|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 9. 27 April 1905 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
(No. 9, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Aperira 27, 1905. (Wharangi No. 1)
TE PUKE\_KI HIKORANGI.
[PUTEA]
Kei nga waahi katoa atu o te ao e whaka-
nui ana i te putanga mai o te tau hoou e
karangatia ana i runga i te ngakau hari, me
te ngakau whakawhetai, he takiwa whaka-
hari be takiwa ano hoki e titiro pouri ai nga
tangata, me nga iwi katoa kia ratau mahi o
te tau tahito kua taha ki muri, a, ka maha-
ra kia haere a ratau mahi i runga i te nga-
kau tupato, me te ngakau wehi me te wha-
kaaro mohio.
. Ko te tangata whakapono i taana tiroha-
nga ki te tau kua taha, ka kite ia i te ringa
o te Atua atawhai rawa, e arahi ana e tohu
ana e hapai ana i a ia, i roto i nga matenga,
me nga heenga, me nga raruraru i pa mai
kia ia, a ka haere tonu ia i runga i te ngakau
maia, he ahakoa he mea kite tatau i roto i te
pouritanga tuturu e haerea ana e o tatau
hoa, e noho tahi nei tatau, i ta ratau kite-
nga ia tatau i roto i te pouritanga, kumea
ake ana o tatau tinana, rae o tatau wairua
ki roto i te ao marama, e takahi nei tatau
i roto i tenei tau hoou 1905, mahue atu te
ao pouri, te ao makariri, me te ao mate kai.
1 haramai o tatau hoa i runga i te kupu
a te Ariki, haere koutou ki te ao katoa kore-
rotia taku ingoa ki nga iwi katoa i raro i te
ra, e kite ai koutou, ma toku ingoa ka whiti
ai te maramatanga ki a ratau, ka ora ai o
ratau tinana, ka whiwhi tahi ai ki tenei ra-
ngatiratanga me tenei kiingitanga nui, ka ho-
atu nei e au ki te ao katoa.
Te iwi kanui te maaha te koa, te hari o te
ngakau, ki tenei rangatiratanga me tenei
kiingitanga nui, kua iri nei ki runga ia tatau,
apiti mai ko te ora ko te pai noa iho, ko te
honore me te whai rawatanga, e tino whaka-
moemiti ana e whakahonore ana te "Puke
Ki Hikurangi," ki o tatau hoa o Ingarangi,
e kiia nei he Ingarihi i runga i te whakahau
a to tatau kiingi, kia kimihia mai tatau i
tenei pito o te ao, i to ratau kaha me to ra-
tau whakapono ki nga kupu a te Atua i ho-
mai ai, he kaha he manawanui ki te takahi
mai i nga moana whanui, me ona ngaru ti-
ketike na to ratau maia, kaha, i whiwhi ai
tatau ki enei painga katoa e mahia nei i te
ao i te po, kua mau nei to tatau Kotahitanga
te here, ki nga iwi e noho mai nei i nga ti-
ni motu o te Moana, hei rongo korero mo
tatau hei whakapumau hei awhina, hei tau-
toko i to tatau motu, hei whakamohio hei
whakatika hei whakaora i o tatau tinana,
here rawa u tonu hei tiaki i te kino i te pai
i te mate i te ora, kia ora nga kai tuhituhi,
me nga kai tiaki i tenei waea toro Moana o.
nga pito e rua, kia ora te tangata na ana te-
nei taonga nui i whakaputa tuatahi, hei tia-
ki mo nga iwi maha i te Ao, hei ingoa nui
mou un me ou whanaunga, me tou iwi i
muri ia koe.
Mo nga kaipuke e haramai ana i runga i
te kare o te moana, e rua nga ahua, kotahi
na te hau i kawe mai, kotahi na te ahi, he
rino etahi he rakau etahi e kawe mai ana
i nga tangata me nga kararehe, me nga kai
me nga kakahu hei whakaruru i te Kotahi-
tanga o nga tinana. Ko te whakapono hei
manawa.
Ko etahi o aua Kaipuke hei tiaki i te mo-
ana me nga motu, ki te whakaaro ake kai
roto tatau i te kohanga a te mahi tohu, na
te Atua enei painga katoa kua pa mai nei kia
tatau, kua kite nui o tatau kanohi, kua ro-
ngo o tatau taringa, kua whakapono o tatau
ngakau, kua ora tatau. Me hoki ake tenei
pito o ta matau whakahonore whakapai, wha-
kawhetai kia Kapene Kuki, te karere tuatahi
nana tatau i kite i roto i te pouri kerekere e
poho ana, i te ahua o te kararehe me te na-
kahi, ka kitea nei tatau e Kapene Kuki, ka
hoki atu ia ki tona Kiingi me tona iwi, ka
mauria atu te ahua o tatau motu, me te ahua
o tatau tipuna, tuarua ona taenga mai ki o
tatau motu, ka waiho nga kai ma n tatau
tipuna, katahi ano ka tonoa mai nga kai-ha-
pai o te ture Atua e te iwi o . Ingarangi, ka
uru o tatau tipuna ki roto ki te ture Atua i
te tau 1814 kua panuitia e te "Tiupiri" i te
tau tahito, nama 8 Wharangi 5. E wkaka-
pai ana e whakahonore ana matau ki te Kuini
o Ingarangi, nana nei i tono mai a Wiremu
Hopihana hei Kawana mo o tatau motu, na
ana nei i tino here tatau ki roto ki te Kota-
hitanga o te mana huihui e kiia nei ko te
"Tiriti," i tuhia ki Waitangi, enga rangatira
kaumatua o Ngapuhi, i te 6 o nga ra o Pepu-
ere 1840, nga rangatira taane wahine i o ra-
tau ingoa, ka mutu rupeke ake 512, ko te
nuinga o nga rangatira, me o ratau hapu o
nga motu e rua nei me o ratau motu ririki,
kaore i tuhi ki te "Tiriti," ko te tokomaha
pea o nga iwi Maori i taua wa, tera e tae ki
te 200,000 toopu, ka oti nei te tuhi e nga
rangatira o ratau ingoa, mohio tonu o tatau
hoa Pakeha, he ora tuturu tenei nao tatau mo
te iwi Maori, heoi ano ka tiakina e ratau, ka
whakahokia tetahi wahanga o taua pukapu-
ka ki a te Kuini Wikitoria, te wahine ranga-
tira whakaaro pai ki nga iwi, ka taka atu ki
raro i tona naana, me ana kai-whakahaere
me nga rangatira o tona iwi, ka tino mohio
te iwi katoa kua uru tatau ki roto i te mana
huihui o te Kingitanga o Ingarangi, hei
matua MO tatau, ki te tutu ki te whakatete
atu tatau ki a ia me ana tikanga, ka pakia
ano tatau kia haere ai i runga i ana tohuto-
hu me nga tikanga o tona iwi ake, e pai ai te
tipa o tatau me o tatau uri, he nui te mohio
o nga kaumatua i tuhi nei i o ratau ingoa ki
te "Tiriti O Waitangi," i tuhi ratau mo te
tangata mo te whenua, me nga Moana, me
nga awa, i tuku whakarere rawa atu ki a te
Kuini Wikitoria, ona ritenga katoa, engari
ko to tatau mana i herea e ia ki runga, a, e
mau nei ano, i mohio ratau he painga mo ta-
tau mo ratau uri i muri ia ratau, kaore hoki
nga kaumatua nei i kite i nga painga o ta ra-
tau tuhi i o ratau ingoa, a, mate noa, na
tatau i kite i tenei wa nga painga tinitini
manomano, e kore n€i e taea te tatau, te iwi
e toru tonu nga rarangi o te "Tiriti O Wai-
tangi," ruarua nei nga korero kaore i whaka-
maoritia nga tikanga o aua rarangi i taua wa
i haina ai ratau, heoi ano he kupu i korerotia
kia ratau, me tuhi koutou ki tenei pukapuka
hei here i te ora ki to koutou oneone me o
koutou tinana, me o koutou rawa tae noa
atu ki nga whakatipuranga o koutou uri i
muri ia koutou.
Te iwi ko tatau tenei e titiro atu nei, ki o
tatau mota ahoaho tonu whero tonu i te
whare papa rakau, i te whare kohatu i te ho-
ru ma, i te horu whero, e maro nei nga rori,
matuaiwi i runga i nga maunga, me nga
raorao me nga taha tika, ko nga awa wha-
nui, kua whiti maroke nga waewae, ko te
tangata kua toputia ki nga kakahu, ko te
ihu anake me nga konohi i puta ki waho, KO
nga moana nae ona kokorutanga kua waiho
hei rukenga mai ma nga kaipuke, i o ratau
utanga hei oranga mo o tatau tinana, e ahu
mai ana i nga motu katoa o te ao whanui,
ko nga taha tika kua waiho hei unga mai mo
nga waea toro moananui, hei rongo korero
hohoro mo tatau katoa e noho nei i runga i
o tatau motu, engari i whakahe nui rawa te
tokomaha o nga iwi Maori ki te "Tiriti O
Waitangi," ara, te nuinga tonu o nga iwi,
he nui nga whakahe rae au ano, e tuhi nei i
tenei korero i te whakahe au i nga ra maha
ka hori nei ki muri, no te tau 1869 katahi
ka ahua mohio, ka timata te whakahua i te-
nei ingoa i te "Tiriti O Waitangi," kai te
korero tonu nga Pakeha noa iho, ko to kou-
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE PUKE KI HIKURANGI.
tou ora ko te "Tiriti O Waitangi" kaore he
ora atu, kaati kua korerotia i runga ake nei,
e toru nga rarangi o te "Tiriti O Waitangi,"
kaore i korerotia ona tikanga katoa e kore
nei e taea te tatau, ki te titiro ake no te tau
1860, katahi ano ka whakamaoritia ona ti-
kanga o enei rarangi e toru i te hui ki Kohi-
marama e Kawana Koa Paraone, i karanga-
tia e ia nga rangatira o nga motu e rua kia
tae katoa atu ki tona aroaro, kei runga atu i
te rau to ratau tokomaha, me titiro koutou
ki te kauhau a te Kawana i tana huakanga i
te korero, ki nga rangatira i tae ki tona aro-
aro, ka: te pukapuka o nga korero o taua hui
ki Kohimarama tirohia hoki nga ingoa o nga
rangatira i tae ki taua hui, te iwi titiro ki to
tatau ahua i naianei mo te "Tiriti O Waita-
ngi," kotahi tonu te reo ae, ae, ka ora tatau
i te "Tiriti O Waitangi," titiro hoki ki te
"Tiriti o Kohimarama" me tona whakamao-
ritanga.
Heoi me mutu iho i konei enei kupu.
"Te Puke Ki Hikurangi."
He Tamaiti Pani.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" kia
ora, me panui e koe tenei tetahi tamaiti Ma-
ori he taane, kua tae mai ki tooku kainga no
Ngaati-Raukawa i ahu mai i te Horo, ki ta-
na korero i reira ia e mahi ana i tetahi Pa-
keha, kaati i tona mohio kaore ia e ora i
tana noho i taua Pakeha, kaore hoki e hoatu
ana he puutu moona he kahu ranei, ko ona
kahu ka mutu tonu i runga i a ia, ka maku
ona kahu kaore hoki he kahu ke, heoi maro-
ke iho ano ki runga ki au, heoi ka kii mai
tetahi Pakeha kia ia me haere koe ki te kimi
rangatira pai mohou, heoi no tetahi ra o te-
ra wiki nei, ka kite ano ia i taua Pakeha i
korero atu ra kia ia, ka ki mai taua Pakeha
kia ia me haere taua ki Poneke, me kore e
kitea he mahi maau i reira maku e utu he
tikiti mou, heoi haramai ana ia i Le Pakeha
nei ki Poneke nei, i te Paraire nei i te 7 o
nga ra, ka tae mai raua ko tona rangatira ki
Poneke nei, ka kite tetahi Pakeha i a ia ka
mohio hoki ki te take o tona haere, heoi ka
riro na tenei Pakeha i utu mai he tikiti mo-
na, ka ki atu tenei Pakeha me haere koe ki
Wairarapa, kai Kereitaone tetahi rangatira
pai mohou, ka aroha taua tangata kia koe
tera koe e manaakitia pera ano me taana ta-
maiti ake, me haere koe kia Iraia Te Whaiti
kia tere, ka tata te tereina te haere ki Wai-
rarapa, heoi ka mauna mai e tenei tangata,
ka tukua mai nei ka kii atu tenei rangatira
te tamaiti nei, kia tupato ki te Wood Side, ;
<o te teihana tena hei pekanga mohou ki £
Kereitaone, ka tae koe ki te teihana o Kerei-
taone nae ui koe kia Iraia Te Whaiti, ka
whakaatutia kia koe, heoi ka tae koe kua
pai kua ora koe, heoi ka rere mai te waka o v
e tamaiti nei, kaati tu tahanga te tereina, r
ra puta ki waho ki te ui, penei ko te peka-
nga tenei ki Kereitaone, ka kiia atu kaore o
heoi ka hoki ano ki runga ki tona waka, he e
i pena tonu i nga tuunga katoa o te tereina r.
tae noa mai ki to pekanga tika, heoi i te wa-
ru o nga haora o te po ka tae mai te tereina,
ka tae mai hoki ki tooku whare ka kurukuru
mai i te toa, te huakanga ake i te toa, na he
tamaiti Maori, ka karangatia atu kia haere
mai ki roto i te whare, hou mai ana karanga
mai ana i haramai au kia noho kia koe, kua
mate tooku papa me tooku whaea, he pani
ahau, heoi ka tau ki raro, tuohu tonu atu ki
raro te konohi, tangi tonu atu te tamaiti nei,
12 pea ona tau te pakeke, heoi ka tangi eta-
hi o matau ki te tamaiti nei i te ahua o tona
korero mai, ko te nuinga whakana atu wha-
kana mai nga karu ki tenei tamaiti tau hou
ki tenei takiwa, me te ahua o ana kupu i te
hounga mai ano i te toa i nga tekene rua
rua nei ano, kia iti ia nei te ohonga o te wai-
rua Maori ki tenei taonga hou, kaati taro
marire ka pataitia atu i ahu mai koe i whea'?
ka ki mai i Otaki, ma runga tereina mai koe
ae, na wai koe i ngare mai ki konei, na te
Pakeha.
Heoi ko nga korero i runga ake nei nga ko-
•ero a te tamaiti nei, otira he maha aku patai
potitia e au kowai tou ingoa ka ki mai ko
Takana Ihaka, koi na to papa ko Ihaka ae,
le aba koe i kore ai e hoki ki te kainga, ka
ki mai kaore he painga ki te hoki ki te kai-
nga, ko te kainga o matau matua kua Riihi-
ia e toku tuakana, no konei kaore he painga
ki te hoki ki te kainga ka ui atu ano au, e ta
towai nga whanaunga o to papa, ka ki mai
kaore ia e mohio, a, tena kowai nga wha-
taunga o to whaea, ka ki mai ko Hana te
koka o tooku whaea i moe ia Pewene a
Hana, na ana nei tooku whaea, hei tipuna
ia au a Tame Ranapiri, ko to raua tuahine
3nei i moe nei ia Pewene, na ana nei tooku
haea, heoi e "Pake" panuitia atu kia rongo
ui a Ngaati-Raukawa, tenei ta ratau tama-
ti, ta ratau mokopuna kai au e noho ana,
e tika ranei enei korero na te tamaiti nei,
e tito ranei, engari he nui te mohio ki te
orero o te tamaiti nei, he kino no te mana-
ki i a ia te take o tana haere, heoi ra e
Puke" kia maha o karangatanga, kia kaha
reo kia rongo mai nga matua o te tamaiti,
pohau haere nei. Heoi ra kia ora ano
tau.
Iraia Te Whaiti Te Ama-o-te-rangi.
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKORANGI. 3
tonu a nga Kehua he whakatahataha mai i
tua o nga putake o nga rakau e moe nei ra-
tau i raro, me te titiro makutu mai ki te Ka-
nawa, a ko ona hoa kua kore noa iho e mo-
hio ake, i te mate rawa i te mataku.
I nga takiwa katoa e marama ake ana i te
ahi, ka oma nga kehua ki te whakapeke, ara
ki te huna ia ratau ki tua i nga rakau, wha-
kataha mai ai, na ki a ahua wheko te ahi,
ka hoki mai ano ratau ki te taha o te ahi,
me te waiata haere ano:
Piki mai nia runga i a Maunga Tirangi
kia kite i te rangatira o Ngapuhi, kua ngaro
atu nei ia matau, ohorere noa iho te maha-
ratanga ake o te Kanawa. Era pea e hae-
re ke nga kehua whenei e hoatutia ana e ia
ona pounamu whakakai, me etahi atu tao-
nga whakapaipai o hona. He whakamatau
noa iho ta te Kanawa kia hiahia mai ai ra-
tau, a, kia kore ai hoki ia e patua e nga Ke-
hua. Haunga ia kaore ratau i whaia e nga
Kehua, engari i haere tonu mai nga Kehua
ki o ratau taha, kia tutata ai ratau ki te titi-
ro atu ki o ratau taha.
No te unuunutanga a te Kanawa i ona
mea whakapaipai katahi ka whotikitia e ia ki
runga i tetahi rakau, katahi hoki ia ka titi i
te rakau ki te whenua i te aroaro o nga Ke-
hua. I te mutunga ano o te waiata a nga
Kehua, katahi ka mau he tauira o nga wha-
kapaipai o te Kanawa, no te mutunga, ka
ngaro hoki ratau, riro katoa ia ratau be tau-
ira o nga mea katoa a te Kanawa, engari ko
nga taonga i waiho iho ano e ratau, kua kite
hoki ratau he tangata whakaaro pai a te Ka-
nawa. I te ohonga ake ano i te ata, ka
hoki a te Kanawa me tona hapu ki te kainga,
mutu tonu atu ano ta ratau mahi Kiwi.
He iwi nui te Kehua, he iwi pai hoki, a,
he waiata anake te mahi. Ko o ratau ahua
i penei tonu me te Pakeha te ma. me nga
huruhuru hoki, a, kaore i penei me te Mao-
ri nei te ahua. A, ko te Kanawa kua mate
noa atu a ia i mua atu o te taenga mai o te
Pakeha ki Niu Tireni.
E toru nga tamariki taane a te Kanawa ;
ko Ropa te matamua, to muri i a ia ke Ko-
ana, a, to muri ia Hoana ko Takerangi, ara,
to raua taina. No te ngaronga atu o te Ka-
nawa katahi ka tau te raru ki te pa o te iwi
nei. Ka kumekumea nga tangata nei, ara,
nga tamariki a te Kanawa, notemea he ta-
ngata rorirori, ngoikore hoki te matamua, a,
ko te taina ke, ara ko Takerangi te tangata
toa, te tangata atahua, te tangata nui rawa
hoki tona matauranga. No reira kaha e ona
tuakana kia ia, ka kite hoki raua ko to raua
taina ke e pirangitia ana e to ratau iwi, a, e
paingia ana hoki e nga tai-tamaahine ranga-
tira, atahua hoki o to ratau iwi, me nga iwi
katoa ano hoki o te takiwa kia ratau. Aha-
koa ka whawhai ratau ki etahi atu iwi, ko
Takerangi tonu te tangata tuatahi e whiwhi
ana i te tangata mana. Ka tu te parekura,
kaore ano i roa ka rongo atu ona tuakana i
tona waha e hamama ana. "E te iwi e e, kei
au, kei au te matangohi". Ka rongo atu
ona tuakana i te pai o tona reo, ara, o to
Takerangi ka hae raua, a, ka pouri hoki o
raua ngakau. I etahi whawhaitanga ko te
taina anake e whiwhi ana i te tangata ma-
ni, a, ka hapa nga tuakana. Ahakoa he aha
nga mahi e mahia ana e ratau ko te taina
tonu ki mua. Na konei ka heke te mana o
nga tuakana, a, ka piki haere to te taina, i
roto ano i to ratau iwi ake. Ka hiahia te
iwi nei ko Takerangi me whakatu hei Kiingi
mo ratau. Ka rongo nga tuakana, ka ki
atu tetahi ki tetahi. "E hoa me pewhea e
taua to taua taina, ko taua nei nga tuakana
ka riro koia ki mua ia taua?" A, ka kii
atu tetahi ki tetahi. Ha aha te be o te pa-
ta? Engari ka whakaaro raua e kore rawa
raua e kaha ki te patu i to raua taina, enga-
ri ma kohuru pea katahi ka taea. Otiia e
kore ano e taea, notemea ka nui rawa to ra-
ua wehi i taua tangata.
A, ka rongo a Takerangi kei te mea ora
tuakana kia kohurutia ia, a, ka ki ia "He
aha te take i mea ai aku tuakana kia patua
ahau e raua? Kaore ano hoki ahau i mahi
i tetahi mahi kia kotahi nei, hei whakakino i
o raua ingoa, hei takahi ranei i o raua nei
mana; ahakoa ka pena o raua whakaaro, me
patu ahau e raua, e pai ana kaore ahau e
mauahara ana kia raua engari me waiho ra-
ua raa a raua mahi he ano e patu. E kore
hoki te tangata he e ora i te Atua, a, ko
nga mahi katoa e mahia ana e ahau, i ma-
hia e ahau hei tautoko i a raua, a, i to tatou
iwi katoa ano hoki. Mehemea e mauahara
ana raua ki ahau, e pai ana; engari e kore
rawa ahau e tahuri ki te patu i a raua".
Ka rongo nga tuakana i enei korero ka hari
o raua ngakau, a ka ki atu tetahi ki tetahi.
E hoa, katahi ka taea e taua te patu to
tana taina, notemea e kore ia e tahuri mai ki
te patu i a taua."
Kaati i konei, taihoa te roanga.
Oku Whakaaro Ake.
E te Etita tena ko3, me o hoa mahi i te
"Puke", me te hunga tautoko katoa, kia ora
tatau. Tukua atu enei kupu ruarua nei hei
titiro ma te hunga whakapapa, e haere mai
nei toona ra, i te 28/4/05, tooku kauhou
mai ia Rangi raua ko Papa, kai te takoto to-
nu mai tona tahu, tae noa mai ki au e kore-
ro ake nei, engari i timata mai te rereke ha-
ere o nga Tipuna nei ia Keha tona ingoa he
kooti whenua Maori. Mehemea ka taea te
whakatikatika nga tipuna e mau mai ra ia
Keha, toku mahara tetahi mea ahua wha-
kama, ki te tangata e miraka ana i te kau he
paarani ke kei runga, no te mea i runga
ia ua tipuna e kiia nei me whakatikatika, akua
nei i ana whakawiri haere ai te korero
a te tangata i aua tipuna, e whitiwhiti nei
ko muri ke ki mua, tena mehemea he
whakatikatika o enei tipuna kia takoto pai
i tona hangaitanga, pai rawa te takoto. Te-
ra ano ranei taku okiha e whakahokia mai
ki au, ki tena, ki tena, e hika ma tetahi
mea tino atahua. Kaore he pai i ko atu. ina
no ia penei toua otinga. Taku mahara ko o
tatau waka, kei te pai pea tona takotoranga,
ma o tataa taahu, kaore era e taea te whaka-
rereke. Engari kei tenei hui,kathi ka mohi-
tia nga kau i ngarongaro o ia waahi o ia wa-
ahi, tena to hanga e te huuga wai-marire,
miraka noa ana tera i tona waingohio ano
hoki. Heoi ano na to kautou hoa mokai nei,
na,
H. L. R. Kiingi.
Papawai. Greytown
HUI.
Takapau.
Ki te Etita o te "Puke" kia ora koe me
tou Komiti, me nga tamariki e mahi mai na
i to tatau taonga, kia ora koutou katoa.
Tenei nga kapu hei mau ki nga iwi o te
motu nei, whiti atu ki te Waipounamu.
I te 12 o nga ra o Maehe nei, ka tu te hui
a nga morehu o te Takapau nei, me a ratau
Pakeha, kia whakatungia be Komiti, hei
whakahaere i nga tikanga katoa mo te whare
Karakia Maori o te Takapau. Tenei ka tu-
hia te rarangi ingoa o te Komiti kiraro nei.
Tame Hopiana, Anaru Tuhua, Aritaku
Maaka, Kuku Karaitiana, Mane H. Wiremu.
Hon. Hekeretari, kaati tena.
I te ra i tu ai te hai a te Whatuiapiti ki
Patangata, i te 24 o Maehe i te tau 1905, ka
paahitia e te hui nui tonu te tau hei tunga
mo te hui o te whare Karakia o te Takapau,
ko te tau i rite i te hui 1907. Heoi nei nga
kupu mo tenei wa, mo te ra hei tuheratanga
i taua tau 1907, me te marama, anei ake te
ra hei whakamaramatanga, heoi nei nga ku-
pu, kia ora koutou katoa,
Tangara Tuhua.
He Ruu.
I te po o te taite i te 6 onga ra o Aperi re
nei, ka puta te tahi ruu kino ki Rotorua.
Otira i te 8.20 o nga haora o te po, ka pu-
ta te ruu kaha, ka mutu; kihei i roa i muri
iho, ka rau auau tonu, ara, kotahi tekau nga
ruunga i roto i te haora kotahi. I muri iho
i te 9.25 o nga haora o taua po ano, ka puta
ano tetahi ruu kaha, apiti tahi ki tetahi ruu
paku i muri iho o te mea rahi. Heoi i te
haawhe paahi o te 9 o nga haora; ka puta
ano tetahi ruu kaha atu i o te tuatahi, he roa
rawa tenei ruu e mau ana katahi ano ka
mutu. I te koata ki te 10 o nga haora o ta-
ua po ka ruu ano, a, e ono meneti i muri iho
ka ruu ano, kaore i roa ka mutu. Kaati i te
10 o nga haora ka puta e rua nga ruu, i te-
retere tonu te putanga mai o enei ruu, kaore
i roa ka mutu. Otira he maha nga ruu i
puta i roto nga haora o te ahiahi, me te
whanaketanga ake hoki kite ata; engari no
te haawhe paahi o te 4 o nga haora o te ata.
katahi ka puta te ruu kino atu, i apiti tahi
tenei rau ki te haruru me te ngaoko hoki o
te whenua, koia nei te kopani o nga ruu ka-
toa i paoho ake i taua po kotahi. Huihui
katoa nga ruu i puta i te 8 o nga haora o
|
|
4 4 |
▲back to top |
4\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI
te ahiahi, tae noa ki te whitu o te ata, e rua
tekau matoru katoa.
I puta hoki tetahi ruu nai ki te pito wha-
karunga o Inia, he maha nga whare i paka-
ru, a, ha maha atu hoki nga tangata i mate-
mate i tenei ruu.
S. S. Moeraki.
Ko tenei tima ko te "Moeraki," no te U-
niana Kamupene, a, ko ia hoki te tima tere
atu ki te haere, kai te moana o Nui Tireni e
rero ana. Ina hoki i tona rerenga mai i
Rimana ki Poneke nei, 10 nga haora 13 me-
neti e rere mai ana ia ka tae mai ki Poneke
nei. He taima tino tere atu tenei kai tenei
moana e takoto ana, ko te taima tere e mua
atu, na te tima o te Hatatapaaka Kamupene,
ko te ingoa e taua tinia kote "Tahimemia"
i totohu ia ki te Mahia i enei tau ka hori
nei; ko te tere o tona rerenga mai i Riritana
ki Poneke nei, 10 nga haora e 3O meneti, 17
meneti te terenga atu o te "Moeraki" ia te
"Tahimeinia".
I te rere nga o te "Moeraki" ki Poihakena,
na ana ano te taima tere atu i nga tima ka-
toa, e rere atu ana i Poneke ki Poihakena,
ko te mamao atu o Hirini i Poneke, 1239
maero; ko te maha o nga ra i haeretia ai e
ia tenei waahi roa, e 3 nga ra, e 3 haora me
te haawhe. Engari ko te rangi i pai ai tona
rere, i pau i a ia te wha rau marua maero te
haere i te ra kotahi. He taima tino tere ata
tenei kai waenganui i Poneke me Poihake-
na e takoto ana.
TE WHAWHA! KI TE RAWHITI
PAMAMAO.
RUHIA ME TIAPANA.
ROPU MANUAO O RUHIA.
I kitea e tetahi tima o te Ingarihi, te ropu
Manuao o Ruhia, e haere nei ki te whaka-
taetae ki nga Manuao o Tiapana. I kitea ki
tetahi takiwa moana i te raki-whakatehaua-
uru o Hingapoa, e ahu ana ki te rawhiti.
Ko te maha o taua ropu e 47, e haere ana i
runga i te tu-tira. I muri iho ka kitea ano
taua ropu Manuao o Ruhia, i te taha tika o
te moana o Maraaka (Straits of Malacca) ara
i te hauauru o Inia. He maha hoki nga
tima pikau waro, kai, taonga, me era atu
mea mo aua Manuao.
Kaati ki te kii a etahi whakaatu, e kii ana
te Atimera o taua ropu Manuao o Ruhia, ki
tona whakaaro kai te takiwa ki Whomoha
Moutere, te pakanga tuatahi ma raua ko
Tiapana. Ko taua Moutere kua waiho e
Atimera Toko, hei tauranga tauwhangata-
nga atu ma ana i aua Manuao o Ruhia.
Heoi kai te takatu nga Manuao o te Inga-
rihi i Pinenge me Hingapoa, he whakaaro
tupato noa no te Ingarihi, koi pera ano te
mahi a Ruhia me tona kohurutanga i nga
kaipuke hii iika o te Ingarihi, i tukitukia ra
e ia i mua ake ra. No reira i noho mataara
tonu ai ia mo runga i tenei take ; i te mea
kaore ia i te tino mohio ki nga whakaaro re-
reke o Ruhia, i a ia e rere nei i runga i nga
ara moana o etahi iwi ke. Koia i whakaha-
ua atu ai e ia, kia hoki mai ona Manuao i
Hongokonga ki Hingapoa tiaki ai.
Kaati ko te waahi hei whakakanga i nga
Manuao o Ruhia ki te waro, kai te taha
rawhiti o Whomoha Moutere. Ki te whaka-
aro ake, kaore pea te Atimera o Ruhia i te
mohio kai reira a Toko e tiaki atu ana i a ia.
Heoi i muri iho i enei rongo, ka u mai te-
tahi tinia ki Hongokongo waahi o Haina,
na ana i kawe mai te rongo, i rangona e ia
te pakuu o nga purepo, i tetahi waahi 150
maero ki te raki o Natuna Moutere, (i wae-
nganui o te not/tanga o Marei, me te takutai
hauauru o Ponio Borneo.)
Ko te kii a tetahi kai tuhi o Parihi, kai te
whanga te Atimera o Ruhia kia tae atu teta-
i o nga Atimera, me etahi o nga Manuao
i te tuatahi, katahi ano ia ka haere ki te
whakatau kia Atimera Toko.
Kaati e kii ana te Kahiti o Ruhia :—I te
rima maero hoki iho ki raro te mamao, he
tino rawe atu nga pu a Tiapana. Heoi ana-
ke te mea e toa ai te Atimera o Ruhia, me
kakari ia i te 8 maero hoki iho ki te 5 maero
te mamao ka mutu te pai o ona, ki te hoki
iho ki raro o te 5 maero, e kore ia e awhi-
whiwhi kia Tiapana.
Ko tenei e whakaatu i raro iho nei, he
whakamarama i te kaha me te taumaha hoki
o nga Manuao o Ruhia raua ko Tiapana, ara,
o raua paahi karaihe Manuao:—
Tiapana e 5 nga Manuao nunui, e 8 nga
Manuao Heteri, ko te maha o nga tana o aua
Manuao 133,686.
Ruhia e 7 nga Manuao nunui, e 2 nga
Manuao Heteri, ko te maha o nga tana o ru-
nga i ona Manuao, 102,068.
KO NGA PU O RUNGA I AUA MANUAO.
Tiapana e 20 nga pu 12-inihi, I te pu 10-
inihi, e 3O nga pu 8-inihi.
Ruhia e 24 nga pu 12-inihi, e 4 nga pu
10-inihi e 8 nga pu e 8-inihi.
Ko Atimera Toko, kua noho rite katoa ona
Manuao hei tutaki ki nga Manuae o Ruhia,
kua eke katoa hoki nga pu nunui mo ana
Manuao ki runga, heoi ano tona mahi i na-
iauei, be whanga, me te whakaata haere i
taua ropu Manuao o Ruhia, kaati ki te wha-
kaaro ake, e tata ana te wa e tutaki ai raua
kia raua, e mohiotia ai hoki kowai o raua te
mea e toa.
Ko nga Manuao tenei o Ruhia hei tutaki
ki nga Manuao o Tiapana ara:—
Porotino 18,600 tana e 4 nge pu 12-inihi,
ko tona tere ki te haere 18 maero i roto i te
haora, ko te maha o nga tangata o runga
740.
Ko Orere 13,600 tana, e 4 nga pu 12-ini;
, hi, ko tona tere ki te haere 18 maero i roto i
te haora, ko te maha o nga tangtaa o runga
740.
Ko Imipareita Arekahanara III 18516 ta-
na e 4 nga pu 12-inihi ko tona tere ki te
haere 18 maero i roto i te haora, kote ma-
ha o nga tangata o runga 740.
Kiniha Huwarowha 13,516 tana, e 4 nga
pu 12-inihi ko tona tere ki te haere 18 maero
i roto i te haora, ko te inaha o nga tangata o
runga 740.
Ohireipa 12,674 tana, e 4 nga pu 12-inihi,
ko tona tere ki te haera 19 maero i roto i te
haora, ko te maha o nga tangata o runga e
732-
Neiwarini 10,206 taaa, e 4 nga pu 12-inihi
ko tona tere ki te haere 16 maero i roto i te
haora, ko te maha o nga tangata o runga e
630
Hihihoe Weraiki 10,400 tana e 4 nga pu
12-inihi, ko tona tere ki te haere 16 maero i
roto i te haora, ko te maha o nga tangata o
runga e 590.
Imipareita Arekahanara II 9,927 tana e 4
nga pu 12-inihi, ko tona tere ki te haere 16
maero i roto i te haora.
MANUAO HETERI.
Atimera Nakimimowhe 8,524 e 8 nga pu
8-inihi, ko tona tere ki te haere 18 maero i
te haora, ko te maha o nga tangata o runga
e 500.
Temitiri Tonakoi 6,200 tana, e 6 nga pu
6-inihi, ko tona tere ki te haere 15 maero i
roto i te haora, ko te inaha o nga tangata o
runga e 510.
Oreke e 6,645 tana, 13 nga pu 6-inihi, ko
tona tere ki te haere e 2S maero i roto i te
haora, ko te maha o nga tangata o runga
e 340.
NGA MANUAO TIAKI.
Aurora e 6,731 tana, e 8 nga pu 6-inihi,
ko tona tere ki te haere e 20 maero i roto i
te haora, ko te maha o nga tangata o runga
e 422.
Tiamatihaka e 3.000 tana e 6 nga pu 4.7-
inihi, ko tona tere ki te haere 25 maero i
roto i te haora, ko te inaha o nga tangata o
runga e 340.
Hamarutu e 3,000 tana e 6 nga pu 4.6-
inihi, ko tona tere ki te haere e 25 maero i
roto i te haora, ko te maha o nga tangata o
runga e 340.
Huitirana e 3,828 taua, e 6 nga pu 5.9-
inihi, ko tona tere ki te haere 20 maero i ro-
to i te haora, ko te maha o nga tangata o
runga e 360.
A rainahi e 2 384 tana tona taumaha, ko
tona tere ki te haere 19 maero i roto i te
haora.
Ko nga tima kai waho atu i enei, e SO nga
tima pikau kai, waro, a, 14 hoki nga topito-
poti.
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_5
Nga Ropu Manuao o Tiapana
tana Pu-nunui
Mikahei ... ... 15,200 St
Ahai ... ... 15,200 8t
Whuti ... ... 12,320 1;
Eahana ... ... 12,320 I-!
Hikihema ... ... 14,850 jjfc
MANUAO HETERI.
Nihini ... ... 7,700 2fc
Kehuka ... ... 7,700 2't
Waukamo ... ... 9,850 2fc
Kahaki ... ... 3,416 24
Hitohi ... ... 4,760 24
Takahako ... ... 4,160 24
Kitihuhiema ... ... 3,150 10
Itahumi ... ... 2,800 H
Metahuhiema ... ... 4,277 12
Itihukihema ... ... 4,277 12
Hehiteiti ... ... 4,277 12
Iwate ... ... 9.906 22
Tokiwa ... ... 9,655 22
Aheiwa ... ... 8,800 22
E waru hoki nga Manuao hautu (Protect-
ed Cruisers). He aui atu hoki nga Manu-
ao nunui, me nga Topito-poti, kai waho atu
i enei kua tuhia i runga ake nei, engari ma
runga i te uaua o te pakanga ka tu-a ai eta-
tahi o enei Manuao.
Te rogno hou o te 16 o nga ra mo nga
Manuao o Ruhia e kii ana, ko te waea wha-
kamutunga a Roteetewiniki, Atimara o nga
Manuao o Ruhia, i taka ai ki Hene Pitapaa-
ka, i mea taua waea;— "E kore ahau e patu
waea atu ki muri na, i mua atu o te pakanga.
Engari mehemea ahau ki te hinga, ma, Atima-
ra Toko e whakaatu kia koe. A, kite toa ahau
maku marire e whakaatu atu".
Kaati e toru nga Manua o Ruhia i Warati-
wotoka, kua oti te whakahou, hei whakapiki
i nga Manuao o Ruhia koa tuhia i runga ake
nei, ko enei Manuao o Ruhia i whakahoua
nei, i whara i nga Manuao o Tiapani i waho o
Poota Aata. He Manuao pakari aua Manuao
kotahi te mea e 6,645 tana te taimaha, ko
tona tere ki te haere e, 24 maero i roto i te
haora. Ko tetahi 12,130 tana te taumaha,
ko tona tere ki te haere e 20 maero i roto i
te haora. Ko tetahi 12,336 tana tona tai-
maha, ko tona tere ki te haere e 20 maero i
roto i te haora. Kaati na runga tonu i te
toa o nga Manuao o Tiapa i kore ai e rarua.
He maha nga tima harihari waro kua tae ki
Hongokongo, a, kai te tatari ki te kupu
whakahau mai, kia timata ta ratau pikau
waro, hei reira timata ai ta ratau mahi pikau
waro mo nga Manuao.
Te Tua-whenua.
Kaore rawa he rongo korero mo nga pa-
tanga ki te tua-whenua ki Manakuria.
Engari he riri pakupaku nei o tenei wa,
i kii ana, kua tae nga ropu o Tiapani ki
Wingihingi, a, kua peia hoki a Ruhia i reira,
kua riro ia ratau te pa, ko tenei pa kai te ra-
whiti whakatetonga o Mukutene, ara, e 50
maero te mamao atu i reira.
Ko Mikoato kingi o Tiapana, he nai atu
tona pouri, me te tangi hoki o tona ngakau,
mo runga i te mate o ona hoia i te matao,
me te huka hoki o Manakuria, i te wa e pa-
kanga nei. No reira i whakapuaki ai ia i
tona kapu ki tona whare Ariki, kia kaua ra-
wa e tahuna he ahi ki roto ki tona whare,
(ara, ki te whare kingi e Tiapana) kia rite
tahi ai te oke o nga hoia ma ia hoki i roto i
te matao, engari kia mutu ra te pakanga hei
reira ka tahu ai he ahi.
Tetahi rongo e kii ana. i ohorere tetahi
ropu o Ruhia i te taua a Tiapani, i Miana he
pa iti kai te tonga whakaterawhiti o Tieri-
I ngi, ara, e 40 maero te mamao atu i Tieringi.
I whakamomoketia e Tiapani te whakae-
ke i taua pa o Ruhia, kite rawa ake a Ruhi-
! a, kua eke tonu a Tiapana ki roto ki te pa.
Kaati kihei rawa i whai takiwa a Ruhia ki
te huri ake ki te whakatau kia Tiapani, he-
oi ko te horonga tenei o Rahia, ka mate i
kona te kai-whakahaere o taua ropu, me
etahi o ona tangata, ka riro hoki ia Taparu
te pa, me nga taonga katoa o roto.
I naianei kua tata a Tiapani kei te pa o
Kirini, a, kaore e roa ake nei, kawhakaeketia
tenei pa o Rahia, he pa rahi tenei, he pa ahua
kaha hoki.
I roto i te ripoata a Tianara loama, e kii
ana, e 5 nga ropu eke hoiho o Ruhia, me
etahi atu ropu haere waewae, e noho ana ki
tetahi pa, i waengnui o Penengehua me
Pakumana, i te taha whakatehauauru o te
Rerewe raina o Manakuria. I te po o te
rahoroi katahi ka whakaeketia taua pa e Tia-
pani, ka hinga a Ruhia whati kino atu ana
ka riro ia Tiapani taua pa.
PITOPITO KORERO.
Kotahi tetahi rongo mai no Pitapaaka, e
kii ana i te 16 o nga ra o Aperira nei, katahi
ka haere atu tetahi tamaiti paku, me tona
pu-hurihuri ano i roto i tona ringa e mau
ana, tae tonu atu ki te Timuaki o nga Piri-
himana, katahi ka puhia, ka hinga taua Pi-
rihi ki raro, kaore i tino mate rawa. Otira
i te wa ka hui atu nga tangata ki te waahi i
mate ai taua Pirihi; katahi ka kii ake taua
Pirihi, i kite atu ano ia i taua tamaiti, e ha-
ere mai ana rae. tona pu ano i roto i tona
ringa, kaora ia i mohio he tino pu tonu taua
pu ana, engari i mahara ke ia, ko nga pu
ano a nga tamariki e whakapakutianei ki te
upoko maati, no reira kihei ia i aro ake.
Kaati no tona hinganga ki raro katahi
ano ia ka mohio he tino pu tonu te pu a ta-
ua tamaiti. Heoi hopuki ana taua tamaiti
ki te herehere.
I te wa i kohurutia ai te Tiuka o Ruhia, i ]
panuitia ra e te "Puke" i mua ake nei. ]
Katahi ka tukua e te Emepara o Tiapana,
tona reta mihi aroha ki nga kai-whakahaere
tikanga o Ruhia, mo runga i te matenga o
tera tino tangata nui o Ruhia. Me tona kii
iho ano i roto i tana reta ana. Ehara, ta ana
i te pakanga ki te iwi nui tonu, a, ki te hu-
nga-iti ranei o Ruhia engari e pakanga ke
ana ia ki te kawanatanga, mo runga i te ta-
ikaha o nga tikanga, o whakahaerea ana e ia
ki runga ki nga iwi o waho, penei me ia e
arai nei, kia kaua aua ta tikanga a Ruhia e
tau ki runga ki ona waahi whenua, me tona
iwi hoki.
Kotahi tetahi tangata i haere ki roto i te
Ohipera o Pereka, he taone e patata ana ki
Wohoa waahi o Ruhia. I tona urunga ki
taua Ohipera, tike tonu tona haere ki te
peeti o tetahi Pirihimana e takoto mate ana,
ko te mate o taua Pirihi he taotu, i runga
ano i nga mahi tukino a nga Pirihi me nga
hoia hoki i te iwi, i te 26 o nga ra o Maehe
ka hori nei, koia te take i taotu ai ia.
Heoi ra, i te taenga o taua tangata ki te
peeti o taua Pirihi, puhia tonutanga atu e
ia taua Pirihimana, mate tonu atu. Ko te
putanga tenei o tana tangata kohuru ki wa-
ho oma tonu atu kihei i mau. Ki te kii a
taua kai kohuru he whakarihariha nona ki
taua Pirihi, mo runga i tona naahi kino ra-
wa ki te iwi, taane, wahine, tamariki, he
rite tonu kia ia he taoro tonu, kaore rawa
ona ngakau aroha ki nga wahine me nga ta-
mariki, he pata tonu ta ana kia mate.
Ko te nui o te oranga o te Tiuka o Ruhia
i kohurutia i mua ake nei, (ara, o te Grand
Duke Sergms) erua tekau miriona pauna;
ko te moni e puta ana ki toua hoa wahine i
naianei e toru miriona pauna.
Kotahi tetahi aitua i tupono ki tetahi wa-
hine ratau tahi ko ona tamahine tokorua, ko
te ingoa o taua wahine ko Ani Haita ko te
waahi i mate ai ratau ko te Pukerernu waahi
o Kemureti, ko taua aitua i tupono nei no te
Turei o Pepueri te 28, no taua po ano ka
hinga te rakau ki runga i to ratau whare, i
te wa e moe ana ratau, mate iho ratau ki ro-
to. Tetake i hinga ai taua rakau, ki runga i
to ratau whare, na tetahi tangata ko Tarenga
te ingoa, nana i tope nga rakau e tata ana ki
to ratau kainga, hei tunga taonga mo ratau,
engari he mea ata whakahau ano ki a topea
e ia aua rakau, kaati kihei i tino motu rawa
i a ia tona rakau te tapahi, ka tae hoki ki te
po, katahi ka waiho noa iho e ia taua rakau
ki a tu ana, i te po ka hinga taua rakau ki
runga i to ratau whare, ka mate ratau i
kenei.
Kua kite nga konohi, kua whakapono te
ngakau ae. He tino whakamiharo nga ma-
hi i whakahaerea, mo te marae o Takitimu
Whare e tu ana ki Kehemane waahi o Ma-
tenepara, ara, ko nga raiti o roto i Takitimu
he keehi, kotahi tekau aua raiti, he mea tu-
ka mai i tawhiti te keehi ka ka katoa nga raiti
marama kehokeho ana a roto i te whare.
Ko te whare kai mo nga iwi ina hui ki reira,
|
|
6 6 |
▲back to top |
6 TE PUKE KI HIKURANGI.
e 76 putu te roa, tae noa ki nga teepu oroto,
me ona tini taonga o runga i tera hanga.
I puta ai tenei whakaaro i te morehu o reira,
mo runga i te whakatauaki a Ngati-kahungu-
nu e kii ra, "ka tere Raaua ka tera Pipiwha-
kao, haere a uta haere te moana haere a ko
atuna ana tokorua koia tera, huia nga rua ka
wha koia tena, ka ata huia nga wha e rua
ka 8, nuku atu iti iho ranei". Koia te
take i manatutia ake ai e te whakaaro era
tikanga, ki tera marae o to koutou tipuna
matua, e takoto mai ra ia itera marae o ratau
koona tuakana.
E kii ana tetahi whakaatu, ko te maha o
nga taimana 1 puta mai i roto i nga Maina o
Tipia me Kimipari, mai i te tau 1899 tae
mai ki te tau 1901, e toru tekau matahi mi-
riona, e waru rau e rima tekau mawha ma-
no, e rima rau e waru tekau marua nga ka-
reti, (31,854,582 carats) ko te utu o enei
katoa, e wha tekau maiwa miriona, e rima
rau e ono tekau mawha mano, e whitu rau
o iwa tekau matahi pauna, (£49,564,791).
No te Pirimia Mama, mai i te tau 1889
tae mai ki te tau 1904, e toru miriona, e
whitu tekau marima mano, e waru rau e
rima tekau nga kareti (3,075,850 carats) ko
nga moni o enei katoa, e wha miriona, e ono
rau mano, e whitu rau e iwa tekau marua
pauna (£4,600,792).
No te Maina o Purumawhoteina, e rua rau
o rua tekau maiwa mano, toru rau e wha te-
kau matau nga kareti (229,343 carats) ko
nga moni o enei katoa, e toru rau e wha te-
kau mawha mano, e whitu rau e whitu te-
kau mawhitu pauna (£344.777).
No nga parapara me era atu mahinga paku-
paku o reira ano, e iwa rau kotahi tekau ma-
no e whitu rau e wha tekau mano nga kareti
910,742 carats) ko nga moni o enei, kotahi
miriona, e wha tekau mawhitu mano, e iwa
rau e ono tekau maono pauna (£194,966).
Huihui katoa te maha o nga taimana, me
te maha hoki o nga moni o enei Maina o
Awherika, e toru tekau maono miriona e
whitu tekau mano, e rima rau tekau ma-
whitu nga kareti (36,070,517 carats) ko nga
moni i puta mai, e rima tekau marima miri-
ona e rima rau e rima tekau mawaru mano
e toru rau e rua tekau maono pauna
(£55 558,326.
He Rongo Kino.
Kua tae mai te rongo kia matau, kua ai-
tua a Peehi Heemi Matiaha, be tai-tama,ie-
nei tangata no roto i nga hapa maha o roto
i Wairarapa. Ko te aitua nei, i eke ia ki
runga i tetahi hoiho hou, i tetahi waahi e
tata ana ki te Ko-ngutu-awa o Wairarapa
moana. Kaati i tona ekenga ki runga i ta-
na hoiho katahi ka riri te hoiho, ka taka ia
ki raro ; ngawha katoa tona mahunga, me
etahi waahi atu hoki o tona tinana. Ki te
kii, "kowai ka hua kowai ka tohu," ara, ka-
ore e mohiotia. Heoi i tana ra ano, ka to-
noa he Takuta, hei titiro i tona ahua, kaati :
ki te kii a te Takuta kanui te kino. Kua
tonoa be tangata atu i Papawi ki te titiro i
taua aitua, mehemea kua hee, me mau mai
ki Papawai nei, a, mehemea kai te ahua pai
ano, me ata waiho atu ano i reira takoto
marire ai. Heoi ano.
Te rongo o muri—Kua mauria mai a Pee-
hi Matiaha ki te Ohipera o Kereitaone tako-
to ai, kei konei ia e oke ana i roto i te
mamae.
"TePuke".
Taumarunui.
Aperira 12/4/05. Ki te Etita o te "Puke
Ki Hikurangi". E hoa tena koe, maau enei
korero e panui atu ki nga pito o to tatau mo-
tu, ko enei korero he oha-aki, na te hunga
kua mate, ara, na te Moana Papaku, koia nei
ka timatatia ake nei.
He pao.
(1.) I haere au ite motu me taku maatau
iho koroto o Taupo he marae ariki
ee i
(2.) Ko Heu kei te taa ko Paerata kei
waenga, ko Kianga kei te taha ki te
tauihu ee i.
(3.) Taiporohenui Hauraa Pukawa To-
ngariro i runga a Rotorua i raro e ei.
(4.) Ko te kupu a Hiu i whiua ki Waika-
to i tu ai te Kiingi hei ariki e ei.
(5.) He piko he taniwha ko te hiwi ki
haurua i tu ai te Kiingi hei Ariki e e.
Koia nei ana oha-aki a mate ai tona tinana.
Na to hoa i tenei waahi o te Motu.
Hira Te Akau.
TOA TAONGA MAORl.
Kia ora te Etita me te Komiti whakahaere i
te taonga o te iwi, kia ora tatau katoa i roto
i te tau hoou, raa te kaihanga tatau katoa e
tiaki e manaaki i tenei ao, ae amene kaati
te waahi mo te mihi. Tenei ka huri taku
whakahau ki a te "Puke" e karanga nei Id
ona iwi, tukua mai he pikaunga mahaku, kia
taumaha tooku tuara i te kai, hei maunga
mahaku ki oku marae, e haere ui au ki te to-
ro i oku matua taane wahine, e noho mai ra
i o ratau whare korero, a, tenei ka tukua atu
e au he kai mahau. Utaina atu nga kupu
ruarua nei, koia tenei. Ka tuhera taku toa
mo nga mahi a o tatau pakeke, i mahue ake
ia ratau ki a au anake, me kore au e whiwhi
i tetahi kapa mahaku, i tooku oranga i tenei
ao, i nga mahi a oku ringa, a koia tenei.
He whatu Kakahu, he raranga Whariki,
he raranga Kete, he Taniko Whakairo, Kete
Whitau, Tikoohi Whitau, Tatua Taniko, Po-
tae, Neketai, Kawhi ringa, Piupiu hiwi Take
Tikaokao, Koroai Torotoro, Pakee, otira nga
mahi katoa a nga wahine mo te Whatu.
Kaati ki te hiahia aku hoa ki taku mahi
kua tuhia ake ra e au, tukua mai a koutou
waihanga ki te toa o ta koutou mokai, ara,
o Wallace, ma koutou ano e whakahua nga
moni mo a koutou taonga, kia mohio ai ta
koutou tangata ki te hoko atu ki ona iwi Pa-
keha Maori, a ma koutou ano e homai ki a
ia, kaati taku whakamarama mo tera take.
Ka mahi ano ia i taana mahi puutu, i roto
i tona toa, he pai hoki tana mahi, a he iti
hoki te utu, Kaati haere mai koutou katoa
ki ta koutou mokai. Heoi ra kia ora tatau
katoa i roto i te tau hoou, ma te Ariki e a-
whina tatau, e whakakaha mo nga mahi kua
tuhia ake ra e au, ae amene. Na to koutou
hoa pono, i roto i te aroha.
Meri Whariki.
HE PANUI TOA. •
AREKA. MARE.
(ALEX. MURRAY.)
Rangatira toa kakahu, i te taha whakate-
raki o te Parihi Hooro o Kereitaone.
Kai au nga tino kakahu o ia ahua o ia a-
hua, mo te taane, mo te wahine, mo te
tamariki hoki.
Mo te taane :—
Koti nui arai-ua, Hutu, Haate wuuru,
Waiti Haate me nga kara, Potae, Paranene,
Poraka, Toroihe, Tokena, Neketai, me era
atu kakahu mo te taane. A, ina hiahia te
tangata ki te Hutu meiha, ka taea e au te
hanga he Hutu meiha, i taau ahua ano i
hiahia ai.
Mo te wahine:—
Koti wahine arai-ua, tiakete hiraka, piihi
hiraka, piihi wuuru tino papai, potae, kaone,
tokena, nga kakahu o roto, me era atu kaka- I
hu papai mo tenei hanga mo te wahine.
Mo te tamariki:—
Koti rahi, hutu, potae, me era atu kakahu J
mo te tamariki.
Haere mai ! Ko nga po tenei o te Taku-
rua, me te powhiriwhiri ano ki te ringa, kia
whiwhi ai koe ki tahi i hiahia ai.
Tiriti Nui.
Areka. Mare.
Kereitaone.
G. EIMIHA.
(C. AMOS)
Puutu. Puutu. Puutu.
Ki te hiahia koutou ki nga puutn papai,
haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu
kia koutou nga puutu papai, mania, huatau
hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utu
12/6, tae ata kite 30/-.
Mo nga wahine, ko taua ahua ano te pa-
pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka-
aetia te nama.
Ko taku whare kei tetahi taha ake o te
Kemihi o Hene Hoori.
Tiriti Nui.
C. Eimiha.
Kereitaone.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI 7
WHOREHETA AMA
HOTEERA.
(FORESTERS ARMS HOTEL.)
I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone.
HE WHARE HOU.
He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia
•tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha.
KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU.
Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga
Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho-
ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa.
—A—
He nui hoki te papai o nga kai, me nga
moenga, tae noa ki te Piriote ruuma.
—Me—
Te Tepara Hoiho.
Iwa Ropata (Eva Robert's.
Kereitaone Noota.
T. P. ROHIPI.
(D. P. LOASBY.)
He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o
Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa
kei au.
—Ara—
Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu,
me era atu tu ahua kai katoa.
He nui hoki nga Pureti, me nga Kapa me
nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era
atu tu ahua o era tu taonga.
—A—
He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he
ngawari hoki te utu.
Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe
whakamahana hoki.
Engari kaore e riro i runga i te nama.
Toa o nga taonga katoa
T. P. Rohipi.
Tiriti Nui Kereitaone.
A. TEONE.
(A. JONE'S.)
Kai tunu Rohi, Keeke.
E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe-
ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o
Kereitaone.
Me te tino mohio hoki o nga tangata, he
tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke,
me era atu tu ahua kai pera katoa.
Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe
rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa-
wai Maori Pakeha.
No reira haere mai ki ahau, ko ahau to
koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau
maha e tu mai nei.
Tiriti Nui.
A. Teone.
Kereitaone.
HE WHAKAUTU.
E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
ora koutou nga morehu a aitua i tena waahi,
kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
koutou whakautu mai ia maua panui, koia
na te tika, ka mohio iho be raruraru to te
tangata whakaatutia ruai tenei kupu a te ae,
me te kaore, whakaatutia mai kia mohio atu
ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
nei, me era atu tangata e whakahe nei. e
whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka,
kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
au me te hui, i roto i nga ra katoa o Aperira
nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te
tatari atu kia koe me era atu.
Niniwa-ki-te-rangi.
He Panuitanga.
Kua tae mai etahi moni ki te "Puke,"
engari kaore e mohiotia, kowai te tangata na
ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
. tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
be ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e
whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku
mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
moni.
"Te Puke."
PANUI WHAKAMARAMA.
He whakamarama te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika o Aotearoa me te Waipounama, tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
I puta ta matau panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau, tokoto-
ru, ka perehitia te panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou. No te huihuinga whaka-
mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi
2 o te reo Maori o te "Puke".
No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka
whakaotia te utu mo to koutou taonga ki
runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
e 9/- hereni, mo te 3 marama e
5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te
marama.
Tuarua i kore ai a te "Puke" e puta i roto
i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
puta mai ona korero mo te taha ki te reo
Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona
te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a,
oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe-
ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
keha, koia te take i whanga tonu ai matau,
a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e kore
rawa e taea e matau te whanga atu ano, Li
nga whakahaere rao te taha Pakeha. Koi
penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha-
ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e
kore hoki e taea, te whakawhaiti kia topu
ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
ere i te taha kia matau, kia wawe te puta atu
ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e
rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou. Engari ko te
mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki
runga i to koutou taonga i te mea
kua mohio iho koutou ki nga kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke"
ki nga iwi. ki nga hapa, rae nga tangata, ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa Haere kia koutou
ki nga morehu a aitua J mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, nae nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia
koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
|
|
8 8 |
▲back to top |
8\_\_\_\_\_\_\_ TE PUKE KI HIKURANGI.
whakamarama i nga ahuatanga e puta mai
ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
nua, e pata mai ai hoki he ora mo te iwi, me
a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
tenei ao.
(5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana enga tangata mataa hei pai-
nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, me
nga tare Kaunihera Whenua, Poari Whenua
Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
(6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, me nga kakaha hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga ta mate
katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata mataa, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tataa mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga hapa, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai ma tona kino, me nga
mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke, Teem tai kaha taane wahine hoki,
Teera mehe, Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu-
ta ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement,)
he ata mo ana tu panui, ara, ho 2/6
hereni me te hikipene, tae ata ki ee 3/- he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tengi tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
(10,). Ka manaakitia e te "Pake" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki •
nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga Maori o nga tipuna
iho, o Tawhitinui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
matauranga kia tatau, me o tatau ari katoa.
(11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga
taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
nga whanautanga tamariki, me nga mahue-
tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
nga ture marena, me era ata tu korero katoa
e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
hia ake nei.
(12.) Na, i tenei haerenga o to koutou
taonga, i roto i te taa hoa o to tatau Ariki
1905, ki te uiui haere ki te ahua o is iwi o
ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
tau kei ranga i te taumata o te tau hoou, e
titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi
pai i mahia e ia i roto i te taa kua hori ki
mari, a, me te haku hoki o te ngakau ki
nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
tawhito. Muri iho katihi ka titiro whaka-
mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
tu mai nei i mua i o tataa aroaro, me te ko-
re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
roa e Haerea nei e tatau.
No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
hau haere nei. he kimikimi haere i enei tu
ahuatanga o te whakaaro, hei atanga mo ru-
nga i to koutou maunga tapu, te waahi i
puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
pu, i te wa is ratau i nga kaumatua.
No te wa ia tatau nei" kua waiho taua ma-
unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
nga maharatanga a te ngakau i runga i te
rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
me nga tangata katoa, ki te homai utanga
hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
waha haere i nga utanga e whakaekea ana
ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
porangi ta koutou mokai, e pai ana. he wha-
katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
haere" koia ta koutou makai ka kohikohi
haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
ka nguha ki te ara. He panui mau tona te-
nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
Kia ora tataa katoa.
"Te Puke. Ki Hikurangi."
WHAKAMARAMAI NGA TURE
O "TE PUKE KI HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia man ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
5 iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
, marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:—
TURE 1.
E wha putanga o te "Puke" i te marama,
ko te utu 16/- hereni i te tau; mo to ono
, marama e 9/- hereni; mo te torn marama e
5/ hereni.
TUBE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
tuarea ranei; otira kai te ahua o te tono te
tikanga.
TUBE 8.
Ki te tuka moni mai te tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me taku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuku
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o "Te Puke'' Greytown North.
TUBE 4.
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
takai o waho o te peps, he tohu tena kua
tutuki te tau kia is, a, kotahi patanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaatu mana.
TUBE 5.
E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
tukua mai. TUBE 6.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
"Puke." TURE 7.
Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TURE 8.
Ko te tangata kaa whakaturia e te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
ere mai i tera taha.
TURE 9.
Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
rae penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita:
"O Te Puke. Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Ko te ahua tawhito ra ano, ki to maha
nga korero ka maha atu hoki nga wharangi,
ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.
Printed and Published for the Proprietors
by T. RENATA, at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.