|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 7, Number 15. 15 March 1912 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
Te utu/price
"Te Puputanga ki te ora. Nui tangata e haere ana ki te po, iti tangata
i mahue ake ki te ao nei, rauhitia, manaakitia."
6d.
Nama 15 o te tau 1.
Caterton Wairarapa, Paraire Maehe 15, 1912
HAERE MAI
E pehea ana koe mo te Koti Motu-ka?
Otira e hiahia ana koe ki tetahi mea hei arai atu i te hau me te marangai.
Kei te pai noatu te takoto a nga Koti Tuiri i tona takotoranga, engari, ko nga
Koti pai ko nga mea i ata mahia kia rite mo runga Motu-ka.
KO MARE
Kei te whakaatu i etahi o nga taera kakama o Ranana, e rite ana ki nga mea e
kakahuria ana e nga momo rangatira o Ranana.
Ko etahi enei : Koti Motu-ka, (be mea rongoa kia kore e uru te ua,) ara, "Water-
roof,' he Koti raina ki te huruhuru, he Koti raina ki te kiri angiangi, a, me nga
Koti Rireha mo te puehu, me nga hutu mo te pupuhi manu etc. Ko etahi be
rarahi, ko etahi he pakupaku.
Ia koe i konei tirohia nga hutu Paranene mama, rarahi hoki—e rite ana ki nga
mea, na te Teera i mahi.
I to taenga mai ki te titiro e kore e makona o konohi, kia kite rano koe i a matau
Tarau Haere i runga Hoiho, i nga Takena mahi a-ringa mo te Patu Pooro (Golf,)
i nga Rekene kiri Tia, kiri poaka, kiri Atirope (Antelope,) na te Ingarihi i mahi.
HAERE MAI .... HAERE MAI
J . L . MARE.
Te toa taonga Kaha Mahitaone.
G. HIUANA.
KO TA ANAKE TE TANGATA WHAI-MANA KEI WAIRARAPA
NEI, KI TE HOKO I NGA
WHOOTA MOTU-KA.
(FORD) ... MOTOR CARS.)
HE MOTU-KA KEI A AU MO TE TUKU. Ko nga oota e tukua
ana kia au, ka tere tonu taku mahi.
HU RAUMATI.
Koia nei to taima tika hei whakaa-
rohanga ki te tango Putu, Hu raumati
hoki. Haere mai kia KITINA mo te ra
rangi pai, kakama hoki, kei roto i te ro
he o Wairarapa nei. Na matau nga tao-
nga pai atu, e taea ai te hoko mo te mo-
ni iti, a, o whakahaua ana o matau wha-
kaaro ki te iwi Maori. HAERE MAI!
J KITINA
Te hoa o te waewae." Kei tawahi o te
Poutapeta.
Kuini tiriti MAHITAONE.
|
|
2 2 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Paraire Maehe, 15,1912. Nama 15 o te tau 1
(c.) Hei utu i nga moni katoa
i pau i te whakahaere-
tanga tika i runga i ta te
ture i te rawa tiakitanga:
(d.) Hei utu i te moni tinana
me te itareti ranei o nga
tiaati katoa e tau ana ki
runga ki te rawa tia-
kitanga:
(e.) Hei whakarite tikanga
marama mo te oranga,
te whakaakoranga, me
te whakaputanga ake
ranei, o te tangata whai
paanga onga tamariki
ranei a te tangata whai
paanga, ranei (ki te wha-
kaaetia e te Kooti) o te
wahine o te tane ranei a
te tangata whai paanga:
(f.) Hei tiaki hei whakaora i
nga whare, taiepa, me
era atu mea whai hanga
e te tangata a he wahi
aua mea no te rawa
tiakitanga:
(g.) Hei whakaara whare,
taiepa, me era atu mea
whai hanga e te tangata
ki runga ki tetahi whenua
e uru ana ki aua rawa
tiakitanga, hei hanga
hoki i era atu ahua wha-
kapainga o aua rawa:
(h.) Hei whakahaere i tetahi.
whenua hei paamu, hei
whakahaere ranei i tetahi
mahi whakatupu taru,
kai, kararehe ranei, ki
runga ki taua whenua.
184. (1.) Ka ahei te Kooti i
ia wa i ia wa ki te hanga i tana
ota e mahara ai ia e tika ana mo
te utunga atu mo te whakapaunga
ranei o ia moni reweniu, moni hua
ranei, o te rawa tiakitanga ki—hei
painga ranei mo—te tangata whai
paanga.
(2.) Ko te tika o te tangata
whai paanga kia riri i a ia kia
whakapaua ranei e ia tetahi moni
pera, me tona tika i runga i ia
ahua ke atu i tera kia riro mana
e tohutohu e arahi i te whaka-
haeretanga o te tiakitanga, ka
takoto—i nga wa katoa e mau
ana te mana o taua kai-tiakitanga
—i raro i te whakaaro a te kai-
tiaki me nga ota hoki a te Kooti.
185. E kore tetahi kai-tiaki
raro i tenei Wahi o tenei Ture, i
tua atu i te Kai-tiaki o te Katoa, e
ahei—ki te kore i whakaaetia e te
Kooti—ki te hoatu whakawatea-
tanga whai mana mo tetahi moni-
hoki i nuku atu i te tekau pauna;
engari ko aua moni pera katoa
me utu atu ki te Kai-tiaki o te
Katoa hei kai-whakahaere mo te
kai-tiaki, a me pupuri me whaka-
haere hoki te Kai-tiaki o te Katoa
i aua moni i runga i aua huarahi
ano me te mea nei ko ia tonu
taua kai-tiaki i whakaturia nei i
raro i tenei Wahi o tenei Ture.
186. Mehemea ka whakaturia
kia tokorua kia tokomaha atu
ranei nga kai-tiaki i raro i tenei
Wahi o tenei Tare, ko nga mana
katoa o ana kai-tiaki ka ahei—
haunga ra mehemea kua whaka
haua ketia e te Kooti—kia whaka
haerea e te mea e nga mea ranei
o aua kai-tiaki e tu tonu ana e ora
mai ana ranei i roto i taua wa.
187. Ka ahei kia whakaaetia
ma tetahi kai-tiaki i whakaturia i
raro i tenei Wahi o tenei Ture, i
roto o nga moni reweniu me nga
hua ranei o te rawa, tiakitanga,
hei utu mo tana mahi ki te
whakahaere i taua tawa, nga
moni tika tera e whakahaua e te
Kooti i ia wa i ia wa, apiti atu ki
nga moni (costs) katoa me nga
tiaati, me nga moni katoa i
whakapaua e ia i runga i tana
whakahaeretanga i taua tiakitanga
I88. Ka ahei kia whakaturia
he kai-tiaki i raro i tenei Wahi o
tenei Ture, mo te paanga-a-tika o
tetahi tangata whai paanga i roto
i tetahi whenua Maori i tetahi
rawa ke atu ranei, ahakoa taua
rawa kua tau ke atu i ranga i
tetahi atu tikanga ture, i runga
ranei i tetahi tiiti, wira, pukapuka
ke atu ranei, ki tetahi atu kai-
tiaki i ranga i te ritenga tiaki mo
taua tangata whai paanga; a i ia
keehi pera ka tu tahi ana tiaki-
tanga e rua, engari ko nga mana
o te kai-tiaki i whakaturia i raro
i tenei Wahi o tenei Ture me
whakahaere i raro i nga mana o
te kai-tiaki e tu ana i raro i te
tiakitanga tuatahi.
189. (1.) Ia kai-tiaki i wha-
katuria, e kiia ana ranei kua
whakaturia, i raro i te Tare
Whakahaere i nga Whenua
Tuturu o nga Maori 1888, a e tu
ana hoki i tona turanga i te
timatanga o tenei Ture, ka kiia i
whakaturia i raro i tenei Ture me
nga tikanga katoa o tenei Ture
ka toro atu ka pa i runga i tera
aronga ki te tiakitanga i hangaia
peratia.
(2.) Ina timata tenei Ture ko
nga rawa tiakitanga katoa kua tau
atu ki tetahi kai-tiaki, ka—ahakoa
kaore he ota, he pukapuka
whakapumau ranei—tau atu ki te
tangata whai paanga i raro i taua
tiakitanga, engari ka mau tonu te
kai-tiaki ki te whakahaere mo te
taha ki taua rawa i aua mana ano
kua whakawhiwhia ata e tenei
Wahi o tenei Ture, ki tetahi kai-
tiaki i whakaturia i raro i tenei
Wahi o tenei Ture i mari iho i te
timatanga o tenei Ture.
(3.) Mehemea i mua atu i te
timatanga o tenei. Ture kua
rehitatia tetahi kai-tiaki pera i
raro i te Tare Whakawhiti
Whenua, 1908, hei tangata mona
tetahi rawa tiakitanga pera, ka
ahei te Kai-rehita Takiwa Whenua
runga i tana whakaaro ake—a
me tahuri rawa ia ki te pera
mehemea ka whakahaua ia e te
Kooti—ki te rehita i te tangata
whai paanga hei, tangata nona
taua rawa hei riiwhi mo taua
kai-tiaki, me te rehita hoki i te
kai-tiaki hei kai tiaki mo taua
tangata nona, ne te hanga i nga
whakatikatikanga katoa e tika
ana ki runga ki te Pukapuka
Rehita, ki te Pukapuka. Rehita
Tarewa ranei, i runga i tera
aronga.
(Taria te roanga ata.)
PITOPITO KORERO.
Kotahi tetahi tai-tama, he kai-
mahi ia no runga i te tereina
mahi i nga Rerewe i te Koa (Gore)
i mau ki waenganui o nga taraka
o te tereina, kongakonga katoa te
kuha, engari kaore he wheua i
whatiwhati.
No te Haterei 28 o Maehe nei
ka whakatakotoria e te Kawana te
Kohatu Kaupapa o te Paremata
Hoa. 1,500 nga tangata i reira.
E 700 rau nga whare i wera ki
Tokio i te ahi.
Kotahi tetahi kotiro i wera i te
ahi, i runga i tona whakarauora
tanga i tetahi kuia, i maringi i
taua kuia he Tapenetaina (Turpen-
tine) ki runga i ona kahu, katahi
ano ka muraia e te ahi, a, ka kite
ata hoki te kotiro ra, katahi ka
oma atu ki te tinei, katahi ano ka
hanaia mai ona kahu e te ahi,
katahi ano ia ka oma i te kaha o
o tona wehi, kotiti ke ana ki roto
i te ngahere, a, mate tonu atu ki
reira. No muri ka kitea.
Kua whakaae a Poohitere ki te
moni £150 pauna me ona raru-
raru katoa, kia oma raua ko
Waaka, te toa o Awherika ki te
oma, ki Johannesburgh, mo te 100
iaari.
Kua tae a Kapene Amanahere
ki Marepana, te tangata nana i
whakataetae te Tai-whakatetonga
o te Ao, a, kua tae hoki te Piri-
mia o reira kia kite i a ia.
Kua oti te whakamaanu tetahi
Tima Whawhai a Ingarangi, ko
Atiaki te ingoa (Ajax.) e 28,500
tana te taumaha, a, e 22 nati i te
Haora, tona tere, no Pepueri 27,
1911 ka mahia tenei Tima, a, hei
tenei Hanueri ka oti katoa ai, ko
tona Tino Pute 13. 5 inihi te nui.
Ko nga Tiamana katoa, e noho
ana i Renata kei te hokihoki katoa
Iri Tiamani ki to ratau ake kainga,
ko to ratau whakaaro hoki, tera e
puta ake he Whawhai i waenga-
nui ia Ingarangi me Tiamani.
Kei te 8 o nga ra o Aperira nei
ka Whawhai Motomoto ano a
Pita Makiwi te toa o Oropi, raua
ko Haami Rangiwhoota tetahi o
nga toa o te ao.
He whawhai whakautu mo te
moni e £5,000 mano pauna, i
i tera o raua kakaritanga, ka kiia
na te Tiati i wiini ai ia Pita
Makiwi, no reira i kiia ai me
whawhai ano raua, ki Poihakena.
Ko te taumaha o Makiwi te 14
toone e 5 pauna, e 5 putu te 10
inihi tona roa, ko Haami Rangi-
whoota e 3 inihi tona potonga iho
i tona hoa, a, te 12 toone e 7
pauna tona taumaha.
Kai te mate haere te ingoa pai
o Tiaki Teonetini.
Te Hui whakamaha-
ratanga ki te Ra o te
Whanuitanga.
Ngatauewaru.
Teoreore, Mahitaone Wairarapa.
Maehe 16, 1902.
Ka tuhera te hui whaka-
maharatanga, ki te Ra ote
Whanuitanga o te tau
1881 i te 16 o Maehe i te
11. a. m. o te ata ka huakina
te Hui, ka mea a Tunuia-
tangi;— E Tai itemea
kaore nga tangata i hui
mai i tenei ra me nga Hahi,
kaati kotahi tonu te Hahi
kai konei ko te Hahi o
Tuhua, ko te kupu mo
tenei ra ko te huaki i te
tatau o te Whare, kaati
rawa he kupu mo tenei ra,
ka whanga ai ki nga
tangata.
Pihopa Tumuaki Taiawhio
Te Tau; E pai ana mote
te kau matahi huaki ai.
I te taenga ki taua haora
ka haere nga tangata ki
Ngatauewaru, me nga
Hahi e toru, Te Katorika,
Ko Te Ao Mataura me te
Harapaki.
Te Mihingare, ko Tunuia-
rangi, ko Pane H. P.
Tunuiarangi.
Te Ruri Tuawhitu o Ihowa,
ko te Pihopa Tumuaki
Taiawhio Te Tau ko te
Pihopa Takiwa Te Apera-
hama Anaru, ko Hori
Herewini Te Huki ko te
Rauhi Anaru Harawira,
ka mutu nga mea i ura ki
te Whare, ka tukua e te
Pihopa Tumuaki ma te
Pihopa Te Aperahama e
huaki te ra.
|
|
3 3 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Paraire Maehe, I5,1912. Nama15 o te tau 1.
1. Ko te Himene a te Ruri
Tuawhitu o Ihowa Matiu
LLL-17.
Kua aua atu te poo ka
tata mai te ora, whaka-
rongo mai e koutou e noho
nei, reo o te rangi e kara-
nga iho nei, tenei te Hahi
ko te Ruri nei."
2. Ko te Korero Pukapuka ia
Epeha iv-1-17, heoi te
komo pukapuka, me tona
ki ano kua ta nga ropu o
nga Hahi kua tu hoki to
tatau.
8. Kauhau; ia Matiu xxvii
50, 51, 52, koia tenei; E
rua nga wahi tapu o te
Whare o Horomona o
Hiona i tu nei ki Maunga
Moria, ko te Wahi Tapu
me te Wahi Tino Tapu, ko
te kupu o te Wahi Tapu e
noho ai te iwi ko te wehi
kia a Ihowa, te Timatanga
o te Matauranga, he ako
he whai whakaaro i mua o
te Honore ko te ngakau
whakaiti, e tuku taki tahi
atu ai te tangata i ona hara
ki nga tohunga i te Wahi
Tino Tapu, ara, ko te kupu
o reira kia Tapu koutou, e
Tapu ana hoki au, tiakina
o koutou wairua kaua e
tinihanga, no te pakaru-
tanga o te arai ka kitea atu
taua Wahi Tino Tapu e te
iwi ko te Aaka o te Whe-
nata,me te Tapenakara ko
te whakakotahitanga tenei
ate Karaiti i te Wahi Tapu
me te Wahi Tino Tapu,
waihoki kua kotahi mai i
te Waahi Tapu o te whare
nei ki te Wahi Tino Tapu
e tu nei tatau i te taha o
te kohatu nei.
Nga tamariki, haunga nga
kaumatua i tae mai nei
to ratau ora ki tenei rangi
e noho nei tatau, kai te
whakahoki honore mo a
ratau kupu e ki nei; "ki te
hapa i te matauranga me
haramai ki konei ui ai, ki
te pa mai he mamae me
haramai ki konei inoi ai,
ki te pa mai he raruraru,
he pouritanga kia koutou
me haramai ki te Kohatu
nei. Heoi te kauhau.
4. Ko te Kura o te Ruri:
Hakaraia iii-9. te iv-10.
Ka mutu te Kura, ka inoi.
Ka mutu te Karakia.
Ka tu Ko te Rauhi Anaru
Harawira, ki te whai kupu:
E Mihi atu ana kia koutou,
kia ora tatau i to tatau
taenga mai ki tenei ra te
16 o Maehe, ko taku kupu
ake ko te whakanuinga i
tenei ra, kaati e mea ana
au me hou he kupu e puta
mai ma tatau mo tenei ra.
5. H. P. Tunuiarangi:
E mihi ana au ki to tatau
karakia nana i whaka-
tuhera te whare nei ara, to
tatau ra te 16 o Maehe
1912.
Ko tenei ra ko te ra o te
Huakanga i tenei Whare,
o te tau 1881, ka 81 nga
tau te mataratanga, he
hokinga no nga whakaaro
ki taua ra.
Ko te ra tenei i whaka-
puakina atu ai nga kupu
a te Potangaroa, i whaka-
iria ai taua Merekara, ko
au ano te kai whakatutuki
i etahi o aua kupu, ka
riro mai te Tiriti-o-Waita-
ngi, he mea mau naku i te
Haki a te Potangaroa, i
muri mai ka whakaritea e
au ko tona kupu i mea ai;
"Ka uia e au ki te Kingi
mehemea kai a wai te he
o te motu nei, ki te ki mai
kaore i a ia kai te Kawa-
natanga ke, ka kaungia e
au te moana whanui e ta-
koto mai nei, ara, ko taku
kau tenei; he wairua toku
he wairua to te Atua ma
te Paremata Nui o Inga-
rangi maua e whakawa."
Kaati ko au ano nana i
whakatutuki taua take ko
au toua tona wairua i te
tau 1897. Kaati i tenei
rangi kua huakina e tatau
te whare nei ko te Ruri
Tuawhitu nana i huaki, kua
tae mai tatau kai te taha
o te Konata nei, te mea i
kiia ai e ia ki te pa mai he
mamae ki te tangata me
haramai ki te kohatu, ki
te hiahia te tangata ki te
matauranga, haramai ki
te kohatu nei ui ai he
matauranga.
Kua rite ia tatau tenei
kupu e inoi nei tatau, kia
homai he matauranga, kia
murua o tatau mamae,
ko tenei kupu aku he tau-
toko naku i to tatau
karakia hou, heoi.
Te Ao Mataura:— E
whakapai , ana au ki to
tatau karakia, ka nui te
pai o te kauhau me te kura
e korero nei mo te Kohatu
Paramu, (Hakaraia iii-8)
hangai tonu ki te Kohatu
e tu nei.
Tamaiwhakakitea:—
Kotahi tonu taku kupu he
tautoko i to tatau kara-
kia nana i huaki tenei ra.
Ratapu, Maehe 17,1912.
Taiawhio Te Tau, Pihopa
Tumuaki, ka tu ki whaka-
tuhera i te kauhau ma nga
tangata o te hui, mo ronga
i nga kupa korero a te
Potangaroa o te marae nei,
nga mea i tutuki, nga mea
e toe ana, nga mea i taea
te whakarite, nga mea i
kore e taea te whakarite,
me korero katoa.
Haeata Henare:—
E rua o aku kupu hei
korero ake maku.
(1.) Ko te Hahi i korerotia ai
e te Potangaroa.
(2.) Ko tona korerotanga i roto
i te whare nei, i rongo atu
ai aku taringa e ki ana
"kai roto tonu i to tatau
whare nei e haereere ana
tetahi tangata mana e
whakaputa tetahi tikanga
mo tatau hei tirotiro ma
tatau, he poropiti, he
matauranga ranei.
Te Rawhi Anaru:— Ko
taku kupu ake, me puta
hou mai he take ma tatau
mo tenei ra, i runga i te
hokinga mai o to tatau
mahara ki te hopu i te ra
o te hui a te Potangaroa o
te tau 1831, ko taka me
ki tonu au i aku take hou
hei pupuri i te naana Maori,
me te ahua Maori, me te
kotahitanga mo taua mo
te Maori.
(1.) Ko te whakapono mo te
Maori.
[2.) Ko nga Kaunihera (Maori)
Marae.
Te Aperahama Anaru, Pi-
hopa Takiwa:—
E tautoko ana au i nga
korero a te Rauhi mo te
Hahi o Niu Tireni, hei
pupuri i te maoa Maori,
me nga Kaunihera Marae,
hei whakakotahitanga tu-
turu mo te Maori, e kore
e kitea tetahi atu kotahi-
tanga i tua atu i enei kua
kiia nei e te Potangaroa,
whakapotoa to koutou ma-
tauranga ki te whenua, ko
te hunga mahi paamu
anake e kaha ki te wha-
kakotahi mo te wa poto
ka taka, ki nga uri, ka
wetekia ano te ture mo te
hoko, ko nga mea kore
mahi paamu ka hiahia ki
te hoko, me nga whenua
pakupaku, he koata eka
nei te rahi o to ia tangata
i roto i taua Poraka, i pai
atu te hoko topu kia whi-
whi ai tena, tena, ki te
roherohea e kore e ea te
utu, ka pau ko te whenua
nui hei utu mo te wea,
hui atu ki nga reiti.
Akuhata Mikaera:—
Ka whai kupu ake au mo
runga i nga kupu a te
Potangaroa, ko nga mea
kua tutuki ko nga mea
kaore i tutuki, ina hoki
tenei kupu ana, whakarere
atu te Ruha o a koutou
kapenga, ara mai ia au,
kaore i rite ia tatau, ko
tenei hoki o ana kapa,
"whakapotoa te matau-
ranga ki te whenua,
whakaroaroa, ki te rangi,"
koia tenei e korero nei
tatau ki te whakapono
Maori motuhake.
Engari ko te karakia o
Haimona he Maori no
naianei, kua hurihia ki
roto i nga karaipiture
haere ai, ko taku kupu me
haere ano i runga i te
tauira a Haimona i rongo
ai aku taringa.
Te Aperahama:—
Mo te kupu a Haeata
Henare kai roto tonu i te
whare nei tetahi poropiti
e haereere ana, ko taku,
kupu ko tatau taua poro-
piti, taua tangata matau
e korero nei tatau i tenei
ra, i nga kupu a te Po-
tangaroa me a Heremaia i
tenei ra, ko matau hoki ko
oku tuakana nana i
whakatutuki tera kupu a
Paora, "kei mata nehunehu
te atua, e aua nga tau i
hoki ai ki reira kimi ai i te
atua, a, i whakaturia hoki
e matau te hahi a te Po-
tangaroa ki runga i te tihi
o Mata nehunehu me
Wairarapa No 1, no to
matau hokinga mai ka
whakaarahia ke to poho o
to koutou tipuna o Hine-
pare, ka oti, ka karangatia
nga hapu o Wairarapa nei
me te Tai-Hauauru, a
Ihaka raua ko te Hapi-
mana, ko te Harapaki, ko
Kahungunu o Hamua, me
etahi atu.
Ko te ra tena i homai ai
e te Harapaki te Paipera
a te Momona kia au, ko
tana kupu kia matau, ko te
Taranata tenei a Rakaihi-
kuroa i kawea mai nei e au
kia koutou.
Ko nga kupu o te hui me
kopi ki roto i ta tatau rohe
i te matauranga, me tono
hoki he Kaunihera mo
tatau kia wahia mai te-
tahi hawhe o te Kaunihera
o Wairarapa ki nga Maori,
kia mau ki te whakapono
ki te Atua, ki te kupu ki
te tangata, ko au te Hekere
tari o taua hui i te tau
1887.
H. P. Tunuiarangi:—
Whakautu i nga kupu a te
Rauhi Tamaiwaho o Ngai
tuwharetoa, o tera tuatahi
|
|
4 4 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Paraire Maehe, I5,1912.
hei te kupu hou rawa he kupu
mo tenei ra, kaati ko taku
kupu hou i te ra o nanahi
e toru nga Hahi i uru ki
te huakanga o te Whare i
te 16 o nga ra, whakataua
ana e au ma te Ruri Tua-
whitu o Ihowa e huaki
taua ra i tautoko te
Mihingare me te Katorika,
ara, maua ko toku matua
ko Teao Mataura, ko te
Hahi Momona kaore i roto
i te huakanga o te ra, ko
taku kupu kua oti te rohe
nga hahi tuatahi e te kupu
a Paora, kaati, ko taku
kupu ka pa ki enei whaka-
pono e rua, e ki nei te
Momona koia taua Hahi a
te Potangaroa, me takiri
tenei kupu i runga i te
Hahi Momona Notemea
kua tipu noa mai i te wahi
i hangaia mai ai tenei Hahi,
kua whai putake, kua whai
pakiaka noa atu me ona
peka me ona hua, na reira
au i ki ai me takiri tenei
kupu i runga i tenei Hahi,
ko te Manihera raua ko
Ihaia Whakamaiuru i uru
ki taua Hahi, ko taku
whakatau mo te kupu a te
Potangaroa, "kai te haere
mai te Hahi mo koutou i
te moana, ko toku kai
runga i te peka o te Rakau
i tenei ra," kaore taua
Hahi i ki ra ko ia te Hahi
o te Potangaroa i tae mai,
na te Ruri i huaki i to
tekau ma ono, katahi ka -
tirohia ake ko taua ra ano
tenei i whakaaritia ai e te
Potangaroa taua Hahi, i
roto i te nei ra ko te Hahi
tenei o te Potangaroa, ko
te Ruri Tuawhitu o Ihowa,
i whakaatutia, nei e Hai-
mona Patete, kua tutuki i
tenei ra taku kapu mo
Haimona, me hoki mai
maua nei ki konei noho
ai, tukua atu ma nga
tamariki e whakaatu haere
te whakapono o te Potanga-
roa ki te ao, ko te kupu
ma aua tangata ko te Hahi
tenei o te Potangaroa,
kaati rawa, he kupu ma
raua. Notemea ko au te
kai-whakatutuki i etahi o
nga kupu a te Potangaroa.,
ehara i te mea whiriwhiri
e te tangata, whakatika
tunu ake au kote Tiriti-o-
Waitangi ka riro mai, ka
rite tena kupu i a au,
whakatika tonu ake au ka
uru ki roto ki to Koti
Hoia ra, ehara, i ta mea
whiriwhiri na te tangata,
kau atu ana i te Moana-
nui-a-kiwa e takoto mai
nei, ku rite te kupu a te
Potangaroa, ka pataitia e
ahau te Kingi ra, mehe-
mea kai a koe te mate ote
motu nei, ki te ki mai ia
kaore i au te mate o te
motu, ka pataitia e au te
Kawanatanga mehemea
kai a koe te mate o te motu
nei, ki te ki mai ia ae, ka
kaungia e au te moana e
takoto mai nei, ko taku
kau ra tenei e te iwi he
wairua to te atua he wairua
toka, ma te Paremata Nui
o Ingarangi maua e wha-
kawa, tae atu ana au ki
Ingarangi i roto i te Koti
Hoia nei, kaore he utu
kaore he aha, ki te mau i
nga whakaaro o te iwi kia
rahuitia o ratau whenua,
hei oranga mo a ratau
tamariki, ko te kupu a te
Kuini ma tona Kawana i
Niu Tireni nei e whakaaro
tana iwi Maori:
Ko te Kaunihera Marae
tenei mo te iwi Maori, me
te Kaunihera Whenua ka
tutuki ia au te kupa
whakaari a toku tuakana
a te Potangaroa, ko au
taua wairua ona i korero-
tia ra e ia i te waru tekau
matahi e whakatutuki nei
ano ahau i tenei ra, i te
taha, o ana kupu whakaa-
ri, "Ko te hahi tenei o te
Potangaroa.
Heoi nga kupu a Meiha
H. P. Tunuiarangi.
Tuhua Te Huki, ma te
Wainohu.
Ko a raua kupu ko tana
tama kotahi tonu te ahua
o a raua korero, he tau-
toko i nga kupu a te
Rauhi Tamaiwaho, o Ngai-
tuwharetoa, kotahi tunu
te ahua o a ratau korero.
ko reo tahi, ko te Hahi
Maori ko te Kaunihera
Maori hei pupuri i tenei
kotahitanga me te Mana,
Maori, he Maori te upoko,
he Maori te kaki, he Maori
te poho, he Maori nga
ringa me te uma me to
kopu, me nga waewae, he
Maori nga wahi katoa o te
tangata e kiia nei he kiri
waitutu te Maori, kaore i
te upoko Pakeha kaore i te
tinana Pakeha. Ka rite
te kupu a te Karaiti ia
Hoani x-8.
Ka uakina e te kai-tiaki te
tatau ki a, ia, a, ka rongo
ana hipi ki tona reo, ka
karangatia e ia aua hipi
ake, to tenei ingoa to tenei
ingoa, a, ka arahina ki
waho ko nga hahi pakeha
tenei he pakeha te upoko
me te tinana katoa, ara,
he kiri-tea ki te whakahua,
ka haere mai i runga, i
tenei kupu a te Karaiti
aua Hahi, "haere koutou
kite ao meinga nga tangata
hei akonga maku a iriiritia
i runga i te ingoa o te
Matua o te Tama o te
Wairua Tapu, ka aru enei
mana ia koutou, ko ahau
tena hei hoa haere mo
koutou a te mutunga rano
o te ao." Hoani upoko-x
16r.
He hipi atu ano aku e
haere nei i tenei kainga,
me arahi mai ratau e ahau,
a, ka rongo ratau ki toku
reo, a, e whakakotahitia te
kahui kotahi ano Hepara,
i korerotia e te Karaiti
tenei kupu whakaari ki
Hiruharama, ko te Ruuri
Tuawhitu o Ihowa tenei
hipi kua whakakotahitia
nei te kahui kotahi ano
Hepara, ko te Ture o te
tau 1908, e 26 nga Hahi
Whai mana Rehita Mare-
na, e 25 nga Hahi Pakeha
i haere mai i te moana, i
tipu ake i te motu nei,
kotahi te Hahi Maori, hui
katoa e 26 nga Hahi kua
kahititia i raro i te mana
o te Tominiana, o Niu
Tireni, koia tenei taua
Hepara ko tu Ture tangata,
ki te kahora tenei Hepara,
kaore tetahi Hahi e whai
mana ki te marena kaore
nei i whakaurua ki te
Rouru kia kahititia i raro
i te mana o tenei Kawana-
tanga, ahakoa pai te
whakamarama o te Kau-
papa o nga Karaipiture o
taua Hahi, o aua Hahi
ranei, kaore ia e whakaae-
tia e te Ture, kia whai
mana rano ia, ko te Atua
Nui tenei kai te ao, ahakoa
kai roto i taua Kaupapa a
Ihowa a te Karaiti a te
Wairua Tapu, me nga
Apotoro me te Whitu te-
kau me nga Poropiti me ta
Hoani iriiri, me ta te
Karaiti iriiri, me ta nga
Apotoro iriiri, me te wha-
kapaeanga o nga ringa-
ringa o nga Apotoro me
nga Poroiti, me nga Hepara
me nga Kai-tohutohu, me
nga Minita me nga Mana
whakaora, me nga tohu-
ngatanga me te maha o
nga tuunga, i kitea i konei
e tatau i roto i te Kara-
ipiture, i te maha o nga
tuunga mo ia ahua, mo ia
ahua tuunga mo te tangata
i roto i taua Hahi, i aua
Hahi ranei, ki te kore te
Ture, kaore ia e Whai
mana, na reira kaore a te
Karaiti i haere mai ki te
whakakahore i te Ture me
nga Poropiti, engari ki te
whakatutuki, no te mea i
mahi te Matua i tana Ture
i te tuatahi, katahi ano ka
hangaia e ia te Rangi me
te Whenua me ona tini
mea, e whitu nga kupu i
oti ai i a ia te ao te hanga,
ka oti, ka toe ano te wahi
ma te Tamaiti, na te kupu
a te Atua ki te Nakahi, ka
toe ano tetahi wahi, na
te Karaiti i whakatutuki i
roto i nga rangi, Ka maru
tona rekereke, a, ka maru
tona matenga, ka tuhia te .
whitu ki nga rangi i roto i
te ao mura, ka hoki a te
Karaiti ki te rangi, ka toe
ano tetahi wahi, na tana
kupu i mohiotia ai e kore
koutou e waiho pani e
ahau, ka haere ahau ki te
Matua, ka tonoa mai e
ahau tetahi atu Kai wha-
kamarie hei noho tonu kia
. koutou.
No te ra o te Petekoha
ka tutuki tenei kupu, ko te
whitu kai te rangi, he
tangata, kua noho tahi te
Wuruhi raua ko te Pea,
kua takaro tahi a raua
tamariki, te kuao Raiona
raua ko te kuao Kau, kua
kai tahi raua i te kakau
witi, kua kotahi nei maa-
ra, hei tipunga mo nga
witi, ko te ture tangata,
kua kotahi te tapapa kai
ma te katoa ko te Karaiti,
o. kiia nei e te Kahiti, e 26
nga Hahi Whai-mana kai
ranga i tenei mota, mana
e haere a muri.
"Taria te roanga atu."
TE WHAKAPAI TUKI
WAIRARAPA.
Na te Pihopa o Poneke.
No te 22 o nga ra o Maehe 1912
ka tu te Hui Whakapa a te
Pihopa o Poneke i nga tangata,
taane, wahine tamariki hoki, o
Wairarapa nei, i tu ki Kaatataone,
i roto i te Whare Karakia o te
Hahi Mihingare, ko langa te
minita o taua Whare Karakia, ko
te nui o nga tangata i whaka-
pakia koia tenei:—
Nga Wahine e 27
„ Taane e 27
Hui katoa 54.
Ko tetahi tenei o nga hui pai o
roto i tenei tau i tu ki Wairarapa
nei, whai-tikanga hoki, whakaa-
raara i te ngakau ngohengohe,
ngoikore, mahi mo te wairua.
Ka pai, kia rite ai tenei kupu
na, "Ma te whakapono ka tu ai
nga mahi, ma nga mahi ka tu ai
te whakapono."
Kia ora.
"Te Puke."
|
|
5 5 |
▲back to top |
Nama 15 o te tau 1. Te Puke Ki Hikurangi, Paraire Maehe, I5,1912. 5.
MATENGA TUPAPA
KU.
Rora Ngamako Paewai
Wirihana.
No te 8 o nga ra o Maehe 1912,
ka mate a Rora Ngamako Paewai
Wirihana, i mate ki Tawakeroa
Taniwaka.
I tae ona iwi ki te tangi ki
tenei wahine, he rangatira, he
wahine manaaki i te tangata, i
nga manuhiri, manaaki hoki i
ona iwi, a, he uri hoki ia,
Na Tupurupuru,
Nana Ko Tukohiti,
" Patutu,
„ Amoakekiterangi,
„ Te Kuratakawhaki,
„ Te Rangitaunonoikura,
„ Te Riponga,
Te Kiriwai,
„ Hikarahui,
„ Teopekai,
„ Te Iwikaingataa,
„ Ngahoka,
„ Potau,
„ Ataneta,
„ Rora Ngamako.
He whakapapa ano tenei:—
Ko Whatonga,=ia Rere-
tua,
„ Tautoki,
„ Rangitaane,
„ Kopuparapara,
„ Kuaopango,
., Uengarehupango,
„ Hamua,
„ Wahatuara,
„ Hinerautekawa,
„ Pikihauariki,
„ Teahiahiotau,
„ Tukanaenae,
„ Nehu,
Tukarangatia,
„ Hinekatorangi,
„ Te Rangihakahaka,
„ Tutawhanga,
„ Hikarahui,
„ Teopekai,
„ Teiwikaingataa,
„ Ngahoka,
„ Potau,
„ Ataneta,
„ Rora Ngamako.
Heoi nga whakapapa e puta
atu, engari he nui ona whaka-
papa.
Ka nui te aroha ki tenei wahine,
ko tona whaea kei te ora tonu, ka
kotahi rau tekau ma whitu 117
nga tau, ko. ana tamariki e mate
kaumatua; ana.
Heoi kia ora
"Te Puke".
TE MATE KI TE MOANA.
Te tutukitanga o te Tima Titaniki.
1,500 NGA TANGATA I MATE.
I tae mai te waea i te i o nga
haora i te ahiahi o te 16 nei no
Ranana, he ki mai kua totohu te
Tima nei a Titaniki waho ake
o Keepa Reihi, Niuwhaunurana.
E ono rau e whitu tekau
marima nga tangata i ora, ko te
nuinga, ki te whakaaro i mate
katoa.
Ko te Tima nei e haere atu
ana" i Tautehamatana ki Niu
looka ka tutuki nei ki te Papa
Huka e tere haere ana i te moana
i te ahiahi ote Ratapu 14. Kote
nui o nga tangata i runga i a ia
1,380, hui atu ki nga tangata ote
Karaihe Tuatahi e 300 me nga
Heeramana e 650 ka 2,880 katoa
te nui o nga tangata. Ko te utu
o te mahinga i tenei Tima
£1,250,000, a, ko nga taonga i ru-
nga i a ia i Inihuatia mo te moni
e £2,850,000.
Ko te nui o te Papa Huka i
tutuki nei te Tima nei, ko 100
rau maero te roa, e 85 maero te
whanui.
Kei runga i te Tima nei nga
mea katoa, koia nei te Tima nui
atu o te ao katoa ko tona roa 882
putu e 9 inihi, te whanui 92 putu
e 6 inihi, te hohonu e 78 putu e
6 inihi, ona tana koroni (gross)
45,000, ena hoiho paoa, e 80,000,
tona tere e 21 noti.
TE RONGO O MURI.
Te Titaniki Tima.
Ko nga tangata, i era o roto o
nga tangata e 2,000 mano, e
whitu rau 700, ko te nuinga he
wahine anake
Ko nga Apiha o te Tima nei i
ora ake, ko te Mete Tuarua,
Tuatoru, Tuawha, Tuarima, me
te tangata mahi i te waea rere-
atakiwa.
Ko te rongo tuatahi o te mate-
nga o te Tima nei, i mau mai ki
runga i tetahi Tima hoki, ko te
"Wetinia" te ingoa, kotahi rau e
whitu tekau 170 maero te pama-
mao o taua Tima i te Titaniki,
katahi taua Tima ka huri mai ki
te whakarauora i te Tima nei,
tae rawa atu kua totohu ke te
Tima ra, kaati ko nga mea anake
i runga poti 650 i ora.
Ko te hohonu o te waahi i
totohu nei te Tinia nei e rua 2
maero, kaati, ko te nui o te wariu
o nga taonga Taimana i runga i
te Tima nei £1,000,000, o nga
taonga Peera (Pearl) e £500,000,
huihui katoa te nui o nga moni o
nga taonga Taimana, taonga, me
nga taonga a nga tangata o runga
i taua Tima e £2,000,000. Na
tetahi tangata Tiaki Peeke Moni
i wariu nga moni a etahi o nga
Pahihi (Passenger) he tangata
rangatira no Merika, e 20 ratau
£100,000,000.
Kaati i te pakarutanga o te
Titaniki ara, i tona tutukitanga i
titaha no reira i pakaru kino ai,
mehemea i tairaki tonu ki mua o
te ihu o te Tima e kore e pakaru,
heoi, kaati ake tenei waahi.
E 79 nga taane i ora.
Kaati, kua tae te pukapuka
tangi a te Kawanatanga me nga
iwi e rua o Niu Tireni nei ki te
Hekeretari mo nga Koroni i
Ranana, koia tenei:—
"He nui te tangi me te pouri o
te Kawanatanga me nga iwi o
Niu Tireni nei i te rongonga i te
mate kua pa nei ki o ratau hoa—
kia Ingarangi raua ko Merika—
mo te Tima nui whakaharahara o
te Ao Katoa nei, mo te Titaniki.
Mauria atu hoki te pouritanga
o Niu Tireni mo te nui o nga
tangata i matemate."
HE TIAA RERE-ATA-
KIWA.
Te whitinga o tetahi
wahine i te Tianara
Channell.
Kotahi tetahi wahine ko Hariata
Kuimipi no Merika, i rere mai
ma runga i te Ingarihi Tianara, i
Tou wa ki Puroko, ko ia te wahine
tuatahi i haere ma runga i nga
Tima Rere-takiwa, a, i whiti hoki
i taua, waahi.
He nui nga taane i whiti, i
pakai u hoki ki waho moana.
Kaati ko ia nei te wahine
manawa=nui ki te haere i runga
i enei Tima, e kiia nei te ingoa ki
te reo pakeha he "Aeroplane,"
ara, he Eropereni.
Nga Minita Hou.
Kua oti te whakarite e te
Kaunihera, Niu o Niu Tireni nei
nga kainga mo nga Minita Hou,
ko te Honore T. Mekenehi
(Pirimia) e noho i te whare i noho
ai a te Hetana, ko te Hon. A. M.
Mea, e noho ki te whare o te Ta,
Hohepa Waari i Awarua, ka tata
hoki ia te haere, ko te Hon. G.
Rorehana, e noho ki te whare i
noho nei a te Hon. J. A. Mira i
Tinakori Rori.
He Waka Maori.
Ka nui te whakaaro nuitia o te
mahi a etahi Maori, o te takiwa
o Pukekohe, kei te mahi i tetahi
waka. Ko nga Maori o Rangiriri
kei te tarai, ko te rakau he
Kahikatea. Ko te nui o raro o
taua rakau e 4 putu e 9 inihi, ko
te roa o te waka nei e 77 putu.
Kua hinga te rakau nei ki te
whenua, a, kua timata hoki te
mahi, a, kei te haere mai a Waik-
ato ki te whakapiki ia te Rangir-
iri, a te otinga o te. waka nei, ka
riro te 85 Maori i runga, a, ma
ratau hoki e amo atu i reira ki
Pakirana (Buckland) e 2 maero
te roa o te waahi hei amohanga
ma ratau, hei reira ka eke ki
runga Rerewe ki Waikato. Ko te
ingoa o taua waka, ka iriiritia ki
te ingoa o te waahi no reira nei
te rakau.
He tamaiti mate ki runga
Tereina.
Kotahi tetahi mate whakaaroha
i tupono ki runga i te Ekepeaehi
o Taumarunui ki Akarana i te
Taite 18.
He wahine, he tamaiti tana e
pangia ana e te mate, i haere ki
Taumarunui, i te Paraire, ha
hoki mai ki Ongarue, i runga ano
te tamaiti i a ia e hiki ana, he
ohorere tonu tona tirohanga iho
ki te tamaiti kua mate ke.
|
|
6 6 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Paraire Maehe 15, 1912. Nama 15 o te tau 1.
H. E. ITANA.
(H. E. ETON.)
KIMIHI HOKO RONGOA.
HE KIMIHI TINOPAI TENEI KEI
WAIRARAPA NEI MO
NGA AHUA RONGOA KATOA.
KEI
KUINI TIRITI MAHITAONE.
Te nama o te Te nama o te
WAEA KORERO 31. P.O.Box 61.
C. S. POORO.
(C. S. BALL.)
TEERA TUI KAHU.
Kuini tiriti MAHITAONE.
Kei au nga tino tawhe papai
mo nga wahanga e wha o te tau.
ka mahia e au nga ahua mahi
kahu katoa e hiahiatia ana e te
tangata: mo te utu iti.
W. KEREKE
(W. CRAGG)
HE TANGATA KATIKATIMA-
KAWE, HOKO TUPEKA HOKI,
Kaore e ngaro tenei haapa i to
tauhou ko te
"HAAPU KEI TE
KOKI,"
o KUINI TIRITI, MAHITAONE.
D. T. KIINGI.
HE TANGATA HANGA WHA-
RE HANGA KAWHENA
HOKI.
He wahi mahinga tawharau toa.
mahinga toa hoki.
Porootiwe Tiriti Kaatataone
Te hono rakau o nga ahua me
katoa e mahia ana o tenei ta-
ngata i roto i te wa poto. Nga
ahua mahi whare katoa mahia
ana. He Kai-whakahaere nehua
nga tupapaku hoki. Ka haria
nga tupapaku ki nga waahi katoa
o Wairarapa nei.
Niho Pai
Mehemea he niho
pai ou, haere kia ti-
rohia kia rongoatia.
Mehemea koe e
hiahia ana kia pai o
niho haere kia:—
Makiwera
Takana
Makahana
Tangata unu niho.
(Kei tawahi o te Maku-
ihi Hoteera.)
CARTERTON.
Kei nga Mane o nga
wiki katoa ka haere
ki Pe tetone.
TITIRO KI TE KATOA
Ta matau e kii atu nei.
Aata titiro ki nga Puutu me
nga Hu o roto i to matau Toa.
Kei maharahara, koianei nga
Puutu huatau kua tae mai kei
a matau.
A, mo tu ahua hoki o te utu.
NGA PUUTU HOU A
TEEWE me tona KAMUPENE
MO NGA TAANE ME NGA WAHINE.
Kei tawhiti te pai o enei mo te utu iti, o
rite ana ki nga moa utu nui.
Titiro ki enei na:—
Puutu taane, tino pai ko te utu 18/9.
„ „ whero, mahi hou 17/6
,, wahine ,, pango ranei 9/6
Ka piki whakarunga.
Kaati, haere mai kia mahia atu u matau
tetahi o enei pea puutu mou. .
TEEWE & KAMUPENE.
KAATATAONE.
RE RANANA PUKAPUKA
TU-TOHU
(Kotahi putanga i te tau.)
He pukapuka hei \_\_\_\_\_\_ a nga tangata
whai-mahi, ki nga Ingarihi.
Kamupene Mahi, Hokohoko hoki,
i roto i ia wahanga o te taonga. A, hei tu-tohu hoki ki nga
tangata e haere ana ki Ingarangi i Ranana me ona rohe katoa
Kei roto ano hoki i tenei pukapuka te rarangi ingoa o nga
Tangata tango taonga,
me nga taonga e tukutukua ana e ratau, me nga taonga makete o nga
Koroni, me o era atu motu hoki.
Nga raina Tima.
Hei whakaatu ki nga tangata e haere ana ki runga tima, i
nga wahapu hei rerenga mona, a, hei whakaatu hoki i nga taima e
rere ai nga tima i tena wahapu, i tena wahapu.
Hei panui hoki i nga mahi o ia takiwa,
a nga tino tangata mahi, tangata tango taonga hoki, me era atu tu
tangata whai-mahi, i roto i nga tino taone nunui, a, i waenganui ano
hoki o nga Takiwa Mahi-ahu-whenua, o te Kiingitanga Kotahi.
Ka tukua atu he kape o tenei pukapuka ka utua hoki te
tukunga atu, mehemea ki te tukua mai he poutapeta oota mo te
moni £1.
The London Directory Co. Ltd
25 Abchurch Lane
London E. C.
NGA TURE O TE
Puke Ki Hikurangi.
Kia whiwhi ra ia koutou ki nga
Manaakitanga Papai, me nga
Waimarietanga o te ngakau Ra-
ngimarie, me te aroha noa, ko te
mea nui tenei o nga mea e toru
o te Tumanako, o te Whakapono
o te Aroha. Hui pa-tu-watawaa,
mo nga mahi. Kia mau ki te
Whakapono, na te Whaka; 0:10 i
tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono. Amene.
TURE. !.
E rua nga putanga o te "Puke
Ki Hikurangi" i te marama.
TURE. II.
Ko te utu mo te pepa o te
Puke" i te tau 10,-; i te ono
marama, e 6 -; Kaore te toru
marama.
TURE. 111.
Ki te tono mai te tangata i te
pepa kia tukua atu kia ia me
tuku tonu mai te moni, mo te
tau, mo to ono marama ranei.
TURE. IV.
Ki te tuku moni mai te tangata
koia nei te tauira i te Ture o raro
iho nei, hei nga moni Nooti Pou-
tapeta, anake. (Postal, Notes.)
TURE. V.
Ki te tono mai te tangata i te-
pepa, me penei te ahua o te tuhi
mai i te ingoa ki waho o te kawa
kia marama te tuhi mai: —
Ki te Etita
O te Puke Ki Hikurangi
P. O Box 5.
Carterton.
TURE. VI.
Kei te Etita te tikanga mo te
panui i nga korero e tukua mai
ana kia panuitia. Engari kia
tupato ano, kaua nga korero kino
e tukua mai kaore e panuitia.
TURE. VII.
Ko nga reta katoa e tukua mai
ana kia perehitia, kaore te ingoa
o te Kai-tuku i roto, me te kainga
hoki, kaore e perehitia.
TURE VIII.
Mehemea ki te tae atu te pepa
he takai whero te takai, he tohu
tena kua tutuki te tau mo te pepa
o te Kai-tango, a, me tuku tonu
mai te moni i taua wa tonu ki te
kore e tukua mai te moni i muri
iho i te taenga atu o taua tohu
ka whakamutua te tuku atu i te
pepa.
NA TE ETITA.
Printed and Published by
TE HIKONGA TUHOKAIRANGI,
under the Direction of PURAKAU
MAIKA, Editor, at the Registered
Printing Office of TE PUKE KI
HIKURANGI," Belvedere Street,
CARTERTON, 29th Feb, 1912,