu kia Parao i te
whakamaoritanga a Honepa ia raua moe ko
te kai hanga taro rite tonu kia ia, ko au i
whakaoratia. e te Kiingi, ko te kai mahi taro
i taronatia, i reira ka tikina a Hohepa i roto
i te herehere e te Kiingi kia haere mai ki te
whakamaori i te moe a Parao, ko te putanga
mai tena o Hohepa i roto i te herehere, kaati
kua tuhia ake nei te whakamaori a Hohepa
i te moe a Parao, ko tenei waahi i tuhituhia
ai kei titiro ma te kanohi ki te manawanui
o Hohepa  ki te pupuri i te kupu a tona •
Atua, nga mahi a Hohepa raua ko te Kiingi
o Ihipa, i puritia e o raua whakatipuranga,
a, tae noa mai ki naianei, e tu nei nga toa
taonga, nga  toa  kai, nga Paparakauta, te
nunui o te whare, kaore e kitea atu tetahi.
pito, kei roto i te Paparakauta te  waina a
Parao i tukua ri e ia tana tangata ki te he-
rehere, kei roto i nga whare peka nga rohi a
Parao i tukua ra e ia tana tangata mahi
taro ki roto i te herehere, nga whare here-
here i noho ra a Hohepa i roto, ina kua kite
ake nga kanohi o nga tangata mahi i te kino
e taronatia ana ki roto i taua whare, kaore
e kite te katoa, ko te tangata anake  kua
whakaritea mo taua mahi e kite i te matenga
o te tangata, te hara o te kai riringi waina
a Parao be rango i rere mai ki roto i te ka-
raihe waina,  ko te  take tera i ora ai te kai
riringi waina,  notemea  he parirau to  te
rango, te hara o te kai mahi taro he kirikiri
i taka ki roto i te rohi, no te kainga o te Kii-
ngi ka mate nga niho, no reira i whakama-
tea ai te  kai tuahi taro, kaati hei  konei
mutu ai tenei kaupapa korero mo te whanau
a Iharaira, i waiho ra e nga Hipiana i roto
i te whare pononga i Ihipa, i te mahi poke-
poke periki, i te parau whenua me te tinitini
noaiho o nga mahi i homai e nga Hipiana
ki te whanau a Iharaira, aua mahi i puritia
e o ratau whakatipuranga a tae noa mai ki
naianei, te pokepoke paru hei  pereki, itenei
kua kitea ake i nga whare nunui he pereki
katoa, nga tuahi kohatu tenei kua kitea ake
i nga pou kohatu tona tini tona mano, i tau-
ira katoa mai nga mahi a te Pakeha i o ra-
tau tipuna, tenei ano tetahi te kuru maitai,
i heke mai ano i o ratau tipuna, e matakita-
ki nei te konohi ki nga whare kuru maitai,
tona tini tona mano o aua mahi, nga mere-
kara a Mohi raua ko Arona i tukua ra ki
Ihipa, tenei kua kite i tetahi o aua mereka-
ra, whakarongo rawa atu ki roto i te roto e
rara ana nga waha ki te waiata, tona tini
tona mano o tenei ngarara o te poraka, na
me  titiro ano tatau mo tenei ngarara he mea
mau  mai na te Pakeha i Ihipa, kaore tatau
e mohio Id tera whenua kei whea ra, tetahi

   4                 TE PUKE  KI HIKURANGI.
 o whia nga tau mai ia Mohi raua ko Arona
 tae mai ki naianei, te homaitanga a te Atua
 i nga ture kia Mohi i maunga Hinai, ko aua
 ture kotahi tekau he mea tuhituhi ki runga
 i te papa kohatu, ko te putake tera o nga
 ture e puritia nei e o ratau whakatipuranga
 a tae noa mai ki naianei, e mahi nei te iwi
 Pakeha ki te whakatutu ture ki runga ki te
 iwi Maori, ko aua ture kotahi tekau i te wa
 ia Mohi raua ko Arona, no te hekenga hae-
 retanga mai i runga i o raua whakatipuranga
 katahi ka honohonoa haeretia kia ture nga
 mahi katoa, tae rawa mai ki naianei kua
 tinitini noaiho nga ture ki runga i te tanga-
 ta, i te kararehe, i te whenua, na me titiro
 ano tenei te manawanui o Hohepa, tae mai
 kia Mohi raua ko Arona, i puritia e o ratau
 whakatipuranga a tae noa mai  ki naianei,
 kaati tena. Nga mahi pai, nga mahi kino a
 nga Kiingi o Iharaira, kei roto i te Paipera
 e takoto ana a ratau mahi.
             WAAHI  TUATORU.
   Me tango mai e au ia Kiingi Horomona,
 ko te Kiingi tera i a ia te matauranga nui
 whakaharahara i raro i te ra, e wha ano nga
 mea kihai i taea e ia, ko te ara o te Nakahi
 i runga i te Kamaka, ko te ara o te Ekara ki
 te Rangi, ko te ara o te Kaipuke i waho mo-
 ana, ko te ara o te tangata ki te Kotiro, i a
 ia e titiro atu ana kua puremu ke tona nga-
 kau, enei korero i korerotia nei e te Kiingi i
 rite katoa, kihai i taea e ona whakatipuranga
 a tae noa mai ki naianei, kaati ienei.
   Mo te matauranga o Kiingi Horomona, ko
 te mahi tuatahi i whakahaeretia e ia, ko te
 whakarite \\vhakawa i waenganui i tona iwi,
 i kite ai a  Iharaira i te mohiotanga nui
 whakaharahara  o te Kiingi ki te whakarite
 whakawa,  o reira mai tae mai ki naianei e
 tu mai ra nga whare whakawa a te iwi nei a
te Pakeha, kua oti noa atu te wehewehe nga
whare whakawa rao nga hara ngawari, mo
 nga hara uaua, mo nga hara pai, mo nga
hara kino a te tangata, te upoko o nga wha-
re whakawa katoa a te Pakeha ko te Hupi-
rimi Kooti, ko te whare tera e tukua ai te
tangata  ki te mate, hei utu mo ana mahi
 kino, kaati tenei. Te upoko  o  nga whare
mahi  Ture ko te Paremata, te upoko o nga
takotoranga moni ko te Peeke o Niu Tireni,
me  te Peeke o Niu Taute Weera, otira ko nga
Peeke  katea o nga Koroni o nga moutere,
enei whare  he whare nunui katoa, tau ana
mai  te wehi ki te titiro atu a te  konohi,
kaati hei konei mutu ai tenei kaupapa korero.
  Nga  iwi ata titiro marire iho te konohi
ki nga rarangi  o te Karaipiture, i tangata-
tangohia mai nei hei utanga mo te oha a to
koutou whanaunga, ehara he whakairi kau
ake i te putake o nga mahi a te Pakeha, e
kore e taea, kua hee noa mai i o tatau tipuna
to tatau mana, ko te te Pakeha mana e pu-
ritia nei, be mea tuku mai i o ratou tipuna
heke mai nei, a tae noa mai ki tenei wa, nga
mahi e mahia nei e te Pakeha e kore e taea.
  Me ahu ake tenei waahi ki nga whenua o
te iwi Maori, o tatau whenua e kore e mau
kia tatau, ko te take ka mutu   ano a tatau
 moai  hei utu i nga taonga a te Pakeha, kao-
  re i tua atu i nga moni e utua nei ki o tatau
 whenua  e te Pakeha, kua rite noa atu te hu-
 arahi hei hokinga atu mo  aua moni ki te
 Pakeha, ko te whenua ia i takoto tonu i tona
 takotoranga, be aha te take ? He kuare no
 te ngakau, tuarua he mangere, te tuatoru he
 whai i nga mahi ngahau a te Pakeha, ina hoki
 te tohu o te kuare, ka hokona te whenua ki
 te Pakeha, ka riro mai nga moni kaore e ti-
 akina, e kawe  ranei ki te Peeke takoto ai,
 heoi te mahi a taua tangata he makamaka i
 ana moni ki nga mea kore tikanga noa iho,
 kotahi pea te rangi e rua ranei, kua hoki atu
 ano ki te iwi nona te taonga, heoi titiro kau
 atu ki te whenua e takoto mai ana e mahia
 ana e te Pakeha, ki tana mahi ki te whaka-
 tiputipu taonga mona, hoiho, kau, hipi, poa-
 ka, manu, ki te pirau hei tipunga witi, oti,
 paare, taewa, tanapu, aniani, kareti, pahina:
 pa, rupape,  kapiti, putiputi, hei tipunga,





  inamana, ko te hoa pakanga o te Tiapani ko
 Ruhia, enei iwi kei te pupuri tonu i te mana
 o ratau tipuna, o reira mai a tae noa mai ki
 naianei, kaati me hoki ake tenei waahi o te
 korero  ki te iwi Pakeha. Te rangatira o te
 Pakeha  kotahi tonu, ko te Kiingi anake, ko-
 te Kuini anake hei noho i ranga i te Torona
 o ratau tipuna i puritia nei e o ratau whaka-
 tipuranga  a tae noa mai nei ki naianei, te
 kai  whakatakoto  tikanga i raro i te. Kiingi
 ko te iwi nui tonu, te mangai o te Kiingi ko
 te Kawana, te mangai o te Kawana ko te Pi-
 ri mia, ma te Pirimia ki nga Minita, ma nga
 Minita ki nga Mema, ma nga Mema ki te
 iwi nui katoa, ko te mahi a tenei iwi he ha-
 nga Ture  mo  te iwi, no reira ka haere atu
 nga iwi e rua Pakeha Maori, ki te kawe atu
 ia ratau putihana mo nga Ture kaore e wha-
 kaaetia ana, ko te iwi aui ki te tuku putihana
 ki roto i te whare Paremata he Maori, tena
 mahi he tino mahi noi rawa atu, ko te wha-
 naunga i tena taima he moni, tuturu take-
 take tenei kupu, he  moni hei kawe  i te
 tangata ki Poneke ka tae ki reira, kaore taua
 moni e roa kua pau, ko te putihana i kawea
 atu ra takoto tonu atu i roto i te whare, he
 aha te take ? be kore kaore e whakaae te iwi
 e noho mai ra i roto i to ratau whare wana-
 nga ki taua putihana, ki taua take ranei, ko
 te kupu a etahi o taua iwi ki te tangata Ma-
 ori mehemea  ka haere atu ki tona tari, tai-
 hoa taihoa apopo apopo ka hoki mai ai koe,
 hei reira ka mahi ai to take, kei reira ka tia-
 ki taua tangata ia taihoa, ia apopo, a pau
 noa ana paku hereni i te taringa i tana take
 i noho ai i Poneke, hoki kau atu ki te kainga,
 tena mahi e kore e oti mo nga tau e whia
 ra, a mahue kau atu taua take, mehemea ki
 te manawanui te tangata ka oti tana take,
 mo nga tau n whia ra.
   Me  hoki tenei waahi ki nga mahi a te
 Pakeha, kaore te Pakeha e mahi noa i ana
 mahi ka kawe ano ma te Kawanatanga e pa-
hi mai, nga mahi e kawea ana ki te Paremata
 kia puta mai i reira katahi ka mana te ta-
 ngata ki te mahi i tana mahi, hei mahi moni
 mana, a rangatira noa taua  tangata, ki te
 kore e manawanui ki te pupuri i tana mahi
ka  mate i taana paku hereni. Nga mahi
katoa a te Pakeha e peneitia ana te ahua,
kua takoto noa atu te tauira mo nga mahi
katoa, kua oti noa atu i te Kawanatanga te
whakatutu nga  timuaki mo nga tikanga o
nga mahi o ia ahua o ia ahua, o ia tikanga o
ia tikanga, o ia ture o ia ture, o nga mahi
katoa a te Pakeha, ka whakaturia ano nga
tangata  hei tirotiro i te tika o nga mahi, ki
te kore e rite ki runga ki nga rarangi o te
ture, ka whiua taua tangata kia utu i te mo-
ni e rite ana rao tona hee, a ka whakamutua
ranei, ahakoa tangata tiaki paamu, tangata
tiaki toa, tangata tiaki i nga whare turanga
taonga, tangata tiaki Paparakauta, tangata
tiaki i nga whare kura, tangata tiaki i nga
Kareti nunui o nga tamariki, tangata tiaki i
ngi whare Raipere, tangata tiaki i nga wha-
re perehitanga Nupepa, tangata tiaki Pouta-
pata, tangata tiaki moni, tangata tiaki i nga

                   TE PUKE KI HIKURANGI.              5
  Rerewe, tangata tiaki i nga meera hari pu-
  kapuka, tangata tiaki teihana, tangata tiaki
  i nga whare purei, tangata tiaki i nga waha-
  pu o te moana, tangata tiaki raiti o nga taha
  tai moana, tangata tiaki i nga pu nunui, ta
  ngata tiaki i nga whare porangi, tangata tia
. ki i nga Ohipera, tangata tiaki i nga whare-
  herehere. Otira nga  mahi  tinitini noa iho
  a te iwi nei a te Pakeha he ture katoa, no
  reira hoki tu tonu ana mahi, kaore e taea te
  ueue e wai o te matauranga. Tena  titiro
  atu ki nga ture kua hipokina mai ki runga ki
  te iwi Maori, he ture ano mo nga ahua whe-
  nua katoa, ehara i te mea kotahi te ture kei
 runga  i nga whenua o  te iwi Maori, he
  whenua ano me tona ture, he whenua ano
  me  tona  ture, kei te penei te ahua o nga
 whenua Maori katoa kei runga i nga motu e
 rua nei, ko te Kooti whenua Maori te putake
 o nga ture e patu nei i nga whenua o te iwi
 Maori, i runga ano i te whakaaetanga a nga
 kaumatua tae atu ki nga tangata matau, kia
 tukua nga whenua ki roto i te kooti whenua
 Maori, i te urunga o nga, whenua ki roto i te
 kooti, ka puta mai ko te ture hoko whenua,
 ko te Ture Mokete ki runga ki te whenua
 ko te ture ruuri whenua, ko te ture tiota te-
 neta, ko te ture rahui, ko te ture mo nga wi-
 ra, ko te ture utu reiti, ko te ture taake, ko
 te ture riihi, ko te ture o te kaitiaki mo te
 katoa, ko te ture mo nga whenua i riro i te
 raupatu, ko te ture mo nga tara kino, ko te
 ture muru whenua, nga tamariki whangai,
 ko te ture no te tau kotahi mano e iwa rau
 ko te  ture Kaunihera Maori, otira ko te ti-
 nitini noa iho o nga ture e haere mai nei ki
 runga i nga whenua Maori, enei ture katoa
 kei te aue tonu te iwi Maori, timata mai i
 nga matua tae mai ki nga tamariki, ko nga
 matua i hoko i ona whenua i a ia e ora ana,
 mate rawa ake kua kore he whenua mo nga
 tamariki, ko te ahua o nga tamariki kua no-
 ho i roto i te rawakoretanga i naianei, ko
 nga tangata i mahi wira ki tetahi tangata ke
 atu i mua mai i tona matenga kua raru, ko
 nga whanaunga tata, ko nga tangata kaore
he moni ma  te kai ruuri, kua riro tetahi wa-
hi o te whenua hei utu mo ana moni, ko te
 tangata kaore ana moni e kore e pai toona
whenua  i nga taru kino, otira me penei noa-
ke te ara moni a te Maori hei utu i enei ma-
te kei te haere mai i te whenua anake, ehara
i te mea na, toona werawera tetahi waahi o
tana moni, kaore, tuturu taketake tenei ku-
pu,  kaati ahakoa  tera auetanga o te iwi
Maori rao nga ture kua tuhia ake nei, kaore
e iropeke ki nga mahi a te iwi nei a te Pake-
ha.  Ki te rongona he purei hoiho kei nga
waahi  katoa o te Koroni nei, e kore e noho
te Maori ki te haere ki te makamaka i ana
paku hereni ki te totara, tetahi mehemea kei
nga taone nunui ra e noho ana nga tangata
Maori pera me Poneke, me Paamutana, me
Whanganui, me  Nuparemata, me A karana,
me Nepia, me Hehitingi, me Taniwaka, me
Wurupere, me Mahitaone, rongona ai he pu-
rei kei roto i nga whare tiata, kore rawa e
  noho, ka haere ki te matakitaki, ki rain ano
 makamaka   ai i ana, paku hereni, tetahi ki te
  rongona he parei takete kei te haere mai ka
  tiaki tonu te tangata, ehara te taenga mai
  kua haere ki roto makamaka ai i ana paku
  hereni ki te toa, me hoki atu tenei waahi ki
 nga mahi purei hoiho. Tera mahi ma nga
  tangata rangatira anake tera aiahi te purei
  hoiho kanui te pai, tena ma tenei i te tu aiti
  nei, kore rawa e pai. Ko enei mate ano tenei
  kei runga i te iwi tera ano etahi o nga mate
  kua tuhia ake nei, kaati mo nga waka o tenei
  taima, te hoiho he mate kei roto, te paki he
  mate ano kei  roto, te kiki he ara. mate ano
  kei roto te tarapi he mate ano kei roto, te
  pereki he mate kei roto, te piringi kaata he
 mate  kei roto, te wekene he mate kei roto, te
 kooti be mate kei roto, te pahikara he mate
 kei roto, te motoka he mate kei roto, te kee-
 pa he mate kei roto, ta taramuwe be mate
 kei roto, enei mate katoa kei runga i te iwi e
 pikau ana, kaore e taea te pawhe ranei.
   Kaati mo  tenei wa, taria te roanga, kia
 ora koutou katoa.
         "Te Puki Ki Hikurangi."




   HENARE  PARINGI.
 (A muri o nga korero mo Henare Paringi.)
   I muri mai i era korero mo te Kaumatua
 Pakeha nei. ara, mo Henare Paringi, i puta
 ra i tera "Puke"' katahi ka ahu ona korero
 mo  te raruraru ki te Hata, ka kii ia, ehara i
 t3 Maori te hee, engari no nga Pakeha ano,
 otira kaore rawa nga Maori o Wairarapa i
 uru ki roto i tenei raruraru, heoi ta ratau he
 whakawhiti i runga i nga maunga nei, ka
 ahu atu ki era o ratau i te Taihauauru, kaati
 mo te raruraru ki te Hata (Hutt) e mohio
 ana ia ki tetahi tangata i mato raua ko tona
 tama ki reira, engari no raua ano te hea. No-
 temea ko te whenua  no te Rangihaeata,
 ehara i te mea i hokona taua whenua ki te
 Pakeha, engari i nga Maori tonu te mana o
taua whenua, kaati ko te mahi a taua tanga-
ta, he tiri taewa mana ki runga i taua whe-
nua, me te kii atu ano a nga Maori, me mutu
rawa te mahi kai a taua tangata ki runga i
taua whenua, ki te mahi kai atu ano koe ki
runga i taua whenua, ka puhia rawatia koe.
  Heoi kihei rawa i whakarongo taua tanga-
ta, katahi ka tahuri taua tangata ki te para
waerenga ma ana, ki runga i taua whenua
ano, katahi ka tiria tona waerenga ki te tae-
wa, no te taenga ki te wa nei hauhaketanga
i tona taewa, katahi ka haere taua tangata ki
te hauhake i tona taewa, ko te haerenga atu
o tetahi Maori ki te ki atu ki a ia, me mutu
rawa to haramai ki konei mahi ai, ki te tohe
atu ano  koe, katahi koe ka tino patua kia
mate.
  i tana wa e noho parae  ana nga hoia,
engari e tata ana to ratau puni ki te waahi i
patua ai taua tangata raua ko tona tamaiti, i
  taua wiki ano ka haere te tangata nei raua
  ko tona tamaiti ki te hauhake i ta raua taewa,
  ko tetahi ona tamaiti i tonoa ki te tiki waipi-
i  ro ma nga hoia kaati ko te mea i haere ki te
  tiki waipiro i hoki ora mai, ko te tangata ra
i  raua ko tona tamaiti kihei rawa i hoki mai,
  ao muri mai kahaere nga tangata ki te kimi,
i  ka kitea raua o takoto ana i waenga i ta raua
i maara, kua pakara katoa nga mahunga i te
i  toki te wawahi.
    Kaati mo te taha 1d a au, kihei rawa au i
i  kite i nga manaakitanga i mua atu kia penei
 me  te manaaki a te iwi Maori i a au, ina ho-
 ki i te wai n tuatahi mai ai au ki tenei motu,
 ka kaha noa ata te tangata ki te maka i ona,
i puutu tawhito ki waho o to whare, me taku
 kii tuturu, e kore  rawa te tangata e kite e
 mau poka noa ana nga Maori i taua pea pu-
 utu, ahakoa kua makaia ra e ia. Engari ka
: ata haramai rangatira te Maori ki a koe ata
 ki mai ai, kei te pirangi ano ranei koe ki nga
  puutu i makaia ra e koe? Kaati mau rano e
, whakaae atu, katahi ano ka whawha ona ri-
  nga, ki taua pea puutu, [He kupu whakarite
  noa enei na te kaumatua nei, mo te tangata.
  i patua ra rapa ko tona tamaiti, he poka nou.
  hoki, koia ka patua raua].
    I muri mai, ka uru a Henare Paring; ki
  roto i te ropu ruuri o Remutaka e whiti
  mai ai ki Wairapapa nei, i raro i te whaka-
  haere a Whititiarara kai ruuri  (Fitzgerald
  Surveyor), tu ana koia hei rangatira wha-
  kahaere i nga tangata mahi o taua huarahi,
  ko nga tangata mahi i raro i a ia, e 60 e 70
  ranei. Me tona kii tuturu hoki, koia tonu te
  te Pakeha tuatahi na ana i tomo a roto o
  Wairarapa  nei.  I tera wa hoki kaore e tai-
  matia nga takiwa mahi o nga tangata, heoi
  ano te taima o tera wa, ko te ohonga ake i
  te ata-tu, ka kai ka mutu,  ka haere ki te
  mahi, a, ma te pouri rano o te whenna ka
  mutu ai te mahi i nga  ahiahi. Kaati no
  tenei wa, ka taunatia te moenga, ka taima-
  tia te ohonga ake i te ata, tae noa ki te kai-
  nga, me te haerenga ki te mahi, otira era
 atu mea katoa, he mea taima anake, no reira
 i kii ai ia, tetahi mea kino atu he taima, ha
 whakangoikore i te tinana kaha o te tangata,
 tae noa ki nga whakaaro maha a tona nga-
 kau i hiahia ai, ka ngoikore katoa. I te wa
 hoki e aiahi ana ratau ko ona tangata i te
 huarahi tuatahi o Remutaka, he nui ki te
 mahi i te huarahi, he nui hold ki te mahi
 kai ma ratau, ara, pupuhi manu me era atu
 tini kai o roto i te ngahere, ko etahi o ratau
 ki te patu weera, ki te hii ika, tona tini tona
 mano  o te ika, no reira toitu tonu te kaha o
 te tinana o te tangata, tae noa ki ona wha-
 kaaro katoa.
   I tona whitinga mai ki tenei taha o Ta-
 rarua ka  tutaki ia ki etahi Maori e 80, i
 haere mai ki te ki mai kia ia, kia topea te
 ngahere, ka kite ahau i konei ia Wiremu
 Kiingi me te Manihera, e rua enei tangata
 he rangatira anake, ko o raua uri kei Papa-
 wai ano e noho ana i naianei.
   Otira i ta ratau mahinga i taua huarahi o

   6            TE PUKE KI HIKURANGI
  Remutaka, kaore rawa etahi o nga tangata
 e kite atu ana i etahi, i te nui o te kohu e
 popoki ana i runga i taua maunga i nga ra
 katoa, heoi mahi tonu ratau i taua huarahi
 i raro i te kohu, no te ekenga o ta ratau ma
 hinga ki runga i te tihi o taua maunga, ka-
 tahi raua ko tetahi o ana tangata ka haere
 ki te titiro haere i te takoto o te whenna,
 me te takoto hoki o te huarahi, hei mahinga
 haeretanga ma nga tangata, heoi i waenga-
 nui o te ra ka mahea haere te kohu, katahi
 ka marama  tona titiro, ka kite ia i konei,
 kua kotiti ke noa atu ta ratau huarahi ma
 runga i tetahi tau (spur) noa atu, katahi ia
 ka pouri, ka hotu noa iho tona manawa, i te
 mea kua maha nga mano pauna kua pau
 noaiho mo runga i te mahinga i tera waahi
 o te huarahi kua kotiti ra, katahi raua ko
 tona boa ka hoki mai ki o raua hoa, ka wha-
 kamutua e ia te mahi a nga tangata Katahi
 ia ka tuhi reta ki te kai ruuri, he ki atu na
 una, kua kite ia i tetahi tau pai hei rerenga
 mo te huarahi, no reira rae whakaae mai e
 koe kia whakatikaia te huarahi ma reira..
   Na tetahi Maori i man taua reta aka ki
 Poneke, te taenga atu ki te kai  ruuri, ka
 whakahokia mai taua kupu aku, he Maori
ano na ana i kawe mai te whakautu kia au,
he ki mai kia au, kia haere matau ko aku
 tangata, ki te whakatuwhera i te huarahi o
nga Maori, kia pai ai te kopikopiko o nga
tangata, atu i tetahi taha ki tetahi taha e
Tararua.
   Era hoki ia e tae atu ki reira i roto i nga
ra e rua e toru ranei, heoi ra ka parangia o
matau te huarahi o nga Maori ka tuhera, ka
hoki te kai Ruuri ki Poneke, kaore i roa ka
whakahaua  e Kawana Kerei, kia whakatako-
totia ano be rori kaata ki Remutaka, ka hoki
mai te kai Ruuri, ka whakatakototia te raina
mo  te hurahi, ka tangohia e ia ma ana tana
kanataraki, ka ki atu a Kawana Hori Kerei
ki te kai ruri, e kore rawa pea e taea e te ta-
ngata kotahi, te whakahaere nga mahi katoa
mo te huarahi o Remutaka ka ki atu te
kai ruuri, ka taea noatanga e Henare, note-
mea  ko ona tangata, be tangata maia katoa
ki te mahi, me ia hoki he tangata marama
ki te whakahaere i nga tikanga katoa mo taua,
rori. Ko  etahi ona tangata i taua wa ko
Pitama ma, he tangata maia hoki aua tanga-
ta, heoi katahi ka mahia e ratau taua rori, a,
tatu noa. ki Paetumokai (Featherston).
  I muri iho, ka homai e Wiremu Kingi be
whenua  ki a ia. ko te waahi tonu e tu nei-te
taone o Paetumokai (or wounded decoy bird)
tae noa atu ki Tauherenikau, ahu atu ki te
taha o Wairarapa Moana, te rironga i a ia o
taua whenua, ka rongo te kai whakahaere o
te Kamupene, katahi ka whakararurarutia.
  I tana wa kua riro ke a Hoori Kerei ki
Poihakena, hei Kawana mo reira. Heoi ka-
tahi ka tuku kupu mai te Hupiritini o te Ka-
mupene  kia au, ara, id te riro mai ia au he
whenua o nga Maori, ka whiua au e ia ki te
Ture, katahi an ka haere kia kite i taua kai
whakahaere o te Kamupene, taku taenga atu
  kia ia, katahi au ka ki atu kaore ranei au e
  kaha ki te haere ki Wairarapa noho ai ? ka
  ki mai ia "kaore," a, ki te tohe koe ki te ha-
  ere ki reira, ka painatia ahau e ia ki te £50
 pauna i roto i te marama, tuarua me haere
  atu koe i Otere, (ara i tona kainga tuatahi
  kua tuhia ake ra i tera putanga o te Puke)
  ko tona kiinga atu ki taua tangata e pai ana
 ina hoki kua tutakina mai ahau e koe ki wa-
 ho o tetahi o nga toa, a, me te kore hoki o-
 ku e tukua atu e koe ma roto i tetahi, tena
 me pewhea e au taku whanau ?
 . Ka ki mai ia ki a au, he nui noa atu nga
 mahi kai konei, mau e haere ki te mahi ha-
 ere i konei, ko te wa tenei i ruru ai tona ma-
 hunga kua kore ia e aro atu ki nga koaero a
 taua tangata, haere ana ia kia kite ia Meiha
 Retimana, koia hoki te riiwhi o te Kawana
 i muri iho ia Kawana Kerei, katahi ia ka ko-
 rero atu ki te Kawana, i enei katea kua tu-
 hia ake nei, katahi te Kawana ka kata ki a
 ia. ku kii atu ki a ia "kaua koe hei whakaro-
 ngo atu ki ona korero, notemea ko au te kai
 archi, a, kai au hoki nga reina e pupuri ana."
   Ko te wa tenei i haere mai ai raua ko tona
 tama, ki te a-mai i a rana kau ki Paetumo-
 kai, me te hiahia nui hoki o tona tama kia
 kite ia i Wairarapa, i te mea kaore ano ia ki
 a kite i tetahi whenua raorao i mua atu, ka-
 tahi raua ka haramai, ka tika raua ma te ta-
kutai haramai ai, ko a raua kau e a-mai ana
raua e 70, to raua taenga mai ki te ngutua-
 wa e puni ana engari kua tata te pakaru, kua
 na kihikihi haere nei te wai i runga i te kiri-
kiri, katahi ka whakahaua e raua nga kau kia
kaha te haere i taua waahi, me a raua kuria-
no ki te whakapiki ia raua, whiti mai ana
raua ki tetahi taha, ohorere ana rana i te ha-
rurutanga o te pakarutanga o le ngutuawa,
heoi ka hotu noa, iho tona ngakau, i to raua
whano-ititanga ko tona tama ka mate i taua
waahi, ka ki atu nga Maori ki a raua i muri
iho, ra te takahanga a korua kau i te one, i-
riri ai te wai, koia te take i paku ai te paka- 
rutanga, o te ngutuawa i te wai. Katahi ra,- I
ua ka whiu i a raua kau, ka ahu whakatera- 
ki raua, ka paahi raua i te kainga o Kirihi, 
ka haere ano raua ka paahi i te kainga o Ma- 1
aka, to raua taenga ki te kainga o Pikiwara, J
ka timata ta raua para huarahi mo raua, i te J
waahi e kiia nei ko Manawakaikorau (Morri-
son Bush.) ka rongo a Wiremu Kingi kai re- 1
ira ia, katahi ka tonoa mai tokorua nga Ma- 
ori hei whakaatu kia maua i te huarahi pai, J
ka whakatutia e aua Maeri kia raua te hua- i
rahi pai, katahi raua ka mahi haere tae noa J
ki Paetumokai, ku tuhera tena huarahi ki  i
Paetumokai.                            J
  I muri iho katahi ia ka kohi ano ki Pone- 
ko, ki te tiki i tona wahine me a raua tama-
riki, tae noa ki o raua taonga katoa, ka tika
ruai ratau ma runga o Remutaka, he nui te
uaua i  whiti mai ai rana ki tenei taha, i te
kino o te huarahi, me te kore hoiho hoki o
tera wa, ko te hoiho tuatahi tonu a Henare
Paringi be "Miuru, me tona ki ano, ko tetahi
tonu  tenei o nga hoiho  tuatani ki roto o
  Wairarapa nei, ko te wa ienei i pumau ai to-
 na noho  ki Wairarapa nei, ko tona mahi i
 reira he whakarata Kau hei too Terei mana,
 ka rata ona kau, ka timata tona mahi ki te
 harihari taonga, e 2 ona Terei e haere ana,
 ka haere ia ki te mau taonga haere mo nga
 tangata o te takutai, me tona haere hoki ki
 Poneke me ona Terei ano, ki te mau taenga
 mai i reira, kai, me era atu mea, ka roa ia o
 mahi pera ana, ka tonoa e fa he Puruki ma-
 hi mana, he hoiho, he Miuru, me te Kaihe,
 he mea tono e ia ki Poihakena ra ano, ka tae
 inai aua Kararehe ana, katahi ka nui rawa
 atu ona mahi, he tooto Terei, he pikau e nga
 hoiho, katahi hoki ka mutu tona kari i te
 waewae, kua haere ia ma runga hoiho i te-
 nei wa, ko tona Kaihe (Tongike) he mea a
 huareka rawa atu ki nga Maori, e karangatia
 ana e nga Maori te ingoa o taua Kaihe ko
 "Rapeti-nui" nao te roroa o nga taringa o
taua  Kaihe koia i karangatia ai e ratau ko
Rapeti-nui."
  Me  kaati i konei nga korero mo te kau-
matua nei, engari kaore ano kia mutu nga
korero mona, hei te putanga o re "Puke" a
muri ake nei, ka whakaputa katoa atu ai nga
korero mona,  a, hei reira hoki tatau kite ai i
te inaha ona whakapaparanga e ora nei ia i
naianei, me te maha hoki o nga Wairua i
puta mai  i roto i a ia. Otira tera ano tetahi
tangata, i nuku atu ona tau e ora ana ki te
katahi rau e whitu (107), engari kihei rawa
i penei te maha ona whakapaparanga, me te
maha hoki o nga hua i puta mai i roto i a
ia penei me tenei kaumatua kua tuhia ake nei
nga korero mona, koia te take i ngakau nui
ai matau ki te tuhi i nga korero mona, heoi.

      POWHIRI.
KEHEMANE WAAHI O MATENEPARA.
                      Pepuere 27th 1905.
  Kia Hiraani Ahitana, kia  Amiria  Nepe,
kia Tipene Te Apatu, kia Haana Te Otene,
kia Tipene Matua, kia Heta Matua, kia He-
nare Te Atua, otira kia koutou katoa, ki nga
taane, ki nga wahine, ki nga tamariki tena
koutou katoa, me te aroha ki o tatau tangata,
rangatira, tamariki rangatira, kua wehe atu
nei ia tatau ki te koopu o to ratau tipuna o
Papatuanuku, kaati te mihi. He kupu atu
tenei na matau kia koutou, kawea mai nga
mate o Te Otene Ropiha, kawea mai nga
mate o Nepe Te Apatu, otira o tatau mate
tinitini noaiho, haere mai, haere mai, ki ru-
nga kia Tamahau raua ko te Rongomate G
takoto atu nei i Kehemane waahi o Matene-
para, ko te ra hei te tahi 1 o nga ra o Ape-
rira tau 1905 heoi ano.
          Hineariki Te Haeata.
           Niniwa i terangi.
          Wairata Mahupuku.
          Te Omiraka. Te Kahu-o-te-rangi.
        Mouru Te Kahu.
         Ani Ratima.
           Tepukitetonga.
               Otira na matau katoa.

                        TE PUKE KI HIKURANGI
                          7
     WHAKAUTU.

KEHEMANE  WAAHI O MATENEPARA.
                      Pepuere 28th 1905.
   Kia Te Whatakorari



 Tuhua

                  Nini wa-ite- rangi.

       POWHIRI.
 


 Rotorua-Nui-A-Kahu


Tamatekapua.



     " Pirimi Mataiawhea.
      " Te Tupara Tokoaitua.
     " Anaha Te Rahui.
      " Mita Taupopoki.
      " Hira Rangimatini.
      " Raureti Mokonuiarangi.
      •' Taekata Te Tokoihi.
  Otira na te Komiti katoa o Rotorua.

     HE POWHIRI.
  Ki te Etita o "Te.Puke." Tukua  ki roto
ki "Te Puke" te ra iho te hui Whakapapa a
te 22 o nga ra o Maehe tau 1905, ka tu ki
Taakitimu waahi o  Matenepara.  Ko tenei
hui  hei toru tenei mo nga tau e puritia ana
ki konei, ka whakamarama au i konei.
  Nga tangata matau, nga wahine mataa ki
tenei mea ki te Whakapapa  haere mai, ki
roto ki te oha a te nanga  mate, ki konei
whakahe ai i nga Whakapapa e hee ana, ki
konei whakatika ai i nga Whakapapa e tika
ana.  Ki te kore koutou e tae mai, me mutu
nga whakahehe noa mai i tawhiti, ko te hui
tenei e Whaka-paiperatia ai nga Whakapapa
katoa ki roto ki te Kawhenata tuturu, hei
pupuri ma nga uri whakatipu e tipu ake ana
hei konei hoki whiriwhiri ai i te pukapuka
hei riro i te Kawanatanga, ko tenei pohiri ka
puta ki waho o te rohe o Rongokako ki nga
tangata o waho.
             Niniwa-i-te-rangi.
         HE  PANUI.
       (HE  MEA  WHAKAHAU   MAI  KIA TAIA.)

   Kua tata i naianei ki nga ra o te hui a
 Niniwa ratau ko ona hapu mo nga Whaka-
 papa, ki roto ki to raua whare ko tona tipuna
 ko Tamahau, ki Taakitimu . Na, taku wha-
 kaaro ki nga tangata e tuku nei i a ratau
 korero me nga Whakapapa ki roto ki nga
 pepa Maori, me nga tangata mohio ki nga
 Whakapapa,  e mau nei ia ratau etahi pito-
 pito korero a nga kaumatua, me nga tangata,
 hoki e whakahe ana, e whakatikatika ana e
 whakarongo ana, me tae tatau ki taua hui,
 koutou me  matau i konei, ki reira titiro ai,
 whakarongo ai, korero ai tatau. Ko  taku.
 whakaaio hoki he mea pai rawa  tenei te
 whakakaupapa mai i nga, putake mai o mua
 kia kotahi, haaunga hoki nga rerengi ki ia
 Iwi, ki ia Iwi, ki te whakakotahi ia tatau i
 runga i tenei patake, mehemea ka kotahi
 mai i a tatau te patake i tenei hui he wha-
 kaeke kau ta nga hapu me nga Iwi. Kai te
 tumanako tonu mai to tatau Kawanatanga
 kia mahia enei tikanga nui o tatau o te Iwi
 Maori e panuitia nei e Te Matuhi.
 



            Na Te Whatakorari.


PANUI WHAKAMARAMA.
   He whakamarama  te waahi tuatahi ki
 nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
 tika o Aotearoa me te Waipounama, tena
 koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
 1905.
   I puta ta matau  panui whakatikatika i
 roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
 panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
 e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
 nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
 roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
 wharangi apiti reo Maori ko fee utu mo te
pepa  o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
raa roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo  te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
 karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea  whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho  atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeaa,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka  perehitia te panui  whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou.  No te huihuinga whaka-
mutunga  o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema  ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
 2 o te reo Maori o te "Puke".
   No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka
 whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
 runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
 e 9/-  hereni, mo  te  3   marama    o
 5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
   Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
 ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta tuai ona korero mo te taha ki  te reo
Pakeha o te "Pake," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
 te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta mataa whakaritenga,
 me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
 korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te  taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
 keha, koia te take i whunga tonu ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
   No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e kore
rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki
nga whakahaere mo  te taha Pakeha. Koi
 penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
 hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e
 kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia \\vawe te puta atu
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
 keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga rao e rua
te putanga atu kia koutou.  Engari ko  te
mea  ma koutou, be uta pikaunga  mai ki
runga  i to  koutou  taonga  i  te mea
kua   mohio  iho  koutou  ki  nga  kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
  (1.) Ka  whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata, ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa Haere kia koutou
ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka  tukua atu  na kia
koutou.
  (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita.
o nga Haahi  katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga mota e rua nei.
  (8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga,  e puta mai ai to pai te ora, to
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
  (4.) Ka  manaakitia e te ''Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te

    8                  TE PUKE KI HIKURANGI.
  whakamarama  i nga ahuatanga e puta ma:
  ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
  nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi, nae
  a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
  tenei ao.
    (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
  nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
 nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
  nga motu  e rua nei, i roto i nga mahi, rae
 nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
 Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
    (6.) Ka manaakitia e te "Pake" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
  rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
  ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
  nga tohutohu e  pai ai te tiaki i te tinana, e
  pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
 wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
 nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
 katoa.
   (7.) Ka  manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
 e puta mai ana i te Paremata o to tataa mo-
 tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
 nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
 ia ture, me tona pai mo tona kino, me nga
 mahi  e pai ai aua ture, e kino ai ranei ana
  ture.
   (8.) Ka  manaakitia e te "Puke" nga ta
 onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
 tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
 mahi   Kaata Paki  Kooti, ara, (Wiira-raiti),
 Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
 Teera mehe, Hanihi, me em  atu tu mahi
 katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
 ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
 hapu ranei.  Engari me te mohio ano kou-
 tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
 hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
 te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
 he utu mo   aua  tu panui, ara, ho  2/6
 hereni me te hikipene, tae ata ki ee 3/ he-
 reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
 inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
 ake tenei tikanga tao to koutou taonga, kao-
 re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
 katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
 te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
 nei.
   (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata matau ki
 te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
 ha ranei, kia whakaaturia hei painga,, hei
 whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
 tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
 me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
   (10.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
 nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
 nga whare Wananga  Maori o nga  tipunu
iho, o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
 ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, Ue noa mai ki Aotearoa nei, me ona
-whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
  tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
  mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
  matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa.
    (11.) Ka manaakitia e te "Puke"  nga
 taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
 o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
 nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
 tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
  nga ture marena, me era atu tu korero katoa
 e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
  hia ake nei.
    (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
  taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
 1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
 ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
 kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
 nga tamariki, i te mea. kua eke tahi nei ta-
 tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
 titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
 tanga mai o te tinana, i te tau tawhito, me
 te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
 pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
 muri, a, rae te haku hoki o te ngakau ki
 nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
 tawhito.  Muri iho katahi ka titiro whaka-
 mua  te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
 mo  te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
 tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
 ro hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
 nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
 roa e haerea nei e tatau.
   No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
 hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
 ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
 nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
 puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
 pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
   No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
 unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
 nga maharatanga a te ngakau i runga i te
 rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
 reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
 me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutau marae.
  Kia kaha hold te whangai  i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au.  Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutau mokai. e pai ana he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere  koia tu koutou makai ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka ngu ia ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wa kore utanga, o te "Puke."
                 Kia ora tatau katoa.
         "Te Puke Ki Hikurangi."

WHAKAMARAMA I NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI.':

  Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
    E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
  iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
  i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
  marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
  mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:—
                 TUBE 1.
   E  wha putanga o te "Puke" i te marama,
  ko te utu 16/- hereni i te tau; rao te ono
 marama  e 9/- hereni; mo te toru marama e
  5/ hereni.
                TUKE 2.
   Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
 me  tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
  ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
  tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
 tikanga.
                TURE 3.
   Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
 ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
 i nga  moni  Oota  Poutapeta, (ara Postal
 Note or Post Office Order ranei) me tuku
 mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
 mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
               " TUKE 4."
   Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
 "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
 pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
 takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
 tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
 iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
 e tae mai he whakaatu mana.
                TUBE S.
   E kore e  tau te bee ki nga kai-mahi o te
 "Puke" me io koutou taonga, mo nga wha-
 kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
 mai una kia panuitia e te "Puke," engari kia
 tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
 tukua mai.     TUKE  6.
   Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
 kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
 "Puke."        TURE 7.
   Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
 korero whakakino  ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
               TUKE  8.
  Ko  te tangata kui whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako  katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
               TURE 9.
  Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
     "O  Te Puke Ki Hikurangi."
               Box  20.
         Greytown  Wairarapa.

: Ko te ahua tawhito ra ano, ki te inaha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi.
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.


  Printed and Published for the Proprietors
by T. RENATA  at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa.N.Z.