|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 6. 27 March 1905 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI,
(No. 6, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Maehe 27, 1905. (Wharangi No. 1)
TE PUKE KI HIKURANGI.
[PUTEA]
WHAKAMAHARATANGA.
Me hoki whakamuri atu ta matau hurahura
mai, i nga korero mo te Ahirikona Henare
Wiremu (Kaumatua), tetahi o nga tino kai
rui i te Whakapono me te Maunga-rongo ki
runga i te motu nei; i te wa e wera ana te
ngakau o te iwi Maori, me te iwi Pakeha kia
raua ano. Ko tenei kaumatua ko te Wiremu,
no te tau 1823, i u mai ai ia ki Niu Tireni
nei, a, i tana tau ano ka timata tona Kauhau
haere i te Rongopai ki nga takiwa mohoao o
Aotearoa nei. Otira no te hui whakaara-
hanga i te Kohatu whakamaharatanga mona,
i ata whakakaupapatia ai ana mahi pai, i
hora ai ki runga ki te motu nei, koia tenei
nga, korero o taua hui:—
I te Taite te 11 o nga ra o Hanuere o te
tau 1876, ka whakaarahia te Kohatu whaka-
maharatanga mo te Wiremu (Kaumatua), ki
Paihia waahi o Pewhairangi, ko taua kohatu
na te Haahi Maori i whakaara, ko nga moni
i utua ai taua kohatu Ł189 pauna. Ko te
ahua o taua kohatu he "Gothic Order," ko
te teitei te 14 putu, ko te whanui o raro e 4
putu, e wha nga taha rite katoa, ko nga. taha
e wha, he mea tuhituhi katoa; i te taha ki
te Hauauru ko nga korero tenei:—
HE
WHAKAMAHARATANGA
MO
TE WIREMU.
He tohu aroha ki a ia na te
HAAHI MAOBI.
He tino matua ia ki nga iwi katoa,
He tangata toa ki te hohou rongo i roto
i nga riri Maori.
E 44 nga tau i rui ai ia i te Rongo Pai
ki tenei motu.
I tae mai ia i te tau 1823.
1 tangohia atu i te tau 1867.
I te taha ki te Rawhiti ko nga korero tenei :—
Nga iwi na ana i whakatu tenei kohatu ko
NGAPUHI, NGAATI-RAUKAWA,
TE RAKAWA, N'KAHUNGUNU,
TE AUPOURI, NGAATI-POROU,
NGAATI-MARU.
I te taha ki te Raki ko nga korero tenei :—
IN LOVING MEMORY
OF
HENRY WILLIAMS.
44 years preacher of the Gospel of Peace.
A father of the tribes.
This monument is raised by the
MAORI CHURCH.
He come to us iu 1823.
He was taken from us in 18G7.
I te taha ki te Tonga ko nga korero tenei:—
The tribes who raised this monument are
NGAPUHI, NGAATI- RAUKAWA,
TE RARAWA, N'KAHUNGUNU,
TE AUPOURI, NGAATI POROU.
NGAATI-MARU.
Ko te taiepa o te Kohatu he rino katoa, he
mea whakanohonoho a raro ki runga i te
kohatu ; te 12 putu te whanui o nga taha e
wha, be nui ata te atahua o taua Kohaia tae
noa ki tona taiepa katoa.
Te tuunga o taua Kohatu ko te marae o te
Whare Karakia, ko Paora te ingoa. I te taha
o te Kohatu he mea hanga he tuunga mo nga
kai korero. Ko nga Pihopa me nga Minita
i tae ki reira :— Ko te Pihopa, ko Ahirikona
Karaka, ko Rev. R. Paaro, ko Rev. Matiu
Taupaki, Rev. Piripi Patiki, Rev. Wiremu
Pomare, Rev. Renata Tangata, Rev, Hare
Peka, Rev. Matiu Kapa, Rev. Meinata Te
Haara, Rev. Rupine Paerata, Rev. Reka Te
Whareumu, me Inaka Te Tai, me te Wire-
mu Kai-whakawa tuturu (te tama a te Wire-
mu Kaumatua).
He huihuinga nui tenei no te iwi Maori
me te iwi Pakeha, i tae pea ki te 1500 rau
nga tangata i hui ki reira. I te 12 o nga
haora o te 11 o nga ra o Hanuere o te tau
1876, ka hui nga tangata ki te marae o te
Whare Karakia, ka karangatia e te Pihopa,
ko Matiu Taupaki hei Timuaki mo taua hui.
I reira ka whakatika te Pihopa, ka karanga,
kia hurahia te kahu uhi o te Kohatu, katahi
ka hurahia, ka timata te Waiata a nga ta-
ngata katoa i te Waiata nei; "Ano Le atahua
o nga waewae o nga kai kauwhau i te Mau-
nga Rongo e kauwhau ana i nga mea pai,"
he nui atu te pai ki te whakarongo atu. Ka
mutu te Waiata ka whakatika te Pihopa ki
runga, na Ahirikona Karaka i whakamaori
ona korero, ka mea:—
"E aku hoa Maori, e koa ana toku ngakau
moku i karangatia nei e koutou, hei hoa mo
koutou ki runga ki nga mahi o tenei ra.
Notemea ahakoa kaore ahau i kite ia te
Wiremu, ko koutou ke i kite, engari kihei to
koutou aroha i nui atu i tooku, i to te mea,
kinei nei i kite i a ia. Ko nga tangata penei
me to koutou hoa kua mate nei, e kore e me-
inga ma te Kohatu nei ka maharatia ai e
tatau ; kua oti hoki te tuhituhi, "'Ka maha-
ratia tonutia te tangata tika ake ake ;" ko a
ratau mahi tika e kitea tonutia ana e tatau,
ko ratau ia kua tae noa atu ki to ratau Oki-
okinga. Ko te rima tekau matoru tenei o
nga tau o tona oroko taenga mai ki konei, a,
koia tetahi o nga kaumatua rui i nga hua o
te Whakapono, koia tenei nga hua e tu atu
nei tokoiwa nga Minita Maori. Otira ehara
i te mea ko tona mahi Minita anake, te mea
i maharatia ai, a, i arohatia ai hoki a Te Wi-
remu. Engari e rua nga mea i tino whaka-
honoretia ai tenei kaumatua ete iwi ingarihi,
he tino maia ia, he tino tangata tika hoki, ko
enei tikanga e rua, e kore e wehe ke i roto i
nga tikanga me nga tangata hoki o te wha-
kapono. Na, ko taku pai tenei, kia waiho
tenei Kohatu i whakaarahia nei e nga hapu
Maori, hei tohu ki nga tangata o enei takiwa-,
ahakoa Pakeha ahakoa Maori ; ki te hiahia
ratau ki te aru i nga tikanga a te Haahi ina-
tua i Paihia nei. me noho maia ratau i runga,
i nga mahi tika." Ka mutu te Pihopa.
Ka whakatika ko Rev. Matiu Taupaki, ka
mea:—
''Haere mai e Ngapuhi! Haere mai e te
Arawa! Haere mai e te Aupouri! Haere
mai kia kite koe i to taonga e tu nei. Tera
atu ano te nuinga o nga iwi na ratau i wha-
katu tenei Kohatu, ko N'Raukawa, ko N'-
Kahungunu, ko N'Maru ; heoi e te iwi, kia
puta he kupu whakahonore ma tatau, mo to
ratau uranga tahitanga mai me tatau ki te
mahi i tenei mea nui. Ko te mea tika rawa
ia, me tino kitea mai ratau ki konei; kaati
e taea hoki te aha, ahakoa kaore ratau i kitea
mai ki konei, engari e matau ana tatau, ko o
ratau ngakau, me o ratau whakaaro, tenei
kai roto ia tatau. Tera ano tetahi mea penei
me tenei e tu nei, kai Kororareka e tu ana,
he tohu aroha na te Kawanatanga kia te
Waaka Nene ; ko te take, mo tona Piringa,
ponotanga ki te taha Pakeha, a, waiho iho ia
hei tino matua kia ratau. Tera ano tetahi
kai Ohaeawai, he tohu aroha ano na, te Ka-
wanatanga mo ana hoia i mate ki reira. A,
ko tenei e tu nei he tohu aroha na te Haahi
Maori kia te Wiremu. Titiro hoki e te iwi
ki nga korero o te kohatu e mea nei, he tino
inatua ia ki nga iwi katoa—he tangata toa
hoki ki te hohou rongo i roto i nga riri Ma-
ori.' Kaati kotahi ano te take nui i haramai
ai ia ki tenei motu, ara, ko tenei kupu nui a
te Atua. "Haere koutou ki te ao katoa kau-
whautia te Rongo Pai," (Maka xvii—15.)
Titiro hoki ki te nui o nga kino o to tatau
motu. Ko te tino kohatu taimaha rawa, ko
te kai tangata, heoi kihei tena i tirohia e ia,
a, kihei hoki ia i whakaaro ki tona whenua,
ki tona iwi, ki ona whanaunga, ki ona matua,
haere tonu mai ia. Ko tona taenga mai ki
tenei motu i te tau 1823. Ko te kainga i tae
tuatahi mai ia ko Paihia nei, ko tona pa tu-
atahi i hangaa e ia ko te whare Karakia e tu
mai nei. Ko tona pa ano tena i whakarite-
rite ai i nga patu mo te whawhai, hei wha-
kahoro atu i nga pa whakawehi o te ao. He-
oi katahi ka mahia e ia tenei motu ; i te tau
1825 ka Iriiria e ia a te Rangi, te ingoa Iri-
iri ko Karaitiana : Ko te mataaika tuatahi
tonu tenei i mau ki roto ki te kupenga o te
Rongo Pai. I muri iho i te tau 1828, ko te
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKURANGI
Maunga-a-rongo ki Waima Hokianga, mo te
matenga o te Whareumu ; na nga Mihinga-
re tenei. Muri iho, i te tau 1830, ka Iriiria
a Rawiri Taiwhanga, he toa tenei tangata
na Hongi Hika, a, e noho nei ia i waenganui
ia tatau. I taua tau ano, ka whawhai a
Ngapuhi ki Kororareka, ka hinga a Hongi i
reira, ka houhia e te Wiremu te rongo ka
mau. I te tau 1832, ka maranga te taua a
Ngapuhi ki Tauranga, he ngaki i te mate o
Te Horomiti raua ko Te Kakaha, ka haere
tahi atu a te Wiremu, i roto i taua tana, he
haere ta ana he peehi i tana riri a Ngapuhi.
I te tau 1833, ka haere a te Wiremu ki Ma-
tamata, kia kite i a te Waharoa, kia houhia
te rongo kia Ngaati-Maru. I te tau 1835,
ka haere a te Wiremu ki Waikato, kia kito
ia te Wherowhero, kia houhia te rongo kia
Ngaati Maru; i taua tau ano ka huihui a
Ngapuhi, a Ngaaati-Maru, a Waikato, ki 0-
tahuhu, ka mau i kona te rongo i waenganui
i aua iwi. I te tau 1836, ka haere a te Wi-
remu ki Tauranga, tika tonu atu ki Rotorua,
ki te peehi i te riri a te Waharoa kia te Ara-
wa, mo te kohurutanga a te Arawa ia Hunga.
I te tau 1837, ka whawhai a Ngapuhi ki
Otuihu, i te matenga o Pi, o te Nana, o te
Tutu, o Taua, kaati i roto a te Wiremu o
hohou ana i te rongo mo taua riri, a, mau
ana te rongo ki waenganui i aua iwi. I te
tau 1839, ka haere mai a Tamihana Te Ra-
uparaha raua ko Matene Te Whiwhi, ki te
tiki mai ia te Wiremu, kia arahina atu tona
hunaonga a te Harawira Pihopa (Bishop
Hadfield), hei Mihingare ki Otaki; i te tae-
nga atu o te Wiremu ki reira, houhia tonu-
tia atu e ia te rongo i waenganui ia Te Rau-
paraha raua ko te Rangitakee, heoi ka noho
raua i runga i te rangimarie. 1 to tau 1843
ka whawhai a Ngapuhi raua ko te Rarawa
ki Oruru, ka haere ano a te Wiremu ki te
hohou i te rongo ki aua iwi i Aurere waahi :
o Mangonui. I te tau 184-1, ka topea e
Heke te pou o te Haki i Maiki, ka tipa te
raruraru i kona, peehi noa a te Wiremu i
taua raruraru, kihei rawa i rongo nga taha e
rua, koia te matenga nui o te Pakeha me te
Maori i roto i taua pakanga. Ko te kupu
whakamarie a te Wiremu i taua riri, ko te
"Tiriti O Waitangi" ara, ko te mana o te
whenua kai te iwi Maori, a. ko te mana o te
Kawanatanga kai te Kuini.
I muri iho ka tukua mai e Waikato ona
karere kia Ngapuhi, kia tahuri a Ngapuhi ki
te hapai i te Kingitanga Maori, kaore o Nga-
puhi i whakaae—te whakatikanga ake o Ma-
ihi Kawiti, ka whakaarahia te Kara ki Mai-
ki e tu nei, a, e mau nei hoki te rongo tao
noa mai ki tenei ra.
Koia i tika ai to whakaarahanga o tenei
Kohatu, hei whakamaharatanga ki tenei ta-
ngata nui kua mate nei; ehara hoki i te mea
katahi nei ano ka timatatia tenei mahi te
whakatu Kohatu. Ina hoki e korerotia nui
nei i roto i te Karaipiture, te whakatunga a
Hakopa i te Kohatu ki Peteere ta Hohua ki
Horano, ta Hamuera ki Epeniha. Heoi e
nga hoa. ko taku kupu ake tenei kia tatau,
kia waiho te whakatuunga o tenei Kohatu
hei Kawenata ma tatau kia tu tonu te Haahi
Maori kia kaua rawa e hinga ake tonu ata.
Ka whakatika ko Ihaka Te Tai ka mea:—
E tika ana nga korero a Matiu Taupaki,
mo te mataaika tuatahi ko te Rangi, ko te
Peehi ko Rawiri Taiwhanga te tuarua, ko te
Ika whakamutunga a te Wiremu ko Manu,
iriiria iho tona ingoa ko te Wetini; ka mutu
tera.
Ka whakatika a Rev. Piripi Patiki ka
mea :— Rapurapu ana nga whakaaro o te
iwi Maori i mua, ki to take i haere mai ai
nga Mihingare ki tenei whenua kai tangata,
mahue atu to ratau whenua, me to ratau iwi
o ratau papa, whaea, taina, tuakana, tuahine
hoki ; Kaati no te wherahanga i tona Pai-
pera, ka kitea e tatau na te Atua ke te kupu
tono ia ratau, ara:— Haere koutou, meinga,
hei akonga nga iwi katoa ;—"Na, ko au tena
hei hoa mo koutou i nga ra, katoa, a, te mu-
tunga ra ano o te ao." Ko te take tenei i
haere mai ai nga Mihingare ki tenei motu,
Whakaponohia ana e ratau tenei kupu,
tau ana te manaakitanga ki runga kia ratau,
ka tipu ko to Haahi Maori.
Muri iho ka tu ko te Hau—Ka whakataki
haere ia i te taenga tuatahitanga mai o te
Mihingare ; ko te tangata tuatahi na ana te
maunga-a-rongo ki tenei motu ko te Mate-
nga, ko ona hoa i reira ko te Kingi, ko te
Kene, ko te Horo, muri iho ko te Keepa, ko
to Wiremu, ko te Reweti, ko Parata Wire-
mu, me etahi atu. E tika ana te kohatu e
tu nei, ina hoki ko tenei mota he kohatu
pakeke, na te Wiremu ka pakaru. Kotahi
anake te hee o te kohatu e tu nei, he tu-pa-
patu noa iho, mehemea ko ia tonu i raro ra,
katahi ka tika.
Ka whakatika ko Matenga Taiwhanga ka '
mea :— Heoi anake te hee o te kohatu e tu ;
nei, he waahi ke i tu ai te kohatu, he waahi
ko i takoto ai te tupupaku. Kaati kua wha-
kahuatia nei e Rawiri Taiwhanga, ko Tai-
whanga mo raro i te kohatu nei ina mate ia.
I muri iho ka tu ko te Wiremu (tama a te
tupapaku), ku mea:— Tenei ka tu ake ahau
hei reo mo nga uri o te Wiremu, ki te whai
kii atu kia koutou, mo runga i ta koutou
tohu aroha nui ki te ingoa o to matau matua.
Haere mai e Ngapuhi! Haere mai e te Ra-
rawa! Haero mai e te Aupouri! Haere mai
e N'Raukawa ! E nga iwi katoa o runga i
mahia ai, i whakahaerea ai hoki tenei wha-
kaaro, tae noa ki tona otinga, koia tenei e tu
nei! Ahakoa kai te ngaro atu etahi, heoi me
karanga noa atu i konei, Haere mai homai
te taonga, homai te aroha, tenei te mataki-
taki ake nei nga konohi. Aku taina, aku
tuahine, a matau tamariki e tu atu noi, to :
matau kuia e noho mai ra i Pakaraka, me
tera hunga o matau e ngaro atu nei, kotahi
tonu te whakaaro, kotahi tonu te kapu, tenei
te mihi atu nei, tenei hoki te aroha atu nei, •
tenei te whakamoemiti atu nei te ngakau ki
a koutou, he taenga mai no te mohiotanga
ki roto ki te ngakau, ahakoa kua pahure atu
ia i toto ia tatau, engari ko tona ingoa kai
te maharatia tonutia e koutou. Haere mai
homai te taonga! ki a au hoki, e tika ana
kia tu ki konei tenei kohatu, ahakoa aka hoa
a Wi Hau raua ko te Matenga, e kii mai nei
e hee ana, i te mea e tu papa-tu noa iho ana,
tu ke ana te Kohatu, takoto ke ana te tupa-
paku, e tika ana ano ; engari nona tenei ka-
inga, nona enei kopikopikotanga, nona hoki
enei takahanga waewae. I mahia atu hoki
e ia i konei, te mahi i kitea mai ai ia ki te-
nei whenua. I whakaahuru tuatahitia e ia
ki konei te Whakapono, no te rahinga, kata-
hi ka tohatohaina e ia ki nga takiwa katoa.
E tika ana nga korero o te kohatu nei e mea
nei, "He tino matua ia ki nga iwi katoa,"
koi ana tetahi, tuarua ko ta ana ako ake ki
ana tamariki, ara;— "Kia atawhai ki aku
tamariki ki te iwi Maori." E noho nei ano
i roto i te ngakau ana kupu poroporoaki iho
kia matau, ara ;— Hei konei, kia atawhai i
muri nei ki taku iwi, ki te iwi Maori. A
koia to matau hiahia nui, kia whakamanaia
e matau ana kupu i waiho iho ai, kia aroha
tetahi ki tetahi, i runga i te aroha whakatei-
na. E tika ana hoki tera kupu e mau nei i
te kohatu :— "E 44 nga tau i mahi ai ia i
ta ana mahi," me te whai hua ano ina hoki,
he Pihopa tenei no te Haahi Maori e tu atu
nei, he Ahirikona tenei, he tamaiti na tona
hoa na te Karaka, he Minita Maori enei, he
Reimana Maori enei, he Hinota Maori o
aiahi nei. Engari ma tatau katoa e
ngaki te purapura i ruia nei e to tatau kau-
matua, kore hoki e oti i te tangata kotahi te
mahi, engari me ohu te mahi ka oti ai, koia
nei ta onamata tu whakaaro, taane, te wahi-
ne, te iti te rahi, me pa katoa ki te mahi.
Penei me tenei mahi nui, e mahi nei nga
kai mahi o te Haahi, kia pa katoa tatau ki te
whakakaha i te Hinota, me o tatau Minita
mo hoki, me mahi hoki i runga i te aroha
whakateina, ka mutu ona kupa.
Ka whakahuatia e te Pihopa te inoi Ma-
naakitanga, ka mutu, ka kopi hoki nga ma-
ai o tenei hui.
I hurahurangia ako ai e matau enei kupu
korero, hei titiro whakamuri ma te hinenga-
•o, ki te kaha me te wanawanui o tenei o nga.
kai-hautu i te Whakapono, ki te rai haere i
nga hua o te purapura i whakatokia e te A-
tua ki roto ki tona ngakau, hei rama whaka-
marama mo nga iwi e noho ana i roto i te
pouri me te atarangi o te mate, ara, i te wa
ano e toitu ana te whenua e houkura ana
hoki te tangata, me ona tikanga rereke, wha-
kawehi hoki o tera wa, kaati i runga i te ka-
ha me te manawanui hoki o te kai rui i taua
kupu a te Atua, te putanga mai o nga hua,
koia tenei e noho nei tatau i runga i te Ho-
nore me te Maunga-a-rongo, me te aroha
pumau hoki o tetahi ki tetahi. Kia ora
koutou katoa katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Haerenga ki Taupo.
Ko muri tenei o nga korero, o te haere-
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 3
tanga o Niniwa me nga pani a Tamahau, ki
te kawe i nga mate o Tamahau, me era atu
aitua ki Taupo, i runga i te poroaki mai a
N'Tuwharetoa koia tenei:—
I te 9 o nga ra o Maehe ka haere matau
ki Taupo, i tika matau ma runga Tima, ka-
ore matau i roa e haere ana, ka kite ma-
tau i te putanga o Waikato ki roto ki Tau-
po. Ka whakaaturia mai hoki kia matau
tetahi pa ko Korohe te ingoa, he kainga nui
tera. I tetahi taha o Taupo, ko Hauhunga-
roa be maunga tera, ko tona kai o reira he
manu. Ko Motuoha ko te pa o te Heuheu
e takoto ana i te taha o Taupo ko Waitaha-
nui te ingoa. Nga kainga nohoanga ko Po-
ko ra no te Heuheu kuao nei tera kainga.
Ka tae matau ki te moana, ka tahuri whaka-
muri ta matau titiro, Ka kite matau i te puia
e huu ana mai i te taha o Tongariro, ko te
ingoa o taua puia ko te Maari. Ka hangai
to matau Tima ki te takiwa ki nga ngahere-
here o te Heuheu me tona iwi, ka whakatu-
tia mai kia- matau, kai reira nga mira kani
rakau a te Kamupene o te Heuheu me tona
iwi. Tetahi whenua nui, kaore e kitea atu
tetahi pito, ka tata to matau Tima ki Motu-
taiko, ka whakaaturia mai kia matau a Mo-
tutere, ko te pa nui tera o mua, ko te tanga-
ta nona tera pa, ko Tamamutu, ke nga awa
e tata ana ki te taha o taua pa, ko Waiteto-
ko raua ko Tauranga. Ko Titiraupeka ra-
au ko Hurakia he maanga huahua, ko te
kainga ko te Hatepe te ingoa. Ko Karanga-
hape, kei reira e takoto ana te mana o Ho-
romatangi he taniwha tera, kai waenganui
tonu o Motutaiko raua ko Rangatira, e 8
maero te matara atu o Motutaiko i Ranga-
tira. Ko Rotongaio tetahi kainga; ka haere
matau ka tae ki Tapuaeharuru Taupo.
No te ata ka hoki mai matau; te mea hou
i kite ai matau i rerira, ko to matau haere-
nga kia kite i te piriti o Waikato, kaore he
take o ta matau haere, i te mea kua pouri
te whenua, ka ki atu au ki aku boa, tatau ka
tuhi i o tatau ingoa ki runga i nga rakau o
te Piriti nei, heoi ka tuhituhia o matau ingoa
ki nga pou o taua Piriti, kaore i roa ka ro-
ngo matau i te puuru e ngunguru haere ana
mai, nawai i tawhiti kua tata tonu mai ki te
pito o te Piriti e noho ra matau, katahi ano
au ka karanga, e hika ma e whakarongo ki
te taniwha o Waikato, katahi ano matau ka
oma i te rori, whakapau rawa matau i te ka-
ha ki te oma, tae rawa atu maua ko te Wai-
rata ki te Hoteera, kua pukaa noa iho maua
i te omanga; he tangata whenua ano to ma-
tau hoa e haere nei, koia ki te whakaohooho
atu i te kau nei, ehara i te puuru riri, engari
he rata noa iho. Heoi ano.
He Popoporoaki.
Ko Tuturu kei runga ki te poroporoaki kia
matau, aku rangatira haere e hoki ki to ta-
tau kainga, te tikanga ia kua tae mai koutou
ki te kawe mai i nga mate ki konei, kua tu-
tuki katoa tera mahi i tenei wiki ka hori
nei, kua hoki noa atu koutou kua pungarehu
noa atu te ahi ki te kainga, ko tenei na te
kaha o te aroha o Ngaati-Tuwharetoa ka tae
mai koutou ki tenei wiki, ma koutou e titiro
be kii tonu te mahi o te whare nei ia Ngaati-
Tuwharetoa, to koutou taenga mai a tae noa
mai ki tenei po, ko tenei haere e hoki, kaore
au i mohio ena e penei he ahua mo tatau,
taku mahara ia i haere huhui mai tatau, me
hoki huihui ano tatau, ko tenei kua mau ta
koutou mokai i te raruraru, kaati i konei he
nui ana kupu mihi.
Ko te Rama.
He poroporoaki ia koutou e noho mai ra i
Wairarapa, ia Ngaati-Tuwharetoa e noho
atu nei i konei, ko te whakaaro o te ngakau
he tangata ke koutou kia matau, no to kou-
tou taenga mai ki konei, i runga i te kupu a
te Heuheu i tona taenga atu ki te tangi ki
nga mate o Tamahau, he whanaunga tuturu
koutou no Ngaati-Tuwharetoa i runga i o
tatau whakapapa, mehemea kaore a Tama-
hau i mate e kore mataa e kite ia koutou,
ko tenei e aku mokopuna haere e hoki ki to
koutou na kainga, he nui ana inihi.
Ko Tamaiwhana.
Ko tenei tangata he tamaiti na te tuahi-
ne o te Heuheu Tukino, he poroporoaki nau
mai e hoki ki to kainga koutou ko pani,
mehemea koe e tino marama ana ki o tatau
huarahi, kua marama te karanga he tuahine
pea, he hakui pea, he tipuna pea, kaati ki te
mahara a te ngakau e kore pea e hokia mai
e koe a muri ake rei, notemea he waewae
mau tou, ko Ngaati-Tuwharetoa he hokiho-
ki tonu te mahi ki to kainga ki Poneke, ko
tenei haere e hoki, a, ka whakaaro ano ki te
hoki mai, ko Ngaati-Tuwharetoa e tino koa
ana i te kitenga atu ia koe, notemea ko o
rongo hauhau ana mai kia Ngaati-Tuwhare-
toa. kaati he nui ana mihi.
Ko te Rauparaha.
He poroporoaki, he nui ana mihi me nga
pao.
Ko te Waka Tamaire.
He poroporoaki, he nui ana mihi me nga
pao.
Ko Mariu.
Na te taina o Papaka, he poroporoaki, ha-
ere haere e hoki ki to koutou na kainga, he
kaupapa kainga, he wahine e kore e ware-
ware i te ngakau, haere e nga wahine nunui
o t3 upoko o te motu nei, he nui ana mihi.
Ko Petera Te Whataiwi.
Na te tuahine o te Heuheu Te Horonuku
he poroporoaki, haere e hoki koutou ko nga
taonga a o koroua a o matua, i te hanga kua
tae ruai nga tikanga a nga rangatira ia koe
ki runga kia Ngaati-Tuwharetoa, heoi ka
whakapapa mai ia Tamatea ka whakaheke i
te taha kia ia tae mai kia te Heuheu nui,
tae mai kia ia, ka poroporoaki mai ano, hae-
ere haere ki kona koe tu mai ai i runga i nga
mahi nunui o nga motu e rua nei, he nui
nga mihi.
Te kai hapai i nga waiata me nga pao, ko
nga tamaahine o te Heuheu Te Horonuku.
ko te Ware raua ko te Rohu, me nga wahine
katoa o Ngaati-Tuwharetoa, tae atu ki nga
taane.
ho Wanikau.
Tena koutou tena koutou kua matu nga
mihi me nga tikanga, kaore au i tae mai ki
konei, engari no taku rongonga e hoki ana a
Niniwa apopo, no reira au i tae mai ai i te-
nei po, heoi kua haere nga pao.
Ko Mamao.
Tenei mea te aroha e mihi ana kia Tutu-
ru, e kii ana na te Atua te aroha, taku poti-
ki na te mea ka rongona ake e poroporoaki
ana koe ki o rangatira, na ratau nei koutou
ko o inatua i manaaki ka ramene ki te mate
ma koe e noho mai na, kaati kua tae mai ia
koe ara ia koutou ko o papa, heoi kua tukua
e koe o koutou rangatira ko o papa kia hoki.
ko tenei tena koutou, ko to koutou unga mai
ano tenei, haere e hoki ki to koutou kainga,
kua kite koutou i whakahaerea nga mahi a
to koutou matua i roto i Puhaorangi.
He Pao.
To karma e Niwa ko te Meera Kooti e hoki
ai koe ki pamamao i ra.
Kaore he mea e kore te taea e te aroha, na
kua tae mai koutou na te aroha kua kite
koutou i Taupo e rongo ana pea koutou i to-
na whakatauaki, ko Taupo te moana, ko To-
ngariro te maunga, ko te Heuheu te tangata,
ko Tuwharetoa te iwi.
Ko Pikitu.
Taku mokopuna tena koe, kua tae mai ia
koe te-tangata, ia koutou ko o papa, me whai
noa ake au i nga kupu a etahi e karanga atu
nei taku tuahine, te tikanga o mua iho eha-
ra enei i te tangata hei korero kia koutou,
he tamariki anake e mihi nei, rere ana he
nganga noaiho, haere e taku taahine, i haere
mai koutou i runga i te ahuatanga o te ta-
ngata, i haere mai koutou i runga i te ahua-
tanga o te Ture.
Ko Petera Tautari.
Tena koe e Teri kua tae koe ki to iwi, kua
kite koe i o mokopuna tena koe, haere e hoa
ma ka kite korua i tenei whenua, i rongo ake
au no konei tetahi o korua, no te Tai-Ra-
whiti tetahi, tena korua, haere Niniwa e ro-
ngona nei e aku taringa, a, kua kite au ia koe
mehemea koia nei te aroha ko matau e pa-
hupahu nei, haere mehemea Ka hoki mai ano
koe ka pai, ka ki au katahi te wahine aroha
ko koe, haere, haere, haere, nga manaaki a
Ngaati-Tuwharetoa a te Heuheu anake ranei,
ko te take tenei i hoki ai ahau ki Waihi he
tiaki tonu no-te Heuheu i te Keeti, no taku
rongonga mai e hoki ana koe, na reira au i
hoki mai ai, mehemea e rereke ana ia koe
nga mihi nei, tena koe.
Ko Paurini.
Kia ora e Tuwharetoa, i mua o te wehe-
wehenga o Ngaati-Tuwharetoa me korero
ake au.
Kei te mohio a Ngaati.Tuwharetoa, kua
oti te whakatutu nga rohe o nga Komiti,
kaua koutou e mahara ma te Kaunihera
anake e tu ai nga Komiti, engari ma te iwi,
i whakaturia nga Komiti hei tohutohu ia
tatau, no reira ko a te Komiti e whakahau
ai mahia, e Tu tena koe kua tae mai koutou
ko o rangatira ki konei.
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE PUKE KI HIKURANGI.
TAKE MOTE HUI WHAKA-
PAPA.
PORANGAHAU.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi".
E hoa tena koe, tukua atu taaku mihi kia
Niniwa-ite-rangi, e hine tena koe, te ahua-
tanga o tipuna, o matua kua ngaro atu ki te
po, kua hipa atu ratau me o ratau mataura-
nga, ka tae mai to panui kia haere atu nga
matauranga ki to Hui Whkapapa, ki te wha-
katikatika i nga mea a hee ana, ki te whaka-
whaiti kia kotahi te paihere, kia tukua ki te
Kawanatanga. E kore pea e whaiti i tenei
tau, i te nui onga pohiri i tenei marama, he-
oi ko au kaore e tae atu, he taumaha no aku
waewae i te rumatiki. He ahakoa ko aku
whakaaro kai te marama ano. ki te tuhi atu
i toku rongo ki oku tipuna, koia e whai ako
nei.
(1.) Ko Hawaiki te kainga tuturu, i hae-
re mai ai nga tipuna i runga i nga waka o
toru, nga ingoa o nga waka:—
1. Ko Tainui.
2. Ko Te Arawa.
3. Ko Takitimu.
Ko te rua onga ingoa o Takitimu ko Horo-
uta. Toona tikanga he tere i tawahi mai,
he tere mai r te moana, he tere ki te rauna i
te motu nei, koia ano kua u mai ki uta.
(2.) No muri nga waka e toru nei i u mai ai
ko Kupe raua ko Ngake kua tae mai i mua noa
atu. me a raua purapura, kua ruia ki te mo-
tu nei, tae noa mai nga waka e toru nei, kua
kapi te motu nei i nga Tairo a Kupe, ka ta-
huna e Tamatea aua Tairo, ka watea, katahi
ano nga waka nei ka u pai ki uta, ka haere
a Takitimu ki tera motu oti atu ki reira, ka-
ore i hoki ruai.
(3.) Kaore a Kupe i haramai i runga
i nga waka nei, i muriatu ranei, kua hoki noa
ata, ko ona iramutu i waiho i te taha moana,
hei tohu, he kohatu be rakau me etahi tohu
atu. Ehara a Kupe i te- ahua tangata, ho
tino kehua me ona iramutu hoki, kai toku
takiwa nei e noho ana, he tipua, kei te ora
tonu, ki te raweketia e te tangata koia ano
te utu.
1. Kai Waimarama ko Taupunga, he ra-
kau, nga kai i waiho maana he pipi.
2. Kai Porangahau, ko Hinemanu he
kohatu, nga kai i waiho maana he pipi.
3. Kai te Wainui, ko Koroutupaku, he
kohatu, nga kai i waiho maana he pipi.
4. Kai Akitio ko Mokotuarangi, he koha-
tu, kaore he kai, engari e penei ana te kore-
ro, i haramai ki te kimi wai me ana taha i
te po, ka rokohanga e te awatea tu tonu iho.
Tera atu etahi kai Poneke, ko Matiu raua
ko Makaro, he kohatu, ko nga uri tenei o
Kupe raua ko Ngake, kaore he whakapapa o
enei i puta ki te ao nei. Engari nga waiata,
me nga apakura, me nga peruperu a nga ti-
puna.
Ko nga waka e toru nei, he mano tonu nga
kai hoe mai i aua waku, ko ai nga ingoa? kai
whea o ratau na whakapapa, tokowha tona
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
MATE O TE TAEWA.
Parawera Kihikihi.
Ki te Etita o te "Puke" tena keo, ma te
Atua koe e tiaki, e whakakaha i roto i te tau
hoou, kia kaha ki te tuku i te marama tanga
ki nga pito e wha o te Koroni.
Tenei tetahi mate Piwa Kiwai, kua pa ki
Waikato nei, nui atu te kaha o taua mate
nei, he nui te aue me te ketekete o te Pakeha
o te Maori. Mehemea e toru putu te teitei
o te Riwai, ara, o nga tipu, ka pa mai ana
taua mate, kotahi tonu te ra, pena te ahua o
nga tipu me te mea i wera i te ahi, tae noa
ki nga kai te maoatanga, ko tenei mate kaore
i mohiotia te haerenga mai, i haere mai ranei
i roto i te hau, i te ra ranei, mehemea kei
kona nga Takuta hei- rongoa i tenei mate
Riwai, tukua mai ma te "Puke" e whaka-
marama o Rongoa ki roto o Waikato nei.
Heoi na.
Kereama Kihi.
Te Ratapu KI Hurunuiorangi.
Hurunuiorangi.
Kia T. Renata tena koe, me te aroha ki o
tatau aitua, mo te hunga kua moe i te moe-
nga roa, kia ora koutou katoa, heoi te mihi.
No te 22 o nga ra o te mararoa nei i tae
mai ai a te Wiremu Minita ki konei, i te 5 o
|
|
6 6 |
▲back to top |
6 TE PUKE KI HIKURANGI
ra tuturu e whakataa ana koutou ia koutou.
Kua tukua atu e au he karere ki Kapina,
kia tukua mai etahi ropu hoia, hei whakauru
mo nga ropu hoia kai muri ia tatau."
Koia nei nga kupu a te Tianara o Ruhia
i whakapuakina ai hei manawa rao ona ropu
hoia, ara, hei whakakoakoa noa i nga ngakau
o nga hoia, kia hoki mai ai ano te wai-ora
me te kaha ki roto kia ratau.]
Tenei ano etahi pitopito korero o te paka-
nga ki Mukutene kua hori ake ra, ara:—
I te wa i taua pakanga ki Mukutene, katahi
ka kokiri te ropu o nga pu-nunui o Tiapani,
(ara, ka oma atu i runga i te oma kaha o
nga hoiho too i nga purepo), kia tata atu ki
te hoa-riri, ahakoa te maha o nga tangata o
Tiapa e mate ana i roto i taua kokiri, tae noa
ki nga kai eke o nga hoiho too i nga purepo,
kihei rawa i hoki whakamuri, a, i rereke
ranei te whakahaere a Tiapani i ona pu-
nunui ; engari i haere maroo tonu ato, a,
tae noa ki te waahi hei turanga rao nga pu-
repo. Katahi ano ka mahi nga purepo a
Tiapani ki te whakautu i te wai-pu a Ruhia,
ka rawe te mahi a Tiapani. Kihei i roa ka
tae mai he whakauru mo nga mea i mate-
mate, ka tunua i konei e Tiapa a Ruhia. Ko
te wa tenei i whati kino ai a Ruhia, ka riro
na nga ropu eke hoiho o Tiapani i kuru hae-
re a Ruhia, a, he nui te hinganga o te pare-
kura o Ruhia me Tiapani hoki. Kaati ki te
kii a nga kai-tuhi korero mo taua pakanga;
i hira atu tenei pakanga anake, i te pakanga
ki Koreneho (Colenso) i waenganui i te Inga-
rihi raua ko te Poa, i Awherika ki te tonga,
ara, mo te nui o te tangata i hinga, rao te
haere hoki o te tangata i roto i te pata o te
mataa, me te puehu hoki o te paura.
Ke maha hoki nga Apiha o Tiapani i mate
i roto i taua kokiri, ara, ko Kanara Utita
(Ujida) upoko o nga Apiha whakahaere o nga
pu-nunui, me te Apiha titiro hoki i te tika
me te Dee o te mahi o nga pu-nunui, i tino
mate rawa. Tekau marua, hoki nga Apiha o
raro iho i tua-kiri e waru hoki era atu Apiha
i whara noa iho, a, he torutoru nei nga ta-
ngata paraiweti noa iho i mate i tua-kiri hoki.
Kaati ko te whakaatu i puta mai i roto i te
Tari whawhai o Tokio waahi o Tiapana, e ki
ana, ko te maha o nga tangata katoa o Ru-
hia i mate, i te timatanga mai o te pakanga
ki Mukutene, tae noa ki te mutunga o te pa-
kanga ki Tieringi, o roto i tenei marama
ano, kotahi rau e whitu tekau marima mano,
(175,000) hui tahi tenei kaute ki nga mea i
riro herehere. Engari ko nga moa i tua-kiri
kihei i mohiotia.
He Panuitanga.
Kua tae mai etahi moni ki te '"Puke,"
engari kaore e mohiotia, kowai te tangata na
ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e
whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai tiaki
moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
me te Poutapeta hoki i tukua mai at aua
moni.
"Te Puke."
POWHIRI.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tukua, atu ta matau powhiri ki nga iwi ki
nga hapu, e noho mai ra i roto o Heretaunga
puta noa ona rohe katoa.
Urupeni Puhara. Mohi Te Atahikoia.
Peni Te Uamairangi. Te Otene Meiha-
na. Te Roera Tareha. Taranaki Te Uamai-
rangi. Mahanga Kaiwhata. Arihi Te Na-
hu. Retia Paraihe. Arapata Meha. Ahi-
tana Nopera. Heta Matua. Tanguru Tu-
hua.
Otira koutou katoa, nga morehu o roto
o Heretaunga taane, wahine, tamariki, kau-
matua, kuia, e hoa ma tena ra koutou, te
noho mai na i runga i nga marae o te hunga
kua riro atu ki te po, heoi te mihi.:—
He powhiri atu tenei ia koutou kia kawea
mai nga mate, o Hoone Te Wharemako me
te Hapuku te Nahu, me Teneti, me Nepe
Apatu, me te Otene Ropiha, me ona Iramu-
tu, ae nga mate huhua o roto o Heretaunga
haere mai. kawea mai ki runga ki enei o ra-
*tau e takoto atu nei i roto i te riu o Waira-
rapa, kawea mai ki runga ki te kohatu wha-
kamaharatanga ki nga Tauewaru, ki konei
tatau whakarite ai i te waahi mo ratau, ki
konei hoki mihi ai ki o tatau tinana ora.
Heoi ko te ra hei taenga ami mo koutou
ko te 3O o nga ra o Maehe 1905, heoi ano na
o koutou morehu e noho atu nei i tenei wa-
ahi, me nga hapu.
Na Tuhua. Na Tamaiwhakakitea. Na
Waimahuru. Na te Aomataura. Na Toi
Tamati.
Otira na nga hapu katoa, Tumapuhia,
Ngai-Teao, Ngaati Rongomaiaia. Hamua,
Ngaati-Pakuahi, Ngaati Te Hina.
HE PANUI INOI
TE KAREAREA.
Kereitaone.
Maehe 22th 1905.
Ki te Etita o te "Puke", kia pai koe ki te
panui i tenei panui, kia toru wiki e panui
ana to pepa, ara, he inoi ki nga kaumatua,
me nga kai-whakahaere o nga tikanga o enei
ra, e koro ma, e kui ma, e tama ma, e hine
ma, tenei kua kite iho i te he mo matau, mo
te hunga e hapai ana i enei o a koutou mahi,
ara, i te mahi hoia, tenei kua tae mai te
whakahau ki te ropu hoia o Wairarapa, kia
tae atu ki te noho Parae o te timatanga o te
Hotoke, a te 22 o Aperira, ki te takiwa o to
Takapau Hoki Pei, ka hui katoa nga ropu
hoia ki taua takiwa a taua ra, tera pea e
3,000 te tokomaha hui tahi ki nga hoia hae-
re waewae, timata mai i te Tai-hauauru hu:
mai ki o te takiwa o te Porowini o Poneke
nei, hui atu ki o te takiwa o Hoki Pei, ka
hui katoa ki taua noho Parae, heoi no konei
he nui te pouri i pa mai kia matau ki te ro-
pu o Ngaati-hinewaka, e noho atu nei i te
takiwa o Rakaiwhakairi, no konei e inoi ana
matau kia koutou katoa ki nga morehu a
aitua, e noho nei i te takiwa o Rongokako,
me nuku ta tatau powhiri mo te 1 o nga ra o
Mei, notemea e penei ana te kupu mo ma-
tau mo nga hoia, ka tere Raua katere Pipiwha-
kao, kore rawa he morehu tamariki e mahue iho
mo tenei o a tatau mahi, rao te tangi ki nga ai-
tua, me nga morehu tangata e haere mai
nei ki runga ki enei nga aitiua, no konei e
nga morehu inatua titiro mai kia matau,
kaore e kaha ki te whakarere i tetahi o nga
taonga nei, a, ka manaaki i tetahi, kaore, e-
ngari e hiahia ana matau kia taea e matau
o
enei mahi e rua, te mahi hoia, me te tangi
ki o tatau aitua, heoi ra ma Ihowa tatau
katoa e arataki ki nga mahi pai anake.
Na te kai-whakahaere o te ropu o Ngaati-
hinewaka.
Rewheteneti Te Whaiti.
Ara, Te Ama-ote-rangi.
WHAKAUTU I NGA POWHIRI
TANGIHANGA.
WAIPAWA.
Ki te "Puke Ki Hikurangi" me ou kai
whakahaere me tou Hekeretari, whitiwhiti
ora, kia ora i roto i te tau hou.
He Ripoata ka tukua atu ki te "Puke Ki
Hikurangi," kia tukutukua ki nga waahi e
rere ai te "Hikurangi".
Hei whakautu i te Ripoata a Niniwa ma.
i tukua hei i roto i te "Puke" o Maehe, nei.
powhiri mo nga. tangata o Heretaunga, kia
kawea atu nga mate ki Wairarapa i te tahi o
Aperira 1904, na, kua oti te whiriwhiringa.
a nga morehu o Waipawa kei te 17 o Aperi-
ra 1905, ka haere atu i Heretaunga me ona
rohe katoa, ka tere rau a, ka tere pipiwha-
kao, haere a uta, haere te moana, haere a ko
atu, nana tokorua koia tera, huia nga rua kii.
wha, koi ara tena, ka ata huia 'nga wha r
raa 80, nuku atu iti iho ranei, ka hoki ake-
ia nei o koutou matua, me o koutou tipuna
i te po, e hika ma, e rite ai ki te whakatau-
aki i runga ake nei ? He tangi tenei.
E hika ma e kapo mai ra i te oa-ote-to-
nga, tangihia mai ra e, kia nui te tangi ki te
hoa, tenei ra e, ka maunu nga taniwha nei i
te rua i.
Na Tipene Apatu. Na Arapata Meha.
Pine Hurunuiorangi. Hanita. Hare Ne-
pe. Ngaruuma Nepe. Henare Te Atua.
Taketake Matua. Ratima Wairoa. Ma-
ata Heipora. Ripeka Nohoturuturu. Tipe-
ne Matua. Arapera Waipari. Eriata No-
rera. Hiraani Nopera. Keita Oriwa.
Na te iwi katoa.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. 7
He Panui Tautoko.
E tautoko ana matau katoa, ara te hu-
nga na ana nei te Pohiri tuatahi, ki nga iwi
o roto o Heretaunga, kia kawea mai o tatau
aitua katoa, ki roto ki Wairarapa nei tangi-
hia ai. Ae, e whakae tuturu ana matau ki
te ra o ta koutou panui e mea nei, hei te 17
o nga ra o Aperira tau 1905, whakatika mai
ai koutou i Heretaunga na, ki te kawe mai i
o tatau aitua ki konei tatau mihi ai, tangi
ai ki te hunga kua wehe. No reira matau
enei morehu a te mate, ka ata inoi atu ki
nga morehu kaumatua, na ratau nei etahi o
nga powhiri e mau nei i roto ia te "Puke,"
kia penei mai hoki ratau me matau, ara, kia
tautoko katoa i te ra kua whakahuatia nei, e
nga rangatira o roto o Heretaunga hei hae-
renga mai mo ratau. Heoi ano kia ora.
Na :—
Hineariki Te Haeata.
Niniwa-ite-rangi.
Wairata Mahupuku.
Raukura Tamahau.
Te O miraka Te Kahu-o-te-rangi.
Mouru Te Kahu.
Ani Ratima.
Tepukitetonga.
Otira na matau katoa
POWHIRI.
Ki NGA TANGATA o HERETAUNGA.
Kawea mai nga mate onga tupapaku katoa
ki roto inga whare o Tamahau, tenei tona
hoki ia kei roto i ona whare e powhiri itu
ana kia kawea mai nga aroha ona tamariki o
ona mokopuna, kia inihi atu ia me matau
hoki, me nga morehu katoa, ara, nga mate
o Hoone Te Wharemako, o Teneti Tomoana,
o te Hapuku, o Nepe Apatu, o te Otene Ro-
piha, me a ratau tamariki, mokopuna hoki
me etahi atu. i mate atu nei i muri ia Hena-
re Tomoana ratau ko ona matua o Tamahau
Mahupuku, raua ko Turei Rangitekaiwaho.
Ko te ra me waiho ma matau ko Niniwa
ma e whakarite ina hoki mai i Taupo i
Rotorua. Ko tenei e nga morehu katoa
haere mai i taua ra e rite ai ia matau
Heoi ano—Na:—
H. T. Rangitakaiwaho. Otira na nga
morehu katoa e noho atu nei i enei marae o
koutou, me te hunga mate.
HE PANUI.
Ki te "Puke Ki Hikurangi".,
Kia Niniwa tena koe korua ko to tamaiti,
kua kite au i to panui kua nuku ia korua ko
to tamaiti te ra o te hui ki te 28 o tenei ma-
rama, pai rawa atu pai pai rawa atu, e Niwa
kua tae mai te pukapuka a Petera Whaka-
horo kia taua, kia nukuhia mai te marae
mo te hui ki Papawai, ko Papawai te marae
ko Aotea te whare, ko Taakitimu waiho kia
tu-kau ana te ingoa o te waka o koutou
tipuna. E Niwa, me pera pea me nuku
mai te hui ki Papawai, i runga ra i te wha-
kaaro o nga tangata e pirangi nei ki Papa-
wai te hui, he kii noa atu taaku kia koutou.
kei nga tangata o nga marae nei kai te hu-
nga tokomaha te tikanga, whakautua ake e
korua ko to tamaiti e koutou katoa te panui
a Petera, ki te kupu pai ki te ae, ki te kaho-
re ranei.
Na Te Whatakorari.
HE POWHIRI.
Ki te Etita o "Te Puke." Tukua ki roto
ki "Te Puke" te ra mo te hui Whakapapa a
te 28 o nga ra o Maehe tau 1905, ka tu ki
Taakitimu waahi o Matenepara. Ko tenei
hui hei toru tenei mo nga tau e puritia ana
ki konei, ka whakamarama au i konei.
Nga tangata matau, nga wahine matau ki
tenei mea ki te Whakapapa haere mai, ki
roto ki te oha a te uunga mate, ki konei
whakahe ai i nga Whakapapa e hee ana, ki
konei whakatika ai i nga Whakapapa e tika
ana. Ki te kore koutou e tae mai, me rautu
nga whakahehe noa mai i tawhiti, ko te hui
tenei e Whaka-paiperatia ai nga Whakapapa
katoa ki roto ki te Kawhenata tuturu, hei
pupuri ma nga uri whakatipu e tipu ake ana
hei konei hoki whiriwhiri ai i te pukapuka
hei riro i te Kawanatanga, ko tenei pohiri ka
puta ki waho o te rohe o Rongokako ki nga
tangata o waho.
Niniwa-i te-rangi.
PANU; WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I puta ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou. No te huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, rao te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te "Puke".
No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka
whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
e 9/- hereni, rao te 8 marama e
5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera,
putanga ka hori nei, i te whanga tonu mataa
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo te taha ki te reo
Pakeha o te "Pake," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Pake," heoi ta matau he Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa we ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whunga tonu ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e kore
rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki
nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a, ka pakaru re taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e
kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta atu
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te patanga atu kia koutou. Engari ko te
mea ma koutou he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi ki nga hapu, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa Haere kia koutou
ki nga morehu a aitua J mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
|
|
8 8 |
▲back to top |
8\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI.
whakamarama i nga ahuatanga e puta mai
ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi, me
a, tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
tenei ao.
(5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, mo
nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(G.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
o puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai me tona kino. me nga
mahi e pai ai aua turo, e kino ai ranei aua
ture.
(N.) Ka manaakitia e te 'Tuku" nga ta-
onga o homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teora mehe, Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai ana ho painga ki te tanga-
ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari 1119 te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.)
he utu mo ana tu panui, ara, he 2 G
hereni me te hikipene, tae ata ki ee 8/ he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
(10.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
tataa, hei whakaako hei tohutohu ki nga
mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa.
(11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga
taonga tuku mai & nga tangata e pa ana ki
o tatau aitua, me o tatau marenatanga, nae
nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era atu tu korero katoa
e pa ana ki nga taku penei me enei kua ta-
hia ake nei.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei ranga i te taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tan
tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hoi haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
roa e Haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
hau haere nei he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
nga i to koutou maunga- tapu, te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa iu ratau i nga kaumatua.
No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta, koutau mokai, e pai ana. he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutau makai ka kohikohi
haere i kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
Kia ora tatau katoa.
"Te Pake Ki Hikurangi."
WHAKAMARA MAl NGA TURE
O "TE PUKE Ki HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amono.
E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:—
TURE 1.
E wha putanga o te "Puke" i te marama,
ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
5/ hereni.
TURE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
tikanga.
TURE 3.
Ki te tuku moni ruai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
TURE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
pepa kia in, ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaatu mana.
TURE 5.
E kore o tau te hee ki nga, kai-mahi o to
"Puke': me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai ana kia panuitia ete "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
takua mai. TURK G.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
'•Puke." ' TURE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa, tangata, kaore e
whakaaetia.
TURE 8.
Ko te tangata kua, whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika, mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
TURK 9.
Ki te tono mai te tangata ho pepa mona.
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
nga korero ka inaha atu hoki nga wharangi.
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.
Prince'1 and Published for the Proprietors
by T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.