|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 7, Number 18. 30 May 1912 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
Te utu/price
"Te Puputanga ki te ora. Nui tangata e haere ana ki te po, iti tangata
i mahue ake ki te ao nei, rauhitia, manaakitia."
6d.
Te Puke ki Hikurangi, Paraire, Mei 30, 1912. Nama 18 o te tau 1.
HAERE MAI
E pehea ana koe mo te Koti Motu-ka?
Otira e hiahia ana koe ki tetahi mea hei arai atu i te hau me te marangai.
Kei te pai noatu te takoto a nga Koti Tuiri i tona takotoranga, engari, ko nga
Koti pai ko nga mea i ata mahia kia rite mo runga Motu-ka.
KO MARE
Kei te whakaatu i etahi o nga taera kakama o Ranana, e rite ana ki nga mea e
kakahuria ana e nga momo rangatira o Ranana.
Ko etahi enei : Koti Motu-ka, (be mea rongoa kia kore e uru te ua,) ara, "Water-
roof,' he Koti raina ki te huruhuru, he Koti raina ki te kiri angiangi, a, me nga
Koti Rireha mo te puehu, me nga hutu mo te pupuhi manu etc. Ko etahi be
rarahi, ko etahi he pakupaku.
Ia koe i konei tirohia nga hutu Paranene mama, rarahi hoki—e rite ana ki nga
mea, na te Teera i mahi.
I to taenga mai ki te titiro e kore e makona o konohi, kia kite rano koe i a matau
Tarau Haere i runga Hoiho, i nga Takena mahi a-ringa mo te Patu Pooro (Golf,)
i nga Rekene kiri Tia, kiri poaka, kiri Atirope (Antelope,) na te Ingarihi i mahi.
HAERE MAI .... HAERE MAI
J . L . MARE.
Te toa taonga Kaha Mahitaone.
G. HIUANA.
KO TA ANAKE TE TANGATA WHAI-MANA KEI WAIRARAPA
NEI, KI TE HOKO I NGA
WHOOTA MOTU-KA.
(FORD) ... MOTOR CARS.)
HE MOTU-KA KEI A AU MO TE TUKU. Ko nga oota e tukua
ana kia au, ka tere tonu taku mahi.
HU RAUMATI.
Koia nei to taima tika hei whakaa-
rohanga ki te tango Putu, Hu raumati
hoki. Haere mai kia KITINA mo te ra
rangi pai, kakama hoki, kei roto i te ro
he o Wairarapa nei. Na matau nga tao-
nga pai atu, e taea ai te hoko mo te mo-
ni iti, a, o whakahaua ana o matau wha-
kaaro ki te iwi Maori. HAERE MAI!
J KITINA
Te hoa o te waewae." Kei tawahi o te
Poutapeta.
Kuini tiriti MAHITAONE.
|
|
2 2 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Paraire, Mei 30, 1912. Nama 18 o te tau 1.
WHENUA RAHUI.
Kua aukatingia e te Kawana-
tanga te hoko i tetahi wahi, i
etahi wahi ranei, o te whenua
rahui e karangatia nei ko Orakei
Rahui ino te tau kotahi.
Koinei te Ota-i-roto-Kaunihera
kua hainatia, e. te Kawana, a
tukuna ana ki te Mea o Akarana
e Maea, tetehi o nga mema me
Akarana, ara, tenei te reta i
tukuna eia mo taua take:— "Hei
whakaatu . tenei kia koe kua
hainatia e te Kawana tetahi Ota-
i-roto-Kaunihera i tenei ra, aukati
i nga hoko kia tangata mo te tau
kotahi, i raro i tekiona 363 o te
Ture Whenua Maori, 1909 i te
whenua e karangatia nei ko Orakei
Rahui."
Hei tohu tenei ko -taua whenua
kua tapu mo nga marama . tekau
ma rua, engari mehemea tena
etahi ahuatanga i puta i mua o te
urunga o tenei Ota kite Kahiti
katahi ka whai-mana.
Ka ahei te tangata whai-paanga
ki te hoko ki te Kawanatanga,
engari kaore ki te tangata noaiho.
He nui nga tangata e haere
ana ki Orakei ki te tono kia haina
nga tangata i o ratou ingoa hoko
i taua whenua, etahi e pai ana te
haere me te whakamarama, ko
etahi he ahua whanako, i penei ai
ka nui nga Pakeha e pirangi ana
ki taua whenua.
He whakamarama tenei na
tetahi o nga roia e whakahaere
ana i te hoko o tetahi wahi o taua
whenua, kaore ia e whakaae ana
ki te pokanoa o te Kaunihera o
te taone o Akarana ki te whaka-
raruraru i tenei take, kei roto i
taua Ota e mea ana ko te Karauna
kei te pirangi ki taua whenua
kaore noaiho, ko te Kaunihera
tonu o te taone o Akarana kei te
pirangi ki taua whenua.
Ki tona mohio i penei ai te
Kaunihera he mea kaua nga
tangata o waho e tata mai ki taua
whenua, kia pai ai ta ratou hoko
i taua whenua i te wariu a te
Kawanatanga.
Ka mea ano ia he iti rawa te
wariu a te Kawanatanga, engari
me wawahi taua whenua ka tuku
ki te Okihana, mehemea ka hoko-
na ki te wariu a te Kawanatanga
ka ruihi nga Maori no ratou taua
whenua i te moni nui.
Ka haere a Aperahama Tamaiwaho
o te Hahi Ruuri Tuawhitu, i nga
ra e haere mai nei ki te kauwhau
i te Rongopai ki nga wahanga
Kaunihera e rua tekau ma wha o
te Aotearoa, me te Waipounamu
me Wharekauri.
No te Hatarei nei ka tuhera ki
Hawera te Kooti uiui mo nga
riihi i raro i te Ture Whakatau
Rahui o te Tai Hauauru.
Mokau Whenua.
I te huihuinga o te ropu wha-
i kahaere, ara, Mokau Kamupene
Rimititi, ki Hehitingi, ka whaka-
haeretia nga paraani hei Wawa-
hanga i tenei whenua hui.
Kei te mohio nga kai korero o
" Te Puke" he nui nga raruraru
mo tenei whenua i nga ra, kua
taha nei, no te Maori tenei whe-
nua, i riihitia ki tetahi Pakeha'
mo nga tau maha, no enei ra ano,
ka hoko katoa nga Maori. He
whenua ataahua etahi wahi, ko
te nuinga he ngahere, he papa.
Ko tenei whenua he mea hoko
mai na etahi tangata rangatira o
Heretaunga, a, karangatia ana to
ratou kamupene ko te Mokau
Kamupene Rimititi.
Kaore te Kaunihera o taua
takiwa i whakaae kia reitatia
taua whenua i mua ake nei, na
reira kaore i tere te mahi i nga
rori mo taua whenua, inaianei
kua kite te Kaunihera e tika tonu
ana te tono a te Kamupene, kua
whakaae te Kaunihera kia reitatia
motuhake taua whenua hei utu
mo te mahinga i nga rori.
Heoi kua pai tenei take, kia
mutu nga rori ka whakahaeretia
te hoko o tetahi wahi o taua
whenua, e 30,000 eka.
Nga Whenua Maori.
I tu tetahi hui na nga kai-
pooti o te takiwa o Te Karaka
Turanga, mo to ratou mema mo
te Honore Makitonore, miniti
mo nga Mahi Nunui me te taha
Maori, hei whakamihi kia ia mo
tona tuunga hei Minita.
He nui nga tangata i tae
taua huinga, a, i whai-kupu ano
a Taa Timi Kara me te Mea o
Turanga me etahi atu.
No te ata ka haere te Minita
raua ko Taa Timi Kara ki te
Wairoa ki te whakatuwhera i te
piriti i Nuhaka.
I te Wairoa ka uia e tetahi o
nga kai-ripoata o te pepa o reira
ka puta ia ia te ahuatanga o nga
whenua Maori, hoko, riihi, me
era atu tikanga i roto i te tau
kua taha nei, kanui te pai o te
haere, ara, e whai ake nei nga
tohu:—
Nga whenua i riihitia e 336,000
eka; nga whenua i hokona, e
319,867; i hokona mai e te
Karauna e 91,774 eka. Tena
pea e 30,000 eka i hokona e te
Tari Whenua o te Karauna, a,
100,000 eka kei te whakahaeretia
e te Karauna ma te hoko, hui-
hui katoa nao te tau kotahi e tata
ana ki te 800,000 eka.
Kei te kaha te titiro o tona
ngakau ki te ahua whakahaere o
ke Tari Whenua Maori, me tana
ki hoki e toru nga tau kei muri
ka mutu nga whakahaere a te
kooti Whenua Maori.
NGA KOMITI MARAE.
Takiwa o Kahungunu.
Pakowhai.
Potahi Hapimana ( Tiamana
Paku Neera.
Tuta Hapimana.
Te Ruataniwha.
Waka Puna (Tiamana.)
Areta Kerei.
Pikao Kainga.
Karena Taranui.
Tuatua Kainga.
Te Uhi.
Epeniha Kaihote (Tiamana.)
Pikiwai Ngarara.
Reupena Toromata. ' •
Hori Haere.
Tuahine Petera.
Ngamotu.
Winiata te Rito (Tiamana.)
Piwa Mihaere.
Awaawa Henare.
Paa Mihaere.
Rangi Winata.
Iwitea.
Tihi Whaanga (Tiamana.)
Turei Rangi.
Rewi Parareka.
\_\_\_\_\_Pera Horomona
Hikuwai.
Kawana Karatau (Tiamana.)
Petera te Koari.
Kutoro Wikiriwhi.
Te Keena Maanu.
Enoha Tero.
Te Whakaki.
Oneone Nohinohi (Tiamana.)
Pura Koremana.
Pari Menaro
Patu te Rito.
Nuhaka.
Karepa Mataira (Tiamana.)
Iharaira Hemopo.
Matene Whaanga.
Teone Kemara.
Niwa Waerea.
Te Mahia.
Kawana Kereru (Tiamana.)
Anaru Wairau.
Reweti Whakaware.
Watene Kara.
Raa Patariti.
Nukutaurua.
Wiritangikena, (Tiamana.)
Motetu peka.
Karauria Reweti.
Pare Kohaipita.
Nera te Hau.
I te korerotanga tuarua, mo te
Pire hoatu i te tikanga whaka-
haere o to ratou whenua kia
Aerana, i roto i te Paremata o
Ingarangi, e 372 i whakaae, e
271 i whakahe. Kotahi te korero-
tanga kei muri ka paahitia tenei
Ture.
HE AHUA KINO.
Nga Mangumangu o Ahitereria
Kua tono te opa tiaki i nga
mangumangu o Ahitereiria kia
paahitia e te Kawanatanga tetahi
ture hei whakapai i te noho a nga
mangumangu o Ahitereiria, me ta
ratou korero hoki he nui nga
mahi kikino i roto i nga kainga o
aua mangumangu.
I korero tetahi o nga mema .>
te Paremata, ki te ahua o nga
kainga o taua iwi, me te ki hoki
ko o ratau kainga kua mahia
kino tia e te Pakaha, ara, kei te
mahi rereke nga Pakeha i nga
wahine o taua iwi.
He nui nga hawhe-kaihe kua
whanau, ko etahi he Pakeha tonu
te ahua, ko nga kotiro mangu
kei te moea e nga hawhe-kaihe me
nga Pakeha ngakau kino.
Kaore noa nga kotiro e tae ana
ki te tekau ma ono tau ka muni
kino tia e te taane, tetahi mahi
kino rawa tenei ki te titiro atu.
Ko etahi o nga kai-korero i
tautoko katoa i enei korero, ko te
whakautu a te minita ma ana
tenei take e whakahaere, i te mea
he mahi kino tenei, ko te tikanga
ki tona whakaaro me hari nga
tamariki ki nga whare tiaki tama-
riki, kia kore ai te mahi kino e
pa kia ratau.
Kingi o Tenemaaka.
No te 15 o nga ra nei ka mate
te Kingi o Tenemaaka, te tunga-
ane o Kuini Arekehanara, hakui
o to tatou Kingi, Hori V.
I tetahi hoteera e noho ana me
a raua tamariki ko tona hoa, ka
hiahia ki te matakitaki, ka haere
noa atu me tona kotahi.
Akuanei kaore i roa atu e
ngaro ana ka tupono mai te mate
kia ia, kaore i kaha ki te korero,
a ko nga tangata i kite iho i te
hinganga " kaore i mohio iho kia
ia.
Ka haria tona tinana ki te
whare tupapaku mo nga tangata
kaore e mohiotia ana o ratou
whanaunga.
Kua weherua rawa ka kitea
kei te ngaro ia; ka maharahara
te wahine ki tona ngaro; kotahi
te po e kimihia ana ka kitea e
tetahi o ana apiha i roto i tana
whare tupapaku.
E ono tekau ma iwa ona tau
ko tetahi o ana tamaiti ko te
Kingi o Nowei; tetahi ona tua-
hine ko te hakui o te Emepara o
Ruhia; tetahi o nga tuakana ko
te Kingi o Kirihi.
Kaa whakaingoatia tona tama-
iti mo tona turanga.
|
|
3 3 |
▲back to top |
Te Puke ki Hikurangi, Paraire, Mei 30,1912. Nama 18 o te tau 1.
WHENUA MAORI.
Nga Raruraru.
E toru tau kai muri ka
mutu.
I korero te Minita Maori, a te
Makitonore, ki te kai-ripoata o
tetahi o nga nupepa o Poneke mo
te ahuatanga o nga Whenua Ma-
ori, ara, nga whenua ka whaka-
nohonohoia me era atu tikanga.
Kanui te pai o te whakahaere
o nga Whenua Maori i roto i
tenei tau. I roto i taua wa e
647 466 nga eka whakahaeretia,
te 311,631 o enei eka i hokona
motuhake, e 91,744 eka o taua
ropu whenua i riro i te Kawana-
tanga, e 219,887 eka i riro i te
tangata.
Kua whakaaetia e nga Poari
Whenua Maori te riihi o nga eka
e 836,886.
E tata ana ki te miriona eka i
nga Whenua Maori kua whaka-
haeretia me era atu whenua i
i whakahaeretia e te Tari Whenua
Maori i raro i te Ture o te tau
1909, kua watea hei nohoanga mo
te tangata, i roto i nga tau e rua.
Kua mutu hoki te whakahaere
a te Tari Whenua i etahi whenua
hoko o mua, i mua atu o te paahi-
tanga o te Ture e pa ana ki nga
Whenua Maori, huihui katoa ki
enei whenua kotahi miriona e
rua tekau ma rima mano e wha-
kahaeretia e te Karauna, i nuku;
atu i te hawhe o enei eka i pata i
roto i te hoko.
Ko nga moni i puta ki nga
Poari Whenua mo te tau taemai
kia Maehe, 1911, e £3,470, mo
tenei tau e £4,515.
He nui nga whenua kei te
ruuritia, kia mutu ra katahi ka
whakahaeretia nga hoko.
Mo te taha ki te whakanoho-
nohonga o nga whenua Maori, ka
mea te Minita, ki tona whakaaro
me whakatikatika ano te Ture
kia tere ai te whakatuhera me te
hoko i etahi o nga Whenua Mao-
ri, kei te marama kia ia, ko tona
titiro ki te pai o te noho o nga
whenua me te whakahaere i raro
i te ture o te tau 1909 tera te
whakatau i enei tau e haere mai
nei, ko te mea anake kei te wha-
kahe ko nga ruuri, kei te mohio-
tia hoki kaore nga wawahi me
nga hoko e whai-mana kia mutu
ra ano te ruuri, tera ano etahi
wawahi i whakahaua i runga i te
Oota a te Kooti, i mua o te mutu-
nga o te ruuri, ko tenei mo enei
ra e haere mai nei.
Kei U tino mohio au ki nga
whenua o tenei motu, a mehemea
ka kai te whakahaere tena pea e
toru nga tau ka kite i te mutunga
Maori.
Ki tona korero ko nga ruuri
e nga mahi rori nga mea nunui
kei te whakaroa, i enei mahi.
NGA URUPA MAORI.
Me era atu ahua-
tanga.
TE KORERO A TETAHI
KAI-TIROTIRO.
Kua tukuna e Kai-Tirotiro
Kuka tana ripoata ki te Komiti
whakahaere i te Hohipera o
Kuka (Turanga) me te Poari
Whakaora i te Katoa, mo te ahua
kino o te tiaki o nga urupa
me era atu wahi e tata ana ki
nga kainga Maori, tenei e whai
ake nei:—
" No te Paraire, 19 o nga ra o
Aperira nei, ka mate tetahi Maori
i te taipo piwa ki te Hohipera o
Turanga, ka mauria tona tinana
ki Muriwai kia tangihia, a, i
reira ka whakatuheratia te tau-
poki o te kawhena, e toru nga ra
e tangihia ana te tupapaku nei
ka tapukengia; i muri iho o te
tangihanga e wha nga tangata
Maori i roto i oku ringaringa he
mate piwa katoa, ko tetahi o aua
tangata e mohio tonu ana au no
taua tupapaku tona mate."
He tono atu tenei naku ki te
Poari kia whakamutua te tuku
tupapaku ki waho o te Hohipera
e mate ana i nga mate kikino,
engari me tere tonu te nehu
I toku haerenga ki Wainui i
te 13 o Mei nei, ka whakamohio-
tia au ki te ahua kino o te urupa.
ka kite au i tetahi kawhena e
noho pai tonu ana, engari e puta
ake ana i te whenua, me enei
korero ano i runga i te taupoki, "i
mate i te 15 o nga ra o Maehe,
1911, ona tau 19." Kei runga
noaiho i te whenua, kaore i hoho-
nu te tanu.
Taku korerotanga atu ki nga
tangata ka korerotia mai ko taua
tupapaku he Maori i mate i te
taipo piwa ki te. Hohipera, ka
tekau marua marama te matenga
atu. Kanui hoki nga wheua e
takoto haere ana i roto i taua
urupa, no te tangata mate kaore
ranei, kaore ia i mohio.
Ko tenei ahuatanga he mea
kino mo te katoa, he whakahau
atu taku kia haria tana kawhena
ki tetahi wahi maro tanu ai, me
nga wheua ra hoki.
Kua tae taku waea ki te minita
mo tenei ahua, tae mai taua patai
kia tukuna atu te ingoa o te
Hekeretari, nga Kai-Tiaki ranei o
aua urupa, ka kiia mai kaore noa-
iho he kai-whakahaere o aua
urupa, kua mate katoa.
kitea, au tetahi hoiho kua mate
noatu, ina tata tonu ki te urupa-,
kino atu te haunga ko nga kuri
e kai ana no te pa ana kararehe
no taka uinga atu ki nga Maori
mehemea no wai tana hoiho ka
ki mai no tetahi tangata ku a
haere ki tetahi takiwa noho ai
Hei whakaatu tenei, i te mea
ka toru nga tupapaku i roto i nga
marama e toru (kotahi he kohi,
tokorua he piwa), he aha ra i
kore ai nga Maori e tupato, e arai
atu i nga mea kikino, kia kore ai
tenei mea te mate e puta mai, me
te mea nei he pai ke atu te waiho i
nga mea weriweri takoto haere ai
i te mate o te tangata.
[E oku hoa, he tika nga korero
a te Pakeha nei, ko tatou ko te
Maori, kaore noaiho e mohio ki
te arai atu i te mate, engari he
kuhu tonu atu ki nga ringaringa
o aitua, kai te mate haere tatou,
kia tupato, kia ma a waho o nga
kainga, ko nga mea maniheko me
tanu, me tahu ranei ki te ahi,
kanui te rongoa kei te Pakeha
hei patu i nga purapura o ia mate.
Koinei te whakahau kia tupato
kia tatou.—Etita.]
HEI TITIRO MAI.
Nga whakaaro.
Ki te Etita.—E hoa tukua atu
enei kupu torutoru hei panui atu
mau ki o taua iwi. He nui taka
kite i a taua i te Maori e whakata
hui ana, no reira ka whakaaro iho
te ngakau kei te whai painga ranei
taua te Maori i te nui o a taua
hui kei te pehea ranei. Ko to
\_\_tikanga hoki to te Maori kia
nui te kai ma nga iwi whakaeke.
Pau ana i a taua ta hoko nga
kai katoa a te Pakeha. E tahi
moni nui na taua kua pau i enei
hui. Ki taku titiro he tino nui
rawa nga hui ma te Maori i te tau,
me te nui ano hoki o nga moni e
pau. I te tau ka mahae ake nei,
e tata ana ki te toru nga hui e tu
ana i te marama. Ki te titiro iho
he tino nui rawa tenei. Ko nga
ra tetahi, ki te tu ana a taua hui,
tae ana ki te wiki ka nuku atu te
roa. E rua nga tino mea e pan
ana ia tatou, ko te moni me te
taima. No reira ka tono atu ahau
ri nga hoa Maori kia ata tirotiro-
hia mai tenei take. Kia ora.
Ki te Etita.—E hoa tena koe
tenei ka tukua atu tooku whakaa-
ro e pa ana mo te iwi nei mo te
Maori e kai waipiro nei i roto i
nga taone hei kata ma te Pakeha.
No reira me pehea e watea mai
ai te Maori ina tae ki nga taone
nunui i te inu waipiro. E ki ana
tetahi Pakeha kia whakaatutia he
ruma mo te iwi Maori ki roto nga
taone nunui hei nohonga mo
nga Maori ina tae ki reira, ara,
hei okiokitanga, hei korerotanga
pukapuka, nupepa, hei korero-
tanga i etahi take me era atu
tikanga. Ko te wahi nui o taku
reta e inoi ana ki te iwi Pakeha
ki a tahuri ki te awhina i tenei
take, ara, ki te kohi moni. E
penei ana toka whakaaro ma taua
ano ma te iwi Maori taua e awh-
ina, e hara taua te Maori i te
tamariki i metia ai ma te Pakeha
e awhina, awhea ano taua te Maori
te mohio ai kite tiaki ia taua, i
whakawhirinaki tonu ai ki te
Pakeha, e tino awhina ana ahau
i tenei whakaaro.
TE HUI A TE ROPU
KURA.
No nga ra o Mei nei ka tu te hui
a te ropu ki te kura i Tipene, he
maha nga mema i tae me nga Kai-
whakahaere, me nga tumuaki,
Takuta te Rangihiroa te Perinitini,
Te Wirihana te Kura mahita o
Tipene, Tiamana o etahi mahi, me
Makuruta, Honore Hekeretari me
Ihaka te Tai, Hekeretari awhina,
me. Atirikona Hokena, me Make
Wiremu, minita.
I konei ka wha: korero te Pere-
hitini, whakamutu ia ia tera tuu-
nga i te mea kua tu ia hei Minita
mote iwi Maori e pa ana ki nga
mahi Paremata whakaaetia ana
kua tu ano ko te Wirihana, Kura-
mahita, hei Perehitini.
Ko etahi atu o nga turanga
noho ano ko aua tangata o uma
heoi ano te turanga hou ko te
Kai-Tiaki moni, kua hoatu ko
Hone Kaika hei Kai-Tiaki moni,
riwhi mo te Wirihana kua tu nei
lei Perehitini.
Ko te Komiti Tumuaki ko taua
komiti ana he iti rawa nei te
whakarerekeanga. Ko nga take i
mahia e te hui koia enei:—
1. Kia tonoa kite Kawana-
tanga kia kaua nga Neehi e mahi
ana i te ora mo te Maori e
utu i nga tereina.
2. He tono ki nga iwi Maori
ti a kohi moni hei awhina i nga
Naahi.
o. He tono ki nga mema o
enei roopu e noho ana i nga
takiwa Maori kia tuku ripoata
mai ki tenei roopu mo te ahua-
tanga o nga iwi Maori e noho ana
nga takiwa Maori.
4. Kia tonoa kia perehitia e
e Kawanatanga etahi pukapuka
ki te reo Maori mo te tikanga
whakamahi whenua tera atu ano
te roanga o nga take.
E toru wiki i muri iho ka hui
te Komiti whakahaere kite ata
whakariterite i nga take i mahia
e te hui nui, a kaore ano i tino oti
pai, otira tenei ake ano te wa ka
whakaaturia nga take i oti.
Wiremu Henare Arama, te
tangata whakahaere o nga rori o
Te Kuiti, i pupuhi ia ia, he pouri
no ona ki etahi o ana mahi kaore
e paa ritia e te Kaunihera.
|
|
4 4 |
▲back to top |
Te Puke ki Hikurangi, Paraire, Mei 30, 1912Nama 18 o te tau 1.
HONORE TAA TIMI KARA
Nga whakamihi.
No te 28 o. Mei nei ka tae a
Timi Kara, me tona hoa wahine,
me era atu rangatira ki Omahu
Heretaunga, ki te whakamana i
te powhiri a nga iwi o reira kia
tae atu ia ki waenganui ia ratou
kia whakamihi tona iwi kia ia
mo ana mahi papai aroha hoki, i
te wa e tu ana ia hei Minita
Maori.
He nui nga korero a Timi; ka
mea hoki ia mo te Kawanatanga
hou, taihoa ra kia tae ki te
tuheratanga o te Paremata ka
mohiotia te pewheatanga.
I muri o tera ka tukua nga
taonga hei toha aroha na era o
tatou, he nui hoki te mihi o te
Minita me tona hoa wahine ki te
whakaaro nai o tona iwi Maori
kia raua ko tona hoa wahine.—
Herara.
Kii tonu te Taone Hooro o
Taranga i te po 18 o Mei nei i te
tangata, Maori, Pakeha ki te
whakamihi mo Taa Timi Kira
mo tona mutunga hei Minita mo
te Karauna, hei tohu hoki i te
aroha a nga tangata pooti o tona
takiwa i ana mahi painga mo
nga iwi e rua. He nui nga tanga-
ta kaore i uru ki roto i te kii
tonu.
Ko to timuaki o te taone o Tu-
ranga, i reira hoki ko te Pirimia te
Minita Maori, ko Rori, mema mo
Panera, Tirana mema mo Haki Pei,
i tera Paremata.
Ka tu te Tiamana ka whakaatu
ki te huihuinga he nui nga waea
kua tae mai kia ia na nga tangata
mea mu ana ki to ratou pouri i
te korenga e tae mai ki tenei hui-
huinga, ka mea hoki ia, ko te
whakaaro o te katoa, ki nga mahi
nunui i to ratou mema ia ia e tu
ana hei Minita mo te Kawana.
I muri o tana whai-korero ka
tukua e ia te aroha a tona iwi
pooti, he taonga ataahua, ki tona
hoa wahine he taonga a te Pake-
ha, he hiriwi katoa.
E whai-kupu hoki te Pirimia
me era atu o nga mema i tae ki
tau huihuinga, ki to ratoui whaka-
mihi ki nga mahi ft Timi i roto i
te Paremata.
He roa te whakaatu a Timi, me
tana mea hoki kei raro tona ia i
tenei Kawanatanga ina kowai e tu
hei Pirimia.
Tena pea i tae ki te 800 tanga-
ta i tae ki te hakari a nga Maori i
te Wairoa mo Timi Kara, rite
tona ta ratou powhiri ia Timi ki
nga wa o mua.
I hoatu e nga Maori tetahi
aroha mo Timi, a, i mihi ano a
Timi ki tana iwi Maori;"He nui
|
|
5 5 |
▲back to top |
Te Puke ki Hikurangi, Paraire, Mei 30, 1912 Nama 18 o te tau 1.
KAUNIHERA O MAAHUNUI.
Nga Komiti Marae.
Kaiapoi.
Pita Hohapeta (Tiamana.)
Kereopa te Harawira.
Hare Hepu.
Nopera Mokomoko.
Rapaki.
Barney Mackenzie (Tiamana.)
Hohepa Mapu.
Teone Rewai.
Port Levy.
Teone Tene (Tiamana.)
Maata Kiheroa.
Pahu Horomona.
Wairewa.
Teone Wekepiri (Tiamana.)
Hana Wekepiri.
Mei Peru
Taumutu
Riki te Mahaki Taiaroa (Tia-
mana.)
Rawiri Paiki.
Hira Nutira.
Waihao.
H. D. Maire (Tiamana.)
Te Maiharoa Paiki.
Tikera Kaapo.
Rangiora.
Hore te Ara (Tiamana.)
Henare Matene.
Teone Hakopa Waharuhe.
Henare Kerei.
Pani Matene.
tangata i Wairarapa me era atu
takiwa, he tangata hoki e mohio-
tia ana e te Maori, e 87. ona tau
ka mate nei.
Wiki Taitoko.
Kua tae mai te rongo kua
mate a Wiki Taitoko o Whanga-
nui i te Wenerei nei. He tama-
hine ia na Meiha Keepa te Rangi -
hiwinui, he wahine hoki e mohio-
tia ana e nga iwi o nga motu
nei.
He Whakamataku i Nga
Hoa
Nga mahi Kino a
tetahi Maori.
I roto i te Kooti i Hamitana i
te Mane nei ka hamenetia tetahi
Maori' mo tona pakarutanga i te
paki me te wahanga i te tapatu o
te whare o tona tuakana.
Ka korero te pirihimana e iwa
nga tangata e whai paanga ana
ki tetahi pito whenua i Hakanui,
te kainga, e noho ana nga tangata
e riri nei, kei te mohio ia ko taua
whenua he mea hoatu ki nga
tipuna o nga tangata nei i nga
ra o mua, engari kaore tahi be
taitara.
Ko nga tangata kei taua whe-
nua e noho ana, kanui te maha-
rahara ki nga mahi a tana tanga-
ta, wawahi i nga taonga a etahi
o ratou.
Kei te kino katoa nga tangata
o taua kainga ki nga mahi hianga
a taua Maori.
Ehara i te mea koinei te tima-
tanga o tana mahi penei, kaore,
he nui ona taenga ki te aroaro o
te Kooti mo enei tu ahua mahi
ano; ko tanei ka whakataua e te
Kooti kia rua marama ia ki te
herehere me mahi hoki ia i nga
mahi taumaha.
TE KOTUKU.
HE TIMA I PAKARU KI
KEREIMAUTE.
No te Taite nei ka pa te aitua
ki tetahi o nga tima o te Uniana
Kamupene, ko te Kotuku, ki
Kereimaute, to taha hauauru o te
Waipounamu.
I te 11 o te po ka rere mai te
tima nei, e 561 tana waro, e
317,724 putu paraki mo Timaru;
he po tupuhi, engari ko te waha-
pu 6 te awa e mania ana.
Ka tata te puta ki te moana ka
tutuki ki tetahi takaro o nga taiepa
kohatu arai i te awa ka pakaru
te poropera (propeller), ka tere
noaiho te tima nei tutuki atu ki
tetahi kohatu i raro wai ka
tuhera a raro, ka whiua e te
ngaru ki uta.
Kei te mohiotia kaore e ora
ROTORUA.
Kaa mutu te hui a nga Kauni-
hera o Rotorua, no te Wenerei nei
a te Rangihiroa i hoki mai ai. E
ki aha a te Rangihiroa he maha
nga tangata i tae ki te hui, ko nga
korero, e pa ana ki te ahua o te iwi
Maori o te tau1909.
He nui te hiahia o te Maori ki
te whakamahi i o ratou whenua,
no reira ka ki ratou kia whakapu-
taina he moni e te Kawanatanga,
me penei aho i ta te Pakeha nama
moni nei. Ki te riro mai he
moni era e taea te whakamahi
nga whenua o te Maori.
RONGO KORERO O
TAWHITI.
E rua nga tangata i taapu tia
tetahi o nga tereina nunui o
Amerika katahi ka wahia te pouaka
moni ki te tainamaiti, ka riro nga
moni e 25,000, kei te whaia e
nga pirihi.
E rua tekau ma wha maero o
nga ngahere rakau mahi whare
Amerika, i weta i te ahi, me nga
mira tapahi paraki hoki he nui
nga kainga i wera i te ahi na te
kaha o te wera o nga rangi
timata ai tenei ahi. Ko te \_\_
i hipa atu i te miriona pauna.
Kua tae te moni a te \_\_
o nga Kai-whakahaere o te White
Star Line, te kamupene no
ratou nei te Titanika, £11,000 hei
moni topu, penihana mo nga ta-
ngata kaore i mate rawa i te toto-
hutanga o taua kaipuke me nga
wahine hoki a nga tangata i mate
rawa. Ko te tangata na ana nei
tenei aroha koia tetahi o nga tang-
ata i ora i taua aitua.
I ranga i te tima Kaminia, ka
mere te wahine e tetahi o nga ta-
ngata i mate ki runga i te Titanika
ki te wahi i mate ai tona taane i te
totohutanga o taua kaipuke.
Ka maka maka taua wahine i
nga patipati ki te wahi i mohio-
iho ai ia koira te wahi i mate ai
tona taane.
He nui te tangi me te aroha o
nga tangata o runga i taua tima
Kaninia) ki te mate nui o tenei
wahine ki ta ana taane, te tawhiti
hoki o tona haerenga mai.
Kotahi te tangata rere-a takiwa
me tona hoa ano i mate ki Inga-
rangi, i pakara tetahi wahi o to
raua waka ka taka iho i te takiwa,
kotahi o raua i wera i te ahi. I
mau he karoro ki roto i tetahi e
nga parirau o to raua kaipuke.
He nui te whakamiharo o Rore
Taare Perewhata, tetahi o nga
tino atimira o nga kaipuke wha-
whai o Ingarangi ki te pai o te
whakahaere a te Tari Whawhai o
Ingarangi i nga kaipuke whawhai,
tau ana te rangimarie ki te nga-
kau o te iwi nui, i te mea ka
mohio ratou inaianei kei te noho
reri tonu nga kaipuke ina puta
he raruraru. E rua nga kaipuke
whawhai ka tata te mutu mo te
teihana o Niu Tireni me Ahiterei-
ria.
Ka kino te mahi a te waipuke
ki etahi takiwa o Amerika, e tae
ana ki te tekau koea maero te
waipuketanga e etahi wahi. E
ono tekau mano nga tangata
kaore he kainga hei nohoanga,
kaore ano i mohiotia te ruihi,
tena miriona ata te moni.
PITOPITO KORERO.
I te tuunga o te Hupirimi
Kooti ki Tanitini ka mau tetahi
wahine Pakeha mo nga tau e
whita ki te herehere mo tana
mahi tanga kia kore tetahi wahine
e whanau tamariki.
Tekaa nga Maori ka whaka-
watia ki te Hupirimi Kooti i
Akarana a tenei marama mo nga
mahi whanako. He mea whaka-
ma tenei kua rite tonu to tatou
ahua ki to te Pakeha, ki te whai
i nga mahi kikino.
Ko nga moni i pau hei whaka-
haerenga i te Tari Whenua Maori
mo te tau kotahi tae mai kia
Maehe kua taha nei e £20,724,
mo te tau 1910-11 e £21,661.
No te Wenerei nei ka mate
tetahi Pakeha, no Kaatataone, ki
te Hohipera, i tahuri tona moto-
kaa, ka wera i te ahi, wera katoa
te tinana o taua tangata.
Kei te tipu haere te mahi hua
rakau o nga takiwa o Niu Tireni
nei, e 5,000 eka i mahia ki te hua
rakau i roto i nga tau etoru, hui-
hui katoa mo Niu Tireni nei e
84,000 eka.
No te Ratapu nei ka whakata-
pua e Atipihopa Retiwuru te
Kaweneti hoa i Whanganui mo
nga tamariki o te Hahi Katorika.
E £25,000 te utu o taua Ka-
weneti, e toru nga tori (Storeys)
te teitei.
Kei te kino te noho a nga
Maori o Muriwai, Turanga, ara, o
era atu wahi hoki o taua takiwa,
kei te pangia e te mate taipo
piwa, ko te putake o taua mate
kei te wai inu, kua whakamohio
tia tenei ahuatanga o etahi o
tatou e Timi Kara kia te Rangi-
hiroa.
I te teeratanga o tetahi Whenua
i Whiringi, e 3,000 eka, huihui
katoa nga moni mo taua whenua
e £80,000.
I pau ki te ahi tetahi wahi
nui o te pa o Houston i Texas,
Amerika. Kei te mahara te utu
o nga mea i pau ki te ahi, ko
£1,400,000, a e haere kainga
kore ana kotahi mano tangata.
Ko tetahi hau nui o tera mara-
ma, a te tukunga iho he nui te
kino ki nga kaipuke i te tahatika
o te Moana Atlantic o Amerika.
Kei te korero ko te mea tino
kaha tenei i te tau 1879 tae noa
ki tenei wa. I totohu tetahi
kaipuke, a i kahakina ki uta e
rua tekau ma rua atu, (he tima
me era atu) a i kahakina atu i te
moana e tora nga kaipuke iti. I
meatia enei mahi kino katoa i te
po kotahi.
I te wa o te pakanga o Mexico,
i kohurutia e tora rau (800) o nga
tangata o Tiaina i reira, e nga
tangata e whawhai ana ki te
kawanatanga. Kua tonoa e te
kawanatanga o Tiaina ki te
kawanatanga o Mexico tetahi utu
mo nga mea i kohurutia a kua
korerotia mai e hiahia ana te rau
mano (£600,000) pauna hei utu
mo taua mahi kino.
Kua tae mai te rongo i Tiaina.
e hemo ana i te mate kai e wha
miriona nga tangata o te awaawa
o te Awa Yangtze. Ko tetahi wa
o te tino kai kore tanga kei reira.
|
|
6 6 |
▲back to top |
Te Puke Ki Hikurangi, Paraire, Mei 30, 1912. Nama 18 o te tau 1.
H. E. ITANA.
(H. E. ETON.)
KIMIHI HOKO RONGOA.
HE KIMIHI TINOPAI TENEI KEI
WAIRARAPA NEI MO
NGA AHUA RONGOA KATOA.
KEI
KUINI TIRITI MAHITAONE.
Te nama o te Te nama o te
WAEA KORERO 31. P.O.Box 61.
C. S. POORO.
(C. S. BALL.)
TEERA TUI KAHU.
Kuini tiriti MAHITAONE.
Kei au nga tino tawhe papai
mo nga wahanga e wha o te tau.
ka mahia e au nga ahua mahi
kahu katoa e hiahiatia ana e te
tangata: mo te utu iti.
W. KEREKE
(W. CRAGG)
HE TANGATA KATIKATIMA-
KAWE, HOKO TUPEKA HOKI,
Kaore e ngaro tenei haapa i to
tauhou ko te
"HAAPU KEI TE
KOKI,"
o KUINI TIRITI, MAHITAONE.
D. T. KIINGI.
HE TANGATA HANGA WHA-
RE HANGA KAWHENA
HOKI.
He wahi mahinga tawharau toa.
mahinga toa hoki.
Porootiwe Tiriti Kaatataone
Te hono rakau o nga ahua me
katoa e mahia ana o tenei ta-
ngata i roto i te wa poto. Nga
ahua mahi whare katoa mahia
ana. He Kai-whakahaere nehua
nga tupapaku hoki. Ka haria
nga tupapaku ki nga waahi katoa
o Wairarapa nei.
Niho Pai
Mehemea he niho
pai ou, haere kia ti-
rohia kia rongoatia.
Mehemea koe e
hiahia ana kia pai o
niho haere kia:—
Makiwera
Takana
Makahana
Tangata unu niho.
(Kei tawahi o te Maku-
ihi Hoteera.)
CARTERTON.
Kei nga Mane o nga
wiki katoa ka haere
ki Pe tetone.
TITIRO KI TE KATOA
Ta matau e kii atu nei.
Aata titiro ki nga Puutu me
nga Hu o roto i to matau Toa.
Kei maharahara, koianei nga
Puutu huatau kua tae mai kei
a matau.
A, mo tu ahua hoki o te utu.
NGA PUUTU HOU A
TEEWE me tona KAMUPENE
MO NGA TAANE ME NGA WAHINE.
Kei tawhiti te pai o enei mo te utu iti, o
rite ana ki nga moa utu nui.
Titiro ki enei na:—
Puutu taane, tino pai ko te utu 18/9.
„ „ whero, mahi hou 17/6
,, wahine ,, pango ranei 9/6
Ka piki whakarunga.
Kaati, haere mai kia mahia atu u matau
tetahi o enei pea puutu mou. .
TEEWE & KAMUPENE.
KAATATAONE.
RE RANANA PUKAPUKA
TU-TOHU
(Kotahi putanga i te tau.)
He pukapuka hei \_\_\_\_\_\_ a nga tangata
whai-mahi, ki nga Ingarihi.
Kamupene Mahi, Hokohoko hoki,
i roto i ia wahanga o te taonga. A, hei tu-tohu hoki ki nga
tangata e haere ana ki Ingarangi i Ranana me ona rohe katoa
Kei roto ano hoki i tenei pukapuka te rarangi ingoa o nga
Tangata tango taonga,
me nga taonga e tukutukua ana e ratau, me nga taonga makete o nga
Koroni, me o era atu motu hoki.
Nga raina Tima.
Hei whakaatu ki nga tangata e haere ana ki runga tima, i
nga wahapu hei rerenga mona, a, hei whakaatu hoki i nga taima e
rere ai nga tima i tena wahapu, i tena wahapu.
Hei panui hoki i nga mahi o ia takiwa,
a nga tino tangata mahi, tangata tango taonga hoki, me era atu tu
tangata whai-mahi, i roto i nga tino taone nunui, a, i waenganui ano
hoki o nga Takiwa Mahi-ahu-whenua, o te Kiingitanga Kotahi.
Ka tukua atu he kape o tenei pukapuka ka utua hoki te
tukunga atu, mehemea ki te tukua mai he poutapeta oota mo te
moni £1.
The London Directory Co. Ltd
25 Abchurch Lane
London E. C.
NGA TURE O TE
Puke Ki Hikurangi.
Kia whiwhi ra ia koutou ki nga
Manaakitanga Papai, me nga
Waimarietanga o te ngakau Ra-
ngimarie, me te aroha noa, ko te
mea nui tenei o nga mea e toru
o te Tumanako, o te Whakapono
o te Aroha. Hui pa-tu-watawaa,
mo nga mahi. Kia mau ki te
Whakapono, na te Whaka; 0:10 i
tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono. Amene.
TURE. !.
E rua nga putanga o te "Puke
Ki Hikurangi" i te marama.
TURE. II.
Ko te utu mo te pepa o te
Puke" i te tau 10,-; i te ono
marama, e 6 -; Kaore te toru
marama.
TURE. 111.
Ki te tono mai te tangata i te
pepa kia tukua atu kia ia me
tuku tonu mai te moni, mo te
tau, mo to ono marama ranei.
TURE. IV.
Ki te tuku moni mai te tangata
koia nei te tauira i te Ture o raro
iho nei, hei nga moni Nooti Pou-
tapeta, anake. (Postal, Notes.)
TURE. V.
Ki te tono mai te tangata i te-
pepa, me penei te ahua o te tuhi
mai i te ingoa ki waho o te kawa
kia marama te tuhi mai: —
Ki te Etita
O te Puke Ki Hikurangi
P. O Box 5.
Carterton.
TURE. VI.
Kei te Etita te tikanga mo te
panui i nga korero e tukua mai
ana kia panuitia. Engari kia
tupato ano, kaua nga korero kino
e tukua mai kaore e panuitia.
TURE. VII.
Ko nga reta katoa e tukua mai
ana kia perehitia, kaore te ingoa
o te Kai-tuku i roto, me te kainga
hoki, kaore e perehitia.
TURE VIII.
Mehemea ki te tae atu te pepa
he takai whero te takai, he tohu
tena kua tutuki te tau mo te pepa
o te Kai-tango, a, me tuku tonu
mai te moni i taua wa tonu ki te
kore e tukua mai te moni i muri
iho i te taenga atu o taua tohu
ka whakamutua te tuku atu i te
pepa.
NA TE ETITA.
Printed and Published by
TE HIKONGA TUHOKAIRANGI,
under the Direction of PURAKAU
MAIKA, Editor, at the Registered
Printing Office of TE PUKE KI
HIKURANGI," Belvedere Street,
CARTERTON, 11th May, 1912,