|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 32. 09 August 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Newspaper
No. 32 Vol 1
TE TIUPIRI
AUGUST 9, 1898. WHANGANUI AUGUST 9, 1898.
SMITH & MILLWARD
FORWARDING SHIPPING & CUSTOMS
AGENTS.
COAL AND PRODUCE MERCHANTS
TAUPO QUAY, WANGANUI.
Telephone, No 96 P. O. Box 60
TE METE ME MIRIWATE,
HE kai tukutuku taonga i runga inga Kaipake
Tima ranei. He kai whakahaere Katimaute
Me te hoko nui i te waro, me era atua mea.
TAUPO KI TIRITI, WHANGANUI.
Nama o te Terewhono, No 96.
Namama o te Poake o te Poutapeta No. 60.
KARAITIANA ME NUMANA.
Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite kite
haere o tenei wa, me tango koe i nga hu o
KARAITIANA ME NUMANA.
Awanui Tiriti o, Whanganui.
If you want to
march with the Times,
wear
CRICHTON & NEWMAN'S BOOTS.
Avenue, Wanganui.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
Vol. /. ] Tuesday, August 9, 1898. August 9, 1898. [No. 32.
JUBILEE TIUPIRI.
NA e nga iwi e nga Hapu e
nga Rangatira e nga tangata
mohio, he whakamahara atu
tena kia koutou, he aha koa
kua puta ano te whakamarama a te
TIUPIRI kia koutou i te No. 19, o
taua pepa. A kua tae hoki nga
Rangatira me nga tangata mohio ki
te Hui o te Kotahitanga i tu nei ki
Papawai i te 20 ongara Mei, 98
Apiti atu ki te Hui i tu ki Hanatere
o Waikato, me te Hui ki te Waipatu
wahi o Heretaunga, me te huihuinga
onga iwi maha o nga motu e rua nei
ki te tangi kia Meiha Keepa i tae
atinana tonu te Pirimia me te
Honore Timi Kara, ki te whaka-
marama inga tikanga katoa o te
Pire Tiaki whakahaere inga whenua
Maori. Me ta raua waiho ano kia
koutou te tino tikanga o te whaka-
tikatika i nga kupu katoa o taua
Pire kua kia ake nei. Na kaore
tenei taonga a koutou i puhoi ki te
hohoro ki te whakaatu kia koutou i
taua Pire a te Kawanatanga kia
koutou. Me te tono ano kia takatu o
koutou ngakau ki te whakaatu mai
ia koutou whakaaro mo runga i taua
Pire, na reira e nga iwi e nga Hapu
e nga Rangatira e nga tangata
pupuri o te matauranga, kaore i mou-
mona te taima o te whakamahara o
te whakamarama kia koutou i roto i
nga tino huihuinga i roto hoki i te
TIUPIRI Nupepa reo Maori o Aotea-
roa o te Waipounamu, kua kia ake
nei. Na aha koa enei Hui, me enei
whakamarama katoa a te Pirimia a
te Honore Timi Kara, me nga
tangata matau i tu ki te whaka-
marama, me te TIUPIRI hoki ki te
tautoko inga wahi i tautoko ai ia,
kore rawa i tatu te whakamarama-
tanga o taua Pire ki roto ki nga
ngakau o te hunga e kore nei e kite
i nga wahi pai o taua Pire, Heoi i te
Hui i Papawai ka tino whakatu-
wheratia nga putea takotoranga
whakaaro i te aroaro o nga rau
o
! tangata ia ratau e whakatatutu ana
o
te whakaaro hei ta te Pirimia ranei
te ora mo nga motu nei. Kei ta
Waikato ranei, kei ta te Whiti ranei
raua ko Tohu, na enei i wawahi te
aitanga a Taane, pakaru ana te tai
hauauru me te tai tuaraki tuoho ana
te tai rawhiti waiho ana hei kotingo-
tingo i roto inga Hapu ka pokai
I Kaha te whakaaro takoto noake i
tana paripari i tana awaawa i tana
i uru puia rakau whakaahuruai, kei
—KOTAHI PUTUNGA O TE PEPA I ROTO I TE WIKI. —
|
|
4 2 |
▲back to top |
Jubilee, Tuesday, August 9, 1898. [2] Te Tiupiri, August 9, 1898 waho ranei i te moana te marangai, kei uta ranei. Na e hoa ma tenei te whakarongo ake nei ki nga rongo o te Pitihana e rere mai nei nga rongo, kua maro te ia o te au o te whakahe ki te aroaro o te Paremata o te koroni hei turaki i te Kawana- tanga me tona Pire Rahui whenua Maori. Na he hoa ma, ko tenei whakaaro turaki i te Pire nei e he ana ki taku ake whakaaro, engari ano te whakatikatika i te turaki, ko te turaki ki te hinga te Pire, ka tu tonu nga Pire whakamate whenua, a kaore he mutunga mai mo te au e a te Taane a te Wahine. Na ko nga hua atahua o te whakatikatika koia tenei ko te korenga atu o nga kehua tara onga nei o te Hoko whenua o Mokete riro tonu atu i te muru i te makete, ko te korenga e riro onga paanga whenua i te muru a te Nama, ko te korenga o nga kehua whaka- haehae nei o te Tiati Pakeha onga kooti e whakapokaikaha nei ia tatau ki te kooti, ki te kooti piira, ki te Paremata ranei, mutu rawake enei mahi pu ana te para onga kai hapai i aua take, au ahi ana te haerenga onga paku whenua i te ringa tangata ke, na hoki mai ano te mana whaka- haere i o tatau paku wahi whenua kia tatau ano, ko enei nga mea e takaretia nei e tatau i nga tau maha kua horia nei ki muri ia tatau, a he maha nga tangata whakaaro i wawata kia kite ratau i te puawaitanga o enei, whakaaro a rauta e. takoto. atu ra ia marae ia marae, a he tokomaha - kua moe, he ruarua e ora nei i enei ra. Na tena e hoa ma he aha te hua o te turaki ki ta koutou; Na maku e whakaatu kia koutou, ki te hinga te Pire whakahaere Rahui whenua ia koutou, ka tu tonu ano nga ture tuatahi, kaore nei matau e pai atu, ara te Hoko, te mokete, te muru whenua hei utu inga Nama i nga peekerapu, me te utu Reiti, taki hei whakapororaru ano ia tatau. No konei kiau pai atu nga kai kua maoa, i nga kai kaore ano i tiria, ara kua maoa tenei e kia mai nei me mutu te Hoko, te mokete muru makete, te muru a te Warati i te whenua mo te Nama, te Reiti, me te Taki e riro nei ma te Maori e utu, me te ture reiti, taki i nga whenua Titohea kua whakaaetia nei e te Pire nei kia kore tatau e utu i era tu o te Reiti, o te taaki, a ka tu tonu hoki nga Tiati kooti whenua Maori hei whakahae- hae ano ia tatau. Koia tenei te pouri i pa mai kia matau, tetahi me ata whakaaro koutou te tai Hauauru me te tai tokerau ko nga painga mo tenei Pire mo koutou, mo nga iwi e toe nui ana nga whenua e ruku nei te koau horo whenua nei te Kawana- taruke ki te Hoko i o koutou whenua na ko te Tai rawhiti kaore he whenua tahi hei painga mo tenei Pire, ka mutu rawa ko te 500, 000 eka o te Urewera, kati kua oti ra hoki he Ture motuhake mo to ratau ake wahi tuarua ko nga whenua Tiaki nei ia Wipere raua ko Honore Timi haunga hoki nga eka ruarua i te roro. o te whare o ia Hapu o ia Hapu o te
|
|
5 3 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday August 9, 1898 [3] Te Tiupiri, August 9, 1898.
tai rawhiti, kua noho era kei runga i
te Ture tiaki kia whai wahi ano te
tangata mona i koatu o nga wahi
kua hokona e ia, ko etahi kua ngaua
e te Hoko e te mokete, kua mohio
kiau a Kuri Kaitawhaowhao e paro
nei i te ra i te po tuoho ana te moe
a te tangata. Na e nga whatukura
pukaitanga » te whakaaro, kia ata
whakatere i to tatau waka i te kotahi-
tanga waiho i roto i te whare te riri,
kaua hei mauria ki waho ki etahi
marae ke whakatiweta ai koi tipu
tena whakaaro hei mea nui, he wa-
wahanga tona mutunga no te Hapu
ki te Hapu no te Rangatiratanga ki
te Rangatiratanga no te matauranga
ki te matauranga te mutunga he
mate. Na tenei ka panuitia atu ano
kia koutou te whakarapopototanga a
te kawanatanga i nga whakatikatika i
paahitia i te Hui i Papawai ra, hei ata
titiro ano ma koutou i naia nei, kati
ma tenei pea e papatairite ai te whaka-
aro, ko te whakaaro kuare o te karere-
he kaua waiho hei tohu tohu ia tatau
waiho atu. Hoake tatau i te
aomarama, waiho etahi onga whakahe
mo etahi atu Paramete kati i enei e
korero ake nei te Pire nei, ko tenei
taonga ko te Ture, e hara i te taonga
•oti i te ra i te marama i te tau ranei,
ma. koutou e whakaaro no te tau
1867 te Ture kooti whenua Maori i
I whakatikatika e haere nei ano, kaore
ano i oti e mahi nei tatau. No konei
I kati i enei ko wai hua era e puta ia
I ratau ano i te iwi Pakeha mana e
I turaki, ko tatau kia marama tatau i
I nga huarahi o te turaki, waiho ta
tatau turaki i runga i te whakatika-
tika. Ki te kore e taea te whaka-
kotahi te tai Hauuauru, me te tai
rawhiti me te Pire koia tenei tona
mutunga, na koia tenei taua Pire.
TE TURE TIAKI WHAKA-
HAERE HOKI I NGA WHENUA MAORI.
WHAKARAPOPOTOTANGA I NGA TIKANGA O TE
PIRE TIAKI, WHAKAHAERE HOKI, I NGA
WHENUA MAORI ME NGA WHAKATIKA-
TIKANGA I WHIRIWHIRIA E TE HUI NUI
O TE KOTAHITANGA I TU NEI KI PAPAWAI,
KEREITAONE, I NGA MARAMA O MEI ME
HYNE, 1898.
NOTEMEA tukua atu e etahi tangata o te
iwi Maori he pitihana ki a te Kuini i te tau o
tona Taimana Tiupiri, he inoi na-ratou kia
whakamutua te mahi hoko whenua Maori, a
notemea hoki he painga mo nga iwi e rua
kia whakaaetia tenei, i te mea e tika ana kia
waiho te whenua mo nga tangata
no ratau te whenua a no te mea e
tika ana kia whakarapopototia nga tikanga
o te ture, hei rahui, hei whakahaere i nga
whenua Maori, hei whakahaere hoki i nga
mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori,
me te noho ora o te iwi Maori, me te
whakamahi i a ratou ki nga mahi ahu
whenua, me te whakakaha i nga tikanga mo
nga tamariki kura. A ka meinga tenei Ture
hei tohu whakamahara mo te taenga ki te
rima-tekau-ma: warutanga o nga tau o Kuini
Wikitoria e kawana ana i tona iwi Maori o
Niu Tireni.
NA REIRA KA MEINGATIA HEI TURE e te
Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui
ana i roro i te Paremete, i runga ano i tona
mana, ara: —
1. Te ingoa Poto o Tenei Ture ko " Te
Ture Ranui, Whakahaere hoki i nga Whenua
Maori, 1898, "
|
|
6 4 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, August 9, 1898. [4] Te Tiupiri, August 9, 1898.
1. I runga i nga tikanga o tenei Ture, me
roherohe a takiwa te Koroni nei.
2. Me whakatu he Poari Whenua Maori,
mo ia takiwa mo ia takiwa, ko nga mema
mo taua Poari, ko te Komihana o nga
Whenua o te Karauna, me nga mema Maori
kia tokowha, he mea whakatu e te Kawana,
i runga i te panuitanga ki roto ki te Gazette
me te Kahiti o Niu Tireni.
3. Me utu nga mema o te Poari ki nga utu
tau, me era atu utu hoki e whakaritea ana e
te Kawana, i ia wa i ia wa, i roto i etahi moni
e whakaaetia ana e te Paremete.
4. Me tu ko te Komihana o nga Whenua
o te Karauna hei Tiamana mo te Poari i
runga i tona tuunga Komihana, engari me
whai pooti whakatau anake ia; a ki te ngaro
atu ia me whakatu e ia tetahi o nga mema
hei Tepute Tiamana.
5. Me whai pooti whiriwhiri te Tepute
Tiamana, pera me era atu mema, me whai
pooti whakatau hoki.
6. Ka whai korama te Poari ina ka noho
nga mema e toru mo nga hui whakarite
tikanga.
7. Ka tau te mana o tenei Ture ki runga
ki nga whenua Maori katoa kua tau i te
Kooti Whenua Maori i ahu mai i te take
Maori, hui atu ki nga whenua papatupu, me
nga whenua hoki e mau ana i raro i etahi
riihi. Ki nga hea ranei e toe ana i roto i
etahi whenua hoko, i etahi whenua riihi, kua
whakahaerea i mua i te ra i paahi ai tenei
Ture.
8. A te wa e tu ai te Poari, ko te mahi
tuatahi ma te Poari, he whakatu hui Maori,
i runga i te tikanga panui, ki roto ki ia
takiwa o roto o nga rohe o te Poari, kia ahei
ai te Poari ki te whakarite i nga tikanga i
raro nei.
(1. ) Ki te whakatu Komiti mo aua takiwa,
me etahi Komiti Poraka mo ia whenua
kotahi, mo nga whenua Huihui ranei
o nga hapu no ratau nga whenua.
(2. ) Ki te whakarite i nga whenua me nga
rohe e wehea ana e whakaritea nei
e te rarangi tekau ma wha o tenei
Ture.
(3. ) Ki te whakarite i nga whenua, i nga
wahi ranei o nga whenua, e tukua ana
kia whakahaerea e te Poari i raro i
tona mana, me te tango mai i nga
pukapuka whakaaetanga a te nuinga
o nga tangata no ratou ia whenua o
aua whenua.
9. Ko te whakaaetanga a te tangata kotahi
maha atu ranei, o nga tangata no ratou te
whenua mo etahi whenua, mo tetahi wahi
ranei o te whenua, me tuku atu e te Poari ki
te Kawana, me te apiti atu i tana ripoata
whakaatu i te ahua o te whenua me tona take,
me te huarahi hei whakahaerenga, me panui
e te Kawana ki te Gazette me te Kahiti o
Niu Tireni, me te tono kia whakaaturia mai
nga kupu whakahe me te take ote whakahe,
i roto i nga ra e whakaritea e te
Kawana i muri o te ra i puta ai te panui
10. Ki te puta ake he whakahe, me tuku
atu e te Kawana ki te Poari, kia uiuia kia
whakataua hoki, i roto i etahi hui o nga,
tangata o te whenua, ka tuku atu ai ki te
Kawana kia panuitia ki te Gazette me te
Kahiti, koi ana hei whakapumautanga i taua
whenua, te korenga ranei e uru, ki raro i te
mana whakahaere o te Poari.
11. Ko nga whenua e Kapea ana ki waho
o te mana o tenei Ture, ko nga whenua i
raro i nga Ture e whai ake nei.
" Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 188. "
" Te Ture Rahui o Poutini me Whakatu,
1887.
"Te Ture Whakatau Rahui o te Tai-Hau-
auru, 1892. "
" Te Ture Taone Maori, 1895. "
" Te Ture Rahui Maori o te Takiwa o te
Urewera, 1896. "
Me nga whenua i hokoa mai i te Karauna
i te Pakeha, ranei, haunga ia mehemea, e
tukua. ana, e te tangata whai take tona
-
whenua, ki raro ki te mana o tenei Ture.
|
|
7 5 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, August 9, 1898. [5] Te Tiupiri, August 9, 1898.
12. Ka whai mana te Poari ki te riihi i
nga whenua Maori mo te wa mo nga utu, i
raro i nga tikanga o nga Huarahi-whaka-
haere, i raro i tenei Ture i runga i nga
huarahi makete, teneta ranei.
13. E kore e taea te hoko he whenua
Maori, e murua ranei mo te nama mo te
mokete ranei, kua tau ki raro i te mana o
tenei Ture, haunga ia te mahi whakaoti i te
hoko me te rihi, kua timataria te whakahaere
i mua o te o tenei Ture, a e kore
hoki e pa ki nga whenua kua kapea ki waho
o te mana o tenei Ture.
14. E whaimana ana te Poari, i runga i te
whakariterite tahi me nga tangata Maori no
ratou nga whenua, ki te wehe i etahi whenua
hei wahi mahinga, hei wahi nohoanga, hei
pa, i runga i nga tikanga me nga ritenga e
whakaarohia ana e ratou e tika ana, me te
wahi hoki i etahi whenua hei urupa, hei
tuunga kura, hei tuunga whare karakia, mo
•etahi tikanga ranei e pai ana mo te katoa, i
nga whenua ranei e meatia ana hei paamu,
kia mahia ranei hei paamu, i mua i te
mananga o tenei Ture.
15. I te tukunga whenua Maori i runga i
te riihi me matua whakahaere te Poari i te
tikanga mo nga tono riihi a nga tangata
Maori whenua kore me nga Maori ranei no
ratou te whenua e whakatuwheratia ana ki
te riihi.
16. Ka ahei te Poari ki te whakahaere
moni, hei hanga, hei whakapai hoki i nga
rori me nga tiriti, me te mahi ruri, me te
whakatuwhera whenua i runga i te ritenga
whakanohonoho tangata, mo era atu tikanga
ranei e ahei ana kia whakahaerea i runga i
nga tikanga o tenei Ture o nga Huarahi-
whakahaere ranei, ina whakaae nga tangata
no ratou te whenua.
18. Ka tau era atu mana ki runga ki te
Poari e whakataua ana ki runga ki a ratou
e nga Huarahi-whakahaere, ko aua Huarahi-
whakahaere me whakatakoto ki runga ki nga
Teepu o nga Whare e rua i roto i nga ra
tekau ma wha o muri iho i te kahititanga,
mehemea e noho huihui ana te Paremete i
taua wa, a mehemea kaore i te noho huihui
kaati hei roto i nga ra tekau ma wha o muri
tonu iho i te ra i huihui tuatahi ai te Pare-
me i taua tau. Me tuku ano he tauria o aua
Huarahi whakahaere ki nga tangata Maori o
roto i te takiwa o te Poari.
19. Ka pena ano te mana-whakahaere o te
Poari ki runga ki nga whenua Maori, me
nga mana-whakahaere o te Kooti Whenua
Maori, mo runga i te mahi wehewehe,
whakatu kai-riiwhi, whakatau i te nui o te
paanga o ia tangata o ia tangata, me te
mahi whakatu kai-tiaki mo era o nga tangata
no ratou te whenua e noho hapa ana i to te
ture ritenga, hui atu ki te whakatau take mo
nga whenua papatupu, me te whakauru i nga
tangata e tika ana nga take ki etahi whenua
i whakataua i mua ki tetahi tangata kotahi,
ki etahi tangata ranei i runga i te tikanga
kai-tiaki mo etahi tangata, mo etahi hapu
ranei, no ratou te whenua.
20. Ko nga moni e puta mai ana ki te
Poari i runga i nga whenua Maori, me
whakahaere i runga i enei ritenga, ara: —
(1. ) Hei utu i te mahi whakahaere.
(2. ) Hei whakaea i nga mokete, me nga
riana e tika ana kia utua.
(3. ) Hei utu i nga moni toenga ki nga
tangata Maori no ratou te whenua i
runga i ritenga o te paanga o ia
tangata.
21. E kore e taea e te tangata Maori nona
te whenua, te tuku i tona paanga ki tetahi
tangata i muri i te mananga. o tenei Ture,
heoi kau te tuku e taea ko te tuku a wira,
ohaaki ranei ki te Maori.
22. Ka mana te Poari ki te uiui ki te
whakatau i nga wira i mahia i mua atu o te
paahitanga o tenei Ture, i roto i te takiwa e
whakaritea ai e te Kawana.
23. Ka ahei te Poari ki te nama i etahi
moni i te Kawanatanga, kaua e neke ake i
te £5, 000, i roto i te tau mo te. mahi
whakatakoto rori, mahi ruri, me te whakatu-
hera whenua i runga i te ritenga whakanoho-
noho tangata; me mau tonu a ki te Poari
taua moni me ona mahi e whakapaua ai.
24, I runga, i te tono a nga tangata no
ratau te whenua e whai tikanaa ana ka ahei
te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawa-
|
|
8 6 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, August 9, 1898. [6] Te Tiupiri, August 9, 1898
natanga, kaua e neke ake i te £5, 000, i roto
i te tau, hei whakaea i nga mokete i etahi
atu taunaha ranei i tau ki runga ki nga
whenua i te wa i whakaaetia ai kia whaka-
haerea te Ture nei ki roto, rae etahi moni
hei whakapai mo nga whenua e meatia ana
hei paamu.
25. Ko nga moni he mea pera te nama i
te Kawanatanga me whakahoki ma i runga i
te moni hua kia rima nga pauna i roto i te
rau pauna i ia tau, i runga i te ritenga utu i
etahi moni, he mea ata whakarite te nui, i
roto ia tau ia tau, mo te wa kaua e neke ake
i te 42 nga tau, a ko aua utu tau me tango
mai i roto i nga moni e puta mai ana ma
nga tangata Maori no tatou nei te whenua i
nama nei aua moni ma ratou.
26. Ko nga hoko a te Karauna kaore i
whakaotia me nga whakahaerenga a nga
tangata noa iho i timataria i runga i to te
ture ritenga, a e taea ana hoki te whakaoti i
runga i to te ture ritenga me i kaua i paahi-
tia tenei Ture ka ahei te whakaoti e te
Poari; me te whaimana te Poari ki te wehe
atu i nga hea kua hokoa kua riihitia ranei, ki
te whakawhiti ranei i nga hea kaore ano i
hokoa ki te Karauna ki nga tangata noa iho
ranei, ki te hoko mai, ranei i etahi hea i
hokona e te Karauna e nga tangata noho iho
ranei, me te tono kia unuhia nga panui, nga
tiwhikete ranei i whakaputaina i raro i teki-
ona kotahi rau tekau ma waru o " Te Ture
Kooti Whenua Maori, 1894. "
27. Ka ahei te Kawana i ia wa ki te hanga
i nga whakaritenga e maharatia ana e ia e
tika ana, kia taea, ai te whakahaere nga
tikanga o tenei Ture.
28. Ina puta he tono a nga tangata no
ratou te whenua a he mea tautoko e te Poari,
ka whai mana te Kawana i roto i tona
Kaunihera ki te kape i tetahi whenua Maori
ki waho i nga tikanga o tenei Ture, ki te
mohio tuturu ia e tino matau ana te tangata
nona te whenua ki te whakahaere i taua
whenua, me te mau ano o te mana o te
rarangi tekau-ma-toru.
30. Kaua nga tangata Maori e utu i nga
reiti me nga taake e pa ana ki nga whenua
Maori e riihitia ana i raro i te mana o tenei
Ture.
31. I te wa e whakariterite ana te Poari
i nga whenua e whakaritea nei e te wahanga
toru o te rarangi waru, me te rarangi tekau-
ma-wha o tenei Ture, me uiui rawa te Poari,
kia marama, mehemea e whai whenua ana e
ora ai ia tangata, ia wahine, tamaiti ranei, e
rite ana te nui o te whenua e ora ai ia, me
ona uri, hei kainga, hei mahinga. Ki te
mohio te Poari kei te iti, kei te kore ranei
he paanga o tetahi tangata ki nga whenua,
ki nga waahi ranei o aua whenua e wehea
hei kainga ranei hei mahinga, me whakarite
e te Poari he whenua i roto i te whenua e pa
ana taua tangata, i runga ranei i te tikanga
whakawhitiwhiti whenua e marama ai ki te
whakaaro o te Poari me nga tangata no
ratou nga whenua e marama ai ki te whaka-
aro o te Poari me nga tangata no ratou nga
whenua e whakaritea ana i runga i tenei
tikanga.
32. E kore e kohia he reiti he taake ranei
i nga whenua Maori e kore nei e taea te riihi
i runga i te kino i te tupuhi ranei i te wa e
takoto non ana.
33. Ka ahei te Poari ki te tuku mana atu,
ia wa ia wa, mo te wa e pai ai te Poari, ki
etahi Komiti Maori o etahi takiwa o roto i
te takiwa o te Poari, mo etahi tikanga e
whakaaro ai te Poari kia whakahaeaea e te
Komiti, ara: —
(1. ) Whakawa uiui, whakariterite ranei, i
nga wehewehenga i nga paanga ranei,
whakatu kai-riiwhi, kai tiaki, whaka-
tau ranei i nga whenua papatupu.
(2. ) Hei whakahaere ranei i etahi huarahi
marama, hei tiaki i te noho ora me te
pai o nga pa, kainga noho, me nga
whare, me nga wai me nga huarahi,
rori ranei o nga kainga, o nga tangata
Maori me nga hapu to ratou takiwa
(3. ) Hei whakarite tikanga e taea ai te
tiaki pai te oranga, kai, moni ranei.
kore ai e whakapaua kinotia.
(4. ) Hei whakarite tikanga ranei, e kaha.
ai, e pumau ai nga tamariki hua ki
nga huarahi tika i akona ai ratou.
|
|
9 7 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, August 9, 1898
Te Tiupiri, August 9. 1898.
34. Ko nga whakatau, ko nga whakarite
ritenga ranei a te Komiti mo etahi whenua
mo etahi tikanga ranei, i tukua e te Poari
te Komiti me tuhituhi me ripoata atu ki te
Poari, ma te Poari e whakatuturu, e whaka-
tarewa ranei, e whakarereke ranei, ki tana i
kite ai he tikanga tika.
35. E kore e tu he roia, he kei whaka-
haere ranei i te aroaro o te Poari, o te
Komiti ranei mo tetahi tangata, i roto i
etahi whakawa whenua Maori, e hara nei i
te tangata e pa ana ki te whenua e hara
ranei i te mea marena i runga i te ritenga
Pakeha i te ritenga Maori ranei ki te hunga
whaitake, i te kai-tiaki ranei, engari ano
mehemea e ngaro whai take ana tetahi
tangata, he kuare ranei ki te whakahaere i
ona take, kei te Poari, kei te Komiti ranei,
mana e whakaae ka tika ai te tu o te kai-
whakahaere mo te wa anake i whakaaetia ai
ka mana ano ki te whakakore atu i taua
whakaaetanga.
36. Kua whakakorea e tenei Ture nga
Tiati katoa o te Kooti Whenua Maori,
engari ka tu tonu ona tari ona kai-rehita ona
kai-tuhituhi me ona kai-whakamaori ano i
whakaturia i raro i te mana o tenei Ture.
Me tu ko nga kai-whakamaori o te Kooti hei
kai-tuhituhi mo te Poari, mo te Komiti
ranei, hei tiaki hoki i nga kaute moni me
nga pukapuka i te wa e whakahaere ana te
Poari i nga mahi o te Kooti Whenua Maori.
37. Kaua e pa te mana o te Ture Reiti
Whenua Maori me te Ture Taake ki nga
whenua me ona mea o runga i wehea hei
kainga mahinga, me nga wahi e korerotia
nei i te rarangi tekau ma wha, haunga ia te
whenna e puritia ana e nga tangata Maori
no ratou i runga ite mahi paamu.
38. E kore e pa te Ture Pane Kuini ki
runga ki nga whenua kua tau nei ki raro i te
mana whakahaere o te Poari.
39. Ko nga mema mo te Poari ma te
Kawana e whakatu i te Komihana o nga
whenua o te Karauna me nga tangata Maori
tokowha, he mea ata whiriwhiri ratou e nga
tangata Maori, o ia takiwa o ia takiwa, o roto
42. Ka ahei te Kawana ki te wehe ki waho
o nga mana whakahaere o te Poari i raro i te
mana o tenei Ture i nga whenua katoa i etahi
ranei roto tetahi takiwa o te Poari, ka ahei
hoki ki te whakauru mai ano i tetahi whenua
i katoa ranei o nga whenua o taua takiwa i
runga i nga tono-a-pitihana a nga tangata no
ratou te whenua.
43 Ka ahei te Kawana ki te whakauru mai
ki raro i te mana o tenei Ture i tetahi whenua
i kapea ra ki waho o te mana o te rarangi
tekau ma tahi o tenei Ture i runga i nga
tono-a-pitihana a nga tanga* nona te whenua
44. E ahei ana te wahine whaitake ki te
whenua kia uru hei mema mo te Komiti
Poraka.
45- Ka whaimana te Kawana ki te panui i
tetaha takiwa i te tahi whenua ranei hei
rahui mo nga tangata Maori no ratou aua
roto ranei, ina tae atu he pitihana a nga
tangata no. ratou, me te mohio o te Kawana
ne tika nga take i tonoa ai. . ' •
MO TE HOKO.
E RUA, NGA, PARAU.
Ko nga Maori: e hiahia ana ki te
hoko parau, me haere mai ki ahau
kia Tamihama, Parakumete.
|
|
10 8 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, August 9, 1898. [8] ' Te Tiupiri, August 9, 1898.
Whakaaturanga.
(Ko nga korero ano o te hui ki Papawai}.
KIPA WHATANUI—E tautoko ana ahau ia te
Rawhiti korero ara kaore aku whakatikatika,
heoi ano ko te hui i te tangata. He tono
hoki ki te Tiamana kia riro ma Tamahau
tenei haora kia korerotia nga korero i tae ai
ia ki Poneke ki te aroaro o te Pirimia o te
Rahoroi tae mai ki tenei ra.
HAIMONA (Waikato)—Ka rua nga wiki o a
tatou korero e korero aua a kaore au a
Waikato e kite i te urunga atu o tetahi mahi
ki roto. No reira i mea ai ahau kaore he
kupu maku.
WHATAKORARI (Teputi Tiamana) — E
whakaatu ana, he kupu ta te Heuheu e takoto
nei kia whiria he komiti whiriwhiri mo te
Pire. Me te Rangiheuea.
TAMAHAU MAHUPUKU—Kaore i roa nga
kupu hei korero ake maku o to matou haere-
nga ki Poneke. Ko kupu anake a te Pirimia
ka homai ko te kupu mihi kia te Kuini hei
whakaupoko mo te Pire nei, kei te Perehitia
kei te Wenerei pea ka tae mai.
TE WHARANGI (Waikato). —E tino hiahia
ana ahau kia ata mohio ahau ki te mutunga o
tenei Pire, ka tu ai ano ahau ki waho, ki te
tae mai tenei e korero nei a Tamahau ka pera
ano ahau.
TE PIWA TAMAITI—Taku korero ko taku
korero ano o te tuatahi he tautoko i te Pire
nei i runga i te haerenga inga whenua i toku
hoa mua iho tae mai ki naianei, e tau-
toko ana hoki au i te mana motau motuhake,
me te Pire a te Kingi.
RORE RANGIHEUEA—Taku kupu me neke
taku take mo te ata engari kia mohio katoa
nga tangata o te taha kia Mangakahia ma hui
i te ata, ki tetahi whare ke.
Neke aua te korero mo te ata o Apopo.
Turei 14th Hune 14th, 1898. 10 a. m.
WHATAKORARI (Teputi Tiamana) —Ka
tuhera te korero i te Whare.
HENARE TOMOANA—
Taku kupu he mahara naku i te mea kei te
whiriwhiri te taha kia Mangakahia i te Pire
nei, koia au taku whakaaro i runga i te mea
kua noho noaiho tatou, he mea pai kia korero
tia nga whakatikatanga anga Iwi nei mo te
Pire.
TAMAHAU—Ko te taha kia Mangakahia e
tino ki ana au Kaore ana whakatika i te Pire
nei, no reira kaore aku tikanga mo tera korero
ko au me nei Iwi e whakaae aua ki te Pire
nei me tahuri ki te whakatikatika.
Heoi kia ana e katoa me waiho kia mutu te
whiriwhiri a te taha kia Mangakahia. Heoi
ka kore he korero o te Whare i tenei ra i
runga i te mea kua wehea te Whare mo te
taha kia Mangakahia kia whiriwhiri mehe
mea me whakatikatika ranei te Pire me tino
panga rawa atu ranei nga tangata o tera ko
Mangakahia, ko Hoani Mete Kingi, Roore
Rangihenea, Tatana Whataupoko, Te Heuheu
Tukino, Hirini E. Te Kahu Te Rawhiti,
Raniera Whorerau, Karena Kiwa, Hue te
Huri Kipa te Whatanui, Akapita Tahitangata,.
me Mohi te Atahikoia, Tiera Tiakitai me
etahi atu ko te hunga kua whakaae ki te Pire
engari me whakatikatika. Ko Tamahau
Mahupuku, Henare Tomoana, Wi Pire,
Paratene Ngata, Te Umamairangi, Wiari
Turoa, Porokoau Patapu, Ru Reweti, Paroto
Whakaiheirangi, Hone Paerata, Wi Hikai,
Taare Tikao, Te Whatahoro, Tamaiwhaka-
kitea, Wiremu Kiriwehi, Purakau Maika,
Kahungunu, Pene Pirere, me etahi atu.
NGA KAI E KAINGA E TE HUI.
O te kotahitanga i Papawai i te ra kotahi
timata te hui i te 20 onga ra o Mei, kua tai
tenei ki te 15 onga ra o Hune.
16 Hipi...... i te ra
2 Kau......
250 Rohi......
7 Peeke Huka...
6 Peeke Taewa...
20 Pauna Pata......
4 Pauna Tii......
Haunga nga Tote, nga Matete, nga Pepa
nga Tiamu, nga Pikara, nga Kanara nga
Karetini Hinu, &c., &c.
Tera e tae ki te, £2000 ki te £3000 ranei
nga moni e pau mo tenei hui ara mo nga kai
anake. Haunga etahi atu mahi e pau aua mo
te hui, te poaka te.
|
|
11 9 |
▲back to top |
|
|
12 10 |
▲back to top |
THE JUBILEE Whanganui, August 9, 1898.
TE TIUPIRI
E, KARINANA.
KAI HANGA ROHI, KEKE, &c., &c.
E mohio ana nga Maori ki toku Haapu
kei rawahi mai o nga puni Maori.
J. H. TENETINI,
KAI KATIKATI MAHUNGA.
E hoko ana ahau i nga paipa mo te utu iti rawa,
he pena ano hoki mo nga tupeka Tikareti, tae noa
atu ki era atu mea
HOHEPA PAORA.
KAMUPENE WHAKAMINE TAONGA KAKAHU
WAHINE TAANE.
Paraikete, Horo, nga Kakahu Katoa o te
tinana o te Tangata.
Awanui Tiriti o, Whanganui.
JOSEPH PAUL & CO.
DRAPERS. AND. CLOTHIERS.
Wanganui.
Blankets, Shawls and Clothing.
TEWI MAKIWHARANGI.
TANGATA Whakamine taonga Rino, me
era atu taonga maro, katoa e puritiana ki
konei, mo te Hoko. Waea taiepa, Rino uhi
whare, Tepara, Neera, Parau, Hapara, me
nga mea ngaki whenua katoa, omu, toki,
Perohuka, keena kohua kai, Paneke, Pureti
me era atu mea pera katoa tona tini noatu
onga taenga pera, e hokona ana i konei mo
te utu iti reawa.
Ritiwe Tiriti, Whanganui.
DAVID McFARLANE,
WHOLESALE & RETAIL IRONMONGER,
Ridgway Street, Wanganui,
Hold large stocks of—Fencing Wire, Corru-
gated Iron, Staples, Nails, Ploughs,
Spades and other garden tools; Camp
Ovens, Axes, Slashers, Enamelled and
Tin Billies, Pannicans, Plates, and
General Ironmongery.
All goods sold at lowest market rates.
KEI a matau nga tino pia patara nei Puata pia
he mea patara. Ko tenei whara be whare
tawhito note tai hau auru o tenei motu, ko nga pia
i roto I te Patara i riro i enei te Paraihe tuatahi o
te whare whakakitekite nui o Amarika i te ao
katoa.
RITIWE TIRITI WHARE MAHI PIA, WHANGANUI.
P. W. IUA,
ME ONA HOA
KAI WHAKAEMI TAONGA.
HE Hutu mo nga tane, me nga tamariki. He
nui te paraikete o ia ahua. Nga hooro papa
Nga piwhi, me nga hiraka, nga Kakahu mo nga
wahi wahine, me nga Kotiro o ia ahua nga potae o
ia ahua
Haere mai, he iti noa iho te utu.
Pataia, He- tino pono tenei korero ?
TE TINO TARI OTE MOTU TUARAKI.
E EKE ki runga i te whenua e eke ki runga
i te whenua e tama ma.
Nga whenua whare, me era atu mea e hokona
mai ana, Ehokona atu ana kite tangata.
Ko nga tono katoa, ka whakaotia paitia e
au P. RANANA,
Timuaki Whakahaere,
Awaniu Tiriti, Whanganui.
GET ON THE SOIL YONG MAX, GET ON THE
SOIL.
Great Northern Road Agency. Properties
Bought and Sold. Commissions of all kinds
executed.
P. LUNDON, Manager.
AROPETA KITINI,
— REWETI. —
Noku te whare Rongoa tuatahi e piki mai ai
ki te Awenu. He maha aku rongoa e kaha
ana mo nga mate me nga mamae epa ana kite
Iwi Maori.
He rongoa Homopatiki ano kei au.
IF YOU WANT PURE MALT LIQUOR
ASK FOR GIBBS & CO'S PRIZE ALE
AND STOUT. '
The oldest Brewing Establishment on the West
Coast of this Island.
First Prize for Bottled Ales at Centennial Exhibi-
tion against the World.
GIBBS & CO.,
RIDGWAY BREWERY, WANGANUI.