|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 7, Number 17. 15 May 1912 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
Te utu/price
"Te Puputanga ki te ora. Nui tangata e haere ana ki te po, iti tangata
i mahue ake ki te ao nei, rauhitia, manaakitia."
6d.
Te Puke ki Hikurangi, Wenerei, Mei 15, 1912. Nama 16 o te tau 1.
HAERE MAI
E pehea ana koe mo te Koti Motu-ka?
Otira e hiahia ana koe ki tetahi mea hei arai atu i te hau me te marangai.
Kei te pai noatu te takoto a nga Koti Tuiri i tona takotoranga, engari, ko nga
Koti pai ko nga mea i ata mahia kia rite mo runga Motu-ka.
KO MARE
Kei te whakaatu i etahi o nga taera kakama o Ranana, e rite ana ki nga mea e
kakahuria ana e nga momo rangatira o Ranana.
Ko etahi enei : Koti Motu-ka, (be mea rongoa kia kore e uru te ua,) ara, "Water-
roof,' he Koti raina ki te huruhuru, he Koti raina ki te kiri angiangi, a, me nga
Koti Rireha mo te puehu, me nga hutu mo te pupuhi manu etc. Ko etahi be
rarahi, ko etahi he pakupaku.
Ia koe i konei tirohia nga hutu Paranene mama, rarahi hoki—e rite ana ki nga
mea, na te Teera i mahi.
I to taenga mai ki te titiro e kore e makona o konohi, kia kite rano koe i a matau
Tarau Haere i runga Hoiho, i nga Takena mahi a-ringa mo te Patu Pooro (Golf,)
i nga Rekene kiri Tia, kiri poaka, kiri Atirope (Antelope,) na te Ingarihi i mahi.
HAERE MAI .... HAERE MAI
J . L . MARE.
Te toa taonga Kaha Mahitaone.
G. HIUANA.
KO TA ANAKE TE TANGATA WHAI-MANA KEI WAIRARAPA
NEI, KI TE HOKO I NGA
WHOOTA MOTU-KA.
(FORD) ... MOTOR CARS.)
HE MOTU-KA KEI A AU MO TE TUKU. Ko nga oota e tukua
ana kia au, ka tere tonu taku mahi.
HU RAUMATI.
Koia nei to taima tika hei whakaa-
rohanga ki te tango Putu, Hu raumati
hoki. Haere mai kia KITINA mo te ra
rangi pai, kakama hoki, kei roto i te ro
he o Wairarapa nei. Na matau nga tao-
nga pai atu, e taea ai te hoko mo te mo-
ni iti, a, o whakahaua ana o matau wha-
kaaro ki te iwi Maori. HAERE MAI!
J KITINA
Te hoa o te waewae." Kei tawahi o te
Poutapeta.
Kuini tiriti MAHITAONE.
|
|
2 2 |
▲back to top |
Nama 16 o te tau 1. Te Puke Ki Hikurangi, Wenerei Mei 15,1912.
208. (1.) Mehemea tetahi
whenua whiriihoura Maori e
puritia motuhaketia ana tona
whai paangatanga e tetahi Maori
kotahi, hei paanga-a-ture i runga
i te tikanga fee-simple, ka ahei te
Aperata Kooti Maori, ki te mahara
ia e tika ana, i runga i te tono a
taua Maori, ki te hanga ota e
whakahau ana kia puritia taua
whenua i muri atu e taua Maori
hei whenua Pakeha, a hei reira
ka mutu atu te whenua-Maori-
tanga o taua whenua, a ka mau
tonu i nga wa katoa a mo runga
hoki mo nga take -katoa ka kiia
he whenua Pakeha i runga i tera
aronga.
(2) La ota pera ka ahei kia
rehitatia i raro i te Ture Whaka-
whiti Whenua, 1908, ki runga ki
te taitara o ia whenua e paangia
ana e taua ota.
209. (1.) Mehemea tetahi
whenua Maori kua tau atu hei
paanga-a-ture i runga i ta tikanga
fee-simple ki etahi tangata e
tokomaha atu ana i te kotahi
tekau hei tenata kamana, e kore
tetahi o nga Maori no ratou taua
whenua e ahei ki te tuku i taua
whenua ki te kore taua tuku i
hangaia i raro i—
(a.) Nga tikanga o Wahi
XVIII o tenei Ture, e pa ana mo
nga mana o nga tangata no
ratou te whenua e noho hui-
hui ana; ranei.
(b.) Te matua whakaaetanga
& te Poari Whenua Maori o te
takiwa kei reira nei taua
whenua e takoto ana, i wha-
kaaetia atu i runga i nga
tikanga kua whakatakotoria
i raro iho nei i roto i tenei
tekiona.
(2.) Ko te tono kia whakaaetia
e tetahi Poari i raro i tenei tekiona
te tukunga o tetahi whenua Maori,
me mahi e—mo te taha ranei ki
—tetahi tangata, hunga ranei, e
pa ana ki taua tuku e korerotia
ra, i mua atu i te hainatanga o
tetahi pukapuka tuku i taua
whenua e tetahi tangata, hunga
ranei, e pa ana ki taua tuku.
[Taria te roanga atu.]
HE KOMIHANA UIUI.
Kua whakaturia e te Kawana-
tanga he Komihana hei uiui i
etahi take e pa ana ki nga riihi o
nga whenua rahui o te Tai-
Hauauru.
No te mea ko nga kai-tango
riihi o nga whenua e purutia nei
i raro i nga tikanga o te Ture
Whakatau Rahui mo te Tai
Hauauru, 1881, e hiahia ana ki
te whakamutu ia ratou riihi, a,
e mea ana kia hoatu kia ratou
hei whakakapi mo ana riihi etahi
riihi hou i raro i tekiona waru o
te Ture Whakatau Rahui mo te
Tai Hauauru, 1892.
A notemea e ki ana nga Maori
no ratoa nga whenua i aru ki
roto ki aua riihi tera ratou a te
paunga o nga tau o aua riihi e
hiahia kia whakahokia ana
whenua kia ratou hei kainga hei
nohoanga mo ratou, a kua tono
ratou kia kaua e whakaaetia te
hiahia o nga kai-tango riihi e
mea nei kia whakaaetia ratou kia
whakamutu ia ratou riihi, a kia
hoata kia ratou hei whakakapi
mo aua riihi etahi riihi hou i
raro i te Ture Whakatau Rahui
mo te Tai Hauauru, 1892.
A notemea e tika ana kia tino
uiuia nga take katoa e whakahu-
atia ana i raro nei; ko Arekeha-
nara Makiaata, Kai-whakawa, o
Poneke, me Wiremu Kee, Kai-
whakawa, o Whanganui, hei
Komihana, hei uiui i nga take
me nga mea e whakahuatia ana
e tohutohungia ana i raro nei,
ara:—
1. Kia pewhea nga ritenga me
nga tikanga e whakaaetia ai
aua kai-tango riihi, tetahi,
etahi ranei, o ratou ki te
whakamutu ia ratou riihi e
haere nei e whiwhi ai ratou,
. hei whakakapi i aua riihi, i
etahi riihi hou i raro i te
Ture Whakatau Rahui mo
. te Tai Hauauru, 1892.
2. Mehemea ranei, i runga i
tetahi mahi i mahia e te
Kai-Tiaki mo te Katoa, e
tetahi apiha ranei o te Tari
o te Kai Tiaki mo te Katoa,
i runga ranei i nga kupu o
nga riihi i whakaputaina, i
runga ranei i nga rekurei-
hana i mahia i raro i te Ture
Whakatau Rahui mo te Tai
Hauauru, 1881, me ona
whakatikatikanga, i Whaka-
pohehetia ranei etahi o aua
kai-tango riihi i whakapono
ai ratou kaore he mutunga
mai o te rahi o te moni ka-
peneheihana tera e ahei kia
utua ki a ratou i raro ia
ratou riihi, a mehemea ranei
i runga i taua whakapono o
ratou i mahia e ratou ki
runga ki o ratou whenua
riihi; a i hokona mai ranei
e ratou i etahi atu kai-tango
riihi, etahi whakapainga e
nuku atu ana te wariu i te
rima pauna i te eka.
8. Mehemea pewhea te nui o nga
A i runga ano i taua tohutohu
me taua whakaae, tenei ahau ka
whakatu i a koe i tana Arekehana
Makiaata hei Tiamana mo tenei
Komihana.
A hei tikanga mo taua nuinga
tenei kua whakamanaia korua ki
te karanga ki o korua aroaro, hei
uiui ma korua i runga i te oati i
runga ranei i etahi atu ritenga
e whakaaetia ana e te ture, inga
kai- korero katoa i etahi atu tanga-
ta ranei e whakaarohia ana e
korua ka puta mai i a ratou etahi
korere hei whakaatu ki a korua i
etahi mea e pa ana ki nga take
katoa kua whakahuatia i ranga
ake nei kua tukua atu nei ma
korua e uiui, apiti atu ki etahi atu
mea ranei e pa ana ki taua uiui-
nga.
A tenei hoki me takoto ki o
torua aroaro a me titiro e korua
nga pukapuka me nga tuhituhinga
ratou e whakaarohia ana e korua
tera e puta mai i aua mea etahi
matauranga ki a korua mo runga
i ta korua mahi.
A tenei hoki ahau ka whakahau
i a korua (i runga ano i te whaka-
patinga i a korua kaha), kia
ripoata mai ki a au i raro i o
coma ringaringa me o korua hiiri
i nga mahi i whakahaerea e korua
me to korua whakaaro mo nga
take kua tukua atu nei ma korua
e uiui, engari kaua te ra e tukua
mai ai ta korua ripoata e taka ki
tua o te rua tekau ma iwi o nga
ra o Hune, kotahi mano e iwi rau
kotahi tekau ma rua, engari ki
mua mai i taua ra mehemea ka
taea paitia tera.
HUI KI WAIAPU.
I te hui o te Hahi Maori o te
takiwa ki Waiapu, ka puta nga
kupu a te Timuaki mo etahi
tikanga huhua e pa mai ana kia
tatou ki te Maori, engari ko etahi
o ana korero hei titiro mai ma
nga kai-korero o te " Puke" ko
enei e whai ake" nei:—
TE OHAOHA.
He maha noa atu nga huarahi
e whiwhi ai te iwi Maori ki te
moni: he riihi whenua, he kuti-
kuti hipi, he mahi hipi ma ana
ake, he mahi kau, he kaanga, he
kanataraka, me era atu ahua
mahi, kaore i panuitia he rarangi
e mohiotia ai te moni o enei
huarahi katoa. Kei te mohio ia
tatou he nui noa atu nga reti e
atua ana e te Pakeha ki te iwi
Maori i roto i tenei Pihopatanga,
ka nui noa atu i te rua miriona
hipi a te Pakeha e kutikutia ana
e nga tangata Maori, e 240,000
nga hipi a te iwi Maori: ko nga
kua o enei take e toru ka nui noa
atu i te £175,000 ite tau, haunga
ia era atu take e whiwhi ai kou-
tou ki te moni.
HUKARERE.
Ka mahara koutou ki te whaka-
tauki a te Hurai, "I whakatangi
noa matou i te putorino, kihai
koutou i kanikani mai." Ko te
rangi o te putorino i whakatangi-
hia ra ki a koutou, ko te Kura ki
Hukarere. Kua whakaaturia ki
a koutou te utu mo taua kura e
£7,000 kua iti noa iho ta koutou
whakahoki. Hua noa a Te Wire-
mu tera pea e £1,500 a koutou
mo taua mahi. I a Hurae ka
hori nei kua £660, kaa tapiritia
etahi engari kahore ano kia
'£1,000. Kei te tatari o koutou
hoa pakeha ki a koutou. E mea
ana hoki ratou "Ki te mea e
hanga kura ana matou e kore e
uru mai te iwi Maori ki taua
mahi, hei aha tatou e uru ai ki
te hanga i te Kura ki Hukarere?"
me tenei: "He ngakau kore te
iwi Maori ki te kura mo ana
kotiro, he maumau ta matou
hanga i taua kura." E hoa ma,
he taonga nui tena, ara a koutou
kotiro Ma ata whakatupuria he
|
|
3 3 |
▲back to top |
Nama 16 o te tau 1. Te Puke Ki Hikurangi Wenerei Mei 15,1912.
nui noa atu hoki te moni a te iwi
Maori; kia kaiponuhia tetahi wahi
o te moni i te hakari, i te purei
hoiho, hei hanga i taua kura ke
whakama koutou kite aroaro o
te pakeha. Kia tukua a koutou
moni mo taua kura ki a Mita
Hemi Wiremu, ko ia hoki te kai-
whakahaere o te mahi.
NOA MINITA.
E rua tekau ma tahi nga
minita i te Pihopatanga nei, kua
mea to tatou Pihopa kia £100 te
oranga mo. te minita i te tau, he
iti noaiho tena mo te Minita, he
ahakoa ra e £2100 te moni he
whangai i a tatou Minita Maori
katoa. Tera ano he tahua
oranga mo aua minita, he mea a
kohikohi e o koutou matua me te
tapiri ano te aroha o te Pakeha,
ko te hua o aua tahua oranga mo
te Minita Maori e £550 i te tau.
Ko te toenga £1550, hei kimi-
hanga ma koutou taua toenga e
ora ai o koutou minita. Heoi
ano te mea e kore ai e mate noa
atu o koutou minita he aroha no
o koutou hoa Pakeha. He mea
tera e whakama ai koutou. Kia
puta to koutou uaua mo taua
mea, ko te parihi whai moni kia
tautoko i te parihi rawakore e
ora ai nga minita katoa. Te
tikanga pai mo tana mahi koia
tenei. Kia whakaae te parihi
tera ano e rua paana e kohia i te
tau Hei oranga minita, me wha-
karite ano etahi tangata pono hei
kohi, hei tiaki i taua mohi, me
tuku mai ki ao ki a J. B Fielder
ranei i Nepia. E hara tenei Hahi
i te tamariki noa, e whangaia ai
e te taha pakeha. Ko te oranga
o koutou matua, £10 e kohia ana
e koutou ano, e £65 e homai noa
e koutou hoa pakeha. E hoa ma,
e taea noatia te whangai o koutou
ake minita kati te kaimatai i nga
mea a te Pakeha.—Pipi.
He Kai-whakamaori i
Raruraru.
I roto i te Kooti i Akarana, ka
hamenetia a Hori Hamitana (G.
Hamilton), he Kai-whakamaori o
te tuunga tuarua.
I hamenetia ia i raro o te Ture
mo nga Whenua Maori, i te mea
e hara ia i te Kai-whakamaori e
ahei ana kia haina i tona ingoa
ki nga pukapuka whakamana,
tautoko riihi hoki, i te mea e
hara ia i te Kai-whakamaori o te
tuunga tuatahi.
I enei ra ka "mahue ake nei ka
tae ki te aroaro o te Poari Whe-
nua Maori o Waikato tetahi riihi
ko te ingoa o taua tangata e ta-
piri ana, engari ko te tohu i tona
turanga kai-whakamaori, kaore i
marama te tuhi.
Ka kitea i taua wa he nui nga
riihi i hainatia, e nga tangata
kaore i whai mana ki te haina
na reira ko enei riihi kaore i
mana, ka whakahokia ano Ma
whakatikanga," he nui nga moni
e pau ano ki te haere ki nga Kai-
whakamaori e tika ana ma ratou
aua riihi e whakamaori, e haina
hoki.
Koinei te take i hamenetia ai
te tangata nei, mo te hainatanga
i nga whakamaoritanga tuku
riihi kaore ona maua tahi.
Katahi ano te keehi penei ka
whakawatia e te Kai-wkakawa o
Akarana, a, tenei hei whakatu-
pato; i nga tangata mo nga ra kei
te haere mai, ka -whainatia te
tangata nei ki te moni £10 me
nga moni raruraru o te Kooti. .
.
Nga Whenua o Nga
Maori.
I roto i te kauhau a te Koro-
wini, mema mo Pura, Minita ino
nga Maina, ara, nga ana waro,
koura, ka mea ia e rua miriona
nga eka o nga Maori
kaore e puta mai ana he painga,
kei a ratou tonu e pupuri ana,
ara, kei waenganui i te 40,000
tangata.
Ko tenei iwi koinei tonu tetahi
wahi o te iwi nui kei raro i te
mana o te hake o Ingarangi.
Tena i ana tekau ma toru
miriona eka o nga whenua o Niu
Tireni nei kei roto i nga ringa-
ringa o nga mema me nga wha-
naunga o te Apitihana.
He aha ratou i kore ai e wawa-
hi i o ratou whenua, ka mea ke
ko nga whenua o nga Maori e
tango, e hoko, mo nga tangata e
pirangi ana ki te whenua.
Kei te whakaae tonu, ma te
Kawanatanga hoki tenei take e
hapai, ki te whakanui i te taake i
runga tonu i te ahua o te whe-
nua, ara, ka nui te whenua, kia
piki rawa te taake hei utu, kia
taumaha ai ki runga i aua
tangata nui te whenua, a, ka
hoko i etahi wahi, i tona whenua
tonu ranei, heoi anake te tikanga
e whiwhi ai te tangata i te
whenua.
Koinei tona whakaaro me
mahi tetahi tikanga ki runga i
nga whenua nunui no te tangata
kotahi, kia taumaha, ka kite taua
tangata ka mate ia, ka hoko i
tona, i tetahi wahi ranei, whenua
na ahua mama ai te taake a te
Kawanatanga.
Kaua ko nga whenua o nga
Maori, me waiho ake o ratau, ko
nga tangata tena e tae ana ki te
£25,000, nuka atu ranei te wariu
o tona whenua, koinei nga tanga-
ta tae tau he tikanga taumaha ki
runga i o ratou whenua.
Koinei tetahi tikanga kei te
kaha te whakaaro o te Kawana-
tanga ki te awhina.
NGA TUPAPAKU.
Hon Hemi Makauana.
I mate ki Hauraki (Thames) a
te Honore Hemi Makauana,
Minita mo nga Maina i roto i te
Kawanatanga a te Hetana rana ko
te Waari i te tau 1889 ki te tau
1908.
I kitea e takoto ana i roto i
tetahi o nga wharepaku i waho
ake o te Roera Hoteera, tona
whare nohoanga mo nga tau
maha.
I pai tonu tona ahua i te ata
a i tetahi atu po i tae ia ki tetahi
huihui nui mo tetahi tangata
ano i reira.
I te ata o te Wenerei ka haere
atu he tangata ki taua whare e
takoto ana te tangata nei kua
mate.
E kiia ana e nga takuta i te
manawa te mate, i ohorere noa-
iho te matenga.
E whitu tekau ona tau, kaore
ia i moe wahine. Kei te mohio-
tia kotahi tonu tona whanaunga
kei te ora, ko tona tuahine, kei
tetahi takiwa o Waikato e nono
ana.
Tetahi nehunga nui no tenei
tangata ki Hauraki, no te Taite
nei i tanumia ai, ko te Korowini
Minita mo nga Maina, i tae mo
te taha ki te Kawanatanga.
Hapeta Watera.
Note Mane, \_\_\_\_
ka mate ki Poneke a Hepeta
Watera (H. S. Warkell), he kau-
matua Pakeha e tino mohiotia
ana e nga Maori o Wairarapa
nei me era atu takiwa.
E rua tekau ma rima nga tau
e tu ana ia hei Kai-whakawa mo
te takiwa o Wairarapa.
I tona nukuhanga ki Poneke i
te tau I860, ka mihi nga tangata
ki tona kaha ki te whakamarie i
te noho a te Maori raua ko te
Pakeha, ara, ki te whakamutu i
nga pakanga i roto o Wairarapa,
me ona takiwa.
I te tau 1873, ka riihitia e ia
tetahi whenua nui i Te Whiti,
takiwa o Mahitaone, no muri iho
ka riro tonu mai i a ia taua
whenua.
I whakatungia ia hei Komiha-
na mo nga Whenua Rahui o nga
Maori i te tau 1861; hei Tiati
Takiwa hoki i taua tau ano; no
te tau 1893, ka tu ia hei Tiamana
mo te Komihana o nga Pirihi-
mana, hei mema hoki mo te
Komihana Tiaki i nga Kura
Maori, me era tuunga nunui.
Ko ia te perehitini o te Karapu
purei hoiho o Tauherenikau,
Wairarapa.
Tekau matahi ana tamariki a
tona wahine tuatahi, kua mate,
me tana, wahine tuarua. E
waru tekau ma rua nga tau o te
kaumatua nei.
No te Taite nei ka nehuatia ki
Mahitaone. He nui nga Maori
i tae, ka tu hoki tetahi o ratou
rangatira ki te poroporoaki ki
taua tangata, me te whakapuaki
hoki i te aroha o nga Maori ki te
matenga o tenei tangata.
Te Nehunga ia Hemi
Matenga.
No te 5 o nga ra o te marama
nei ka nehuatia a Hemi Matenga
ki Wakapuaka, ki te taha ano o
tona hoa wahine.
I te mea he tangata tenei i
tino nai te rongo o tona ingoa,
na reira ka nui te tangata i tae
ki tona nehunga, Pakaha me te
Maori, inahoki kaore rawa te
tangata i whiwhi waka i Wha-
katu, kotahi wiki i mua ata o te
nehunga, hei taenga mo ratoa ki
taua tangihanga.
E kiia ana e te pepa o Whaka»
tu kaore he tangihanga, e tata
atu te nui ki tenei i nga takiwa
katoa; nga moni i pau i taua
tangihanga e £600.
I nui atu i te 2000 nga tangata
i tae ki te nehunga, ko te Honore
Rorehana me Honore Makitonore,
Minita Maori, te mema o Wha-
katu, te Mea o Whakatu, ara,
nga tangata nunui, rangatira
katoa o era takiwa i reira hoki.
Te karakia mo te tupapaku na
te Atirikona Kerehi, o Wairau,
raua ko Rev. Peneti, o Rotorua,
i whakahaere. .
I muri o te nehunga ka haere
katoa nga tangata ki te pa, i
reira tetahi hakari nui ma nga
tangata katoa.
E ki ana tetahi kaumatua i
kite tonu ia i te toa o tenei
tangata raua ko tona, wahine i te
pakarutanga o tetahi kaipuke,
ara, o te Delaware, ki waho tonu
mai o to raua: kainga i Waka-
puaka ; i tetahi wa i haere atu
ano a te Matenga i Kapiti nei ki
Wakapuaka i runga i tetahi waka
paku.
He nui te whenua i tenei
tangata, ko etahi wahi he whenua
momona, a, kei te whakaarotia
me tono te Kawanatanga kia
hokona i raro i te Ture Noho
Whenua, ara, Closer Settlement.
Tetahi rangatira no Inia, he;
Kawana ano no nga takiwa o
reira, e haere atu, ana i Maheira
ki Parihi, ka ngaro tona peehi rei,
te wariu e £21,000.
Te kaute, o nga tangata o
Ahitereiria tae mai kia Tihema
kua taha nei e 4,568,707. Ko
enei whika e whakaatu ana i te
nuinga ake e 4 pai heneti i roto i
nga tau e rua, he rite tona te
hikinga ake o te kaute o Niu
Tireni i roto i taua wa ano.
|
|
4 4 |
▲back to top |
Nama 16 o te tau 1. Te Puke Ki Hikurangi, Wenerei Mei 15,1912.
NGA AITUA.
He Poti i Tahuri.
I te 22 o nga ra o Aperira nei
ka rere atu tetahi poti mahi ika i
Omaha ki Whangaruru, takiwa o
Akarana.
E wha nga tangata o runga o
taua poti, e toru nga Maori—ko
Tenatahi Paraone, me tona wa-
hine, me Riria Ngere, he kotiro,
me te Pakeha ko Piripi te ingoa.
I te Ratapu i muri mai ka kitea
etahi wahi o taua poti i te takiwa
o Whangaruru, ka mohiotia kua
pa he aitua ki taua poti me nga
tangata o runga.
No te 7 o nga ra o te marama
nei ka kitea te poti, kua pakaru
katoa, ko nga tinana o te Pakeha,
Piripi, ine te kotiro, Ngere, i
kitea i te tahuna, i te wahapu o
Whangaruru.
Kaore ano i mohiotia mehemea
kei te ora ranei e ra tokorua kei
te pewhea ranei, engari kei te
mohio tonu nga tangata tena hoki
e ra kua mate.
HE MOTO-KAA I TA-
HURI
E rua nga Maori i mate
rawa.
Tetahi aitua i pa mai ki etahi
o tatou o te iwi Maori ki Wai-.
pawa i te Hatarei nei, mate ai
nga tangata e rua, ko Hini Rene,
he taane, me Murimuri, he wahine.
Akuanei e hoki atu ana nga
Maori nei tokotoru, he kotiro
tetahi, a, ki te tangata taraiwa i
te moto-kaa ka tokowha ai ratou
i te taone o Waipawa, ko te tanga-
ta arahi e te moto-ka» he Maori,
ko Kuka Ropiha te ingoa, a, i te
mohiotia e tino kaha ana te haere
a te kaa, i te whitinga atu i te
pereti.
I tetahi kokinga ano o te rori, i
te taha o te pereti rerewe, ka hari
tetahi taha o te kaa ki roto ko-
waowao, akuanei he karawata i
tahaki atu, i te mea pea kei tutuki
te kaa ki taua karawata katere
tona te huri a te taraiwa, na tenei
tonu ka tahuri, ka porepore haere
te kaa nei, na te tutukitanga ki
te rakau ka tu.
Ko Ropiha raua ko te kotiro i
ora, engari i hemo ano a Ropiha
i te kaha o te whiunga a te kaa,
ko nga Maori, e rua nei, he
kaumatua i tahi, mate rawa, i
whati nga kaki.
No te Wairoa nga Maori nei, i
haere mai ki Waipawa ki te
haereere. Kei te Mane nei ka
tuhera te Kooti uiui mo te ahua-
tanga o taua aitua, te take i roa
ai taua Kooti mui na te kore o te
takuta e tere te whakaatu i te
tiwhikete whakaatu i te ahuatanga
o te mate o aua tangata.
HE MAUNGA POUNAMU.
Kei te taha Hauauru
o te Waipounamu.
Kua kitea tetahi maunga pou
namu ki tera motu ki te maunga
o Kiriwhena, Taratama, a, e kiia
ana tena e tae ana ki te 270 000
taua o taua kohatu.
He whenua pai hei mahinga,
a kaore hoki i tino tawhiti atu i
Kereimaute, e wha tekau maero.
He nui nga ahuatanga o tenei
kohatu, ka mahia e te Pakeha
hei whakapaipai mehemea ra ka
pata pai nga kohatu o te maunga
nei.
Ko tenei kohatu ko te pounamu
e kitea snake i Niu Tireni i nga
ahua katoa, i te pounamu noaiho
tae atu ki te tangiwai, te kohatu
ataahua katoa o tenei mea o te
pounamu.
I nga wa o mua he mere, he
toki, he tiki nga mea e mahia ana
e te Maori ki te pounamu, i enei
ra kua rereke i te Pakeha kua
mau ke hei rara, me era ata mea
whakapapapai a tenei iwi a te
Pakeha. Tena tenei mea te pou-
namu e whakamahia e te Pakeha
hei raina mo roto i nga whare,
inahoki ko tenei kara ko te kirini
(green) he tino pirangitia mo roto
whare.
Kei te nui te utu o tenei mea o
te kohatu whakapaipai, te utu
inaianei he hikipene ki te ono
hereni mo te pauna, ki te £56
tae atu ranei ki te £672 mo te
tana. He iti noaiho te utu mo
te haringa mai ki runga i te tima
i Kereimaute.
Kua hoki mai te tangata i
Poihakena i Teira e whakapiki
ana i tetahi Kamupene hei wha-
kahaere i taua maunga pounamu.
Kua ki katoa nga hea o taua
Kamupene.
Apirana Turupa Ngata.
Tena, koe me te iwi. He wha-
kaatu tenei, naku i runga i te
whakahoutanga o te Kawanatanga
i tenei ra i miiri mai o te Pare-
mate o Pepuere nei kua maunu
maua ka to tatau Kaumatua ko
Timi Kara ki waho. E kore e
taea te whakamarama a puka-
puka atu nga tini ahua i penei ai.
Koia au whaikupu atu ai ki a
koutou kia ata puritia o koutou
mahara mo te Kawanatanga
hou, he mea i ata whiriwhiria.
Ko toku hoa ko Te Rangihiroa
kua whakanohia ki taku tuunga
i runga i toku hiahia ko ia hei
reira, a ko ia hei tiaki mai i reira
i te taha Maori.
E pai ana hoki kia poia nga
manaaki a nga iwi katoa mo to
tatou Kaumatua, kia karangatia
ia ki nga marae katoa haere ai,
kia tangihia, kia whakanuia.
Ko au kei te haere ata hoki i
roto i enei ra ki te whakamarama
i te taha ki au. Heoi. Na to
koutou hoa.—
A. T. NGATA.
(He mea tango mai i te "Pipi."
HE WHAKAMIHI.
I nana o te hikinga o te Kooti
Whenua Maori i Taniwaka, ka
whai-kupu a Pereiha tetahi o
nga kai-whakahaere, mo tona
whakamihi ki te Tiati ki te pai o
tana whakahaere, whakatau hoki
i tenei keehi taumaha, ara, i
Tahoraiti Poraka Nama 2, i tau
ai te rangimarie me te painga ki
nga tangata i whai paanga ki
tenei whenua, ara ki te katoa.
Katahi ano ia ka kite i tetahi
keehi, he nui nga pikitanga, nga
arai, me nga heketanga, i penei
rawa te pai o te mutunga me
tenei, inahoki he whenua tenei
tena e tae ana te wariu ki te
£100,000 i tetahi taha, a i tera
taha 150 nga tangata no ratou.
Tetahi mea whakamiharo tenei
ki tona whakaaro, a, hei whaka-
nui ano i te Kooti Whenua
Maori me nga tumuaki o ana
Kooti:
Mehemea i riro tenei keehi ma
nga Kooti nunui e whakahaere
tena mano atu te pauna e pau i
te mahi nei a te roia, ko tenei
kei te ahei tonu te haere a nga
Kooti Whenua Maori, inahoki
tona tohu i te keehi kua mutu
nei.
" I korero hoki a Pitahapeta me
Himi i o raua whakaaro, pera
tonu me a Pereiha.
He nui te mihi o Tiati Kiri-
wheta ki nga korero whakamihi
a nga roia mo te pai o tana wha-
katau i taua keehi, e hara i te
mea na ana anake, engari na te
awhina o nga kai-whakahaere is
ia, me te pai hoki o te whaka-
haere a nga kai-whakahaere o ia
tangata, o ia tangata, no reira ka
tau tonu te rangimarie ki te
Kooti katoa; he awhina no kou-
tou ia au i puta ai tenei ahua-
tanga.
HE MANATUKU.
E ki ana tetahi o nga pepa o
Turanga kei tetahi whanau o
Waingake, takiwa o te Mahia
tetahi manatuku ara; her patiti
taua mea.
A ki te korero ahua purakau a
te Maori ko taua patiti he mea
homai na Kapene Kuki ki tetahi
rangatira o te Mahia i te tau
1769.
He nui nga Maori e noho ana
i te Mahia i taua wa, e toru nga
kaumatua rangatira, ko Whenua
riri, Kahutia me Powhero.
Ko Powhero i whakaaro tonu
ia he rangatira a Kapene Kuki
no tetahi hoariri tauwhenua, ka
mea me patu, kaore nga hoa i
whakaae.
Ko nga rangatira kaore ra i
whakaae kia mate a Kuki i whi-
whi i te taonga, he. patiti, ko te
tangata i mea kia patua a Kuki '
he huri kapeti i homai ma ana.
Ko tana patiti kei nga uri tonu
ake o Whenuariri e tiaki.
RONGO KORERO O TAWHITI.
He nui te kino o te waipuke i
tetahi taone i Amerika, kotahi
rau mano nga tangata kua kore
he kainga hei nohoanga. He
nui nga taone i mate i te
waipuke ko etahi o nga tangata
na nga poti ka ora; tekau marua
maero i te haora te kaha o te rere
a te wa. -
Ko te utu o te paraoa ki Poiha-
kena kua piki ki te £9 152 mo te
tana.
He minita, he mihinare, i
Haina me Tiapani e kauhau ana,
engari i mutu tana mahi i mate
ki Parihi, ka kitea i roto i tetahi
o ana pouaka nga moni e £75,000,
a, i roto i tetahi ata pouaka tetahi
atu ahua paitini kino, ko te
putake o tona mate i kai i taua
paitini. I kitea i roto i ana reta
e hiahia ana taua kaumatua ki
te moe wahine ma ana, na te
kore pea o te wahine e pirangi
mai kia ia, ka paitini nei ia ia.
' Mehemea pea i mohiotia mai he
peeke tonu taua tangata tena
porangitia ana nga wahine ki te
whai hei taane.
Kua kohikohia te moni e £300
i Turanga me ona takiwa hei
aroha ma nga tangata o era taki-
wa kia Honore Taa Timi Kara mo
ana mahi whakapiki i tona takiwa
pootitanga me nga mahi katoa
hoki i puta ai he painga ki te
Tominiona.
I roto i te wira a Hakopa Ahito,
tetahi o nga tangata rangatira i
mate i te totohutanga o te Tita-
nika, ka waiho ma tona wahine
kotahi miriona pauna, ara, ka
kore taua moni mehemea ka moe
taane ano ia. Ki tana tamaiti
tekau ma wha miriona pauna.
I te Kooti i Poihakena ka wha
kataua te he kia Arapata Mete,
he Pakeha, mo runga i tona
pakarutanga i tetahi whare, me
tana pupuhitanga hoki i te tanga-
ta nona taua whare. Mo te
kaute tuatahi tekau ma wha nga
tau ki te herehere, mo te kaute
tuarua me noho tonu ia i te here-
here a mate noa.
He whakaahua no te wahine
a tetahi tangata i hokona ki
Ranana mo te £21,200, he wha-
kaahua na nga tangata mohio oi
mua peita.
|
|
5 5 |
▲back to top |
Nama 17 o te tau 1. Te Puke ki Hikurangi, Wenerei Mei 15, 1912.
HEI WHAKAMOHIO.
I te whakataunga a Tiati Kupa
ite Keehi a Ereni te Aweawe
raua ko Mawhata, he tono kia
whai mana ki te tono kia tirohia
etahi ahuatanga.
I raro i te rari 166 ahei ai te
tuku i tenei hamene, e mea ana
konga tangata e tono ana kia
tonoa he uiui mo etahi take me
mahi rawa tetahi pukapuka wha-
kaoati e taua tangata, e aua
tangata ranei, me kaore e taea e
aua tangata te mahi i te mate
i era atu ahuatanga ranei, ka
ahei ratou ki te mea ma te roia,
ma ona kai-whakahaere ranei e
mahi.
I tenei keehi na te roia tonu
o Ereni te Aweawe i mahi taua
pukapuka, i te mea he wahine
mate ia, he kapo hoki, na reira
ka mahia e taua roia.
He tika tona te mahinga a te
roia i taua tono, kaore e tika ma
te wahine kapo nei e mahi i te
mea he kaipo koi ra te whakama-
rama a te Ture.
I whakataua kia Ereni te Awe-
awe te keehi, ata ki te tono uiui
mo etahi ahuatanga.
|
|
6 6 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Wenerei Mei 15, 1912. Nama 17 o te tau 1.
H. E. ITANA.
(H. E. ETON.)
KIMIHI HOKO RONGOA.
HE KIMIHI TINOPAI TENEI KEI
WAIRARAPA NEI MO
NGA AHUA RONGOA KATOA.
KEI
KUINI TIRITI MAHITAONE.
Te nama o te Te nama o te
WAEA KORERO 31. P.O.Box 61.
C. S. POORO.
(C. S. BALL.)
TEERA TUI KAHU.
Kuini tiriti MAHITAONE.
Kei au nga tino tawhe papai
mo nga wahanga e wha o te tau.
ka mahia e au nga ahua mahi
kahu katoa e hiahiatia ana e te
tangata: mo te utu iti.
W. KEREKE
(W. CRAGG)
HE TANGATA KATIKATIMA-
KAWE, HOKO TUPEKA HOKI,
Kaore e ngaro tenei haapa i to
tauhou ko te
"HAAPU KEI TE
KOKI,"
o KUINI TIRITI, MAHITAONE.
D. T. KIINGI.
HE TANGATA HANGA WHA-
RE HANGA KAWHENA
HOKI.
He wahi mahinga tawharau toa.
mahinga toa hoki.
Porootiwe Tiriti Kaatataone
Te hono rakau o nga ahua me
katoa e mahia ana o tenei ta-
ngata i roto i te wa poto. Nga
ahua mahi whare katoa mahia
ana. He Kai-whakahaere nehua
nga tupapaku hoki. Ka haria
nga tupapaku ki nga waahi katoa
o Wairarapa nei.
Niho Pai
Mehemea he niho
pai ou, haere kia ti-
rohia kia rongoatia.
Mehemea koe e
hiahia ana kia pai o
niho haere kia:—
Makiwera
Takana
Makahana
Tangata unu niho.
(Kei tawahi o te Maku-
ihi Hoteera.)
CARTERTON.
Kei nga Mane o nga
wiki katoa ka haere
ki Pe tetone.
TITIRO KI TE KATOA
Ta matau e kii atu nei.
Aata titiro ki nga Puutu me
nga Hu o roto i to matau Toa.
Kei maharahara, koianei nga
Puutu huatau kua tae mai kei
a matau.
A, mo tu ahua hoki o te utu.
NGA PUUTU HOU A
TEEWE me tona KAMUPENE
MO NGA TAANE ME NGA WAHINE.
Kei tawhiti te pai o enei mo te utu iti, o
rite ana ki nga moa utu nui.
Titiro ki enei na:—
Puutu taane, tino pai ko te utu 18/9.
„ „ whero, mahi hou 17/6
,, wahine ,, pango ranei 9/6
Ka piki whakarunga.
Kaati, haere mai kia mahia atu u matau
tetahi o enei pea puutu mou. .
TEEWE & KAMUPENE.
KAATATAONE.
RE RANANA PUKAPUKA
TU-TOHU
(Kotahi putanga i te tau.)
He pukapuka hei \_\_\_\_\_\_ a nga tangata
whai-mahi, ki nga Ingarihi.
Kamupene Mahi, Hokohoko hoki,
i roto i ia wahanga o te taonga. A, hei tu-tohu hoki ki nga
tangata e haere ana ki Ingarangi i Ranana me ona rohe katoa
Kei roto ano hoki i tenei pukapuka te rarangi ingoa o nga
Tangata tango taonga,
me nga taonga e tukutukua ana e ratau, me nga taonga makete o nga
Koroni, me o era atu motu hoki.
Nga raina Tima.
Hei whakaatu ki nga tangata e haere ana ki runga tima, i
nga wahapu hei rerenga mona, a, hei whakaatu hoki i nga taima e
rere ai nga tima i tena wahapu, i tena wahapu.
Hei panui hoki i nga mahi o ia takiwa,
a nga tino tangata mahi, tangata tango taonga hoki, me era atu tu
tangata whai-mahi, i roto i nga tino taone nunui, a, i waenganui ano
hoki o nga Takiwa Mahi-ahu-whenua, o te Kiingitanga Kotahi.
Ka tukua atu he kape o tenei pukapuka ka utua hoki te
tukunga atu, mehemea ki te tukua mai he poutapeta oota mo te
moni £1.
The London Directory Co. Ltd
25 Abchurch Lane
London E. C.
NGA TURE O TE
Puke Ki Hikurangi.
Kia whiwhi ra ia koutou ki nga
Manaakitanga Papai, me nga
Waimarietanga o te ngakau Ra-
ngimarie, me te aroha noa, ko te
mea nui tenei o nga mea e toru
o te Tumanako, o te Whakapono
o te Aroha. Hui pa-tu-watawaa,
mo nga mahi. Kia mau ki te
Whakapono, na te Whaka; 0:10 i
tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono. Amene.
TURE. !.
E rua nga putanga o te "Puke
Ki Hikurangi" i te marama.
TURE. II.
Ko te utu mo te pepa o te
Puke" i te tau 10,-; i te ono
marama, e 6 -; Kaore te toru
marama.
TURE. 111.
Ki te tono mai te tangata i te
pepa kia tukua atu kia ia me
tuku tonu mai te moni, mo te
tau, mo to ono marama ranei.
TURE. IV.
Ki te tuku moni mai te tangata
koia nei te tauira i te Ture o raro
iho nei, hei nga moni Nooti Pou-
tapeta, anake. (Postal, Notes.)
TURE. V.
Ki te tono mai te tangata i te-
pepa, me penei te ahua o te tuhi
mai i te ingoa ki waho o te kawa
kia marama te tuhi mai: —
Ki te Etita
O te Puke Ki Hikurangi
P. O Box 5.
Carterton.
TURE. VI.
Kei te Etita te tikanga mo te
panui i nga korero e tukua mai
ana kia panuitia. Engari kia
tupato ano, kaua nga korero kino
e tukua mai kaore e panuitia.
TURE. VII.
Ko nga reta katoa e tukua mai
ana kia perehitia, kaore te ingoa
o te Kai-tuku i roto, me te kainga
hoki, kaore e perehitia.
TURE VIII.
Mehemea ki te tae atu te pepa
he takai whero te takai, he tohu
tena kua tutuki te tau mo te pepa
o te Kai-tango, a, me tuku tonu
mai te moni i taua wa tonu ki te
kore e tukua mai te moni i muri
iho i te taenga atu o taua tohu
ka whakamutua te tuku atu i te
pepa.
NA TE ETITA.
Printed and Published by
TE HIKONGA TUHOKAIRANGI,
under the Direction of PURAKAU
MAIKA, Editor, at the Registered
Printing Office of TE PUKE KI
HIKURANGI," Belvedere Street,
CARTERTON, 11th May, 1912,