|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 38. 20 September 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Paper.
TE TIUPIRI
HEPETEMA 20, 1898. WHANGANUI. HEPETEMA 20, 1898.
— TATINI, —
KEI RAWAHI MAI O TE WHARE
PUREI.
E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga
Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,
me nga mahi katoa e tika ana, mo nga
whakapaipai Whare.
Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia
paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere
mai tirohia nga rawa o taku haapu.
HEMI TEINA me te KAMUPENE.
NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te
pito o Whanganui Piriti.
Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me
nga hae ana hanga whare, nga waea hanga
taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi
Kamura—NGA TUURU MAHI WHAKAIRO
Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana
mo te moni iti nei te utu.
Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te
titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
O. G. A. Hawea,
KAI TIAKI TOA I TE PITO O TE PIRITI O
E hoko ana i te Huka Tii Paraoa Pureti Kaputi
Naihi me te Paoka Topeka Maati Hopi Kanara.
Hooro Papai, Paraikete, Kakahu tane, wahine, tama-
—riki hoki, me te tinitini o era atu mea
He Rongoa mo nga Mamae o te Maori. He paku
rawa te utu, ina utua ki te moni.
Haere mai e te Iwi tirohia, iua hoki tau i pai ai.
|
|
3 1 |
▲back to top |
Vol. 1. ] Tuesday, Hepetema 20, 1898. I Hepetema 20, 1898. [No. 38.
TE KAWANA.
HE nui atu te pororaru o nga
Pakeha o te taone nei o
W Whanganui i te korenga o
te Kawana e whakariteae e
te Mea kia tae mai ki konei; He tika
ano ta te Iwi, notemea ko te mana o
Te Taone kei te Mea koia te upoko
hei whakarite i nga huarahi pena, I
tae mai ano he reta ma te Kawana,
he whakaatu i tona haere mai ma te
Tai Hauauru nei ki te matakitaki
haere i nga taone, me te iwi, te kupu
. a te Mea ma te Kawana e whakarite
' te ra, whakaritea tonutia mai ana e te
Kawana te ra me te haora e tae mai
ai ki ko nei. Te kupu a te Mea,
kaore e rite taua ra, he ra raruraru,
engari me neke atu, mutu tonu iho
te kupu mai a te Kawana. Mahue
ake te taone nei haere atu ana ki
Waitotara, ki te matakitaki i reira,
tae atu ki te Hawera, me era atu
taone o Taranaki, te hokinga mai
tae mai ki te Teihana i Aramoho,
moe tonu iho i runga i tona tereina.
He tino he nui rawa tenei mo tene;
Honore nui kaore nei i whakaritea e
nga pononga a te Kawana, tera kei
te mahara pea inaianei te Mea. Tera
te whakaaro o te Kawana mo tona
kupu kia nekehia atu te ra haere mai
a tera e whakaritea a muri ake nei.
Ko taku mahara me hanga noaiho te
taenga mai o te Kawana, ki tenei
taone ina hoki e haora kotahi tonu te
mea i whakakahoretia atu; mo tana
kupu e ohorere ai te whakaaro a te
Kawana, kaore tenei iwi i te mana-
aki kia au; Mehemea he rangatira
Maori, te whakaatu mai a te Kawa-
na he koa tonu ki tona tino
taonga kaore, ki te iwi nei ki te
! Pakeha. " Waiti meneti, " pureniti
i taima, " Kowai i hua ai e ki mai te
Kawana, " Ororaiti, " "Tangikiu weri
mati. "
MAHAROA,
Hepetema 1st, 1898.
Kia takarangi tena koutou he whakaatu
tena naku kia koutou kua tae mai te tohiri a
te kawanatanga kia haere atu a Mahuta ki
Poneke kote Pohiri tenei he Pohiri atu tena
naku kia tae mai koe ki Poneke nei tenei
etehi take nunui epa ana kite iwi Maori
ehiahiatia ana e au kia ta korerorero e taua
tera pea e otipai ia taua e kore ranei heaha
koa ite mea e whaka matauria ana e taua
mekore e oti kua whiriwhiria e mahuta e nga
iwi me nga Hapu a whaka taua ana ko au e
haere kite whaka rongo nga take ote Pohiri
ate kawanatanga i a mahita ka haere atu au
ka maro tonu taku haere,
Taingakawa.
|
|
4 2 |
▲back to top |
Jubilee, Tuesday, Hepetema 20, 1898. [2] Te Tiupiri, Hepetema 20, 1898
DEATH.
RIGHT HON. SIR GEORGE GREY—Ko Raiti
Honore Ta Hori Kerei, Kawana o Nui Tireni, kua
mate mai ki Ingarangi.
KAIKOHE,
Akuhata 29, 1898.
Kia TE TIUPIRI. Tena koe. Ka tuhia
enei kupu hei maunga atu ma TE TIUPIRI,
ki nga marae o te iwi Maori, ara.
1. —Ko te kupu tuatahi ake. He kupu
whakamihi ake, mo TE TIUPIRI, me ana
Kaihautu, TIUPIRI, kia ora koe, me o kai
whakatere, ma te Rungarawa koe e manaki
e tiaki, kia ora kia ora, mo to mahi pai, ki te
kawe mai i nga rongo tuarangi ki enei
taringa muhukai, iwi Maori, e uru ai ki nga
huarahi pai. Hei kona ra. Ko ahau kei te
matakitaki, i te hunga mahara o te iwi Maori
e rapu nei i te ora mo te iwi. E karanga ana
etahi, anei, te huarahi tika, e karanga ana
etahi, ahu mai nei, tenei kei e pohehe ana
koutou. E hoa ma, ka raru te iwi, I na koa,
e 4 enei pikaunga, waha nei e te iwi Maori.
1. —Ko te Pire tono mana a te kotahitanga
ki Ingarangi.
2. —Kote Pire Poari a te kawanatanga.
3. —Ko te Pire tono kaunihera a Waikato,
4. —Ko te whakahaere a Tohu raua ko te
Whiti, I kite au i nga mahi o te hui i Papa-
wai, Wairarapa, a mahara ana ahau, meaka
pea tatou wareware ki te pono, me te tika. I
na koa, te pikaua ko te pikaunga kotahi,
Hoki ana, a Ngapuhi me tana, a Waikato,
me tana, te Tairawhiti me tana, te Taihauaru
me tana, ahakoa ano pea kite atu i te pono o
ta mea ma, kahore e pai kia whakaae atu,
aku mahara mo enei mea.
(a. )—Te Pire tono mana a te kotahitanga,
kahore au i marama ki tenei, he titiro pouri-
uri taku i roto i te whakaata mo tenei take,
otira ma te waimarie pea.
(b)—Pire whakatu Poari. Engari. Tenei,
kua maoa, he kai ka mate, kei te hara a te
kaki, ko tenei taku e tautoko ai, Tera pea oku
hoa e mea mai, heaha nga take a tenei rori-
rori i tautoko ai i tenei Pire kino? Ka
mohio ranei ia ki ona wa a muri ake nei ?
Eta. He taonga nui ki au, ina hanga mai
he ture e toe ai nga morehu whenua Maori
me nga ahuatanga mo nga Reiti, me te
whakauru i nga Maori tokomaha ki te Poari,
me era atu mea pai kei taua Pire, E korero
ana ahau i nga mea o naianei, mo opopo, ka
manukanuka o reira mea.
(c)—He pai ki au te tarai a Waikato,
otira, me pehea ? I mua he ma te kau nei,
i naianei he purepure, me tau ki hea ? Pai
atu, ma te Pire Poari e tiaki enei kotingotingo.
Ki taku mahara, ki te tupono te tarai a
Waikato, kaore e ahei mo te motu katoa, mo
reira anake pea.
(d)—Engari tenei, kahore he marama iti
ki au, kua maha nga tau e tirohia atu ana,
Hoi te mea i kitea atu, ko te mau mai i nga
karaipiture, mo raua, I runga i enei katoa,
He tautoko taku i te Pire Poari a te kawana-
tanga, E nga iwi Maori, he kupu mutunga
tenei maku, ahakoa rapua, te mea nui, kanui
te ngaro, notemea, e rua enei mea hei whaka-
kuare maku i te iwi Maori.
1. —Ko te kore e tautoko nui i ana Niu
Pepa.
2. —Ko te kore e tautoko nui i ana kura,
ko enei nga taonga nunui a nga iwi o te ao
a ko aua taonga kei roto i tou ringa ake,
mahia paitia ka tahuri tenei taua, ki te hopu
atarangi i nga mea, kei te ngaro i nga tinana.
Hoi i konei
Na Matiu Kapa.
TEMAHANGA MAHIA.
KI TE ETITA MAU E PANUI TENEI.
Mo te ture rahui kaua rawa te pakeha e whai
mana kite rahui, heoi ano tetangata e whai •
mana ki runga kote Maori. Patai, hea ha
otitenei rahui? mahara au penei me a tatau
nei rahui, ko te tangata tino tika mana
erahui e ko te rawa etahi ekaha kite turaki
mana e whakaae katika ai; wai hoki kite
penei te ahua, he aha tetake iuru mai ai tepa-
keha hei hanga ietahi whakaaro ? kiau kaore
tepakeha etika moroto itenei ture note mea
kai aia katoa temana o tenei motu kai hea
temana iau ite Maori, mako utou ewha ka
atu mai temana kaitetoeiho. E hoa mehemea
|
|
5 3 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday Hepetema 20, 1898 [3] Te Tiupiri, Hepetema, 20, 1898.
heture kaitetoe iho etika ana kau a etau
tokona ina hoki hetiriti teture tua tahi, hera
hui ano teputake o tera katahi kahanga ia
mai heture hei patu itera, kaore koutou
nga matauranga i mohio he mate tera, penei
hoki taku motenei tirohia atu teputake mau
ehaere katitiro ite putake memea kaitepai
tetu, kaite mahi tonunga kai whakapai
kamohio ia koe epai ana tetupu mete kai
irukauta kapai kaua hei titiro kinga peka
hua, aku anei pea kai tera hui kamau koe
kahaere koe kite putake kamohio koe anei
keia teahua ehoa he awangawanga note nga-
kau.
F. H.
NA RONGAMAITATA.
Te whakaaturanga mo nga moni e pau ana i nga
minita a te Kairautanga i te tau i mahue ake nei
koia tenei; —Ta Te Pirimia £483, Te Waari £203,
. Makeneti £334, Te Karimana £262, Hooro Teone
£98, Tamehana £247, Te Waaka £288, Timi Kara
£230, Hui nga moni katoa e £2, 087.
I te tahi aitua i pa ki te tahi tai tamariki pakeha
he karaka tuhituhi no te tahi kamupene i Ingarangi,
i te marama i mahue ake nei. I taka i runga i tona
paitikara kiha i taea e ia te whakatu te rerenga atu
hungutu tonu atu ki te pito ote piriti o te rerewe,
taka iho i te 20 putu ki runga i nga rino, mate tonu
•iho. I taua rangi tonu i mate ra ia ku nga moni e
takoto mai ana mana e £60, 000.
Tera tetahi mahi kei Harakamu i te ara o te
tereina nei, konga rata rakau nei kei te tahuna,
konga pungarehu te tino taonga nui (he potash) kei
rongoa, he mahi hopi ranei. E kiia ana konga
pungarehu o te rata, e tino neke atuana te pai i era atu
pungarehu.
Ko Hemi Tahua he kauma tua kei te Takapau,
. kua mate e kiia ana 120 ona tau.
. TE MEERA O TARANAKI KI
ONEHUNGA.
Kua oti te hanga he Kirimina i waenganui i te
Uniana Tima Kamupane Notarana Tima Kamu-
. pane, me Te Tari [Poutapeta ara kei te tahi o
Tihema 1898. Ka rere mai te tima o te Uniana i
Hokianga i nga Mane me nga Turei, ko te tima o
te Notarana karere mai i nga Ratapu me nga
Wenerei. Ka tae te tima o te Uniana ki Onehunga
i nga Wenerei me nga Rahoroi, me te tima o te
Notarana kei nga Turei me nga Paraire.
Ko te Meera Terenia e haere nei, he Mane Turei.
Taite me te Paraire, na runga i tenei whakaritenga
ka wha haerenga o te Meera i roto i te wiki kotahi,
i mua ra e rua ano nga haerenga o te Meera.
PUTU PAORO.
Te purei a nuhaka kia Te Mahia, na te Mahia i
wini e toru paina ki te kore.
Kei wareware nga rangatira tane me nga ranga-
tira wahine ki te ra o te Hui a Ngapuhi ko te 13
onga ra o Oketopa.
Katu te Kirihimete ki Mohaka a te 25 o Tihema
1898. He tino Kirihimeti Nui tenei, haere mai kia
kite, he nui nga mahi ngahau a taua ra. Piki mai!
Heke mai! Ki te takiwa o te Wairoa nei.
Heoi na
TUHANAREE.
HE POWHIRI.
He whakaatu tena kia koutou o te taenga o etahi
o enei kaumatua me nga Tamariki Rangatira ki te
mihi me te karanga ki Te Kawana o te motu nei i a
ia i tae mai nei ki te Hawera i te waru o nga ra o te
marama nei. Ko Ngahina Te Kahutuanui, ko
Tawake Ariki. Ko Te Kahui nga mea kaumatua.
Ko nga kupu he mea tuhi ki nga reo erua, a no te
taenga o aua Rangatira ki te aroaro tonu o Te
Kawana, e huihui ana tera te mahi a te Pakeha,
panuia ana e Hare Hongi a ratou kupu karanga,
koia tonu nei: —
KIA TE TINO KAWANA.
E au mihi atu ana matou ki a koe e Rore Rana-
whare, te Tokanuku o te mana whakahaere, te
kanohi o to tatou Ariki Tapairu o Kuini Wikitoria.
Haere mai, Haere mai ki te Hawera: kia kite atu
matou ia koe, a ki a kite mai hoki koe i enei morehu
o te Iwi Maori, e karanga atu nei ki a koe, e mihi
ake nei ki a koe i raro i te maru o te maunga e tu
mai nei. O Taranaki! Haere mai, ki a kite ai koe
i enei whenua, i nga waahi i whakaputaputa ai enei
iwi erua ia raua mahi Toa; i nga whenua i whaka-
kitea ai a matou mahi Rangatira, i inu hoki i o
matou roimata; nga whenua ia hoki ao matou
tupuna. Haere mai! Ita kite nei koe ko te riri o
te patu kua waiho i tahaki, a, ko enei iwi erua kua
kotahi, ko te whetu anake o te Rangimarie te kai
arataki, a ko te atawhai o te oneone hua hei whaka-
oho i te werawera o te rae. Koia matou e koa nei i
te mea ka tae mai nei koe ki roto ki a matou, ki a
mihi atu ai matou ki a koe, a, ki a mea ake ai
matou ki a koe. " I roto i ou whakahaere nunui, ki
a rite tahi tou titiro manaaki ki runga ki enei iwi
erua. " Haere mai ki te Te Hawera, ki a ora tonu
korua ko tou Hoa wahine Rangatira, me to ko
|
|
6 4 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, Hepetema 20, 1898. [4] Te Tiupiri, Hepetema 20, 1898.
whanau; tena korua! Ka mutu to te reo Maori
tango tonu atu ko te reo Pakeha, ka oti na te Ta,
mutu noa.
E nga Rangatira me te iwi Maori o enei takiwa;
e whakapai ake ana au mo a koutou kupu mihi mai
a e ki tuturu atu ana au ki a koutou, e whakaaro,
manaaki ana au i te iwi Maori pera tonu me taku
whakaaro manaaki i toku iwi ake. E hara i a nei
enei i te kupu ki noa ake. E tae tonu ana au ki te
toro i nga kainga Maori e arotata mai ana ki nga
waahi e haerea nei e au. No nanahi tonu i torona
ai e au tera wehenga o koutou i Waitotara. Ki
taku titiro iho he iwi tino toa te iwi Maori, he aha
koa i toa e hoa riri ana noku, kahore kau he ritenga.
Inaianei kua huihui mai hei iwi kotahi i raro i te
maru o toku Ariki atawhai hei tamariki ma ana. E
whakapai ake ana ano au mo o koutou kupu mihi
a, maku tonu e tuku atu ki taku Ariki. Ka mutu,
ka tangi ko te " Hipi, Hipi, Hure. "
" To His Excellency the Governor—
" We greet thee, my Lord of Ranfurley.; the em-
bodiment of inherited power; the eye of our Sove-
reign lady, Queen Victoria. Welcome! Welcome
to the Hawera, that we may see you, and that you
may look upon these few survivors of the Maori
people, who call to you, who convey their greetings
to you beneath the shelter of yonder mountain, even
of Taranaki. Come that you may view these lands,
the scenes of former struggles between the two
races, and also of valorous deeds. The lands which
have witnessed our triumphs, and drank our tears;
the lands of our ancestors. Welcome! You ob-
serve that the danger of the weapon has now been
set aside, and that these two people are now united,
with the star of peace as their sole guide, and the
kindness of a generous soil alone to stimulate the
perspiration of the brow. Hence we rejoice to
receive you amongst us to welcome you, and to ask
you that in the discharge of your high duties, you
look with equal favour upon each of these races.
Welcome to the Hawera, may you, your noble lady
companion and family enjoy long life and happiness.
We salute you.
HE TUPAPAKU.
Kote Ata Mihipeka he wahine no nga paerangi i
mate ki Putiki i te 17 onga ra e tenei marama, ka
mauria ki tona kainga ki Raorikia tanu ai.
Mere Ngareta. He wahine rangatira i mati ki
Matatera, Whangaehu.
RONGOMOTAWHITI.
PIRIMIHI O WEERA.
RANANA, Hepetema, 5.
Mai ano o te ahuatanga o te waewae o te
Pirimiha o Weeri i roto i nga ra o Hurae, i
mahue ake nei, inaianei kua whakaaetia ia
kia whakamatau ki te haere.
TE WHAKATUPATO A RUHIA KIA
WIWI.
PITAPARA, Hepetema 5.
Te korero a nga Nupepa a Ruhia mo Wiwi
kaore kau he take e totohe ai ia, kia riro atu
era wahi a Aretake me Roraina, waihoki me
te kore o wiwi e hiahia kia Ruhia, me Ruhia
hoki e kore hiahia kia wiwi.
TE KOHURU I TE KUINI I ATARIA.
PAANE, Hepetema 11.
He Itariana na ana i kohuru te Kuini, E
haere mai ana i te tahi paparakauta, ki ranga
i te tahi tima, ka reira e te pakeha na ana i
kohuru. He mea wero ki te naihi.
I te unga ano o te patu ki a te kuini, hinga
ana ki te whenua, ka mutu maranga ake ano,
haere tonu atu ki runga i te tima, e eke ata
ana e hinga ana mate rawa, mauria tonutia
mai ki te whare Turoro, no te tirohanga
kitea ana he mea oka ki te naihi, tae rawa ki
te manawa.
Ki hei i takitaro ka mau taua tangata na
ana i kohuru, ko Ruteni te ingoa (no roto i
te ropu kohuru).
Ko taua Kuini i haere ki te matakitaki i
Tiutarani, kihei te kawanatanga o taua
whenua i matau kua tae mai ia ki Tiniwa.
He nui atu te pouri o nga tangata o Tui-
tirani, mo tana kohuru.
WIANA, Hepetema 11.
I te taenga atu ano o te rongo kohura i te
Emeperehi, porangitia ana nga tangata o
tana taone o Wiana I te taenga ato o tana
rongo.
Kiki tonu nga tiriti o te taone, kore rana
he huarahi putanga.
|
|
7 5 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, Hepetema 20, 1898. [5] Te Tiupiri, Hepetema 20, 1898
Na te tahi o nga Minita o te kawanatanga
o te Emepara i mau atu taua rongo ki a ia,
Tangi ana te kingi, a ki ana hoki; " E kore
rawa mawehe atu i au i tenei ao tenei pouri
me tenei mame. "
TE TAENGA O TEIMARINGI KI
MARIKA.
Kua tae a Teimarangi (te Hekeretari
Ingarangi mo nga Koroni) ki Nui Ioka,
Amerika. Ko te Etita rawa o te Nui Ioka
Herara Nupepa i tae kia kite ia ia, ki ana
hoki kei te tatari a Ingarangi ki te kupu ia
Marika hei whakapumautanga ia raua kia i
kotahi; kei te whakaae rawa a Ingarangi ki I
etahi huarahi pai e aro hei ana hei whakao-
tinga ma raua. i
He whakatika ana hoki ia ki te Kirimina
a Ingarangi raua ko Tiamana te take o tera
Kirimina he whakaoti i ta raua rohe whenua
i Awherika.
Mo te taha ki te toa tauatanga o Ingarangi
ki te parekura i Tautana, e whakatika ana au,
tera e mahia te huarahi o te rerewe rere mai
•i Atapara tae noa ki Kotumu a me te whaka-
aro hoki tenei ake nga ra i roto ano i tenei
whakatupuranga e tae ai te ara o te rerewe ki
te Keepa Koroni (Cape Colony).
TE MAHANA KEI INGARANGI.
•He nui atu te wera kei nga wahi katoa o
Ingarangi, ko te tohu o te whakaatu i te wera
91. Ko te marama wera rawa tenei ko
Hepetema i enei 30 tau kua hori ake nei.
NGA RARURARU I RUATOKI.
E hoa e tahu Hirawanu korua ko Tuhi-
taare Hemi, tenei a korua reta whakaatu mai
i te pakanga i Ruatoki, heoi he rite tonu ana
a korua whakaatu mai, heoi kua taia ko ta
Tahu, ko te take ko tana te mea kua tae horo
ki te kai ta tae mai ai ta Tuhitaare. Heoi
kia ora korua tahi.
Barret's Hotel,
Poneke,
Hepetema 13, 1898.
Ki te Etita o TE TIUPIRI,
Tena koe. Utaina atu enei kupu hei
whakautu maaku i te kupu o te wharangi
tuatahi o TE TIUPIRI o te 9 o nga ra o
Akuhata kua taha ake nei (1898) i te nama
32
"E penei ana taua kupu ko matou ko te
hunga e whakahe ana ki te Pire Poari a te
Pirimia he whakaaro kuare o te Kararehe
kaua e waiho hei kai-tohutohu mo tatou ahu
mai nei ina te Aomarama. "
Kaati ko enei kupu e rua. Taku kupu mo
te kupu tuatahi kaore i te tika ina hoki he
kupu whakarite tenei naaku. I te takiwa i o
tatou Kaumatua titiro rawa ai ki nga hou o te
Rangi ka tokoto i te ao ka whakaputa i te
Waka ki waho Moana ka mate te kai, waihoki
kei te tirotiro ano ahau ki nga hau o te Rangi
kihai ahau i roa e titiro ana kua pa mai ki au
ko te hau kua ki ia i roto i te Karaipiture, ko
Urukaraiona. Taihoa rawa au e whaka-
marama i tenei kupu aku. Mo tera kupu ra
ahu mai nei i na te Aomarama, ko te ritenga
o taua kupu mo te whakatikatika i te Pire
Poari a te Pirimia i te hui ki Papawai.
Taku kupu whakarite kotahi te Rango na te
Pakeha i mau mai he Pi. Ko tona peneti wero
tangata kei tetehi pito ona e mau mai ana.
Ka rite ki te Pire Poari a te Pirimia i mauria
haeretia nei e ia ki nga marae o te te Iwi
Maori.
Ka whakaaro te kai whakatikatika o taua
Pire Poari ko te tinana tera o te Pire, no te
mutunga o te hui ki Papawai ka nohoia a
i Poneke e matou katahi ano ka kitea ko te
tinana tera o te Pire ko te peneti tenei a taua
' Pira tenei te wero nei; ko aua whakatikatika
ra kei roto tonu kei Aotea e takoto ana.
Kaati tonu me hoki atu taku kupu mo te
kupu tuatahi ra. Ehara tenei i te kupu
marama hei whaonga ki roto ki ta tatau
TIUPIRI te taha e whakahe nei ki te Pire
Poari nei kei te rapu tonu i te ora mo tatau
mo te Iwi Maori. E hara i te mea kai te
rapu i te mate. Me te taha whakatikatika
|
|
8 6 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, Hepetema 20, 1898. [6] Te Tiupiri, Hepetema 20, 1898.
hoki kei te rapu i te ora mo te Iwi Maori. I
runga i te mea kihai i whakaaetia nga whaka-
tikatika. A te tai-rawhiti kua rite tahi te
pakanga a raua ko te taha e whakahe ana ki
roto ki te Paremata he tino pakanga nui
tenei engari te mea tika ko te tangata e
whakahe ana ki te taha e whakahe ana i te
Pire Poari. Haere mai ki Poneke nei kia
rongo nga taringa, kia kite nga kanohi i te
tika raua ko te he. I te ora raua ko te mate,
kei konei te mohio ai te tangata ki te Weeti
i te waahi hei tunga mo tona waewae a enei
ra e heke mai nei a tae noa ki te mutunga
mai o te ao. Pai atu au. Kotahi tonu hoki
ahau.
Heoi iho aku kupu
Niniwa, ki te rangi.
TAUPO,
Hepetema te 4, 1898.
KI TE TIUPIRI,
Tena ra koe.
He kupu ruarua nei aku hei whakaatu atu
ki te taha Maori me te taha Pakeha hoki a
ko tetahi pakanga i te takiwa o Oronui i ki
te matau ko oku hoa i taua pakanga a i
wawahia nga taiepa i kerikeria hoki nga
purapura i toua ki te whenua ko nga hapu
nana aua taiepa i wawahia me aua taewa i
kerikeri ko Ngatiterangita a i noho aua
hapu i runga i te tikanga o te ture. I te
toru o nga haora o te po ka tukuna e ratau
tetahi tangata ki te tiki i te pirihimana i
Taupo no te mea ko te maramatanga ake ka
whawhai no reira ka tukuna e ratau te
tangata ki te tiki i te pirihimana a kaore i
haere ake te pirihimana.
E rua tikinga i te pirihimana kaore i tae
mai no reira i runga i tenei tu ahua ka tu
ano te pakanga,
Heoi ano,
Na tou hoa,
Na Hakopa Oneone.
NGATAUEWARU,
MAHITAONE WAIRARAPA,
Hepetema 16th, 1898,
Ki oku hoa Hautu ara whaka haere i nga
mahi e whai hua ai e Rangatira ai hoki to
tatau Taonga TE TIUPIRI kia Haoni
Hipango tena koe menga mema katoa o te
Komiti ko te Atua hei a whina hei whaka kaha
hoki ia koutou monga mahi pai katoa a kia
tau iho kirunga ia koutou te aroha noa me
te Rangimarie tena koutou e oku hoa aroha
tenei ano a hau a tae atu ki toku wairua kai
te whakaaro iho kite Pire a te kawanatanga
ara oku mahara e penei ana ko ewhea rarangi
o te Pire hei painga kinga iwi Maori o
Aotearoa me te Whaipounanui kite titiro
anga tangata matau a e pewea ana hoki te
whakaaro onga Rangatira me aua tangata
matau ki enei take e whakaatu nei e tahi
rarangi o taua Pire kia Rahuitia nga morehu
whenua. Tuaruakiamutu te kooti. Tuatoru ki
kore nga roia. Tuahwaa kia mutu nga kai
whaka haere. Tua rima kia kore nga ateha.
Tua ono kia kaua he taake kia kaua he reiti
kirunga inga wenua; koia taku titiro enga
tangata matau no reira ki taku whakaaro he
take nui he take pai ano enei rarangi o te
Pire ki taku whakaaro tuturu, kaore kau ana
he painga kai koatu i enei take tuarua e nga
rangatira enga hapu whaka tikatika ia te
Pire; kati te tahuri tonu kite whakariterite
kei wharea tonutia ki te korerorero ka tahuri
te Paata kai kirunga i te ahi ara nga miriona
eka e rima nei tenei taku whakaaro mote
rarangi o taua Pire e mea nei ki 42 tau mote
riihi kaore ahau moe oku Hapu e whakaae
ki tenei rarangi engari kia rite kite ture inga
Pakeha kia 31 nga tau.
E aku hoa tata i roto i te aha, kaua e riri
tena koutou.
Hamua,
Tamaiwhakakiteaterangi tukua atu enei
kupu kite TIUPIRI.
|
|
9 7 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, Hepetema 20, 1898. [7] Te Tiupiri, Hepetema, 20 ,1898.
TE HUA O TE ATA KORERO I TE PAIPERA.
I te tuatahi; ki te ata korero te tangata i te Pai-
pera ki te ata whaka whitiwhiti i tenei wahi ki
tetahi atu wahi ka nui haere te marama, ka tiaho te
ahua o te Atuatanga, ka marama te pumautanga o
tona kawanatanga i te ao, i te Hahi hoki. Ko tetahi
hoki o nga tino tikanga i tuhia ai te Paipera, he
whakaatu i te ahua, i te kororia hoki o te Atua; ma
tenei hoki ka kitea ai a Ihowa pera me te kitenga i
kite ai a Ihaia i te Ariki e noho ana i runga i te
torona, he tiketike, he mea whakaneke rawa ake ki
runga, ki tonu ano hoki te temepara i te remu o tona
kahu, i runga nga herapima e tu ana, a, i karanga
ratou tetahi ki tetahi, i mea " He tapu; He tapu, He
tapu," a Ihowa o nga mano," ki te whenua i te nui o
tona kororia." Ma tenei mahi o nga Karaipiture i
tino mohio ai tatou ki taua taonga utu nui; ma nga
Karaipiture hoki e mohiotia ai te Atua. E whaka-
haerea tana e pai ai; e marama ai ona tikanga ; e
whakakitea ai tona mahi tohu; he whakaatu hoki
ta nga Karaipiture i tona ahua e whakanuia ai ia, e
arohaina ai ia e whakamoemiti, e mahi ai te katoa ki
aia. Ko era e whakaarokore ana ki te korero i te
Paipera, he whakarere to enei i te mea e tino koa ai
te ngakau ; kei te hipoki enei i o ratou kanohi e kore
ai ratou e kite i te mea tino ataahua, i te mea tino
kororia i taua mea e neke ake ai ratou, ma te titiro
hoki ki te kororia ,o te Atua e whaikororiia ai te
tangata, pera me ta Paora ki te hunga o Koroniti.
i tuhi ra ia, ia tatou e titiro nei ki te kororia o te
Ariki, tre te mea i roto i te whakaata, whakaputaina
ketia ake tatou kia rite te ki taua ano, he korona
hono iho ano ki te kororia, i runga 5 ta te Wairua o
te Ariki; a ka riro mai ia tatou tetahi wahi o tona
raneatanga, te aroha noa hoki hono iho ano ki te
aroha noa.
1 rapu tetahi mihingare i Inia i tetahi o nga
tangata whaimatauranga o aua iwi hei hoa whaka-
maori i te rongo pai o Hoani; a ka timata ta raua
mahi whakamaori, ka tae ki te toru o nga ra i mahi
ai raua, ka oho ake te Maori o Inia ka mea, ekore e
taea e ahau tenei mahi, he mahi tapu hoki tenei,
ehara hoki enei i nga kupu o te tangata, na te Atua
ke. Ai tika ra tana; a, i te mea, ma nga kupu o te
tangata e mohio ai tatou ki aia, ma nga kupu hoki o
te Atua i roto i te Paipera e mohio ai tatou ki aia, e
kite ai tatou he tamariki mo tatou te kainga, mo
tatou tahi me te Karaiti. Aara te Rangatiratanga i
te Rangi.
Na P.H.P.
RUA TOKI,
Hepetema 12, 1898.
Ki TE ETITA o TE TIUPIRI.
Kei Whanganui, e hoa metuku mai e koe
hereta kia au me poohi mai e koe ki Rua
Toki irunga itooku hiahia kia rongo tahi ai
inga ko rero te ao nei he mea hoki ka ta hi
ano au kakite ito tatau tao nga noreira au ka
inoi atu a ma aku hoki e tuku atu te o mona
hai oranga kia kahaai tona haere kinga marae
o te motu nei heoi ehoa tenei aku kupu rua-
rua hei uta nga moto tatau taonga kia ki te
mai ngawi o te motu nei he pakanga ohorere
i puta ake iroto ite rohepotae otuhoe mo te
tehi piihi whenua kote poohue teingoa ara na
e tehi hapu o Tuhoe ngai te kapo, me Hamua,
ko te take i pa kanga ai ratau mo a ratao mahinga
otira mo te whenua a tetino take a te nei pakanga
ai tahuri ratau ki te wawaahi ia ratau tai epa heoi
patu patu ana ia ratau ki te rakau kio ratau ringa
ringa a heke ana te toto a ko hamua hapu imate i
te na pakanga i muri i tenei kamau ahamua ki tepu.
Koe tehi i te whakakariri paura, heoi i te mea e
mahi nei ratau kahu te kaa ho paura he toko maha
ratau a konga mea iwera o ratau to ko toru a ko te
rongoa o aua tangata iora ai hekiri kau he mea
tahu kite ahi kia poko rehiu kahoatu tehinu poaka
katahi kapa ni i ata whaka marama tia ai
tenei rongoa koi nei te rongoa mo tewera ite
paura i na hoki kua ora aua tangata i naia nei a
henui te kaha o nga rangatira ki te whaka nga
wari i te nei pakanga a nga wari ana ki hai i paku
tepu ai muri tata iho itenei kaoho rere ake ano he
pakanga i taua taki wa ano ia ngaati koura) ia
Hamua a mau ana ahamua ite pu kakite angati
koura kua maupu ahamua a ka mau tahi ratau
itepu na te kaha onga rangatira kakore e paku
tepu i muri o tenei kaka tia nga keeti onga tai epa
aha mua kia kore he hua rahi mo nga ai te kapo no
te katinga o aua keeti ka pa ano heraruraru i
waenganui ia haamua me ngaai te kapo heoi aku
kupu tera ano au e whaka atu ki tatau tamai ti ite
nuinga tenei pakanga i na hoki kai te kino haere
tonu i roto i e neira nato hoa pono
Tahu Hira Wanu.
|
|
10 8 |
▲back to top |
The Jubilee, Tuesday, Hepetema 20, 1898. [8] Te Tiupiri, Hepetema 20, 1898,
RAITI HONORE TA HORI KEREI.
Tenei te hoa o tatou kaumatua rangatira kua mate
mai ki tona whenua i whakatupungia mai ai ia nei
ara ona matua tae iho ki a ia. He wa kotahi tonu
tenei onga tangata nui te heke haere atu ki te po
Ko te Kingi tenei o nga moutere i raro i te mana o
Kuini Wiki toria, na ka toru rawa enei tangata
nunui ka ngaro i tenei ra kotahi; ko Kararitana, ko
Pihimaaka, ko Kerei nei te mutunga. No te 14 o
Aperira 1812, i whanau ai ia, he tama ia na Kanara
Kerei, Hemea ata ako marire ia ki nga tino matauranga
o te tangata me te Atua, I whai ano ia i muri i nga
turanga o tona papa, i te tau 1830, ia ia e 18 ana
ngatau, ka tu ia he Apiha hoia, e wha ona tau e
noho ana i Airani, i nga ra e pakanga ana a reira.
1 te tau 1836 ka whakaaetia ia ete Huihuinga Roera
Tiakarapi (ara he hunga rapu i te ahua o te whenua)
kia haere mai ki Atareria, tana mahi i tena moutere
he whakararata i nga mangumangu o reira, he tou
rakau, e whakanoho kararehe, Ia ia e noho ana i
taua motu, haua atu te kino o taua iwi, ara te mati-
pere ia ratou pere i tu ano a Hori Kerei kore rawa
ia i pai, kia puhia taua iwi, i runga i tena mahi ana
rarata ana ia ia taua iwi.
He pena tonu tana mahi, he titiro haere i te
whenua, i nga awaawa, me ona paingi, ka whakaatu
ra ano ki Ingarangi. No Akuhata 1839, ka tuturu
tona tu hei kapene, I muri tonu iho katu ia hei
Kawana, mo te taha Hauauru o Atareria i te 1841
he tamariki tonu ana ia i tena taima ka 28 nga tau
I reira ano ka marena ia ki tona wahine, i mate
ta raua tamaiti. I te tau 1845, kaputa he tono kia
Kerei kia tae mai ki Nui Tireni, e noho kino tonu
ana nga tangata o konei ki nga Pakeha. Whiti mai
ana a Kerei me tona hoa wahine ki Nui Tireni nei •
ka u ki Akarana i te tau 1845. Kitea ana e ia e
noho mate ana te Kawanatanga, nga hoia, konga
Maori e toa ana ki te whawhai; I reira ka katia e ia
te hoko pu ki nga Maori, e riro hoki ma nga
Pakeha noaiho e hoko nga whenua Maori, i aua ra
I roto i aua raruraru, ka mau ta raua maunga a
rongo ko Hone Heke.
I taua taima 120, 000 nga Maori, te 10, 000 ano
nga Pakeha, me te hiahia onga Pakeaa ki te tango
whenua, I runga hoki i te whakaaetanga mai a Te
Paremata o Ingarangi te mana ki te Nui Tireni
kamupane hei hoko i nga whenua o te Maori, Heoi
whakahaerea ana e Kerei; Te Ture whakapumau
mo Nui Tireni, whakaaetia mai ana e te Kawana-
tanga o Ingarangi taua mana ki a ia, ko te Ture i
hanga ai e ratou ano i te tau 1846 i whakahengia e
Kerei, No tona hokinga atu ki Ingarangi kihei te
tari o te koroni, i whakanui ia ia, ko te take ko tona
korenga e whakaae ki te hoatu atu i nga moni e takoto
ana i te Peeke o Akarana, ma te Nui Tireni Kamu-
pane. Ko taua whakaarokore mo Kerei, na nga
rangatira tonu o taua Kamupane, ahakoa to ratou
kore e whakanui ia Kerei. Riro ana ma te tino
kareti o Ingarangi e hoatu te tahi ingoa nui mona,
ko te maha o nga tamariki i taua whakaminenga e
2000.
I te tau 1854 ka ara he pakanga ma nga iwi
Maori o te taha tonga. Awerika, ka riro ano Kerei
hei kawana mo te keepa, ka mahi nui ano ia ki reira
ki te whakararata i era iwi ki te ako ki nga mahi
pai, katahi ka ata rahuitia e whenua hei ora mo ratou.
tau 1857 ka tae mai nga rongo kohuru i Inia, ara
konga pakeha, me nga wahine me a ratou tamariki:
tapatapia iho e taua iwi mangumangu, na tere tonu
te tuku e kerei te manu ao, me nga hoia ki taua
whenua, nei kore ka ora era iwi pakeha, ena ritenga.
ana pai tonu kia te Kuini.
E waru ona tau e kawana ana i te keepa, no te tau-
1861 ka hoki mai ano a kerei hei kawana mo Niu.
Tireni. He nui nga mahi i whakahaerea e kerei
nga raruraru, me era tikanga a oti ana i a ia.
No te tau 1868, ka mutu tona kawana, J
muri mai i a ia e noho ana i Ingarangi ka tuhituhia.
e ia te tahi pukapuka, i runga i tona whakaaro me
hanga he ture mutu hakoe mo Airani, koia tena a.
Kararitana i hapai ai mo tera huarahi, hei painga
mo te iwi Airihi.
No te tau 1877 katu ia hei Pirimia mo Nui
Tireni. No te tau 1890 ka tonoa ia e te kawana-
tanga o Nui Tireni kia tae ki te whakahaere a era
motu ki te whakakotahi i enei motu ki era motu.
I tona taenga ai ki reira nui atu tona manaakitia e
nga iwi Pakeha katoa o tera motu. No te tau
1891, ka mutu tona mahi i roto i te Paremata
Temahi mutunga a Kerei mo Niu Tireni ko te pire
Kapareihana mo te iwi Maori. No te tau 1893 ka
pootihia anu ia mo te paremata, ahakoa i ingarangi
ke ia, tu tonu atu ia hei mema. No te tau 1894,
Ka kurangatia ia mo te whare Runanga o te
kuini o Ingarangi. I enei marama ka hori ake nei
katahi ano raua ko tona wahine, ka pipiri, ka 40
nga tau o raua e wehe aua i o rana tinana.
E kiia aua tera pea nga moni a kerei i pau me
Akarana e £500, 000 otira mo katoa a Nui Tireni.
TE PAKANGA I KARITI.
TE PANGANGA I TE KAI WHAKAHAERE o INGARANGI
KI ROTO I TE AHI.
"MA INGARANGI KOE E WHAKAORA. "
ATENE, Hepetema 11.
E 50 nga Ingarihi, ko te taurohine me tona tau-
raiti i tahuna ki roto i te whare i muringa iho
panga atu aua e nga Taake te kai whakahaere o
Ingarangi ki roto i te ahi, me te Karangi" na ma
Ingarangi koe e whakaora. "
|
|
11 9 |
▲back to top |
THE JUBILEE Whanganui Hepetema 20, 1898 TE TIUPIRI Tiana Porowota me te Kamupene KAI MAHI HAIRA, WAINA, ME ERA ATU WAI INU INU PERA
|
|
12 10 |
▲back to top |
— PAORA ME ONA HOA. —
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO O TE
- - PIRITI. - -
Kei au nga tino kakahu mo ia ahua
mo ia ahua, Te Huru Kaingaru,
Paraikete, Horo, nga hutu kakahu,
nga kaate.
Nga kakahu Wahine, o ia ahua.
E meiha ana au i nga hutu tino pai
rawa.
Haere mai ko nga po tenei o te
Takurua me te powhiriwhiri ano ki
te ringaringa kia whiwhi ai koe.
HUI PARAKI,
KAI HANGA WATI.
E hoko ana i nga Runi Taiman, me era atu ringi,
nga wati koura, me nga wati hiriwha, mo te
moni iti rawa.
Toku haapu ki runga rawa atu o te Pautaetae.
KURUMUPIRITI,
-KAI HANGI ROHI KEKE. —
E mohio ana nga Maori ki toku haapu kei
te taha ki Putiki.
TIMI HURU,
—PARAKUMETE. —.
Kai hanga Kaata, Paki tino pai
kaha, Kai Haeana Hoiho, Mahi
Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI.
F. W. IUA,
ME ONA HOA
KAI WHAKAEMI TAONGA.
HE Hutu mo nga tane, me nga tamariki. He
nui te paraikete o ia ahua. Nga hooro papa
Nga piwhi, me nga hiraka, nga Kakahu mo nga
wahi wahine, me nga Kotiro o ia ahua nga potae o
ia ahua.
Haere mai, he iti noa iho te utu.
Pataia, He tino pono tenei korero ?
TE TINO TARI O TE MOTU TUARAKI.
E EKE ki runga i te whenua e eke ki runga
i te whenua e tama ma.
Nga whenua whare me era atu mea e hokona
mai ana, Ehokona atu ana kite tangata.
Ko nga tono katoa ka whakaotia paitia e
au P. RANANA,
Timuaki Whakahaere,
Awaniu Tiriti, Whanganui
GET ON THE SOIL YONG MAN, GET ON THE
SOIL.
Great Northern Road Agency. Properties
Bought and Sold. Commissions of all kinds
executed.
P. LUNDON, Manager.
TARAMANA ME TE TAMA,
TE WHARE RINO I RARO MAI OTE
— POUTAPETA. —
Ki te hanga Whare koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te hanga taiepa koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te pupuhi manu Kararehe koe! Tenei
nga mea e rite ana.
He tangata he wahine marae koe! Tenei
nga tini tini mea e rite ana.
Hopukia te taima! I te wa e iti ana te utu mo te
moni.
J. H. TENETINI,
KAI KATIKATI MAHUNGA.
E hoko ana ahau i nga paipa mo te utu iti rawa.
he pena ano hoki mo nga tupeka Tikareti, tae noa
atu ki era atu mea.