|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 24. 14 June 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Newspaper
No. 24 Vol 1
TE TIUPIRI
JUNE 14, 1898. WHANGANUI. HUNE. 14, 1898.
SMITH & MILLWARD
FORWARDING SHIPPING & CUSTOMS
AGENTS.
COAL AND PRODUCE MERCHANTS
TAUPO QUAY, WANGANUI.
Telephone, No 96 P. O. Box 60
TE METE ME MIRIWATE,
HE kai tukutuku taonga i runga inga Kaipake
Tima ranei. He kai whakahaere Katimaute
Me te hoko nui i te waro, me era atua mea.
TAUPO KI TIRITI, WHANGANUI.
Nama o te Terewhono, No 96.
Namama o te Poake o te Poutapeta No. 60.
KARAITIANA ME NUMANA.
Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite kite
haere o tenei wa, me tango koe i nga hu o
KARAITIANA ME NUMANA.
Awanui Tiriti o, Whanganui.
If you want to
march with the Times,
wear
CRICHTON & NEWMAN'S BOOTS.
Avenue, Wanganui.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
Vol. 1. ] Tuesday, June 14, 1898. Hune 14, 1898. [No, 24
TE PAKANGA.
E TINO oho rere nui ana te
mauri o nga Iwi o era wahi
o te ao nei ki nga mahi
pakanga a nga Iwi nunui e
whawhai mai nei, e hara i te mea he
iwi kotahi e pakanga mai nei, a he iwi
motuhake ranei; kaore ara noake he
riri ma tena iwi kainga ki tona kingi-
tanga, ki tona kingitanga, penei hoki
me tatou nei, ara me Ngapuhi i oho-
rere mai nei i te taha whakararo o to
tatou motu, e penei ana etahi o aua
tu pakanga. Na ko nga iwi pakeha
ata i Nui Tireni nei, tae atu ki era
pito o te ao, kei te takatu ki te
whakariterite i ona hoia i ona manu-
• ao hei tiaki i tona taone, i tona taone,
ki a oho rawa ake te pakanga a nga
iwi nunui, kua mau te tatua. Ko
nga. motu penei me Nui Tireni nei
E titiro atu ana ki to ratou whaea ki
Ingarangi hei tiaki ia ratou. Me
Ingarangi hoki, e titiro mai ana ki
ona Koroni kia takatu te ngakau, kia
puta tawa ake te hoa riri; kua mau
ke te tatua. He maha ano nga
manuao tiaki o te Kuini kei enei
moana e tiaki haere ana, ko nga
heteri tera hei tiaki ia tatou, ki te
hinga mai era, ko tatou te mutunga,
notemea ka riro ma nga manuao o
tatau taone e wawahi ki nga purepo
ka puhia mai i te; rima maero
a e kore he mea e toitu. Ko
te Ingarihi kua noho tupato ki Inga-
rangi me tona kuini, kua noho tonu
ko nga manuao hei tiaki haere i
ona takutai moana No Ingarangi
o o
nga manuao kei runga atu te maha i
nga manuao o era iwi tae noa ki nga
Poti Topito, me nga Topito patu i
nga Poti Topito. Ko nga manuao
o Ingarangi kei nga wahi katoa, e tau
ana tona mana. Mehemea hoki ki
te hinga mai a Ingarangi riro katoa
enei wahi, a ka noho mai pea he
ariki ke mo tatou, ka mate te kupu e
kiia nei e te Tiriti o Waitangi ma te
kuini tatou e tiaki. Ko te Ruhia kei
te whakataretare mai kia Ingarangi
O
kei te pakaru haere mai ki waho o
tona, whenua o Ruhia, na kua noho
inaianei ki te whenua o te Tainama-
na, ko taua iwi ko te Ruhia e tino
iwi nui rawa, a he maha ona hoia;
nae ona manuao whawhai he iwi
kaha hoki ki te whawhai, i rongo
tatou i mate a Takee ia ia, nei kore
te houhia e Ingarangi ki te rongo
kia mutu ta raua whawhai, penei riro
ana te tino taone o Takee, me te
whenua. Whawhai ano a Ruhia
raua ko Ingarangi i te Parekura o te
Karaimia, a hinga ana ia Ingarangi,
ko taua mate kei te waha tonu i
runga ia Ruhia, hei aha tena ma nga
iwi nunui, kaore he mutunga o tona
whakaaro e whai tonu ana kia neke
atu tona rohe whenua me tona mana
Kingitanga. I runga i nga whaka-
|
|
4 2 |
▲back to top |
Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [2] Te Tiupiri, Hune 14, 1898
ohooho a aua rua nuku, mata ara ana
te noho o Ingarangi whakaaetia e te
'Paremata o Ingarangi e £30, 000, 000
(e toru te kau miriona pauna) hei
moni mahi manuao, me era atu
tikanga hei tiaki ia ia mo te wha-
o
whai rawa ake nga Iwi ki a ia, kua
takoto pai nga mea katoa, ko te
kaha tenei. o to tatou kuinitanga,
ko te moni, hei weti e pakaru ai nga
mea katoa; ko te mate o nga Iwi
nei ko te kore moni. Ko te whaka-
aro a nga tino tangata mohio ki te
titiro i te kaha o tenei mea o te
manuao whawhai, E ki ana e kore
rawa e taea te ahua te pai te kaha,
nga manuao o Ingarangi e nga
manuao o era atu iwi o te ao. He
pai ano te ata whiriwhiri tatau e te
Iwi Maori, kia whakahaerea e te
Kotahitanga, kia tonoa ki te Kawa-
natanga kia akona nga tamariki o
nga Kura Maori, kia akona ki te
whakatutu hoia, kia mohio ai ratou
ki nga tikanga o tera mahi. A he
pai ano kia ako nga tai tamariki o
tena hapu o tena kapu ki taua mahi
ki te hoia he pai rawa hoki te tono a
Tutanihoniho ki te Kawanatanga
kia whakatutungia he hoia Maori,
he tiaki ano ia tatou i nga wa o
te he. Kaua tatau e pohehe ki
te whakatu pakanga i roto i enei ra,
e hara tatou i te taipari, engari he
tai timu, e rereke ana tenei whakatu-
puranga tangata, e hara i to mua
whakatupuranga, e hara tatou i te
iwi mohio ki te whangai kuri, ko te
O '
iwi ano, na ana te kuri e mohio ke ki
te whangai; engari me titiro atu tatou
ki nga iwi nunui e pakanga mai ana,
haere ana ra uta, haere ana ra te
moana, mate ana ta uta, mate mai
ana ta te moana. Kote whakaaro o
nga Iwi nunui o te ao kaha hoki, ara
Te Ruhia Te Wiwi Te Tiamana, te
Itariana me era atu o nga iwi, E hia-
hia ana ki te awhina i te Panioro,
heoi me te wehi ano, mo te Tiriti a
ratou a nga iwi nui i here ai ia ratou
kia mau to ratou rongo, heoi ki te
whawhai te tahi o aua iwi, kaua te
tahi e haere atu ki te awhina. Ko
Wiwi rawa te iwi tuatahi i awhina i
te Panioro; Na konei a Ingarangi i
korikori ai, no te mea kua haere a
Wiwi kua takahi i taua Tiriti. Ko
te tino taina o Ingarangi ko Marika
ko te karanga tenei mo raua he taina
he tuakana, kaati inaianei kua waiho
ma Marika anake raua ko Te Pani-
ora te whawhai tera e tae ki te
£60, 000, 000 nga moni a Marika e
pau mo tenei whawhai e iwi whai.
moni taua Iwi Te Marikena. E
engari ko te papa o te Pakanga kei
a Amarika ano.
|
|
5 3 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [3] Te Tiupiri Hune, 14 1898.
DEATHS.
HORIWIA MAIANGI (wahine a Raniera Te
Whata o Muaupoko) kua mate ki Putiki
i te 13 onga ra o tenei marama.
APERA TE PAEA o Kauangaroa Whangaehu i
taka iho i runga i tona hoiho i te 13
onga ra o tenei marama a mate rawa.
SOUDAN WAR.
PAREKURA.
Kei mahara mai nga hoa korero o TE TIU-
PIRI, kotahi anake te waahi e pakanga, mai
nei te Ao; kaore, ko te takiwa ki Hihipa kei
te pakanga mai hoki, a tera e tata te oho o
te ao.
TE PAREKURA O ATAPARA.
Ko te pakanga nei no te Kuru Paraire nei
i timata ai.
Atapara, Aperira 10.
No te ata nei i timata ai te whawhai hinga
ana te Tawihi, (he mangumangu) i
Ingarangi me nga Hihipiana. i
te ono o nga haora o te po ka timata
ta matou haere atu i to matou keepa, e rua
nga haora e haere ana matou ka tata ki te
pa, ka okioki i konei tae noa ki te tahi o nga
haora o te po. No te ata tu ka whakaekea.
Ko te whakariteritenga i nga ngohi e 24 nga
punui i raro ia Kanara Rongo, i te taha
matau ia, te 12 nga pu hohoro nei te paku, i
tuhaina mo te taha matau, maui me waenga-
nui. Na enei pu i tino patu te hoa riri. Na
Tianare Kataina nga hoia o te Ingarihi, kanara
Pakiwhara, Tinara Makitanara rae nga ropu
Hoia. Nga Tauteneiti; na enei ropu i
timata te kokiri. Konga ropu hoia o Tia-
nara Kataeka i te taha maui, ko te ropu i raro
ia Tianara Ruihi hei awhina. Konga ropu
kotarani i rainatia ratou. I muri o ratou ko
te tahi ropu hoia, ko te ropu Tipoota i
waenganui ko te ropu Waiwikihia i te taha
maui, tuhera ai tena ropu, tena ropu, me te
matara o tena ropu o tena ropu.
Ka riterite katoa nga ropu, katahi ka
kokiri, hahae noa te ata, kore rawa he reo i
hamumu. I te ono o nga haora i te ata,
katu katoa nga hoia, katahi ka whakariterite
i nga hoia me te ritenga o te whakaeke, ka
kauwhau nga rangatira ki tona ropu, ki tona
ropu Ka korero ko Kanara Mare ki tona
ropu ara ki Nga Hairaana (no kotarani) mea
ana " ko te rongo wini mo tenei pakanga me
tae ki Ranana i tenei po. " Ko Tianara
Kataeka i whai korero ano hoki ia. Na
reira, mea atu ana ia ki nga hoia, kaore kau
he patai mo tenei. Me haere tika tonu atu
ki roto ki te pa, me te whiu atu i te Tawiti
ki roto ite awa. I te 6. 15 ka timata te pupuhi
nga punui, a kai ana ki te hoa riri. Ki te
taha whakatemaui ka kitea atu nga turupa o
te Tawihi e puta mai ana ki waho o te
motu kihei ratou i tata mai, i te ngaunga a
nga mataa a nga pu mahamaha nei te paku-
paku. Kapuhia konga rakete ki te pa, wera
tonu atu i te ahi. Ko nga mataa te hoariri e
haere ke ana i runga i o matou mahunga,
kihei i roa ka mutu ta ratou pupuhi. I te
hawhe paahi te 7 ka mutu te pupuhi o nga
pununui, ka tangi te puikara mo te kokiri.
whakaeke. Whakatangi ana nga kotarani i
tana peene, me a etahi peene, ko te tikanga o
kokiri, he whakawatea i mua, he uru tonu i
te pa, he piki i runga i nga arawhata kia uru
ai ki roto. Katahi hoki nga Tawihi ka
pupuhi, e tika ke ana marunga, na reira i
kore ai enei hoia e mate nui. Na te ropu
kamerona me Ngatauteneiti i timata tuatahi
te pakaru te pa, na reira i uru ai nga ropu
hoia. Ko Tianara Ketieka raua ko paraiwiti
Koroti o te ropu Kamerona i pa tuatahi nga
ringa ki te pa, na Koroti hoki i wero kite
peneti te tawihi e pupuhi ana i te tianara.
Nui ana te parekura kihei i taro, ka horo atu
etahi ma te awa ko etahi ki te koraha. Ko
. kapene Pinirei me Hakuhaata me Rewhe-
teneti Koa i mate i te whakaekenga i te pa.
Te kupu whakamutunga a Kapene Hakuha-
ata Hei aha au e ta ma; Haere tonu. E
40000 nga herehere i mou, me te tahi o nga
rangatira ko Mamaunu te ingoa i kitea e
whakapupuni ana; ko Otama Tikina te tahi
o nga rangatira i tu i te maata. Kotahi
tekau nga punui i riro mai. E rua tonu o
|
|
6 4 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday June 14, 1898 [4] Te Tiupiri, Hune 14, 1898.
aua pu i puhia. Kongatangata tenei o te
Ropu Ingarihi i mate e 3 nga Apiha, te 18
nga hoia mate rawa e 88 nga tu kai a kiri, e
4 nga Apiha Ingarihi e 2 raro Apiha, no te
ropu Hihipa me Tauteneiti 1 mate te 14 nga
Apiha, e 51 nga hoia e 319 i tu kai a kiri.
Amerika me Peina.
KUA EKE NGA HOIA O MARIKA KI
KIUPA.
OMA ANA NGA PANIORO.
Kua tae mai nga rongo he maha nga Pu-
repo, me nga hoia e 5000 o Marika kua eke
ki uta, ki te wahi e tata ana ki Kiupa, a ropu
atu ki nga hoia o reira e toru mano hoki.
Ka kite te Panioro katahi ka whakaekea.
Na nga manuao i raro ia Atimara Hama-
hona, na ana i puhipuhi nga hoia, me nga
turupa o te Panioro, a whati ana.
TE MATENGA O TE APIHA O TE
TAHI O NGA MANUAO O MARIKA.
Ko Kapene Kirirei, kaputini o rango Orimi-
pia, te tumuaki o nga manuao o Marika i
Manira, kua mate na runga i tona tu kai akiri i
te pakanga i mua ake nei.
NGA RONGO MAI O PIRIPAINA.
Hune 7.
Kua tae mai te rongo tera e puta he raru-
raru ki nga Ingarihi e noho ana i Manira,
kua kino a Panioro ki nga Ingarihi mo ratou
i awhina i nga manuao o Marika.
Ko Atimara Monotioto, no Panioro, na
ana i whakawa, i tuku hoki ki te mate te
kapene o te manuao o te Panioro ko Karao
te ingoa, i mou herehere ia Marika.
WHAKAEKENGA I MANIRA,
1300 HOIA PANIORO ME TE 50 APIHA
I MAU.
KUA WHAKAEKEA E NGA HAUHAU
TE TAONE.
Ko te Ropoata mai a Atimara Tiwei, ko te
wahi takotoranga paura i Kawiti i riro nei i
te Marika, kua oti te whakapai, kua waiho
mo nga hoia o te hauhau.
E ki ana ia, kotahi mano e toru rau hoia o
Panioro me te rima tekau Apiha, kua mau
herehere ia ia.
Ko Akuanataro kai whakahaere o nga
hoia o nga hauhau, kua taiawhiotia e ona
hoia te taone o Manira.
He nui atu te pakanga i nga rangi nei.
Kua puta te kupu a Atimara Tiwei ki nga
hoia o te hauhau, taihoa e tino taupoki te
taone, kia tae mai nga hoia a Marika. Ko
tona wehi kei riro ma te hauhau anake te
whakaeke, kei kore e whai tohu ki te hunga
noho i te taone.
NGA MANUAO TIAKI I PEINA.
Matariti, Hune 7.
Ko nga manuao tiaki o Peina, i raro ia
Atimara Kamaa, e kiia ana e whakamatau-
tau ana i te kaha me te tere, i ona manuao
kua hoki atu ki Katiti.
TE PAREKERA O MANIRA,
ETAHI KORERO MO TE WHAWHAI.
Te whakaatu mai a te Nupepa mo te
pakanga i Manira.
I runga i te Orimapia e kua ana werawera ana
nga Marikena i taua riri. Ka tataki Kawaiti ka
paku nga maina i whakatakotoria ki roto ki te
moana, paku rawa mai ko mua o te manuao, rere
ana te puahiritanga o te wai ki te rangi. Kaore
te manuao i whara.
Pupuhi mai ana nga purepo o te pa i Kawaiti
rere ana te mataa ma runga i te Orimapia,
tata hoki taua mataa, te pa ki te pa o Manira.
Heoi katahi ka hangai te pupuhi a Te
Panioro i ona purepo.
Ko tahi te mataa purepo i rere tika mai ki
te Orimapia, kotahi rau iari te mataratanga
. mai i te manuao, ka pakaru te mataa.
Kotahi te mataa i pahika i te Atimara
Tiwei, ngau atu ana ki te ta, a pohara ma te
kia puke.
Ko te tahi o nga mataa tika tonu ki runga
kite manuao, whara ana te tahi 6 nga punui,
papa ana te paaki paura, tokowaru nga hera-
mana i tu kaiakiri.
|
|
7 5 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [5] Te Tiupiri, Hune 14, 1898.
I pa ano a te Orimapia i te mata, (pakanu
nei), iti kau nei te wharanga. Ko te taura
huti i ngahaki, topea atu ana i roto i te ringa o
Rewhetenete Paramupi, ia ia e tu ana i te
Kei, ko te tahi o nga mataa uru atu ana ki
roto o Poutini, papa rawa atu te mataa ko
roto i te ruma o nga Apiha, ka timata te
wera ka ka atu hoki te tahi waahi o te
manuao.
I tenei wa, ka toru nga manuao o te
Panioro e kainga ana e te ahi.
He nui nga kaipuke, me nga mea ririki, i
Manira i mau i nga Marikena.
WHAWHANGA I POOTO RIKO.
No te 12 o Mei, ka tukitukia e nga manuao
•o Atimara Hamahona, a Pooto Riko ki ona
purepo, noho puku ana nga pu o te pa,
kainga ana hoki te taone e te ahi.
Ko tahi te mataa punui a te Panioro i tu
lute Nu Ioka kotahi o nga heramana i mate,
tokowha i tu kai a kiri.
Kotahi tonu te paanga o te mataa kia te
Iowa, tokotoru heramana i tu kaiakiri.
Ko te Panioro i nui te matenga.
MURIWAI,
Mei 31, 1898.
Ki te Etita o TE TIUPIRI.
Tena koutou. Tenei ka tukua atu nei ano
e au, kia tukua atu ano e koe taku panui;
kia panuitia atu e TE TIUPIRI kia haria atu
ki era marae; ka whakapotoria e au inaia-
nei.
Tenei ka kite iho i te panui a Ngahawe-
kaihe, e tataku nei i nga mate o te motu nei
na te Maori; E hara i te hawhe kaihe. E
tika ana to whakahokinga mai i taua reta,
he kore e marama i roto i tau i panui te ingoa
o te Hawhe kaihe, na ana taua panui, i roto
i taua panuitanga i panui. Na te hawhe
kaihe. Ka hoki i au te ki o taku whakaaro.
To kupu mo nga hawhe kaihe o Wairarapa,
i marama i au taku tuhi penei na hawhe
kaihe o te tai Rawhiti nei ano. i mate ai nga
whenua. o konei. To kupu e whakatupato
mai nei i au. Ko koe pea kei te marama;
E pai ana. Tuatahi—Te mate o nga
whenua o Konei i te tau 1872, tae mai nei
ano ki naianei. E tohe ana kia tukua atu ki
raro i te mana Kaitiaki, ki riro atu taku
whenua ki raro ia ia. Ka pewhea ra au te
tangata nona te whenua ? Riro ke atu he
tangata ke hei tiaki i taku whenua. Tua-
tahi: —Ko te Paremata, na te hawhekaihe, e
hara i te Maori. Tuarua: —Ko Whangara
na te hawhe kaihe, e hara i te Maori. Tua-
toru: —Ko Pakohai, na te hawhe kaihe, e
hara i te Maori. Tuawha: —Ko Mara
na te hawhe kaihe, e hara i te Maori.
Tuarima: —Ko te Kapua, na te e hawhekaihe,
e hara i te Maori. Tuaono: —Ko Nukutau-.
rua, na te hawhe kaihe, e hara i te Maori.
Me te nui atu o nga whenua hua riro atu i
runga i aua tu mahi a taua iwi a te hawhe
kaihe. Kei te Tai Rawhiti nei ano enei
mate. E hara i nga hawhe kaihe o Muau-
poko, o te Taihauauru, o Tai whakararo.
Kia marama ia koutou tae atu hoki ki te kai
tuku ki roto i TE TIUPIRI. E hoa ma e nga
hawhe kaihe kei pouri mai o koutou ngakau,
kia ora koutou; E ora ana au. To patai mo
te hawhe kaihe kia whakamaramatia atu e au;
kei te mohio koutou ki taua tangata, he
mema ia no Te Tai Rawhiti nei; ka marama
koutou. Ka mutu i konei aku whakahoki
tuarua i taku reta.
NA, NGA MAORI.
E hoa e te Etita o TE TIUPIRI. Tena
koe me to komiti, he inoi atu tenei naku kia
koutou kia whakamutua e koutou te tuku mai
i nga korero mo Meiha Keepa ki roto i te
pepa ki au, ka nui toku porearea ki aua
i korero penei. He kore korero me whakaatu
mai e koutou ki au, ka toru katoa nga puta-
nga mai ki au i roto ano i nga korero mo
Meiha Keepa. Taku hiahia ko nga korero o
nga whawhai o era motu, kaore e kapea ana
e koutou nga korero o roto i nga pepa
pakeha; E rua nga pepa ki au, he Maori, he
Pakeha. Ka mutu i konei aku. Pitopito
korero, na to koutou whanaunga mai ia
Kahungunu, ka moe ia te Kuini ia (Rongo-
mai wahine) ka whanau ki waho ko tatau.
NA TUREWINI,
|
|
8 6 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [6] Te Tiupiri, Hune 14, 1898,
[ E hoa e whakapai atu ana ki to whakawhanaunga-
tanga mai ia tatou ia Kahungunu, i tainata ai, i
tuakanatia ai, i papatia ai, i tamaiti ai
tupunatia ai, ka pai to whakawhanaungatanga
mai, kia mohio ai matou hei whanaunga
tatou. He aba ra ka kino kia koena
nga korero mo to whanaunga mo Meiha Keepa i
roto ia Kahungunu, hua atu na te aroha whanaunga.
na te aroha tangata, i mau ai kia tatou te aroha, te
tangi, te whakamaharahara ki o tatou tangata
nunui kua ngaro atu i waenganui o tatou; ko nga
tangata e tuku korero mai ana mo tenei tangata, na
to ratou mohio, he rangatira, he rangatira whai
mana, no runga i to waka nei ia Takitumu, no
runga i era atu waka o tatou tupuna i haere mai
nei i Hawaiki, tae noa ki runga ki ona mahi i
whakakotahitia ai te tangata, ina te kotahitanga, i
pai ai te kupu nei. " Ano te ahuareka o te nohoa-
nga o nga tuakana me nga teina i runga i te
whakaaro tahi. " Koia ka mau te mihi a ona iwi
me ona whanaunga e kore e warewaretia e ratou.
Ko nga Nupepa nei na to tatou kaumatua ano i
tarei waihotia ake hei ekenga mo tatou ki runga
haere ai, ina taua e whakawhanaunga nei;
"Aroha ki tou hoa tata " ano ko koe. "
"Tuarua; —Mo nga awhe kaihe a ko te tino
kahanga rawatanga o kupu hei runga kei a Wi-Pere,
taku kupu ki a koe, rae noho koe ki roto ki te
whare o te kotahitanga, hei kai whakahaere, hei
tohutohu, no te mea ko to whanaunga, kaore i te
haere numinumi, kei te haere tu tonu mai ia i ranga
ia koutou i ona iwi ki roto i te Paremata o te
Koroni, me te whare o te Kotahitanga. Waiho
atu nga mauahara, nga puhaehae; tirohia iho te
pito kupu o tenei ra, he morehu, ki te maranga mai
ia koe, ko ratou tonu tena kua ora mai.
[ETITA].
KARATIA,
Hune 6, 1898.
Ki te Etita o TE TIUPIRI.
Kia te Whatahoro; tena koe te ahuatanga
o te Pono kua Riro atu nei i tangata Nana
aua taonga i hanga kite ao. E taea te aha
heoi kote motea tea anake ki te hunga i
mahue ake, mo ratou i ngaro atu i tenei ao;
kami iho i konei enei kupu.
E hoa e Whata Heui atu tena kia koe
mehemea kua tae atu taku tono atu mo te
tahi Peepa maaku o te Potiki nei o TIUPIRI
aru i te kai whakahaere ia Parete Wereta he
kore rawa o tetahi pepa mooku e tae mai i
enei mera tawha kaore ano pea kia tae
atu mehemea kua tae atu aua tono a he wehi
pea no koutou kai kore ahau e utu i te
tekau marua here me te hikipene. Ko tenei
ehoa he tono atu tena kia tukua mai tetahi
pepa maaku mo te tau kotahi, kia tae kite
tau kotahi ka mohio ai au kite tono tuarua
atu hoki. Heoi kia ora te Kamupene o Te
TIUPIRI mo to koutou kaha ki te whaka-
haere tikanga e ora roa ai Te TIUPIRI ma te
Atua koutou e ata whai kia roa ngara heoi
ano.
Na Te Huna i Temoa.
(E Tae ki a ora!)
HE RETA.
NA TE PIRIMIA MAORI.
(He mea tango mai no te Pukekihikurangi. )
Ki TE KOTAHITANGA o te Iwi Maori, te Iwi nga
Rangatiratanga, tou nui, tou roa, tou hohonu
tou tiketike, tou mana, tou Rangatiratanga,
kua whakatokia nei e koe kia tupu hei ratau
nui, hei rakau kaha ki runga i nga motu e roa, tou
pakiaka, kia kaha te hou ki raro ou kakano kia
pakari, ou peka nunui kia pingohe i te pehanga a
ou hua, kia rere nga manu o te rangi ki te inu i nga
Wai o nga puawai Whakamiharo.
Te Iwi 37, 451. Me nga Iwi e uru mai a muri ake
nei, Taane, Wahine, Tamariki, tena ra koutou katoa
i runga i te manawanui, i te kaha me te mau tonu o
te whakaaro pumau ki nga take timatanga o te mahi
tae noa ki tenei ra, kauaka te whakaaro e ruarua, e
hopu noa ki nga tikanga maha, e hau koti ana mai i
mua i te aroaro o taua tikanga i mahia ai e koe, i
roto i nga tau ka 8, i huaina ai tou Ingoa, he mea
kotahi koe i roto i nga mea katoa.
Aku Rangatira, e Kui ma, e Koro ma te whanau,
tena ta tatau Tamaiti, ta tatau mokopuna, to tatau
nei Karangatanga te haere atu na kia kite ia koutou
i runga i te ngakau ngawari, i runga hoki i te hiahia
kia kite a tinana ia koutou, kia noho tahi, kia moe
tahi kia kai tahi, kia inu tahi, kia korerorero tahi
mo nga mea katoa e rite ana, mo te Iwi nui tonu,
puta noa te Motu.
E aku Rangatiratanga, nga Powhiwhi-ta-nga o
nga ra kua mahue ake nei, e kore e a hei kia whaka-
mahara haratai ano i tenei ra, he ra enei no te tangi,
no te aroha, no te hari me te koa, kite Huihuinga
o nga Morehu, i ora mai i roto i nga Aitua maha,
kua kiia tana kupu e o tatau Tipuna, kua ngaro atu
ki te Poo, i te Tau 1858.
Ko tau-te-nga nui te mate e pa ki tenei Motu, koi
ara tenei e te Iwi, e taute nei ia tau. ia tau, kia
whiwhi nga Iwi katoa i te hari nui whakaharahara
whakamiharo i tenei huihuinga o tatau, a te 20 o
|
|
9 7 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [7] Te Tiupiri, Hune 14. 1898.
Mei, ki Wairarapa.
He kupu ano hoki i waihotia e o tatau Tipuna i
tenei ao, mo runga i ta koutou e mahi nei i te Tau,
1863. 4- 5 i mea taua kupu, ko taku kai tena, ko
motumotu nunui ko taku kai tena ko motumotu
roroa, Taria e Hohou te rongo kia Tupu, i te mihi
kia Kauna, kia Hawaiki, kei tua te rongo taketake,
he mea Whakarere iho nga whakatauki, me nga
kupu Whakarite, me nga kupu Poropiti, na o tatau
Tipuna, hei Tohutohu ia tatau i nga Tamariki, ko
te tikanga o nga kupu Tawhito nei, kei te marama
tonu.
No te Tau 1860, ka timata te Whawhai ki
Waitara, i nga Tau i muri o tena, ka Whawhai ki
nga waahi katua o te Motu nei, i mutu te Whawhai
i te Tau 1873. Timata mai i tena Tau, tae noa ki
tenei 1898, ka 25 Tau e taute ana tatau te Iwi Maori
ki to tatau mate, kua tutaki tena kupu a o tatou Ti-
puna i na ra tatau e tangi nei e aue nei, e mahi nei
i te Ao ite Po, note Tau 1. 858 i Poropititia ai i
Panuitia ai. hoki kingi Iwi. No te Tau 1863, 4, 5,
ka Poropititia tetahi o aua kupu, kua tinana haere
te ahua onga mahi a te Iwi Maori, i roto i enei Tau
mo te Tiriti o Waitangi, me te Whakawhiti ki
Ingarangi, i ki hoki te kupu o muri Taria e hohou
te rongo, kia tupu i te Miha kia Kauna kia Hawaiki,
kei tua te Rongo-taketake.
Ko enei kupu e rua na Toiroa, he Kaumatua
tenei no Ngati Kahungunu ki Nukutaurua, i mate
ia i te Tau 1867, ko au te tangata i korerotia e ia
enei kupu, ko au te kai whakahaere i ana tikanga,
timata taku whakahaere i ana tikanga i te 16 o nga
ra o Hurae, 1867 ka mate.
E mohio ana ahau he nui nga Kaumatua, e rongo
ana hoki ki ana Poropititanga o mua kua rite katoa
kua rite i tenei wa, tera o ana kupu a Tautenganui i
te wa ia tatau nei, ko tana kupu whakamutunga
tenei, kaore ano i tutuki, ko tenei e ki nei, taria e
hohou te Rongo kia tupu i te Miha kia Kauna kia
Hawaiki kei tua te Rongo Taketake.
Ko te mea tenei kei mua io tatau aroaro, mehe-
mea ki te kaha tatau, ka tutuki tenei kupu i o tatau
nei ra, ki te kore, ma te whakatupuranga i muri i a
tatau, e kore ekore te tutuki o tenei kupu ana.
Kia W. W. Hipango.
Ehoa tena koe kua ki te ahau i to panui, i to
whakaatu tanga i ou mahara katoa, kei te tino
whakaae ahau ki to korero katoa, timata i te tima-
tanga, tae noa ki te mutunga, i penei tonu nga tika-
nga, i timatatia ai te mahinga o te Whaka-
Kotahitanga, tenei ano kei au nga Pukapuka katoa
o te tino timatanga o tenei mahi, no te 13 o Maehe
1889. i tu ai au i te aroaro o nga Rangatiratanga
katoa, o Ngapuhi o te Rarawa o Ngaati-whatua o te
Aupouri, whakaae, ana aua Iwi i runga i te ata:
marama o ta ratau whakarongo mai kia take kia
take, i tika ai ki a Whakakotahitia te Iwi Maori,
me taku whakaatu ki a ua Iwi, ahakoa tohe tatau ki
a puta mai he tika mo tatau i nga Ture e mahia e
te Kawanatanga o tenei Koroni, e kore rawa tatau e
whiwhi, e kore hoki e homai, ko te take kua Moke-
tetia tenei Motu katoa e tenei Kawanatanga ki Inga.
rangi, ko nga Whenua Maori kei te nui rawa nga
moni Take e utaina ana ki runga, hei whakautu i te
Itarete o aua moni i nama ra ki Ingarangi, ko te
moni e tangohia i runga i te Iwi Maori, Tekau
Pauna, Ł10.
I roto ite rau pauna kotahi, kote moni e tangohia
ana i runga i te Iwi Pakeha, 15/- herengi, i roto i te
rau pauna kotahi.
Titiro mai ra e te Iwi, ki te ahua o enei tikanga,
ko enei nga tino take i kore ai e kaha tenei Kawa-
natanga ki te whakaae kia wehe te Iwi Maori ia
ratau, kia homai ranei he Ture penei me a nga Iwi
Maori e tono nei kia whakamana mai, e kite aru
ano ratau i nga tikanga o te " Tiriti o Waitangi, " e
ki nei.
He Mana Motuhake to te Iwi Maori, kua mea
ratau, hei aha ma matau kia titiro ki tena Tiriti, e
kore te Iwi Maori e kaha ki te mahi i nga he e
mahia nei e tatau i runga i te "Tiriti o Waitangi, "
kaore ratau e mohio, ki te whakataki i aua he,
tetahi, kaore a ratau Moni hei mahi i enei mate o
ratau.
Kai mahara koutou e te Iwi, he korero noaiho
enei korero naku, kaore, he korero tuturu enei, no
te Tau 1847, ka timata te Whawhai a nga Pakeha o
Nui Tireni, kia kore he Mana o te " Tiriti o Wai-
tanga, " ae nui nga Rangatira i Awhina i te taha ki
te Iwi Maori o te " Tiriti o Waitangi, " o Nui Tireni.
nei, ko Pihopa Herewini, Tiati Matenga, Terata
Porena, Huanihana, ko te Tiuku o Niukahera,
Roore Tanare, Kararetoone.
He nui atu nga Pakeha kaore au e marama ki te
tuhi i nga reta Mauri u ratau Ingoa, na roto i nga
korero a enei Pakeha i whakaatu ki au nga mea
katoa, e tino rite ana ki runga i nga tikanga e
whakahaerea nei e te Kotahitanga, i ki a Karare-
toone i roto i te Paremata o Ingarangi, ko tetahi
tenei o nga mea nui i roto i te ao, ko te " Tiriti o
Waitangi, " he mea tika kia whakaritea katoatia nga
mea katoa o te "Tiriti o Waitangi, " no te mea,
he mea nui, he mea mana, he mea kaha, be mea
Tapu.
Nga kupu a Pihopa Herewini i tuhi ai i roto i
tana reta, he pai rawa ki au, kia tapatapahia an kia
mate e Kawana Kerei, i taku whakaae atu kia
Awhina au i a ia me ana tikanga, e kite atu nei au e
. he ana, kaore rawa hoki au e unu mai i taku whaka-
hoatanga ki te Iwi Maori, kua riro nei o ratau
Whenua te tango he.
A kua tino takahia te " Tiriti O Waitangi " te
mea mana nui i tuku nei i nga mana katoa ki te Iwi
' Maori o ratau Whenua me era atu mea o ratau.
He nui nga korero e kore e taea te tuhi ki tenei.
Na e nga Iwi e nga Rangatiratanga, kua tuturu
tonu toku ngakau katoa, me taku kupu, oti rawa
mai ano o te mahinga i ki atu he whakakotahitanga
|
|
10 8 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, June 1, 1898. [8] Te Tiupiri, Hune 14, 1898
mo te Iwi Maori, koia i huaina ai te Ingoa o tenei
whakakotahitanga o te Iwi Maori, o Aotearoa mete
Waipounamu, nga motu kua kiia nei ko Niu Tireni,
ki raro i te mana o te " Te Tiriti O Waitangi " o te
6 onga ra o Pepuere 1840 mete mana o te rarangi
•71 o te Ture nui o Niu Tireni o te 30 onga ra o
Hune 1852.
Ko enei Ture kua paahitia ete Kuini, kua oti
rawa hei pupuri i te Mana, i te Rangatiratanga,
mete paanga o te Iwi Maori ki o ratau Whenua, me
o ratau taonga, hei tiaki i te Iwi Maori kei patua
Ture koretia kei tangohia Ture koretia o ratau
whenua.
Enei mate katoa o tatau e kite nei tatau kua
mahia e te Kawanatanga o Niu Tireni, ki te patu ia
tatau ki te tango i o tatau Whenua, he hara katoa
enei, ma te hunga i mate i aua hara e hari kia
whakawa kia ara ma tatau ki te kore tatau e hari i
enei hara kia whakawakia, heoi ano he wini tena
note hunga i mahi i te hara, e hara i te mea ko nga
Ture nei kua kore, kua mana kore ranei, kua
tawhito ranei, kua patua ranei e tetahi atu mea
kahore kore rawa.
Kote kaha, kote mana, kote ora kote nui kote
tapu, kote wehi o enei Ture, kei te ora katoa me te
mea nei ano no te 10 onga haora ote ata nei i
paahitia ai e te Kuini enei Ture, mo te Iwi Maori
me o ratau Whenua.
E te Iwi kaore aku kupu ke kia koutou, ko tenei
kia mau ki te " Tiriti O Waitangi" hei matua
tiaki ia koutou, mo ake tonu atu, ahakoa pewhea
nga kupu, nga tikanga, nga mate kia mau, kia mau,
kia noho enei kupu hei kohatu whakamutunga, i o
koutou manawa kia ora, kia ora, kia ora koutou
katoa, te iti te rahi o koutou, ma te Atua tatau e
awhina e tiaki i te ora. Amine.
Hamiora Piripi Mangakahia.
Kei Whangapoua.
Toku hiahia kia kotahi te putunga o tenei korero
katoa.
0. G. A. Hawea,
KAI TIAKI TOA I TE PITO o TE PIRITI o
—WHANGANUI. —
———————
E hoko ana i te Huka Tii Paraoa Pureti Kaputi
Naihi me te Paoka Tupeka Maati Hopi Kanara.
Hooro Papai, Paraikete, Kakahu tane, wahine, tama-
—riki hoki, me te tinitini o era atu mea. —
He Rongoa mo nga Mamae o te Maori. He paku
rawa te utu, ina utua ki te moni.
Haere mai e te Iwi tirohia, iua hoki tau i pai ai.
MO TE HOKO.
He tino paitikara na Tamihana i eke,.
te taimaha 25 pauna. Ko te utu te
£14. Uia inaianei kia.
J. B. EWITI,
Ritiwei Tiriti.
J. L. STEVENSON,
(Tiemi Mititi. )
E MOHIO ANA NGA MAORI KATOA KI
TOKU HAAPU.
He tini tini noaiho nga ahua kai kei
ahau haere mai kia kite, kia tirotiro ki tau i
pai ai, nau te whakatauki. Kia kite kanohi,
kei rongo korero.
AROPETA KITINI,
— KEMETI. —
Noku te whare Rongoa tuatahi e, piki mai at
ki te Awenu. He maha aku rongoa e kaha
ana mo nga mate me nga mamae epa ana ki te-
iwi Maori.
He rongoa Homopatiki ano kei au.
Mo Taare Maata.
E hoko ana i nga ahua ika i nga ra katoa, kei te-
pito ki tera taha o te Piriti toku whare.
E. KARINANA.
KAI HANGA ROHI, KEKE, &c., &c.,
E mohio ana nga Maori ki toku aapu
kei rawahi mai o nga puni Maori.
E. KURUMUPIRITI,
—KAI HANGI ROHI KEKE. —
E mohio ana nga Maori ki toku haapu kef.
te taha ki Putiki.
|
|
11 9 |
▲back to top |
|
|
12 10 |
▲back to top |
KEI a matau nga tino pia patara nei Poata pia
he mea patara. Ko tenei whara he whare
tawhito note tai hau auru o tenei motu, ko nga pia
i roto i te Patara i riro i enei te Paraihe tuatahi o
te whare whakakitekite nui o Amarika i te ao
katoa.
RITIWE TIRITI WHARE MAHI PIA, WHANGANUI.