|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 29. 19 July 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Newspaper
No. 29 Vol 1
TE TIUPIRI
JULY 19, 1898. WHANGANUI. HURI 19, 1898.
SMITH & MILLWARD
FORWARDING SHIPPING & CUSTOMS
AGENTS.
COAL AND PRODUCE MERCHANTS
TAUPO QUAY, WANGANUI.
Telephone, No 96 P. O. Box 60
TE METE ME MIRIWATE,
HE kai tukutuku taonga i runga inga Kaipake
Tima ranei. He kai whakahaere Katimaute
Me te hoko nui i te waro, me era atua mea.
TAUPO KI TIRITI, WHANGANUI.
Nama o te Terewhono, No 96.
Namama o te Poake o te Poutapeta No. 60.
KARAITIANA ME NUMANA.
Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite kite
haere o tenei wa, me tango koe i nga hu o
KARAITIANA ME NUMANA.
Awanui Tiriti o, Whanganui.
If you want to
march with the Times,
wear
CRICHTON & NEWMAN'S BOOTS.
Avenue, Wanganui.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
Vol. 1. ] Tuesday, July 19, 1898. Huri 19, 1898. [No. 29
TIUPIRI JUBILEE.
NA he mea tika ano kia whaka-
marama atu matau ki nga
Hapu o te kotahitanga, me
nga Rangatira Taane Wa-
hine, me nga mema o te kotahitanga,
me era atu tangata matau, aha koa
o te kotahitanga o nga Hapu ranei
kaore nei ano i uru noa ki te kotahi-
tanga.
E whakaaro ana matau e tika ana
te Panui a Pene Taui kia tu te Hui
ki Waitangi o te Paremata Maori o
te Kotahitanga. I te mea ko nga
korero i Oti i te Hui i tu ki Papawai
e pa ana ki nga take o te Pire a te
Pirimia anake, kaore nga take whaka-
tikatika, whakakore ranei i etahi
onga whakahaere onga tau i tu ai te
kotahitanga i nga tau kua pahure
ake nei, he nui nga mahi hei whaka-
haere ma te Pirimia me ona hoa
Minita, me nga hoa mema onga
takiwa pooti mo te kotahitanga, me
nga mema o te Whare Ariki apiti atu
ki nga Rangatira me nga Wahine;
kia mahia nga Ture pooti mema mo
te kotahitanga, me nga ruri o te
Whare Paremata, me te tu tonu o
Kawanatanga Maori, te kore ranei,
me era atu tikanga e whakaarotia
ana kia mahia kia pai te takoto, te
mahi a nga Kaimahi whakahaere
ranei, me te whakatutuki hoki inga
Kirihipi a te kotahitanga kia Oti pai
me te whakau hoki i nga kohi moni
hei tautoko i nga mahi me nga
whakahaere a te kotahitanga, no te
mea, mei kohi te iwi Maori i te moni
£1. I paahitia ra i te Waipatu tae
atu ki Pakirikiri penei kua takoto
nui he moni mo etahi onga mahi a te
kotahitanga me nga whakahaere e
hiahiatia, ana, penei kua tae ki te
£24900 pauna i roto i enei tau ka
whitu nei, penei kua haere taua moni
! ki te Reti whenua, ki te whakapai
whenua, ki te whakatipu kararehe, ki
te Hoko whenua i nga makete iti te
utu, penei kua whiwhi etahi tangata
ki nga painga e puta mai i roto i aua
tu mahi a te kotahitanga, mei pera
i te whakahaere o te kotahitanga
penei kua haehae mai te ora ki roto.
ko tenei kei te haere tonu atu te ora
ki waho ki te iwi Pakeha anake
ngahuru mai ai i tana ngahuru ia
Kawehe i te rekareka, me te whaka-
tauki mai hoki purari puru te Maori;
te kupu Maori ka pari te Ihu o te
Maori au ahi ana te haerenga onga
whenua i nga uri o Tapeta, waiho te
raru i nga uri o Hema he ata marama
ki uta, he taitoko ki te moana ka kai
koha i tona ure, katahi ano ka tangi
te mapu i konei ka pari te Ihu.
—KOTAHI PUTUNGA O TE PEPA I ROTO I TE WIKI. —
|
|
4 2 |
▲back to top |
Jubilee, Tuesday, July 19,. 898. [2 ]\_\_\_\_\_\_\_ Te Tiupiri Huri 19, 1898
Whakaaturanga.
(Ko nga korero ano o te hui ki Papawai).
6 pm.
Ka tuhera to korero ki te Whare.
I te aroaro o Tamahau Mahupuku, Tiamana.
HAMIORA MANGAKAHIA (ano)—Ka hono
taku korero i te wahi i mutu ai ia au e ngaro
ana te haere ki nga hui o te kotahi tanga,
ka ahua puhoi te haere o nga mahi, no taku
urunga i te hui ki Rotorua ka ngahau ano te
onga mahi. Ko te mahi a Tomoana he
turaki ia matou ko taku Kawanatanga.
Kaati tera, ka tae mai nei ki konei kaore au
i tae mai e rua nga tuunga kaore au i tae
mai. No tenei rawa ka mahara ahau e kore
e pai taku ngaro. Tae mai nei ko te Pire
nei e takoto ake ana, I mahara ahau ma te
Paremate o te kotahitanga ano e mahi, heoi
no runga i te tono kia tukua ki te Maraa.
Ko tatou e korero nei otira i tautohea ano
e au kaore au i pai kia peratia no te mea e
he ana inga ruri o te Whare. I tino puta te
kupu ko te pana ahau ki waho o te kotahita-
nga me he mea e kore ahau e whakaae.
Kiia e au pai noa atu ka pa he mahinga
Kinotanga naku i to tatou kotahitanga engari
tena ka pouri ahau. Kaati tena mo te Pire
nei ano. Mehe mea kua mate etahi mahi i
to tatou kotahitanga ara etahi whenua kaati
e pai ana me awhina tatou i te Pire nei. Ina
hoki kei te mahi tonu tatou i ta tatou mahi
a kaore ano i tatu i runga i te mea kaore i
rapopoto nga Iwi. A ka tango hoki tatou i
tenei mahi ka kaore e tino marama ia au koia
au e mea nei mahia tana kia kotahi a ka oti
a tana mahi. Ko te whiti raua ko Tohu
kaore he maharahara ma tatou no te mea kei te
pumau tonu ta raua mahi ko te kotahitanga
kei te rere ke noaiho.
I te hui ki Parihaka i te tau 1896 ka tu a
Taitoko ki te korero kia te Whiti I haere
mai ahau kia whakakotahi taua ki raro i te
Tiriti o Waitangi, no te mea ko nga paru
moana, ko nga tahuna pipi kua Maroke ka
utua e te Whiti. Ki te mate nga taonga me
te tamaiti a te tangata ka neke ake ranei taua
aroha ki aua taonga i taua aroha ki taua
tamaiti he aha te pai kia noho tatau ki raro
i tenei mea tawhito, pirau hoki I te Tiriti.
Ki taku i korero pohehe a te Whiti.
HENARE TOMOANA—Tiamana ki taku
mahara e he ana te korero a Mangakahia mo
te Whiti no te mea kaore ia i konei hei
whakautu inga korero mona.
Tiamana Otira kaore e pai ana he korero •
Iwi nui hoki tenei.
MANGAKAHIA—Ka haere ano tana korero.
Ka whakaatu ia kaore i pirau te Tiriti. I
korero hoki inga Tiriti a te kimi ki etahi atu
Iwi. I korero hoki ia inga korero katoa e
kore ai e pai te ki kua pirau te Tiriti. Kaati
mo te Kingitanga kua marama ki taku titiro
ina hoki e noho nei ahau me mahi e tatou te
taha ki te Kingi kia oti kia kotahi ai tatou.
(Ka tu te Tiamana i konei ki te korero •
kaore i rangona i te tangi mai o te peene
(Band) i waho. Kaati nga mea i rangona
atu ko tenei kupu aua ka mutu hoki te tangi
o te Pane. Kaua tatou e whakahe no nga
korero Marae i he ai, a kia waiho ranei e te
Kingi tona Tonona, ka haere mai ki te
kotahitanga, He roa atu aua kupu kaore i
ata mau atu.
No konei ka ahua tautohe te korero a te
Tiamana me Mangakahia).
MANGAKAHIA—Ka korero ano. Ka
korero ia mo nga kupu a Paratene Ngata e
kore e pai kia rua nga kawanatanga mo te
motu nei. Kaati ka korero ia mo nga take
a te kotahitanga i te hui ki te Waipatu i te
tau 1892. Ara ko te Tiriti ko te rarangi 72
o te ture nui &c., &c. No konei ka panuitia
e R. Reweti i runga i te tono a Mangakahia
kia peratia. Tiwhikete a te Phrinologist a
E. O. Hugo mo tana character, in English
and Maori.
Ka korero ia i konei i aua kupu whakautu
mo nga korero a Paratene Ngata Ka hoki
ano tana korero mo tetahi wahi he awa i
taiepatia e te Pakeha ki te waea he patiki kei
te awa ra, Ka takina e te Maori ka hara
nga potiki ka tupu hei raruraru i waenga ote
Pakeha mete Maori ra ka wahia te kupenga
a te Maori ra ka kawea ki te whakawa ka
hinga te Pakeha. Ka utu e waru
|
|
5 3 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, July 19, 1898. [3] Te Tiupiri, Huri 19, 1898.
pauna mo te Kupenga. Me te ki o te kai
whakawa e tika ana te Maori i raro i te Tiriti
me tetahi korero whakawa mo te taka kuri i
korerotia. Me taua ki na e hoa ma koia
ahau e ki nei, kei te whakarerea e tatou te tino
Miiti, ka kapo ke ki te Miiti Wairua. Ka
puta taua korero mo te korero a Wikitoria
Keepa awhina i te Pire a te Kawanatanga, i
te nui o tana pouri i runga i te mea ko
Taitoko te pou o tenei kotahitanga a kua
mate ia ko koe ko tana tamahine i ora e
maharatia ana e o iwi hei whakakapi i nga
kupu a to Papa hei oranga ngakau ka tahuri
nei koe Ka tango i tenei taonga hou. Ka
mutu ka korero ia te o Hirini
Taiwhanga ki Ingarangi me tana hokinga
mai he kirimana na tetahi Kamupene no
Ingarangi hei tango i nga whenua i konei.
Me tana kitenga nei kore ia ka kore taua
Tiriti timihanga a Hirini e puta &c., &c.,
Mo te Pire a te kotahitanga e takoto mai nei
i te Whare i Poneke e tino mohi ana tatou e kore
e oti i te Paremata o Nui Tireni. Koia nei
hoki te kotahitanga i mahi ai ka kore mai i
konei, katahi ka kawea ki Ingarangi. Ra
kei konei, te mate i runga i te kore moni
koia e maharatia nei kia kohia he moni hei
utu mo nga tangata kawe i taua mea ki
Ingarangi kia nui tonu kia noho ai aua
tangata ki roto inga whare rangatira i reira.
Engari ki taku mahara kia kotahi te tangata
hei haere i te tuatahi he whakariterite i nga
take me nga mea e tika ai te tu ki te
Paremata, ka oti katahi ka haere atu onga
tangata hei korero mo" taua take. Koia tonu
nei taku whakaaro mo ta tou Pire mo ta te
kotahitanga. Mo te Pire a te Kingi kanui
te pai o te upoko ara te kaunihera Maori, ko
nga ringaringa ia ko nga waewae e riro ana
ma te kawanatanga i whakamana kaore e
marama. Ko nga whakamaramarama kua
whakamaramatia nei e au e pa ana ki nga tau
katoa i tohia tohia nei e au i te Timatanga
ra otira na te roa rawa ina haere te i runga i
tena tau ka kore e whakamaramatia nuitia
nei e au. Ko tenei enga Iwi koia nei aku
whakaaro mo tatou ka hoatu nei e au ma
koutou e ata tirotiro. Kia ora koutou mo
koutou i manawanui ki te whakarongo i aku
korero.
Heoi ka tu ahau i konei mo nga kupu
patai anga tangata.
WI PERE—Ki te haere ki Ingarangi ka
hold mai ranei nga whenua kua mate nei ?
TIAMANA—I patai
RAWHITI—I patai
He rahi nga patai. Anga tangata.
Ka mutu nga korero a Mangakahia.
He rahi nga korero raruraru i konei.
TIAMANA—Ko Paratene Ngata me tu ki te
korero inaienei.
PARATENE NGATA Ka mihi kia Manga-
kahia mo tana kaha ki te pupuri inga korero
katoa. Nati kei aku korero te mohio ai
koutou he kai tautoko atau no te Pire. No
Ngati Porou toku Iwi. Ko tetahi o nga
Miriona eka e rima e korerotia nei e au kei
toku Iwi. Ko ahau kei roto i te Kirihipi o
te kotahitanga, me taha whakaatu hoki i ana
tautokonga i tenei kotahitanga kei pohehe
mai koutou he tangata takahi ahau i te
kotahitanga. No taku kitenga kua tango te
kotahitanga i te mana motuhake, me taku
Kite inga upoko o nga Kirihipi, ka puta
ahau ki waho o te kotahitanga. Ka titiro
ahau ko nga tangata ano o te kotahitanga e
hoko ana e whaka kaha ana inga mahi o te
kotahitanga ka tino kino ahau. Ka korero
ia mo tona urunga ki te Kingitanga. Tae
mai ki ona urunga ki nga Pakanga a te Hau-
hau a te Kawanatanga hoki. Ko nga
whenua o toku takiwa kua oti etahi kua oti
te Kooti, ko etahi kei te Papatupu tonu. E
whakaatu aua hoki ahau toku putanga ki
waho o te kotahitanga ka tahuri ahau ki te
hanga i toku Iwi kia kore te hoko, kia mahi
hipi katoa ka 40, 000 mano nga hipi a matou,
I naku te tamaiti kua paahi i te mahi Roia.
He whakaatu tenei i aku mahi i mahi ai he
painga mo aku Iwi. No konei ka tahuri ia
ki te whakamarama i taua whakamaoritanga
i nga korero mo te Tiriti o Waitangi i runga
i tana i mohio ai ara kaore ia tatou to tatou
mana engari kua riro Ire i te Kuini. Ko
tenei korero ana he whakahe mo Mangaka-
hia. Ka mutu ka panuitia e ia te Tiriti o
Kohimarama o te tau 1860. Hei tino
whakaatu katoa inga korero a te Kawana
Paraone i taua Hui.
Neke ana te korero i te 11. 15 p. m.
Ki te 10 a. m. i te Ata.
(Tenei ake te roanga o nga korero).
|
|
6 4 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday July 19, 1898 [4] Te Tiupiri, Huri 19, 1898.
Amerika me Peina.
TE WAWAHANGA I TAUTIEIKO.
NO NANIHI I TIMATA AI.
WAHINGITANA, Hurae 12.
E 4000 tangata kainga,; ne te 23, 000 hoia e noho
ana i Tauatieiko. Te mahi a nga hoia he pahua i
nga taonga o roto i nga Whare. Kei te tutakina e
Tianara Tawheta nga wahi, kia kore ai he putanga
mo Tianara Riinea ki te maunga. Kaore i nui te
riri i te Ratapu nei.
No nanahi e timata ai te tukituki i Tauatieiko.
HE KAIPUKE I WERA KI TE MOANA.
Tera te tahi tima mo Marika ko Terawea te ingoa,
tomo tonu a runga i te paura pu nei.
I wera i te ahi ki waho i te moana. I ma katoa
nga tangata o runga, i runga i te pai o te whaka.
haere o nga Apiha o runga.
RIHAINATANGA O TE PIRIMIA.
O TE KAWANATANGA O PEINA.
Kua rihaina a Pirimia Takahata ko te take ko te
whakaaetanga o nga Minita o tona kawanatanga kia
houhia te rongo o ta raua riri ko Marika.
TE WAWAHANGA I TAUATIEIKO.
E ki ana te Atimara o Panioro a Tawarihi he mea
whakahau ia na Anana ki waho ki te moana wha.
whai ai, koia ka pa tenei Aitua. E ki ana hoki ia
kotahi ano temata i puhia mai e 80 rawa nga tangata
o runga i te tahi o ma manuao i ahara e ki ana hoki
taua Atimara, ko te tahi o ona manuao, kaore rawa
te tahi pu nui i runga, te take ko nga moni i whaka-
ritea hei utu pera, i riro atu ki roto ki te pakete o te
Apiha i whakaritea mo tera mahi.
E toru nga manuao o Marika na ana i timata te
pupuhi i Tauatieiko, na te teitei o nga puke, me tie
mataratanga hoki, kihei i tae nga mata ki te taone
Kua whakatata nga kaipuke ki tahaki ki te tuku atu
i nga hoia ki tahaki. Ko te Tianara Riinea te kai
whakahaere onga hou o Panioro kua tono atu ki nga
Tianara o Marika, kia whakaaetia ratou ko nga hoia
ara hia kaua ratou e whakaraowoarutia pau noa te
25 maero e haere ana, kia kaua hoki nga turanga
kaipuke e tahuna, a ki te whakakino ranei i te taone
1 whakaae ano etahi o nga Tianara o Marika mo
tana tono mai engari kawe i whakaaetia atu e te
mana i Wahingitana.
TE WHAKAHAU KI NGA HOIA O NGA
PANIORA.
Kaore i te pai te ngau a nga mata o nga pu nui o
nga manuao ki te taone, kore e ata tae aua.
Kotahi te mata i tu ki te Whare karakia i roto i
taua Whare e haipu ana nga paura, a heoi paku
kotoa te kupu a Tianara Parauko Tumuaki onga
hoia o Panioro, ki ma hoia me whawhai tutuki, noa
ki mutunga.
HE POROPORAKI TANGI.
Ko te kapene o runga i te tahi manuao i mau
herehere nei ia Marika, i mua atu o te haringa i taua
kapene ki Merika, poroporoaki ana ia ki ona hera.
mana nui ana te tangi, kihi ana ki o ratou kaki me
ratou hoki tangi ana ki to ratou kapene.
MATIRITI,
Hurae 12.
Kua tino mohio a Peina kua tino riro atu.
Kiupa, engari ka tino whawhai ratou kia Marika
mehemea ko tauphia a Puarato Riko me Piripaina.
TE WHAKAATU MAI.
O NAIANEI.
KUA NEKE TE TUKI TUKITANGA TANA-
TIEIKO.
WAHINGATANA, Hurae 13.
Kua tutakina e Tianara Tawheta te tukitukinga i
Tanatieki, kua tukua atu hoki te whakatupato kia
Tianara Riinea (Panioro) ko te taone kei rito i nga
ringaringa o nga manuao, ko ona hoia hoki kua oti
te tutaki e nga Marikena te 18, 000 tangata ke
Kanei e piri ana kua tino mate i te kai.
Kua tukua atu te waea ki Matiriti e Tianara
Riinea mo te tono a Marika.
MATE I TE KAI.
Kua tino pa te mate kai ki Hawana.
TE MATE O PEINA.
TE MAUNGAA RONGO.
E 21 nga manuao o Panioro, e 21 nga tima hari-
hari, i mate ia Merika.
E whakaae ana te Kawanatanga o Peina me
hohou te rongo, tokotoru tonu nga Minita kaore i
whakaae.
Kua tono a Tianara Riinea me taku ona hoia.
katoa kia puta ki waho ara i runga i te tono a Tia-
nara o Marika, kia tukua mai te taone me nga hoia
katoa me a ratou pu.
|
|
7 5 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, July 19, 1898. [5] Te Tiupiri, Huri 19, 1898
Te kupu a te Tumuaki o Marika ki te Tianara,
kaore e whakaarotanga, ko nga hoia me te taone
me riro mai.
Kei te mahi parepare nga Panioro mo ratou i nga i
tiriti o rua Taone o Tanatieiko.
Kua tae mai te korero kua timata inaianei te
pupuhi a Merika i te taone.
TE HOKINGA MAI.
Ko Reweteneti Hopihona, te tahi o nga kai
whakahaere o nga manuao o Marika, i mau i nga
Panioro, ko te take koia tonu me ona tangata i
tukua hei kawe i te tahi tima harihari waro hei
whakatotohi i taua tima ki te pu au o Tanatieiko
kia kore ai e puta mai nga manuao o Panioro ki
waho. I te wa i kawea atu ai taua tima, tae noa ki
te totohutanga. Pupuhi mai ana nga pu nui o te
pa, pupuhi atu ana nga manuao o Marika, ka wehi
taua tangata kei whara ratou ko ona tangata i nga
mata o nga pu, haere atu ana ia me ona tangata i
runga i to ratou poti, ki runga ki te tahi o nga
manuao o Panioro, mau atu hei herehere ma ratou
heoi tiakina ana, I muri nei ka whakaaro a Marika
ki tona, katahi ka kiia e Marika me riwhi taua
tangata, ki etahi onga Apiha o Paniora i mou here-
here whakaaetana hui i te tukunga mai i tana
tangata koa ana nga heramana o runga i Nui Ioka
ara ana te Umere, ko te tangata na ana i arahi
haere taua Rewheteneti me ona tangata whai moni
o Merika.
RAPAKI,
Hurae 16th, 1898. !
Ki te Etita o TE TIUPIRI.
E hoa tena koe tenei ku a kite iho i te
kape o te petihana a nga hapu o Whanganui
TOO te Pire poari a te Kawanatanga mo nga
whenua Maori e hoa ma i mohiotia ano i te
hui ki Papawai te whakaaro o nga hapu i hui
ki reira ko nga Rangatira o te tai rawhiti e
whakaae ana kia whakatikatika ina taua Pire
ko nga Rangatira o te tai hauauru kaore i
whakaae ki te poari engari ko te kati anake
i te hoko te mea i rite te hapai o te Iwi
Maori puta noa na e hoa ma ko te mea tika
ki toku whakaaro me whiriwhiri te tahi
tangata tino pai marama o roto ia koutou hei
kawe i ta koutou petihana ki te Whare ara ki
te aroaro o te Komiti o te Paremata korero
ai i ta koutou i hiahia ai e whakahe ana au
ki te kupu e mau na i te rarangi tuarua o ta
koutou petihana mo te wariu o a koutou
whenua mo te hoko kotahi hereni me te
hikipene mo te eka mehemea ko te utu tena
mo te eka kotahi ina riihitia atu e whai
tikanga ana taua kupu.
E tika ana ano pea ta koutou tirotiro mo
nga whenua ngaherehere he nui nga moni e
pau mo te mahinga i nga Rori me te mahinga
a nga kai Ruuri ki te tapatapahi i nga
poraka ki a riri ki me te hanga i nga Piriti
ko nga mea nunui tenei hei whakapaunga mo
nga moni i moketetia mai i te Kawanatanga
e te poari mo te taima kua nohoia e te
tangata aua whenua kua riro ma ratou e utu
haere aua moni a ea noa e kore e riro o
koutou whenua mo aua mokete e kore hoki
e eke mai nga mokete a nga kai Reti ki
runga i aua whenua engari ka whakaekea ki
runga ki ona hipi kau hoiho a pekerapu atu
i a kaore he mate e pa ki te whenua engari
ko te iti anake o te utu o nga riti o ena
whenua maunga ngaherehere i nga tau e 5
tuatahi ki toku whakaaro hei o muri atu tau
kua utu mai ki nga hapu no ratou aua
whenua hei nga tau o muri rawa atu kua
neke atu nga moni e puta mai a tuku iho ki
o koutou uri ka pau ai nga tau e 42 ka kite
pea ratou i te nekenga rawatanga o nga moni
e puta mai e kore pea koutou e tino whakaae
ki enei tohutohu otira tenei ano te tahi kupu
whakamarama e kore te poari ara te Kawa-
natanga e whakaae kia retia o ratou ake
whenua ki te utu iti engari ko te utu nui atu
a te hunga. I tae ki te maketetanga o te
Riihi o aua whenua me te tangata ranei i
tuku pukapuka (tenders) ko te mea i nui ake
te utu ka riro kia ia te whenua ko nga mea o
tatou o te Maori kua mohio ki enei tikanga
ka tere ta ratou ki mai e tika ana e hoa ma
tena e penetia e te poari te whakahaere o
nga whenua Maori no te mea ko te whakaaro
o te Kawanatanga kia wiini ratou i nga moni
e £7 10s. od. ite £10 os. od. pauna ranei i te
£100 o ia tau o ia tau ko te nui o ena moni
ka hoki ano ki te hunga whei take tenei ano
tetahi moni nui a te hunga whai take e riro
ana mo te kootitanga a te poari i nga whenua
|
|
8 6 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, July 19, 1898. [6] Te Tiupiri, Huri 19, 1898
Maori e kore pea e rereke atu i to mua
whakahaerea te utu o nga keehi.
Engari pea ka puritia atu nga moni a te
hunga he moni a ratou kaite poari hei
whakaea ia ratou Keehi tenei ano te tahi
kupu whakamarama ko nga moni e pau ana i
te kooti whakawa me ona mahi katoa e
£60, 000 ono tekau mano pauna i te tau ko
aua moni ka riro tena hei moni whakahaere
i te poari hei utu mo nga mema me ona mahi
katoa ka riro tena ma te Paremata e pooti i
tena tau i tena tau i roto i nga moni o te
koroni otira kia marama ai koutou ko taua
ono tekau mano pauna kai te ea ia koutou te
utu ia tau ia tau i nga moni e utua ra e
koutou ki te kooti a pukai atu hoki etahi i
waho hei moni takoto noa akuanei ka pena
ano te poari nei engari ko te mea e rereke
ana ko te wehenga ki tena takiwa poari e pai
atu te whenua me nga moni hoki e puta mai
i roto ko te takiwa i hoki iho te pai o nga
whenua ka hoki ano nga moni e puta no nga
whenua ke tena te tupuhi engari tenei te
tikanga nui hei tirotiro ma koutou me whaka-
uru tetahi Rarangi ki taua Pire kia waiho ma
te Runanga o te kotahitanga e tirotiro nga
mahinga a taua poari i tena tau i tena tau i
mua mai o te taenga o aua pukapuka ki te
Paremata hei kona pea te tupato ai te mahi
i nga moni o nga whenua Maori akuanei pea
ka wehi ano koutou koi pau etahi o a koutou
moni i te kotahitanga ki toku nei whakaaro
ko te tika anake te mea e whaia atu nei e
tatou ki a rite te tika ki runga ki nga Iwi e
rua Pakeha Maori ko te huarahi tenei e
mohiotia ai te Pire pono ki toku whakaaro e
kore te Paremata me tona Kawanatanga e
tino whakahe i tenei tikanga mehemea ka
whakahoia te tokomaha o nga mema o te
kotahitanga ki te 26 e 22 mo Aotearoa e 4
mo te Waipounamu tena pea etahi tangata e
penei te tirotiro tena e kore nga mema e
noho mai nei i te Paremata mehemea ka
whakaaetia tenei tikanga e hoa ma kaore i
pena tenei tikanga kaati ano era i reira
hei tirotiro i nga mahinga ture o tera whare
mo te taha kia tatou hei pupuri mai ia tatou
whakatikatika ia wa ia wa engari ko ta
koutou tino patai me pewhea e ora ai tenei
kotahitanga kai whea te moni na mehemea
i ora nga mema o tera whare i nga moni o
te Koroni me ora hoki enei ki reira ki te kore
tatou e whakaaronui ki tenei tikanga e kore
a tatou mahi e oti pai.
Heoi ra koi hoha
H. TARE TIKAO.
RETA A TE URIKORE O PIHAMA.
Ehoa e te Urikore o Pihama tenei tau Reta
whakaatu matau ranga, kua tae mai kia matau i te
26 Hune nei, e tautoko ana i te Reta pohehe a tohoa
a matakatea o Kaiwhaiki: Na mo tenei kupu au e
mea nei kia whakamarama atu matau kia koe mo te
korero mo nga Poropiti toko rua i te 11, onga
upoko o whakakitenga tae ki te 13 onga rarangi ka
mutu.
Na ehoa e meana pea koe kia ki penei mai koe
ko au a poropiti e rua e kia nei e whakakitenga ma
te Whiti raua ko Tohu taua whakaaturanga. Ehoa mau
ano e ata titiro iho nga kupu katoa o taua upoko
ka ata whakaaro e koe, e hara a Parihaka i Huruha-
rama, e hara i te whare o te whiti o Tohu ranei te
wharetapu e kia nei, e hara hoki i te Pa o Parihaka
te Patapu e kia nei, na ko nga ra kua oti te whaka-
rite hei poropiti tanga ma raua 1260 nga ra, tena e
e hia tau kei roto i nga ra kua kia ake nei, nga 'ma-
rama ranei, ka mohio koe, ka titiro iho e koe ka hia
tau o te Whiti o Tohu e poropiti ana, ma kona e
whakaatu kia koe e hara ia te Whiti ia Tohu ranei
Tena ata titiro ano ko te tangata e haere atu ana
ki te tukino i a raua ka pau i te ahi, a mateatu e
kore e ora aha koa ko wai te tangata e haere kite
tukino i aua poropiti e rua i te mea kua tukua te
mana kia raua mo te whakamate i te tangata tena
kei whea kia mate ia raua nga Pakeha nana raua i
herehere atu ki te herehere, ehoa e kore e taea e
matau te kore e ki penei atu kia koe kia ata tito i
nga kupu o te karaipiture ko te Whiti raua ko Toha,
I mahara matau kia kuare ia matakatea kia tohunga
hoki pea koe, kaore he ropu ia korua na te pohehe
na te whakaro kore, na mo to kupu mo te kotahi-
tanga he kuri he poaka, kei akoe tena, engari kiatu
pato koe mo ena kupu au. Koi kai koe i to ruaki, a ka
hoki ano koe ki nga ra o tou whanautanga. Kaore a
te kotahitanga ana pena me tau e tupehu mai na koe
kotahi tonu te ara o te kotahitanga mai o te tau 1840
tae mai ki tenei ra e haere nei ano.
Etita.
RETA A TUHANARETE O WAHUA
Ehoa tenei tau Reta o te 25 Mei 98. whakaata mai
i tau whakaaro mo nga Ture a nga kaumatua o
Hawaiki mai, me te ahua o te Tiriti o Waitangi, me
nga Ture i whanau mai i roto i te Tiriti. A meatu
|
|
9 7 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, July 19, 1898. RETA A TE HARAPAKI O WAIRARAPA. E mea na a te Harapaki kia ata whakaaro nga tangata matau Rangatira hoki kei te kupu nei, kia whakawhiti te iwi maori ki Ingarangi ki te tiki i te mana motuhake mo te iwi maori e meana hoki ia kia kaati i te kupu a te kuini kei tona kawana me tona kaunihera te tikanga mo ana kupu katoa kaore ia ia. Na e tautoko ana matau i tenei kupu a te Hara- paki o te oreore Mahitaone o Wairarapa, ae kaore he hua o te haere ki Ingarangi ki te tiki i te mana motuhake, e kore e riro mai, kua tureti e ki ana te kupu Pakeha, kua parakoretia hoki e ki ana te kupu Maori, be moumou moni te kohi mo tera whakaaro, e ngari ka wehe i te rekareka nga tangata e kowhiria ana mo tera haere ka kite ratau i Ingarangi Heoi te hua e puta mai o tera haere.Etita. RETA PITIHANA O RAETIHI. Ehoa e Winiata te kakahi tenei to Pitihana kua tae mai whakaatu i te tautoko i te Pire a te kawanatanga arai i te Hoko onga miriona eka e 5, o te motu nei kia toe ai hei whenua mo nga Maori, me au whakatikatika. Na he kupu atu kia koe ko te wahi tika mo to Pitihana ko te Hui o te kotahi- tanga i Papawai, tuarua ko te tuku atu kite Pirimia me ona hoa mirita, tuatoru me tuku atu ki o tatau mema Maori. Kaore e tika kia panuitia e matau, heoi koi pouri koe.Etita RETA A TE OAMARU UAWA. Kua tae mai to Reta o te ono Hune e mea ana mai kia kaua hei panuitia nga tupapaku mate, me nga korero mo ratau. Na he whakaatu tena kaore e taea e matau te whakakore tena take, ko nga mahi tena ma te Pepa nei, he panui i nga korero katoa e tukua mai ana kia panuitia, ko nga Reta korero kino tahae. Kohara, whakapaeteki kino, e kore e tukua kia
|
|
10 8 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, July 19, 1898. [8] Te Tiupiri, Huri 19, 1898
O. Peini, F. Terekeera, V. Wiremutana,
W. Weera, 825, 000. 000 tara a te tangata
kotahi.
F. Penapiriti, T. Heimea, H. Heimea, W.
Warini, W. Tamihana, Mata Tiniri, I. Hakini,
H. Hatini, W. Heirono, P. Tanahu,
$20, 000, 000 tara a te tangata kotahi.
Ko te tiwai moni a enei tangata hui, katoa;
e rua piriona e whitu rau miriona tara, e rite
ana i te tangata kotahi $37, 500, 000 tara.
Tenei ake ano etahi rau tangata i neke atu i
te §10, 000, 000 tara i te tangata kotahi. Kei
waenganui o onoka me Taari taone, i te
takiwa o Haratana, e neke atu ana i te ono
tekau tangata whai moni. Kaore i penei era
atu iu o te ao te whai moni, me te Marikana.
Tou ora ra e te iwi Pakeha, e tahina kohatu.
Ko au ko te Maori, he poukia heia ki te kaki
warea ake e te moe kia namu, Ahakoa taka-
huri mai te moni oho ake i te moe e tarere
ana i te haki. Ki te pakete takoto ai, oho ra-
wa ake, e porotiti haere atu ana i nga tiriti
ano he wira kareti. (Ed. )
Kei tera putanga ka panuitia nga wa-
hine whai moni o Mariki.
I taia ai enei whakaaturanga, ma te moni
katu nga mahi na konei a Amerika i kaha ai
ki te kari i tona pakanga kia. Paniora, koia
nei hoki e ma ai a Ingarangi. Waihoki me a
tatou nupepa ma to moni e kaha ai ki te pikau
atu i nga rongo korero o te ao.
Ed.
WHAKAIHUWAKA.
Kua mea te Pirimia i runga inga Pitihana
tono whakawa tuarua a nga tangata mo
Whakaihuwaka, me nga whakamarama i te
nui o te mate i pa mai ki nga tangata o taua
Poraka, kua kia ake nei mo te kore o ratau
take tipuna i uru i te whakawa tuatahi o te
tau 1886, I runga i aua whakamarama kite
Pirimia, ka mea te Pirimia, me whaimana te
timuaki ki te whakawa tuara i taua Poraka,
ano he whenua papatipu, me nga take
katoa o nga tangata.
HEOI.
NA RONGO MAI WHAKATATA.
TE RARURARU O NGA MAORI O
NGAPUHI.
Te mutunga iho o te whakawa mo nga.
Maori o Ngapuhi whakataua ana mo: —Hone
Toia Romana, Hone Mete me Waimana te 18
marama ki roto ki te whare herehere mo te
tangata kotahi, mo Matana koia te tahi o nga.
tangata i puta he raruraru i runga i taua teke
ano i te tau 1887 te 18 marama. Te kauma-
tahi nga tangata i whainatia mo te £10 ma te-
mea kotahi, me te £25 ma te tangata kotahi.
he punga ara hei here kia mau te rongo mo
nga marama te kau marua.
WHAKAWA KURI.
Tera te tahi whakawa i whakawakia ki
Opunake, he ngaunga na te tahi kuri i te tahi
kawe ana, patua ana te kuri e te tangata na-
ana te kau, whara ana te kuri heoi
tamanatia ana e te Ariki o te kuri, te tangata
na ana i patu ara mo nga moni e rite ana mo
tona kuri. Ki ana te kai whakawa e whai
take ana te tangata na ana te kararehe i
ngaua e te kuri, ki te patu i te kuri Rehita, a.
kore rehita ranei. Heoi whakakorea atu ana
te tamana.
HE TOHU.
E toru rau nga taone i Marika kua oti he
tikanga te whakarite ara e penei ana taua
tikanga, mehemea ki te tangi te pere o te
waru onga haora o te ahiahi i nga po o te-
makariri, me hoki katoa nga tamariki i tana
haere ki o ratou kainga; hei te iwa o nga
haera tangi ai te Pere o nga po Raumati. E
kiia ana nui atu te pai, i whakamatauria hoki
e ratou tenei tikanga, tera hoki tenei tikanga
e tino pai mo Nui Tireni.
TE MEERA O TE AWA O WHANGA-
NUI.
Kua whakaaetia e te Poohi Mahita o
Whanganui me tae atu nga reta ki nga kainga
o roto i te awa o Whanganui, e matara atu
ana i nga poutapeta ara i Hiruharama, i
Pipiriki me Koriniti. A kua whakaae hoki
a Hatariki, ki te kawe i nga reta mo aua
kainga kore Poutapeta.
Ko te utu tenei a Hatariki mo nga paihere
e tukua ana ma runga i tona tinia, ahakoa he
mea iti, tae noa ki te 56 pauna te taimaha ko-
te utu 1/6.
|
|
11 9 |
▲back to top |
|
|
12 10 |
▲back to top |
TEWI MAKIWHARANGI.
TANGATA Whakamine taonga Rino, me
era atu taonga maro, katoa e puritiana ki
konei, mo te Hoko. Waea taiepa, Rino uhi
whare, Tepara, Neera, Parau, Hapara, me
nga mea ngaki whenua katoa, omu, toki,
Perohuka, keena kohua kai, Paneke, Pureti
me era atu mea pera katoa tona tini noatu
onga taonga pera, e hokona ana i konei mo
te utu iti reawa.
Ritiwe Tiriti, Whanganui.