THE JUBILEE.



Maori Newspaper



No. 35   Vol 1



TE TIUPIRI







AUGUST  30, 1898. WHANGANUI. AUGUST  30, 1898



SMITH & MILLWARD



FORWARDING SHIPPING & CUSTOMS

AGENTS.



COAL AND PRODUCE MERCHANTS



TAUPO QUAY, WANGANUI.



Telephone, No 96   P. O. Box 60



TE METE ME MIRIWATE,



HE kai tukutuku taonga i runga inga Kaipake

Tima ranei. He kai whakahaere Katimaute



Me te hoko nui i te waro, me era atua mea.



TAUPO KI TIRITI, WHANGANUI.



Nama o te Terewhono, No 96.

        Namama o te Poake o te Poutapeta No. 60.



HEMI TEINA me te KAMUPENE.



NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te 

pito o Whanganui Piriti.



Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me 

nga hae ana hanga whare, nga waea hanga 

taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi

Kamara  NGA TUURU MAHI WHAKAIRO



Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana 

mo te moni iti nei te utu.



Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te 

titiro i ta te kanohi i pai ai.

  Vol. 1. ]    Tuesday, August 30, 1898 August 30, 1898  [No. 35

   TE TOHUNGA MAORI.







 KO         tenei take kua korerotia i

         roto i te Whare Paremata,

         kia whakaaro tenei kawana-

         tanga kia whakamutua te

 mahi a nga Tohunga Maori i nga

 mate e pa ana kia ratou whakamaori,

 E  hara  tenei i te take  tika  hei

 whakahenga ma  te kawanatanga i

 aua Tohunga  Maori, notemea e

 takoto ana i roto i te ngakau o te

 Maori, nga mana, nga tapu, mai i o

ratou tupuna tae mai kia ratou, nga

 mate e pa ana kia ratou, ma te hia-

hia o te turoro, me te moemoea na

ana  i whakaatu, na reira ka hiahia te

turoro ki tana tohunga, hei mahi i

tona mamae, me te awangawanga-

tanga o  te ngakau he mate Maori,

na  reira ka mahia e te tohunga i

runga i nga mana  Maori, ko nga

tangata penei, he takuta Maori, ara

mo te mahi anake i te mamae o te

tangata kia ora, i runga i te kore e i

utua ki te moni, ki te utua, te tohu-

 nga ki te moni, ko tona mana kore-

' tanga ano tena o te tohunga. Ko

  te tino mate e tino awangawanga

  ana te ngakau o  te  Maori " he

  makutu, " e kore rawa tenei take e

, memeha atu i roto i te ngakau o

 enei whakatupuranga, no te mea ko

  te tohunga makutu kaore ana whaka-

  ora tangata, ko   tona  hiahia kia

  mimiti te tai o te tangata kia Hinenui

 te po, te kai arai i aua  tohunga

 makutu, ko nga tohunga whakaora

 tangata, te mea tika ma te kawana-

 tanga, he kimi i nga tohunga maku-

 tu, akunei e kore e kitea, ena tangata

 e te tangata noa, engari ma nga

 tohunga  rawa e kitea ai, kaati ki te

 kitea tera e kiia e te Ture e whaka-

 pae, na  koia nei te he o  te taha

 Pakeha, e kore e whakapono engari

 pea me korero mai i roto i nga kupu

 o te karaipiture, tera e mohiotia kua

 oti noa mai te whakatakoto he ture,

 mo te makutu, tae mai ki nga Apo-

 toro a te Karaiti kitea ana, ko Hai-

 mona kai makutu, tae mai ki nga ra

 o nga Pakeha o Ingarangi e tahuna

 ana  ki te ahi, te makutu, ko tenei

 take kei te mau tonu i te iwi Mauri

 te matuku me te wehi ano hoki E

 rua tikanga o te Maori, he Maori

 tuturu, he Maori Pakeha ara ko te

 Maori tuturu, ko nga iwi Lei aua

noatu o re taha Pakeha e noho ana,

kaore nei ratou e mohio Li nga ahua

mate  e pa ana ki te tangata, ara

       —KOTAHI  PUTUNGA O TE PEPA I ROTO I TE WIKI. —

Jubilee, Tuesday, August 30, 1898. [2]              Te Tiupiri, August 30, 189 8:

mate Aaku, Koroputaputa, Porono-

kiti, Piriuriti, Rumatiki Piwa, Kautu,

me  te tinitini mate Pakeha, me nga

rongoa e tika ana mo aua katu mate,

me pewhea he oranga mo ratou i te

kore  takuta, i te kore rongoa i te

kore moni, hei whakamatauranga i o

ratou mate, notemea ko o ratou nei

Tohunga  kaore he utu heoi e mahia

ana i runga i te aroha Maori ko te

tohunga o te Pakeha he takuta, ma

te moni e homai ai tona aroha, ara

 ma te 7/6 ki te 10/6, kei nga wahi

mamao  pea he £1 ki te £2, mo te

haerenga  kotahi, na tenei hoki te

tahi wahi  na ana i arai. E  ahua

penei ana ano te Maori Pakeha ara

te hunga e noho ana i roto i te taha

 Pakeha kua roa e mahi haere ana te

 takuta i tona mate, kua pa mai te

 pouri, i te roa me te nui hoki o nga

 utu hei kona kua kore e pirangi ki te

 takuta, kua hiahia kia mahia ia e te

 tohunga. Heoi ko etahi mate e ora

               

 ana i te tohunga Maori, ko etahi e

 mate ana, he pena ana  hoki te

 takuta Pakeha ko etahi e ora ana, ko

 etahi e mate ana tuatoru o nga mate

                                                                   o

 o te tangata i mate, ko nga moni hei

 utu i te takuta, kua mate ra hoki

 tona tupapaku, a ka patu ano hoki

 i muri i te pouaru me nga tamaiti ana

 hoki. Engari tenei  kia whaka-

 arohia e te kawanatanga, mo nga

                                                 

 tupapaku e mate ana  i runga i te

 mahi a te takuta, " kia kana e uta

 te pire a tona tupapaku. "

   Te  tahi ahua Tohunga he Poro-

 piti, he kukume i te tangata kia mene

 mai ki a ia, koia te mana, koia he

 oranga ka rereke tena, ka tango ake

                                     

 i tona Hahi, kia ia ake te mana, e

 kore e pai ki nga Hahi, e whaka-

 pono ana kia Ihu Karaiti, me ana

 Ture, engari ena katu, ka kukume

 kei te tangata ki waho o Te Ture ki

 te tangata, me Te Ture ki te Atua,

. kaore a tatou korero mo tenei, engari

 rawa mo nga tohunga mahi tupa-

 paku e  whakapaea nei na ratou i

 mate ai te tupapaku, katahi ka mea

 te tane, te wahine, me nga whana-

 unga o  te tupapaku me kawe taua

 tohunga ki te Ture, E toru tonu nga

 hurarahi kei te Ture.

    1. He hopu ki te whare Here-

         here.

   2. He whakamate,

    3. He tuku noa kia haere, E kore

 rawa tena huarahi e tau mai hei arai.

 i te nga kau hikaka ake o te Maori

  ki te tahi tohunga hei mahi i a ia,

. engari me whakatu rawa mai he

 riwhi Takuta pakeha, he riwhi mo

  aua Takuta Maori, katahi pea ka

  ahua tika, te ngakau Maori, ara me

  whakatu e te kawanatanga he takuta,

  me nga rongoa, ki a wahi, ki a wahi,

  kaua he kainga e hapa i te takuta me

  whakapau te £7, 000 i whakaaetia

  nei e Te Ture whakamana o Niu

  Tireni 1852, taua moni hei painga

  mo nga Maori, ki te rite tenei kotahi

  ka hoki te hiahia o te ngakau Maori

                                                     o

  ki era tikanga a nga tupuna, Engari

  tenei ake pea e kore ai aua tikanga

  maori, kei nga whakatupuranga e

  piki mai nei notemea kua kaha orawa

  te Kawanatanga  ki te whakatutu

  kura ki roto ki te iwi Maori hei ako

  i te matauranga pakeha, ma tena

  huarahi anake e whakangaro  nga

The Jubilee, Tuesday August 30, 1898     [3]              Te Tiupiri, August 30, 1898



mana nga tapu Maori, nga atawhai,

nga aroha, nga marae, me  era atu

tikanga a te Maori, na kapai tenei,

ka ai te kura, hei patu i enei tikanga

ma nga whakatupuranga e pike mai

nei, na tirohia he riwhi mo te taha ki

nga tohunga Maori ki te riti enei take

kua   rite ta  raua haere, ki wae-

nganui o te Iwi Maori.

  PITOPITO KOPERO O TE TINI O NGA i

                   WAHI. 

            \_\_\_\_            I



   No  te 10 Akuwhata, 98. I whakatakoria ai e

 Henare  Kaihau te Pitihaua a nga tangata o te Tai

 Hauauru o te Tai tokerau ki runga i te Teepu o te

 Paremata o te Koroni, ka mea a Henare koia tenei

 te Pitihana whakahe i te Ture rahui whenua Maori

 a te Kawanatanga i mahi nei mo Nui Tireni na nga

 tangata e 6000, a kei te haere mai ano etahi atu

 pitihana whakahe i muri o tenei. Ka mea te whare

 me  tuku  kia perehitia i naia nei, a whakaaetia ana.



   Tetahi tima i totohu ki te waapu o te rerewe i

 Poneke  ka rua tau i naia nei o te totohutanga, e toru

 nga mahinga  kia taea kaore i taea, no te taite nei ka

 tahi ano ka rewa  ki runga, he nui te waikura te

 paruparu o te ahua.



   E rima nga manuao o Ruhia kua tata te oti kei a

 Hepetema  te toia ai ki te moana.



    Ki te whakaaro a etahi tangata matau o, te ao

 tera a Ruhia a Wiwia  Tiamana e whakaaro  kia

 whakakotahi  ratau ki te pakanga kia Ingarangi, I te

 mea  kei te tango a Ruhia i Pota ata. Na ko Tia-

 mana  raua ko Wiwi kei te ki kia Kaua te Ingarihi e

 mahi raina Rerewe ki Piki Hakawa rerewe wahi o

  Haina, na kua mea a Wiwi kia £3, 000, 000. Nama

  mo te utu i te mahinga o taua raina kua mea hoki a

  Pirikama kia £2, 000, 000, mo taua raina ano. Na

  konei i whakaatu kei te whakatakoto whakaaro mo

  te whawhai kia Ingarangi.



    Kua tono a Wi  Parata ki te Kawana tanga kia

  tiakina nga Weka onga motu nei, i te mea kua

  •ngaro haere taua manu i te Nuinga onga wahi, a me

  tiaki ranei ki tetahi wahi pai whakatipu ai i taua

 •manu.



    Tetahi kotiro Wahine Pakeha i kite i tetahi ngaru,

  -Nui ake i enei ngeru e kite nei tatau, karoa ia e

 titiro atu ana ka rere atu ki te Kawhe Kau, a i

 runga i te wahi o te Kawhe Kau, ka oma me te

 ngeru a taka atu i te pari. I muri ka heke atu ki te

 Kai i te Kawhe Kau kua mate ra, ka heke atu taua

 tamaiti Wahine me te rakau hei patu, ka tata atu ka

 rere mai te ngeru, he inaha nga wahi onga Kahu i

 pakaru a ka mate te ngeru ia ia.

   E  kia ana e nga Nupepa Pakeha era e tu tetahi

 purei whakatangitangi Peene ki Manawatu a nga

 Ropu  purei Peene katoa o Niu Tireni nei puta atu

 ki waho. Ko  te utu mo te Peene pai te tangi £100

 Mo  te mea tuarua £50.



   Na tenei tetahi mea whakamoemiti a te Pakeha

 mo  te tera marama rano ka panuitia e ra e puta ki

  Nui Tireni nei nga whetu e toru, ko nga ingoa o aua

  whetu ko  Makare, tetahi ko.



    I  te  po  u  te  12  nei, wahiiti ka   wera  te

  Paremata i te ahi, ko  te ruma   e  noho  ai

I nga  Minita o  nga  Kura, i te  mea  e  haere

  ana te mahi o te Paremata, i tu 9 onga Haoro i te

! Ahiahi ka kitea e mura ana te ahi i roto i taua

  ruma, i wera mai ki etahi <> nga paepae taku o raro

I o te papa takatakahi e piri atu ana ki te takuahi o te

  tumere kaanga ahi, i runga i te tere o te tinei a nga

  tangata noana i kite, ka mate taua ahi, hei rua tenei

  mo nga wahiti tanga ka tupono ki te wera.



    E whakaatu ana te Tiamana o te Poari onga wai

! o Whanganui  nei, nga moni i pau i tera tau kua

  hori ake nei tae mai kia Maehe, mo te whakapai

  tanga i roto i te awa o Whanganui nei e £973 13s

 8d huihui katoa nga moni kua pau i muri iho nei ka

 £5, 124. Na  te kawanatanga o au a  moni hei

I whakapai i te awa nei £760 a e ki ana he nui te

 mahi  kei te toe o te taha, ki uta o Pipiriki tae atu ki

' taanga Rakau, a kei raro nei o Pipiriki etahi wahi

  hei mahinga.

 

   Ko  nga tangata i mate rawa o te Panioro taane

  Wahine, tamariki i ta raua whawhai ko Mariki,

  me nga whawhai ake a te Panioro ratau ko nga iwi

  tuturu ake o aua motu o Panioro e 2 miriona me te

   Hawhe na te mate kai etahi, na te mate, uruta etahi

 pukai ai.

 I

 15 nei ka uru nga Pirihimana ki roto i tetahi: —

  Purei kaari, he tino whareporini, ara kainga taua

   whare, katahi ka pupuhi nga tangata katoa o roto u

 ! taua Whare  i nga Pirihi, me nga Pirihi hoki ka

   pupuhi katoa, tu tonu nga pirihi i tetahi taha o te

  teepu tu tonu hoki nga tangata purei o taua whare i

  tetahi taha o te teepu pupuhi ai kia ratau, a maumau

   rawa ake etahi ka toko 8 ka hinga o te parekura nei

  ia Marika Niu Oka.

    Kua  haere atu Kaore Tapere Pirimia me ona hoa,

   Minita o te Paremata o  Ingarangi ki kanataraki

  whanga  ara Contreville i Parihi o Wiwi, kaore ano

    mohiotia te take o te haere. 

The  Jubilee, Tuesday, August 30, 1898. [4]              Te Tiupiri, August 30, 1898

   E ki ana kua kitea tetahi wahi pai te Kapia Kaur,

i Waiuku ki Pukekohe tae atu ki Karaka, te takoto

a taua Kapia, e toru putu tae atu ki te ono putu te

hohonu  ki oneone te takoto u taua Kapia kauri.

    Whanganui, Akuwhata   19. Paraire nei ka

whakawakia te rangatira o te Karaitiria Hoteera, he

mea Hamene na nga Pirihimana mo te whangaita-

tanga ia te Ruihi Tamairangi Aporo Hare o Waira-

rapa ki te Waipiro i te 21 onga ra o Aperira i te

wa  o te tangiaanga a nga iwi katoa mo  Meiha

Keepa. I te mea e hara ia i te Wahine Pakeha a

te Ruihi Aporo, ko te Tariana onga  Pirihi te kai

whakahaere o te Hanuere, ko te Tatara      te kai

whakahaere  o te kai karo patu i mea e kai karu

patu  ku taua Wahine  ko  te Ruihi  he  Wahine

rangatira ia no Wairarapa i noho ki taku Whare, a

 me  taku mahara e tika ana kia hoatu he Wai inu

 inana i runga i tona  tono, hoatu ana e ia. A •

whakataua ana e te whakawa te paina £2 13s

  He  tangata mahi paamu i hoko mai i etahi

 purapura i te Toa hokohoko purapura, e £2

 nga moni i utua ai e ia nga purapura aniani

 noi, no le tipunga kaore i rite ki nga pura-

 pura i whakaritea ai, Hamenetia ana te

 tangata o te Toa mo nga moni e rite ana,

 mehemea  nei i tipu pai, ara ko te utu e £70,

 hiripa te tangata o te Toa   utu ana, no

 whakatu tenei whakawa. Kua  tono  te

 tangata o te Toa ki te Hupirimi kooti.

   I muri o tenei whawhai a Panioro raua ko

 Marika kua tahuri a Marika U te whakanui

 i ona manuao 14 manuao  Hou, tere, kaha

 hoki, pera ano to ahua me nga manuao e 8 i

 whawhai nei kia Panioro.

    Kei te whakaarotia tera te Piriniha Wera

 e haere ki nga wahi o Marika, ko taua haere,

 he haere manuhiri, a, e whakaarotia ana tera

 e hui te takatu o te whakaaro o Marika ki le

 mahi i nga mahi whakamanuhiri i te Pirimiha

 Weera  o Ingarangi.

    Kotahi tetahi awa nui kei Marika, ko

  korotono awa, (Crotton river) te ingoa he

  mea uha  apuni, ara he mea tutaki kia rere

  ai ma roto i tetahi awa ano e hangai ana te

  rere ki te taone o Nui Oka taone o Marika,

  hei wai whakarite inga hiahia wai o  nga

  tangata o taua taone, ko te roa o taua tutaki

  

  torn o taua whakapuni 216 putu te hohonu ki

  roto i te oneone te 10 puta te wahi i waho o

  te oneone o te meana tae ki te mutunga iho

  o te wai 11 putu Iki te waipuke hui rawa ka

  tae te hohonu o te wai ki te 32 putu, a ko te

ake i te whenua tae noa ki tona mutunga iho

o taua whakapuni 53 putu. Na konei i ora

ai a Niu Oka i te wai, ko nga Karani wai

40, 000, 000, 000. Kaore he penei hei rite i te

ao e kiana, ta te moni ra tau mahinga, he

aha ta te whakaaro kau ki te kore moni.

  Ko te maha onga paki onga kareti e whiti

ana i te pereti o Ran ma i te ahunga kotahi

hanga  te hokinga mai e  4501. A le iwi

nunui tana tu noho, haere hoki.

  Na  ko te tere o te haere a te waea e rere

nei ki te kawe korero 16, 600, 000 maero i

roto -i te tekene kotahi. Ko  te tere o te

waea  uira nei (Electricity) 114, 000 maero i te

tekene, i etahi wahi. I nga wahi  ra, e tae

ana ki te 240, 000 maero i te Tekene.

  Ko  tetahi Purimu rere rangi nei (Balloon)

no te Wiwi kua tae mai kei Amarika e ki ana

e tataana te Rere atu Koroteera, (Klondike)

kua  rite katoa nga mea mo  te rere. E Id

ana  e tata ana te mutu o  te haere o  te

tangata i runga tima i te moona, koiara hei

kawekawe  ki nga wahi e hiahia ai te tangata

ki  te haere ko  te tere kotahi maero i te

meneti le tere o te haere a taua Purunu.

   Na koia tenei nga rongoa mo te tangata

 me te Wahine e kaha nei ki te kai Waipiro,

 mau e te tangata e e tupono ana ki tenei

 mate e haere  ki te kimihi hoatu ai i tenei

 Panui e mau nei i te reo Pakeha nei ka utu

 atu i nga moni e rite ana mo enei rongoa, a

 ki te rite ia koe nga tohutohu tera tau Autaia

 e whakarerea e koe te pirangi atu kia ia.

   A correspondent of the Sydney Morning

 Herald  says the following is a safe and

 effective recipe for the cure of drunkenness:

 —Sulphate  of i on, 5 grains; magnesia, so

 grains; peppermint water, 11   drachms;

 spirits of nutmeg, 1 drachm. One teaspoon

 ful of water twice a day.





  RONGOA MO TE MOKA KAI HUA

           RAKAU.

   Ko tenei ngarara he Codlin Moth ara he

 pena te ahua me te moka, noho ai ki roto

 tonu i te hua Aporo e kitea ana i te putaputa

 o te hua Aporo ko te tohu e mohiotia ai na

 taua ngarara tonu i kai, kia kainga ko nga

 kakano  tonu o te Aporo, ka pau katahi ka

The Jubilee, Tuesday, August 30, 1898. [5]             Te Tiupiri, August 30, 1898

puta ki waho ko te kinonga tena o te Aporo, I

kaore i te kore nga hua Aporo o nga takiwa i

n ei i te kainga e taua ngarara. Ko  taua [

ngarara he mea whakawhanau ki roto ki nga

puaa  wai o te Aporo, he iti iho pea i te

a poko pine  nei, ka noho tonu i roto a rahi

noa te Aporo, a whai kakano noa, hei kona

 katahi ka kai i nga kakano, ka puta mai ai

 ki waho, ka noho ki te whenua a rahi noa, 

 ka mutu Ka whakawhanau ano. Ko te nga-

 rara tino kino tenei, e kino ai nga hua rakau, '

 e kore ai e manakohia mo te hoko. Na he 

 ruihi kino tena ki te tangata na ana nga

 rakau, kei te kimihia tonutia he tikanga hei

 whakangaro i taua ngarara. A inaianei kua

 tupato rawa te Kawana tanga o Nui Tireni ki

 hua rakau o era moutere e haria mai ana kinga

 Nui Tireni nei, kei uru mai he ngarara kai

 rakau ki konei, Inaianei tonu kua tu nga kai

 whakahaere  a te Kawanatanga ki Akarana

 me Poneke, hei titiro i te painga i te kinonga

 ranei o nga hua rakau e haria mai ana, ki tu '

 kitea kei te nohoia e te ngarara. Ka rukea

 katoatia ki te moana.

   He maha nga rongoa e whakamatauria ana,

  hei patu i taua ngarara i te Kororini Mota.

  E kiia ana hoki he rongoa pai tenei hei patu

  i taua ngarara, me etahi atu nga rara e whaka-

  kino ana i nga hua rakau katoa. Koia tenei

  —He  raima (whakapiripiri tumera nei) kua '

  ti te tatari. Kotahi paina ta ara nga  peiti

  pango pani kaipuke nei, engari ko tenei ta e

 mahia nei, kei nga Whare tahu keehi i nga 

  taone, kotahi pauna topi hopi, ara hipi rewa-

  rewa tonu nei, me etahi uku whenua nei, 

  koia nei tonu nga mea  hei mahi ara hei i

  whakaranu koia tenei—Me tango mai nga

  raima  ki roto ki te pakete otira he  kapa

  karetini te mea pai, kia hawhe hii i te raima, 

. ka ranu ki te wai, kia ahua pai ano te pupuru, !

  kaua  i te Kuteretere rawa, ka mutu tena, ka

  •riringi te ta, i muri iho ko te uku, me te rari

  kua pupuru  kaua hei tino pupuru  rawa,

  me paraihi pani ki te rakau, ka oti te rongoa

  te mahi, katahi nga repo o nga rakau hua,

  ahako heaha te rakau hua, ka tango nga

   repp rauna noa kia takoto watea nga pakiaka,

   na katahi ka paru ki te paraihe, timita iho i

  •te mutunga o nga peka ahu whakaaro ki te

   whenua, hei panipani, e kore rawa e noho he

 ngarara ki nga rakau. • Ko tenei rongoa kia

 3/- pea te utu mo enei rongoa. Ko te taima

 tika hei mahinga  i tenei rongoa hei  te

 marama o Mei, tae noa ki Akuhata ahakoa

• kua tureiti me tiaki tonu tenei wharangi.







  I ROTO I TE KOOTI WHAKAWA.

                          Akuhata 22.

   I roto i te kooti i nu Paremata whaka-

 taua ana e Tanaputu kai whakawa tu keehi a

 Pihopa  kia Paakahaata ara  he  tono na

 Pihopa kia uma ia mo te Hikinga a te kau a

 whara ana ia, korero ana huki nga kai korero

 he rarata taua kau, engari i kino ai taua kau,

 no  te mahi whiu whiu tonu. He  roa

 nga kupu o u: whakataunga. Heoi whaka-

 taua ana  ki a utu te  tangata ana te kau

 £50, mo te £9 mo nga ruihi.

          AKARANA,



                            Akuhata 23.

    He nui te mate kai o nga tangata e noho

 ana ki nga takiwa o Taupo me Atiamuri kore

  rawa a ratou taewa, paraoa, e kiia ana he

; Karaka, he tawa, he pikopiko nga kai.

 Akuhata 23.

    Ko Meiha  Kotiana, te tahi o nga tiati o

 te kooti whenua Maori, kua whakatungia hei

  kai whakahaere mo Rarotonga he nui hold

  tona mohio ki nga tikanga Maori o Nui

i Tireni nei, me ona whakahaere katoa i roto

 i te kooti whenua Maori He  nui hoki te

 koa o TE TIUPIRI mo te pono rawa o te

i tango te Kawanatanga ia Meiha Kotiana

  mo taua turanga mo Rarotonga a e koa ana

I hoki ka rite tonu tona whakahaere i era iwi

 Maori, me una whakahaere ki enei iwi Maori

 ona ka  mahue ake  nei i Nui Tireni, ka

  haere atu nei ia ki te wahi i heke mai ai nga

  waka o nga tupuna.



         HE WAEA MAI.

                 AKARANA, Akuhata 23.

    Kua   kitea te  Taimana   (he  kohatu

  utu nui) ki te takiwa ki Akarana kua tirohia

  e  nga tangata mohio   ki  te titiro pera, a, e

  kiia ana he tino kohatu.

The Jubilee, Tuesday, August 30, 1898. [6]. Te Tiupiri, August 30, 1898*

         NO RAETIHI.





  Ko E. P. Chase (Keehi) kua whakawakia

e nga Tei Pi o taua takiwa mo tana arahi

       o

kaata kau i te rori o Pipiriki me Waiouru i

roto i nga marama e tutakina ana, whaka-

taua  ana kia utu ia, (I panuitia ano e te

TIUPIRI te  Pakeha i whainatia ki tana takiwa

ano mo te Arahi kaata kau i runga i aua rori. )

  KO TE IRIMANA NGAHOU KUA

            MATE.

                                                          



        Ki te Etita o TE TIUPIRI,

                        2 Akuwhata, 98.





   Tena koutou. Ko  to Komiti te hunga

whiriwhiri katoa Amine. Ehoa utaina atu te

matenga  o tenei o tatau  whanaunga, ki

runga ki TE TIUPIRI, hei mau atu mana ki

nga  pito e wha o to  tatau motu. Tenei

tetahi Kaumatua rangatira no ngati Hine-

manu  ko te Irimana Ngahou he taina no

Winiata te Whaaro no te 1, onga ra o Aku-

 whata, 98. I te 4, onga haora o te ahiahi

 nei i wehe atu ai ia matau, he nui te pouri.

 te aroha ia matau i runga i tona wehenga atu

 ia matau, he kaumatua mahaki aroha kaore

 ana kino ki ona Hapu a haere noatu ia ia

 matau. Na ko tenei kaumatua he kaumatua

 e pangitonutia ana e te mate i nga wa katoa;

 a ku pau ia ia te rapu nga matauranga takuta

 Pakeha, me nga tohunga Maori, ia Maehe

 kua hori ake nei, ka korerotia e Wi Pere nga

 mahi a tetahi tohunga Maori kei Turanga,

 ka rongo ia katahi ia ka haere ia ki te Kawe

 i tona mate  kia mahia e  taua tohunga

 Wahine i mahia nei a Taitoko te Rangihiwi-

 nui, i tona taenga mai ki taua Wahine me

 ana tamariki me ana mokopuna i te Hakete

 wahi o Maraekakaho  e noho ana ratau, he

 nui tona pai i tona taenga mai, te hau ora

 o tona tinana, ka meatu ki te whaereere me

 ona tamariki me haere tatau kia kite i taku

 tuakana ia Winiata te Whaaro, i Mangaone o

Taihape nei ratau ko ana tamariki me a raoa

mokopuna e noho ana, i te 5 Hurae nei ka

tae mai ki te kainga i to raua Hapu ia Ngati

Hinemanu, he nui te pai o tona ahua ia ia i

tae mai ai, i te 7 onga haora o te ata ka pa

mai tona mate i te 4 onga haora o te ahiahi

ka mate ia, kore rawa matau i mahara tera ia

e mate, i pena tonu tenei matenga tangata,

me te mea nei he mea patu na te tangata te

ahua. Na e kui ma, e hine ma, e tama ma

tena koutou te aroha ki to koutou matua ki

to koutou  Tipuna, kua  mahue  ake  nei

koutou ona uri ki tenei ao. E Hine ma e

tama ma tena ra koutou ma koutou e mihi

mai ki to koutou matua ki to koutou, tipuna

tenei kua wehe atu ia matau i tenei ao, kua

haere atu ki te wahi i ona tipuna i ona matua

me ana tamariki Mokopuna hoki, e noho mai.

ra i te kainga i whakaritea e te Atua mo nga

pera. Koia tenei te tatai o taua Kaumatua

Tamaiti, Kahungunu, Kahukuranui, Rongo-

 maitara, Kahukurairirangi, Huri papa, te ao

 pakiaka, Rongomaipuku, te Ohua Kee, Tute

 mohuta, Punakiao, Hinemanua te ngahoa, te

 Pua o te rangi, te ngaere i terangi, te mo re

 tapiki, kinokino, te Irimana, te Kiriwai,

 Motuhia. Na Tamatea, ano ko Ruaehu,

 Ruawhakatina Tararahiri, Punua, tukorona,

 Tamaapou, Whitikaupeka, Irokino a Tautahi

 ia Hinemanu, te Ngahoa. Ara atu ano te

 nuinga ona whakapapa kaore e taea e au i

 naia nei. He Waiata tangi tenei na matau

 mona. I taona ahau e koro kite umu ware-

 ware kia ware ai aku nei mahara, e mahara

 noa nei i te rau o  te rangi, e ai te koura

 maunu i te waru e i.



   E hara e koro era nga mate i te mate hou

 he mate tawhito tonu te hanga makere ki te

 ngahe ngahe te whare pau i te ahi, te taka i

 runga i te rakau, te rere i te pari, te mate i te

 puta kakari o mangatoetoe, me poroporo e

 iri haere atu ra koe oti tonu atu. Heoi be

 nui noatu nga waiata tangi i tukua mai mo

 tenei tupapaku i te mea he takiwa raruraru

 tenei no te tamaiti nei, ki te pikau i nga

 pekaunga onga Paremata e rua nei, no reia

 ka waiho i konei te mutunga kei te kapi ite

 pepa nei i nga korero o nga Paremata nei.

The Jubilee, Tuesday, August 30, 1898. [7]             Te  Tiupiri, August 30, 1898

    NGAWAKA WHAREHUIA.



  Ngawaka  whare Huia tetahi onga Kau- 

 matua o ngati Raa, kua mate i te 26 nei, ko i

 taua kaumatua he tangata e paingia ana e

 ona hapu e ngapoutama e ngati Paa, i runga

 i te marae, me  te manaki  tangata, koia

 tetahi onga kaumatua nana i whakaae te

 ture a  te kaitiaki o te katoa  i te hui  ki

 karatia, a i mea ia ka tahi ano  te ture o

 te  kaitiaki te ture e pai  ia kia taka nga

 whenua  o ngati Paa ki raro. Heoi e hoa

 ma ko nga kaumatua tonu tenei nana i tau-

 toko te ture a te kai Tiaki, me nga whaka-

 tika a te hui i tu ki karatia wahi o Whanganui

 mo  Ohotu  Poraka, ko Haimona  te ao

 oterangi to mua  muri mai ko  Harihona

 Wereta, muri mai ko Meiha Keepa, muri

 mai ko Mei Mareata Ripeka, muri mai ko

 Ngawaka Wharenui enei katoa kua wehe atu

 ia tatau inga tangata o Whanganui nei, na

 he patai tenei he aha ra i penei ai te whiu

 kia Whanganui  e tangohia nei ko nga kau

 matua  anake  o tenei awa i roto i enei

 marama  e toru nei, hei te patai. Na haere

 atu  e koro  koutou ko  hoa ki te kainga

  tuturu i oti i te kaihanga mo tatau i te ao

  nei, e ai tana kupu nana i homai, nana ano i

 mauatu, haere e koro haere i te mea kua

 tutuki o koutou ra me nga kupu kei a koutou,

 me  nga mahi ma koutou, waiho ake. a muri

  nei ma ratau e kuhu ake  ia ratau ki roto i

  nga urua i mahue ake nei ia koutou, haere

  haere i te ringa o aitua te tangata kaore nei

  e taea te ngaki te mate o  taua pakanga,

  haere ki nga iwi ki nga hapu ki nga tipuna

  ki nga matua ki nga tuakana me ona titini

  kua hori atu i mua i a koutou haere ki o hoa

  korero ki o hoa noho  haere o nga  ra ia

 koutou.

                        H. T. W.

    TE MAHI MO TE TANGATA

          KARAITIANA.



    E ki ana a Paora i tona tuhituhi ki nga

  Epehi "He  mahinga hoki tatou nana, he

  mea hanga  i roto i a Karaiti Ihu mo nga

  mahi  pai, i. whakaritea e te Atua i mua hei

  haererenga ma tatou " na reira me ata ui te

tangata ki te mahi  i whakaritea mona  i

roto i a Karaiti Ihu, haunga ra nga tikanga

mona  ake ara, te whakapono me te ngakau

 ma, engari te mahi mo te Ariki, mehemea

 ka ata titiro tatou ki nga kupu poroporoaki

 o te Karaiti i a ia e kake ana, ka kite tatou

 kotahi tona tino kupu, ara, me haere ana

 akonga ki te ao katoa, kia meinga ai e ratou

 nga  tangata katoa  hei tangata karaitiana,

 e hara i te mea mo era anake 5 rongo ra ki

 tona reo enei kupu, engari mo era katoa e

 whakaae ana ki a Ia hei Ariki mo ratou, no

 aua wa a tae noa ki tenei ra, he kupu ora

 hoki nga kupu  o te Karaiti, e kore e tawhito,

me te puna nei e pupu tonu ake ana nga wai,

 a ahakoa i inu nga whakatupuranga o mua

 mo  tatou ano aua  wai. Ko  wai tenei te

 Karaiti e whakarongo ai tatou ki aia ? Koia

 ra te Tama o Ihowa i hae re mai ki tenei ao ki

 te whakapuaki i ana kupu i ona tikanga i

 tona aroha nui e kore ai ia e pai kia mate te

 tangata; engari kia repeneta, kia ora, a mo

 taua mea 5 haere mai a Ihu a tuku ana Ia i

  Aia hei. Patunga tapu, kia marama ai te

 tikanga e muru ai Te Atua i nga hara o te ao

  a, i ata whakakitea tona Tamaititanga i te mea

  i whakaarahia ia i te mate; a tenei i haere

 ana akonga a oti noa i a ratou te mahi o ia

 tangata o ratou, me a ratou akonga i pera ano

  a tae noa ki enei  ra, a i naianei kua 500

  miriona nga tangata e mau ana i te ingoa Te

  Karaiti, a kei te kaha tonu te whawhai ki te

  atua o tenei ao, kei te kukume mai nga pono-

  nga o te Karaiti e ona herehere kia watea ai

, ratou i roto i a Karaiti Ihu. A mo ia tangata

  mo  ia tangata o tatou te whakaarokore te

  mangere ranei; i mea  hoki a Ihu, "Te

  tangata ehara i te hoa nohu, he hoa riri ia ki

  au; te tangata kahore i kohikohi tahi maua,

  titaritari ana. " Matiu, 12. 30, kia pera   ra

' tatou me nga akonga i whakahaere ra i o ratou

  mea   katoa ai  uru   tapatahi  ki  taua

  matu   nui. a  whiwhi   ana  ratou  i  te

  karauna, me ta Paora i ki ra "kua wha-

 whaitia e ahau te whawhai pai, kua omakia

, taku omanga, kua rite ia au te whakapono, i

  nga wa  i takoto ake nei ka rongoatia mai

  moku te karauna o te tika, e homai ki ahau i

I taua ra e te Ariki e te kai whakarite tika o te

The Jubilee, Tuesday, August 30, 1898. [8]              Te Tiupiri, August 30, 1898.

whakawa, "  2 Timoti 4. 78. Na  reira e hoa

ma  kia ka kama tatou ki te mahi o te Karaiti,

ara, ki te akiaki tonu i nga tangata katoa kia

whakaae   ai ratou ki a Ihu  hei Ariki, hei

kaiwhakaora mo ratou, kia whiwhi ai tatou me

ratou i taua mea nui i te oranga tonutanga kua

homai  nei ki a tatou i roto i a Karaiti Ihu.

                          Na P. H. P.

        PORANGAHAU,

                     Akuhata 23, 1898.

   Kia te Whatahoro, Etita o TE TIUPIRI.



  Tena koe. Me to Kamupene katoa mau e

uta atu  e nei korero hei  kawenga   mate

tamaiti nei kaore e nui rawa he whakamiharo

tonu no te ngakau mo te pai o te whakahaere

me  te whakanoho mai hoki ingoa korero mai

o tawhiti ara inga rongo mai o te pakanga a

Merika raua ko Peina kaati e.

   E hoa  ko te tino korero ina hoki kai te

rapu tonu tatau te Iwi Maori inga tikanga o

roto i te Pire o te kawanatanga ina hoki kake

rapu  aia Iwi a ia Iwi i te ora inga tikanga

hoki  o roto i te Pire nei ko  etahi Iwi kaite

whakatu  ko e tahi kaite whakahinga kaati.

   Ko  matau  ko tenei Iwi kaite titiro ano ki

nga  tikanga  o roto i te Pire nei kitea iho e

matau kore rawa he niho tunga i roto he niho

koi anake kaati ko matau kua haina ki te taha

turaki na i te Poari ko te kaute onga tangata

kua haina 94.

  Ki te Turaki ka rautu nei aku kupu kia ora

koe mete Kamupene katoa.

               Waimarama  Hawaikirangi.

         PANUITANGA



  He  nui te pouri o te Kamupane mo nga

Pepa a nga tangata e ngaro ana, Tera pea e

riro ana i nga Maori i roto i nga Poutapeta ko

nga  tukunga atu kei te rite tonu ki nga ingoa

onga tangata tango pepa i roto i te Pukapuka

a te Kamupane. Heoi ano ko  to matou

pouri, ko te ngaro  i roto i nga  Poutapeta

 Kapai hoki te Kamupane ki te whakakapi i

nga  Pepa i ngaro ina tukua mai nga pane

Kuini, hei utu mo te tukunga atu.

                       WAATA HIPANGO,

         PANUITANGA.





  Ki nga tangata e tango TIUPIRI ana. A e •

utu ana  hoki ia ratou TIUPIRI. Ko  nga

hereni e tukua mai ana mo TE TIUPIRI, me

tuku mai  ma  roto i te Poutapeta, kaua hei

tukua mai ma  roto i te waea, he nui rawa te

hereni e riro ana i tera huarahi.

  Me whakamau mai ki runga ki toku ingoa

me  nga reta e ahu mai ana ki ahau mo te •

TIUPIRI: Ara me penei,



               WAATA HIPANGO,

                     Box 93, Wanganui,



  He  kupu tuturu tenei kia koutou.

  Tuarua: —Ko  nga tangata e tono pepa mai

ana mo ratou, taihoa e utu, me tuku mai nga

pane Kuini ara me penei—mehemea mo te

ono marama e 27 nga hawhe  kapa pane

Kuini. Mo  te tau e 54 nga hawhe kapa pane



  Tuatoru: —Me mahara  mai nga tangata i

tango mo  te hawhe tau ki te tuku mai, ia.

ratau hereni E kore e whakamutua te tae atu.

o te Pepa, ki te tangata ina kore ona kupu.

tutaki i te rere a te Pepa ki a ia. Me te tono

ano kia utu. Na e hoa ma koia tonu nei te

ritenga mo to tatou Pepa a kia mau tonu mai

hoki koutou ki tenei ritenga.

                   WAATA HIPANGO,

       — TATINI, —

 KEI RAWAHI MAI O TE WHARE

            PUREI.





E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga

Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,

me  nga mahi katoa e tika ana, mo  nga.

          whakapaipai Whare.



Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia.

paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere.

    mai tirohia nga rawa o taku haapu.

 THE  JUBILEE          Whanganui, August 30, 1898. TE TIUPIRI.

NA RONGO MAI WHAKATATA





 — PAORA ME ONA HOA —

             (PAUL & Co. )

HAAPU KAKAHU I TE PITO O TE

           - - PIRITI. - -





Kei au nga tino kakahu mo ia ahua

mo  ia ahua, Te Huru Kaingaru,

Paraikete, Horo, nga hutu kakahu,

            nga kaate.



  Nga kakahu Wahine, o ia ahua.

 E meiha ana au i nga hutu tino pai

              rawa.



 Haere mai ko  nga po tenei o te

 Takurua me te powhiriwhiri ano ki

   te ringaringa kia whiwhi ai koe.

                  o          o

     HUI  PARAKI,



             KAI HANGA WATI. 

 E hoko ana i nga Runi Taiman, me era atu ringi,

   nga wati koura, me nga wati hiriwha, mo te

                 moni iti rawa.

   Toku haapu ki runga rawa atu o te Pautaetae,







     KURUMUPIRITI,

 -KAI HANGI ROHI KEKE. —

 E mohio ana nga Maori ki toku haapu kei

               te taha ki Putiki.









     TIMI HURU,

    —PARAKUMETE. —

  Kai hanga  Kaata, Paki  tino pai

 kaha, Kai  Haeana  Hoiho, Mahi

 Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI.

    P. W. IUA,

             ME ONA HOA

      KAI WHAKAEMI  TAONGA.

HE   Hutu mo nga tane, me nga tamariki. He

     nui te paraikete o ia ahua. Nga hooro papa

Nga piwhi, me nga hiraka, nga Kakahu mo nga

wahi wahine, me nga Kotiro o ia ahua nga potae o

                   ia ahua.

        Haere  mai, he iti noa iho te utu.

      Pataia, He  tino pono tenei korero ?



  TE  TINO TAKI OTE MOTU TUARAKI.

E EKE ki runga i te whenua e eke ki runga

 i te whenua e tama ma.

Nga whenua whare me era atu mea e hokona

  mai  ana. Ehokona  atu  ana kite tangata.

   Ko nga tono katoa ka whahaotia paitia e

  au ' P. RANANA.

             Timuaki Whakahaere,

                Awaniu Tiriti Whanganui

 GET ON THE SOIL YONG MAN. GET ON THE

      SOIL



 Great Northern  Road Agency. Properties

 Bought and Sold. Commissions of all kinds

 executed.

                  P. LUNDON. Manager.

  TARAMANA ME TE TAMA,



 TE WHARE RINO I RARO MAI O TE

       —POUTAPETA. —



 Ki te hanga Whare koe! Tenei nga mea e

                    rite ana.



 Ki te hanga taiepa koe! Tenei nga mea e

                    rite ana.

 Ki te pupuhi manu Kararehe koe! Tenei

             nga mea e rite ana.

  He tangata he wahine marae koe! Tenei

          nga tini tini mea e rite ana.

  Hopukia  te taima! I te wa e iti ana te utu mo te

                     moni.





      J. H. TENETINI

     

    KAI  KATIKATI    MAHUNGA.



  E hoko ana ahau i nga paipa mo te utu iti rawa,

  he pena ano hoki mo nga tupeka Tikareti, tae noa

                 atu ki era atu mea.