|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 40. 06 October 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Paper.
TE TIUPIRI
WHANGANUI, 6 OKETOPA, 1898.
— TATINI, —
KEI RAWAHI MAI O TE WHARE
PUREI.
E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga
Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,
me nga mahi katoa e tika ana, mo nga
whakapaipai Whare.
Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia
paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere
mai tirohia nga rawa o taku haapu.
HEMI TEINA me te KAMUPENE.
NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te
pito o Whanganui Piriti.
Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me
nga hae ana hanga whare, nga waea hanga
taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi
Kamura—NGA TUURU MAHI WHAKAIRO
Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana
mo te moni iti nei te utu.
Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te
titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
VOL. 1. ] TAITE, 6th OKETOPA, 1898. [ No. 40.
Panuitanga.
Tukua mai te whanga i mua ka rere atu
ai te manu. E hara i te tika ma te
hunga kua utu, i tana pepa e utu te
poohitanga ki te hunga kaore ano i
utu.
Ko te utu mo te Pepa nei, te 12s, 6d, mo
te tau; e 7s, 6d, mo te hawhe tau.
Me tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi
me penei,
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri,
Box 93, Wanganui.
Te Warui mo nga
Whenua.
HE mea tika ano kia mohio
tatou te iwi maori ki nga
moni e tau ana ki runga ki nga
whenua, i runga i nga tikanga
wariu, na taua huarahi i mohio-
tia ai te nui o te utu mo te
whenua, me te itinga iho o te
utu. E pa ana taua tikanga ki
runga ki nga whenua o te
pakeha, na reira ka mohiotia
nga moni hei utu mo nga reiti,
koia tena e taakatia ana nga
whenua. Engari ia ki a hokona
o tatou whenua, kaore taua
tikanga wariu e whakaritea.
Engari ki te taakatia o tatou
whenua, katahi ka wariutia, na
taua tikanga wariutanga i nga
whenua, na kona I ora ai te
Koroni ki te whakahaere i nga
mahi, konga moni i runga i nga
tikanga wariu ki runga ki nga
whenua mai o te tau 1891 tae
mai ki tenei tau e Ł138, 591, 347.
(Kotahi rau e toru tekau ma
waru miriona, e rima rau e iwa
tekau matahi mano, e toru rau
e wha tekau mawhitu pauna).
Te Kau maono miriona, e
toru rau e ona tekau maono
mano, e toru rau te kau
ma waru pauna (/16, 366, 317),
te pahuretanga ake i te kaute o
te tau 1891. Ko enei moni i
puta mai i roto i nga takiwa e
rua ara, no nga whenua e takoto
ana i roto i nga takiwa taone,
ara Kaute Ł95, 710, 266, no nga
Paro e Ł42, 881, 081. No nga
wariu mo nga whenua puihi
/84, 461, 244, no nga Paro
Ł20, 668, 728 no nga kaute
Ł63, 732, 516, na e Ł8, 613, 349
te pahuretanga ake o te kaute
whakamutunga. Na huia kato-
atia enei moni, no tera motu, no
te Waipounamu, e Ł66, 910, 395,
no runga i te kaute whakamu-
tunga Ł64, 783, 714, pauna, e
Ł2, 126, 481 ano, te nekehanga, no
Aotearoa Ł71, 680, 952, te neke-
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
hanga ake Ł14, 239, 837. Na ka
mohiotia i konei ko Aotearoa e
neke atu ana te putanga mai o
nga momonatanga, i roto i enei
tau ka ono, ka mahue
ake nei. Na runga tenei i nga
tikanga whakanohonoho tan-
gata ki runga ki nga whenua,
me nga mahi kari koura, i neke
atu ai tenei motu, ma tenei
huarahi anake hoki ara ma te
tuku i nga whenua kia whaka
nohonohoia ki te pakeha, e
puta ai he painga ki te
Koroni me te iwi maori. He
tino ora tenei no te Koroni i
runga i te tikanga neke haere o
nga moni e puta mai ana i roto
i nga wariutanga i nga whenua.
Tera hoki nga miriona pauna
kei roto i nga toenga o tatou
whenua ina taea he Ture pai e
taea ai te whakahaere ki te
whakanohonoho tangata, ma
taua hunga hoki e whakamo-
mona te whenua, e nui ai nga
painga, I tenei wa e tino
mate ana o tatou whenua, i te
kore e nohoia, me te kore e
whakapaia, na tena huarahi ka
kore e puta he painga kia tatou,
me te Koroni.
Titiro hoki takou ki nga moni,
e whakahaerea ana e tenei Ka-
wanatanga, ki nga mahi o te
Koroni, ki nga moni i pau, me
nga moni e toe ana. I runga i
te Whakamarama a te Pirimia
i te kaute o nga moni a te kawa-
natanga, koia tenei, Te toenga
mai o nga moni o te kaute Wha-
kamutunga o nga moni i nga ra
mutunga o Maehe i hori ake nei
e Ł521, 144 pauna, konga moni
e tangohia mai i roto, i tukua
mo nga Mahi Nunui o te Koroni,
e Ł350, 000, e toe ana Ł171, 144.
Konga moni hei puta mai i tenei
tau, i runga i nga utu pane
kuini, taonoa, katimauta, me era
atu hua e tangohia ana e te
kawanatanga, e Ł5, 023, 300.
Nga moni e pau atu ana, e
Ł4, 743, 876. Konga toenga iho,
e Ł279, 424, apiti enei moni ki te
toenga mai o te kaute ia Maehe
ara Ł171, 144, huihuia enei moni
e Ł450, 568, na ko nga moni
tenei ka topu tae noa kia Maehe
e haere mai nei. Na e ki ana te
Minita mo nga Moni kia
Ł225, 000, e whakapau mo etahi
huarahi, ara, kia Ł100, 000 pauna
enei moni hei whakapou oranga
mo nga koroheke, (he pakeha he
maori) kia Ł25, 000, hei whaka-
haere mo nga mahi whawhai, e
Ł25, 000 mo nga whare porangi,
kia Ł25, 000 hei whakahoutanga
i te whare o te Paremata, e
Ł50, 000, e hei whakahaere
i nga Tiuti o nga taonga e
tonoa ana i era wahi o te ao,
koia tenei te huarahi e pau ai
nga moni e korero nei te Minita
mo nga moni. Ko te toenga
tenei o nga moni hei tae ki nga
ra o Maehe Ł225, 568, engari ka
wawahia ano e te kawanatanga,
tenei moni mo runga i nga mahi
o te Koroni.
He Whakahonore.
He mihi nui atu ana ahau ki nga kai
tautoko o te Tiupiri, me te hunga hoki
kua ngaro atu i waenganui o tatou.
Kei te penei ano hoki nga iwi katoa o to
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tatou motu, kei te pouri ki nga tangata
nunui, me nga wahine nui, kua rupeke
katoa atu nei i waenganui ia tatou, e
hara hoki i te mea ko tatou anake tenei
e pouri nei; kaore kei te pa tenei ki
nga iwi nunui katoa o te ao, Kotahi ano
tenei tau i rupeke atu ai o tatou tangata
nui hei awhina haere ia tatou i roto i
nga pakanga whakatuatea o tenei ao;
ma te manaaki anake o te Atua hei
awhina ia tatou i roto i nga whakapouri-
tanga o tenei ao pouri. Kotahi tonu to
tatou Kingi nui hei awhinga atu mo
tatou ko te Karaiti anake, hei whaka-
marie Lei whakamarama i o tatou nga
kau, e koro ai tatou e awangawanga ki te
huarahi o te oranga tonutanga. Kia ora
nga rangatira tane nga wahine rangatira
me nga uri, nga tangata matau, ma te
Atua koutou e manaaki.
I puta taku whakamarama i roto i Te
Tiupiri, kei te ono onga ra Oketopa puta
ai nga wharangi tekau maono o to tatou
pepa e kore e puta i taua ra, engari kei
nga ra i mua atu; ko te take e nui rawa
te raruraru, i timata mai i te rua tekau o
o nga ra o Hepetema, mo te 27 onga ra
ka mutu. te mana o te Kamupane.
Timata mai i taua ra, taku mahi nui ki
te ata whakariterite i nga tikanga o te
pakeha perehi i ta koutou nupepa, kia
mahia i runga i nga tikanga o te Ture
whakahaere Niupepa, kia kore ai nga
Tureiti, kia kore ai hoki nga he o nga
korero i roto i te pepa. Kote perehi me
ona tikanga o tenei mahi o te perehi
Nupepa naku mo aku matua kua ngaro
atu nei ki te po, me te Komiti Nui o
Whanganui, kaati ka marama mai
koutou, koia nei taku roa ki te ata
whakahaere i te taonga o aku matua, mo
te iwi.
Tera e puta atu ta koutou pepa i te
Turei te 11 Oketopa. Hei te putanga
tuarua ka tahi ka whanui nga karamu,
me te roa hoki o to pepa. Heoi e hoa
ma, me o tatou wahine rangatira, kana
hei riri mai ki ahau, mo enei tikanga,
kua whakatakotoria nei e ahau. He rite
tahi aua hoki tatou ki tenei taonga o
tatou.
Ki te Etita mo nga honore Mema me
te Kamupane o Te Tiupiri he nui ano
toku whakamihi kia koutou i runga i nga
mahi a to tatou pepa. Ahakoa ra, kua
kiia e ahau kua mutu to koutou inana,
kaua hei waiho mai e koutou he kino
tenei i waenganui o koutou, oku hoki, ko
tenei taonga na tatou katoa, e kiia ana
he tangata maori, me era nga iwi nunui
. o nga motu e rua, Aotearoa, me te Wai-
pounamu, me era moutere e patata ana
ki enei, me awhina tahi mai me aroha
tahi mai, i runga i te ngakau mahaki,
me te aroha, e kiia ai he tuakana
he teina, he tuahine he mea whakaropu
nei na te kaha o te Wairua Tapu, kia
ora. kia ora, kia ora.
Panuitanga.
i HE WAEA MAI.
i
OHAEWAI, 24 Hepetema, 1898.
i Kaa whakaaetia nga tono a nga Iwi
kia nekehia te Hui mo Maehe te 15
1899.
PENE TAUI.
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Na Rongomaita-
whiti.
Te tahi manuao no Ingarangi ko Natipati
te ingoa ka tata te rere mai i Hongo Kongo
ka kitea ko te tahi o nga pouaka takoto-
ranga moni o tana manuao, kua tahaetia nga
moni o roto, me te ngaronga hoki o etahi
o nga tangata o runga, ka mohiotia kua
oma ki runga i te tahi tima e rere ana ki
Okohama. Katahi ka whaia e tetahi o
nga tima Topito, ka mau tana tinia, ka
kitea katoatia ana pakeha i runga, whaka-
hokia katoatia mai ana.
He Mate Uruta.
KUA KAHA RAWA KI
POMIPEI.
POMIPEI, Oketopa 4.
Kua tino kaha te mate uruta ki tenei
whenua. He wha mano tangata i te ma-
tenga i roto i te wiki kotahi.
Nga mahi i Taina.
TANGAI, Oketopa 4.
He nui te raruraru inaianei kua pa ki
nga iwi Tainamana. Konga manuao o
nga iwi ote ao, kua hui hui ki Tienetini.
[runga i tana raruraru i pa nei ki
tere tonu te rere atu o te tahi manuao no
Ingarangi ko Paratimoa te ingoa; ko tona
hoa rere mai. ko Peterera he manuao no
A marika.
He Takuta Wahine.
Tera tetahi takuta wahine ko Nanati
Kueraputu. kua mau i nga pirihimana, i
Ranana, kote take ko tona tapahanga i to
tahi kotiro i Piritipooti, i Marika, i mate
taua wahine.
Te Whakamomori
o te
Emepara o Taina.
Na nga hawini o te Emeperehi o Taina i
hopu te Emepara (ara te tane a te Eme-
perehi) e tahuti ana. E mate ana hoki
ia, me te kianga hoki e whakamomori
ana tana kingi kia mate ia.
Te Kohuru i Poi-
hakena.
RANANA, Oketopa 4.
Kua timata te whakawa ia Kihitana mo
tona kohuru ko te take, he moni, he nui
nga moni Inihua ai ia, no reira ka ta-
huri ia ki te kohuru kia taronatia
ai ia, ka riro ai i ona whanaunga
nga moni inihua nona. Konga korero
mo te taha ki a ia, e kiia ana kua porangi
tia taua tangata.
Te Whakamara-
matanga.
Ko tana tangata ko Kititana, he tan-
gata hokohoko tupeka, i te 30 o Akuhata,
ka kohurutia e ia tona, tangata whaka-
haere, ka rere atu tona wahine ki te arai
i tona tane, ka puhia tona pu hurihuri
katu te ringa o te wahine i te mataa. No
te tuarua o nga puhanga katu tona wai
wahine, mate rawa; i muri iho katahi ka
tahuri ki te patu i ona tamariki tokorua.
RANANA, Oketopa 3.
Ekiia ana ko te Kawana o Kariti, na
ana i timata te raruraru i pa nei ki reira,
ko taua tangata kua oma.
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Tangata Mahi
Matete.
RANANA, Oketopa 4.
Ko te tangata na ana te Matete kai nei
i mahi ara ko Kooromana, kua mate ko
ona moni tenei i runga i tana mahi e
£2, 000, 000 pauna.
Peina me Marika.
WAHINGITANA, Hepetema 21.
Ko te maha o nga hoia o Marika kua
oti te whakaatu e Tianara Maero, hei
raki mo Kiupa e 50, 000 mo Piripaina e
20, 000, mo Puoto Riko 14, 000, mo
Honoruru, ara Hawaiki e 400.
Nga Rongo I
Manira.
Tera te tahi tangata he panioro i mau
herehere i nga repara, (ara te iwi whenua
o taua motu i whawhai nei ki Panioro)
paiti uitia aua e ia nga kai ma Akuinaaro
he tianara no nga repara. I runga i te
whakamatau nga a te kuki i te hupa, mate
ke ana koia.
He Nui te Mate
o te Kuini
o Tenemaaka.
He nui te mate o te Kuini, ko ona
whanaunga kua huihui katoa ki reira
Nga Moni kua tae
mai mo te Pepa.
£ s. a.
Raihania Waipapa o Rotorua 10 6
(Timata i te 6 Oketopa)
M. M, Kiharoa, Motuiti... 12 6
(Timata i te 6 Oketopa)
Te Whatakorari, Gladstone,
Wairarapa........ 1 O O
(Apiti mo te Kawenata 7s 6d. )
Rupuha Te Hianga...... 12 6
(Me timata i te 6 Oketopa)
Na Te Whatahoro i tono mai kia tukua
atu he Pepa mo enei Reiri: —
Harete Mahupuku, Martinborough
Raukura Tamahau, Papawai
Pirihira Nikora, Akirikiri, Danevirke
Meri Taha, Papawai
Makere Waito, Papawai.
Konga tangata tenei tono pepa kia
tuku atu: —
Tamati S. Wiremu, Tuparoa, East
Coast
Eparaima Mahauariki, Motuiti, Foxton
Ngarangi, Katitia, Hukatere, Patea
Henare Hoera, Ohau, 28 nga ½ pane
Kuini.
He tango tau katoa enei rarangi i
runga ake nei. Hei te 6 Oketopa timata
ai.
KUA TUKUA ATU O KOUTOU
PEPA.
Konga pukapuka Kawenata Tiupiri mo
te takiwa ki Wairarapa, kua riro atu ia
TE WHATAHORO, kotahi ma Te Whata-
korari, kua tae mai tona 7s. 6d
Nu Kahui i o Matene e 5s. mo raua ko
tana wahine, i timata korua i te 3 onga
ra o Maehe.
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He mea Tuku mai mo te
Tiupiri,
PONEKE,
Oketopa 7, 1898.
Ki te Etita o te TIUPIRI.
Tena koe me to komiti whakahaere
mai i tena taonga o tatou kia ora.
He kupu mihi aroha atu ki to tatou
kaumatua kia Mareta. Haere ekoro ko.
rua ko to matua nga tangata hautu mo
nga tikanga nunui mo runga mo to tatou
Motu e kiia nei ko Aotearoa ekore e
taea o konia taonga ko to matua i tapae-
tia mai nei ki taku aroaro e ai te whare
ko Aotearoa me te Waipounamu. Otira
me whakamatau ka kore ano hoki e taea
he kore ano. Ko tenei haere i te ara o
te rangatira o te hunga iti—
o O
KAATI AKU MIHI MOU.
NGA KORERO O PONEKE.
Tenei katukua atu e ahau aku kupa
hei tuku man e te Tiupiri ki o marae
katoa.
I te 27 o nga ra o te marama kua taha
ake nei ka uru te Pire Poari a te Pirimia
ki roto ki te Komiti mo nga moa maori
Ka uru hoki matou nga tangata i kowhi-
ria hei korero ki te aroaro o te komiti.
Koia tenei nga tangata—
To Heuheu Tukino
Te Rawhiti
Mohi te Ataihikoia
Ko Ahau
Herepete Rapihana
Henare Parata
Paratene Ngata
To matou tangata kei te korero ko te
Heuheu Konga take i whakatakotoria e
te Heuheu ki te aroaro o te komiti—I Ko
te turaki i te Pire Poari. 2 Ko te wha-
kanuku i te Pire Poari mo te ra tuunga
o te Paremata. 3 Ko te Tiriti e Wai-
tangi. 4 Me te Whakatikatika i taua
Pire i te hui ki Papawai mo te koerunga
kaore i whakaurua, ki roto ki te tinana o
te Pire.
He maha ana whakamaramatanga ha-
eretanga i runga i taana huarahi korero.
Ka whakaatu ia i nga Iwi i tuku mai i
nga rarangi ingoa kia ia—
Ko Ngati-Raukawa
„ Whanganui
„ Te Arawa
„ Ngati-Tuwharetoa
„ Ngati-Maniapoto
Kamutu nga korero o te ra tuatahi. T
te ra tuarua he whakamarama nana i
ana take ana ki te aro aro o te Komiti e
rua tonu haora e korero ana i te ra kamutu.
I te toru o nga ra ka haere ko nga patai a
te Komiti kamutu te noho o te Komiti i
tena ra.
I te toru (3) o nga ra o Oketopa ka
haere a Taingakawa me ona hoa ki te aro
aro o te Pirimia me te Honore Timi Kara
tono ai kia paahitia te Pire a H. Kaihau.
Te kupu whakahoki a te Pirimia kaore
ia e whakaae me tona Paramata.
Tenei huihuinga kore rawa matou i mo-
hio i kitea e matau ki roto ki nga Nupepa
pakeha. Kaati.
1 te Turei te (4) o nga ra nei pataitia
ano a te Heuheu ka eke te patai a etahi o
nga Mema o te Komiti ki runga kite Pire
Kaunihera a H. Kaihau me he mea e pehea
ana koe me ka paahitia te Pire a H. Kai-
hau. Ko te utu a te Heuheu ana kua
paahitia ka kata te Komiti. No tenei ra
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
ka riro ko H. Kaihau ki te patai. Ki te
titiro atu a toku ngakau te kahanga o nga
patai a H, Kaihau kia te Heuheu i ahu ki
runga ki tona Pire me nga whakautu a
te Heuheu e pai ana ia ki te Pire a Wai-
kato. I kona ka katia mai e te Tiamana
ka ki ia mai ehara tenei i te Pire a H. Kai-
hau e korero nei tatou na te Pirimia ke
tenei Pire e korero nei tatou he maha nga
patai a te Komiti. Kaati nei aku e wha-
kaatu.
I tenei ra te whiti (7) o nga ra kamutu
a te Heuheu te korero,
Ko tona korero whakamutunga me tu-
taki te hoke inaianei ano. Ko te Pire
Poari me nuku mo te hui ki te Tiriti-o-
Waitangi a Maehe e heke iho nei rae kawe
katoa nga Pire epa aua ki te Iwi Maori
ki reira.
Otira te tuturutanga o taana whakaaro
ake me hinga tonu te Pire Poari inaianei
me waiho ko te Pire a H. Kaihau he Pire
mo te Iwi Maori ko te tekau mano tangata
i tukua mai nei o ratou rurangi ingoa me
tuku katoa ki raro i te Pire a H. Kaihau.
Te rua o ana kupu engari ano te Kooti
Whenua kei te pai ake i te Pire Poari
hei.
I mutu te korero a te Heuheu i tenei
ra te haawhe paahi o te tekau ma rua
o nga haora,
I muri mai ko te Herepete Rapihana
o Ngapuhi i to tahi o nga haora ka nuku-
hia mo te Turei e heke iho nei.
Kia mutu aua korero ka tuhi atu ano
ahau.
Kaati enei kupu ruarua,
NINIWA HEREMAIA.
He mi te whakamoemiti mo te whakaatu korero
mai o tenei Reiri mo to tatou Nuipepa, ko te tikanga
pai tenei a nga tino wahine whakaaro nui, he tuku
korero wai, kia taea ai te tukutuku kia ranga nga
iwi ED.
TIMA KAMUPANE O TE HUNGA
NOHO I TE
AWA O WHANGANUI.
He Kamupane hou tenei na nga pa-
keha whai moni o Wanganui me Poneke,
e hiahia no ratou kia whakatu kamupene
ratou, hei painga mo nga iwi maori, me
nga pakeha e noho nei i roto i te awa o
Whanganui, me nga takiwa, ma tenei
tikanga hoki, e nga wari ai nga utu
mo te pikau taonga, me te hari tangata
hoki, i nga utu e utua ana inaianei. Me
te hiahia nui hoki kia awhinatia mai
ratou, e nga iwi maori e noho ana i te
awa, me nga takiwa. Ka tino koa hoki
te Kamupane kia tango hea nga maori,
i roto i tenei Kamupane hou, hei wha-
kakaha i tenei taonga hei painga ano
mo koutou. E tino ki pono aka matou
ki a koutou, ma tenei huarahi anake e
tino marama ai o koutou ngakau ki te
itinga o te utu mo te pikau i a koutou tao
nga, kaore he huarahi ke atu i tenei ka
. whakatakotoria atu nei. Te tahi, painga
ano hoki kia koutou ki te tango hea kou-
tou. Ko nga utu e utua aua e koutou
mo nga pikaunga a te tima ia koutou
taonga, ka riro atu ano hoki hei utu atu
mo a koutou hea. Ma tenei huarahi
e whakanui te noho a te pakeha ki
runga ki o koutou whenua, i te iti o nga
utu, e pikaungia ana ratou, me o ratou
taonga, me te honohono tonu hoki o te tae
o te tima ki o ratou takiwa me o koutou
kainga.
Ma tenei huarahi hoki e mohio ai
koutou kei te haere atu te iwi nei te
pakeha ki roto ki o koutou takiwa noho
ai, a ka mohio koutou, he painga mo
koutou e puta mai i roto i o koutou,
whenua, a tenei wa ano, a e haere
mai nei; notemea ka mutu tonu
te huarahi mo koutou kei te awa o
Whanganui. Kua rite hoki ko Hori
Pukehika hei tango i nga ingoa o te
taha maori me a ratou moni, i runga i
te tango hea, a ma ana hoki e whaka-
marama atu nga tikanga kia koutou.
Ko a Te Puraiere haere atu ai ia ki
Pipiriki tae atu Karioi, kia hoki mai ia,
i reira ka peka haere atu ia ki nga
kainga o te awa o Whanganui.
|
|
10 8 |
▲back to top |
KO TE NEHUNGA IA TA HORI KEREI. He nui te tangata i te ra i nehua ai a Raiti Honore Ta Hori Kerei. E rua te kau matahi nga kareti, i whai i muri o te kareti o te tupapaku i te haerenga ki Paora Whare Karakia, i reira ko Meiha Eianara Karaka, mo te taha kia te Kuini; ko Rori Terepoa, mo te taha kia te Kawanatanga; ko Rori Manatana mo te taha kia Tuuke Taki- Kopaaka; ko Kereihama mo te Eara o te Koroni. He Uniana Tiaki i runga i te kawhena, me nga putiputi no ia Koroni, no ia Koroni. E wha nga hoiho pangu na ana i to te kareti ote tupapaku. Kote Kareti tuarua, mo nga putiputi a te Kuini, a te tari o nga whenua, o Porieke, o Akarana, o Poromopenoteni, Teimaringi, Te Tino kai whakahaere, Tukiu Taki- Kopaaka, Rori Tatari, Anatoro, nga maori, me Atareiri Rehuta. Tokowha ana iramutu, tokorua mo te taha ki Atareria katoa, Neitara, me te Keepa Koroni, koia nei te hunga hapai i te kawhena, apiti atu hoki a Erara Tere-
|
|
11 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
poa me Noota, me Rahere
o Nui Tireni, Na i roto i
te whare karakia ko te
Roori Mea o Ranana, Ta
W. B. Patiwhara. A. E.
Karena o te Tari mo nga
Koroni, e tu ana mo te
taha kia Teimaringi, Erara
Kerei me J. F. Hokena
me Maikora Tawhiti. E
kiia ana hoki kia wha ka-
tuwheratia he kohikohi
moni, hei whakaara kohatu
mo Ta Hori Kerei.
I tono ano nga Ranga-
tira maori ki te Pirimia i
• Poneke kia tukua atu he
puawai hei tohu mae-
mae ma te iwi maori o
Nui Tireni, ki runga i te
Kawhena; me te tahi piki
huia hoki, hei tohu, e tu
rangitara maori tonu ana
ia, ki te taha maori.
HE MANUAO.
KO TE ORIMAPIA
He mea tika ano kia
whakaputaina iho, i te
taonga o te pakeha, e
koara haere nei i waho i te
moana. Koia nei rawa te
tahi onga manuao na ana i
tukituki te pa o Panioro a
Manira me nga manuao,
Konga korero ia kua puta
noatu te panui. Engari e
whakapiri mai ana i te
ahua rongo taringa, kia
kitea iho e te kanohi, he
penei.
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Na Whakapono.
TE HUA RAHI O TE MANENE.
HE MEA WHAKARITE KI TE AHUA O TE
MOEMOEA.
I ahau e haere ana i te koraha o
tenei ao, i tae ahau ki tetahi ana. a takoto
ana ahau, ka moe, a i ahau e moa ana, ka
moemoe ahau, i moe ahau na ka
kite ahau i te tahi tangata he po-
whara nei ona kakahu, e. tu ana ia
i te tahi wahi, e huri ke ana tona
mata i tona whare, he pukapuka i tona
ringa, a tera te nui o te pikaunga i tona
tuara; Ihaia 64, 6; Ruka 14, 33; Nga
Waiata 38, 4; Ka titiro atu ahau, ka kite
i whakatuwhera ia i taua pukapuka, a ka
korero; a i a ia e korero ana, ka. tangi ia ka
tuwiri, a i te mea i kore ia i kaha ki te
pupuri tona tangi, ka hamama tona waha
ka nui tona tangi, i tangi ia i mea;
" Me aha ra ahau" Nga Mahi 2 37;
16, 30; Hapakuku 1, 2, 3.
A i tenei pouri o tona ngakau i hoki ia.
ki tona whare, a pehi ana ia i ona
whakaaro, kei kite toua wahine me ona
tamariki i tona pouri; engari kaore i roa
te pehi i nui haere hoki toua pouri. Na
reira ka whakaatu ia i tona whakaaro ki
tona wahine me ona tamariki, a i penei
tona korero. E taku wahine aroha, me
koutou nga tamariki o tuku ngakau, tenei
ahau, to koutou hoa aroha, kua inake i te
mea ka taumaha ahau i toku pikaunga e
pehi nei i ahau; a kua tino whakamara-
matia ahau ka pou tenei pai i te atu he mea
tuku iho i te rangi; a i taua horo whaka-
mataku ka poto ahau, me koe, me o taua
kohungahunga, ki te kore e kitea tetahi
huarahi e puta ai tatou e ora ai, a kaore ano
tenei i kitea.
Ka penei tona korero, ka miharo ona
whanaunga; ehara i te mea i ki ratou i
pono ona kupu, engari i whakaaro ratou
kua porangi ia, a i te mea e to ana te ra,
ka kawea ia e ratou ki te moenga, kia
marie ai tona porangi e ka moe. Engari
i pera te ahua o te po, me te ahua o te ra
a kaore ia i moe, i aue; i tangi ia a ao noa
te ra. Ka whiti te ra, ka ui ratou ki tona
ahua, ka whakahoki ia, "E kino haere ana"
a ka korero ano ia ki a ratou, engari ka
maro ratou, i mea hoki ratou, ka kore tona
porangi ki te kino to ratou ahua ki a ia;
i etahi ka whakatoi ratou, i etahi wa ka
riri ratou, i etahi wa ka whakarere ratou
i a ia. Na reira ka haere ia ki roto i toua
ruma, ka inoi ia mo ratou, ka tangi mo
ratou, mona ano hoki; a ka puta ia ki
waho ka haere i nga parae ko ia anake,
ka korero ia i tona pukapuka, ka inoi ano
hoki, a i roa ia e penei ana.
(Tenei ake te tino roanga o tenei korero)
Ngarongo o te
Wiki.
Turei Hepetema 27.
He nui te koura moni nei i kitea ki
runga o te awa o Kaoari, he manga no
Waino, e tata ana ki Okarito, kei tera
motu. Tokotoru nga tangata i whiwhi ki
te tekau pauna taumaha koura, i roto i
nga ra e iwa. Tokoono atu hoki nga
tangata i whiwhi ki te aunihi taimaha ma
te tangata kotahi o ratou i te rangi
kotahi.
Tokorua nga pakeha kia arahi paki ko
Kake raua ko Hemi, e whitu tau mo
raua ki roto i te whareherehere mo ta
raua pahuatanga i te tahi pakeha i Aka-
rana, i runga i te paki.
Kote mate nei a Te Mitara ki Poneke
be nui te kaha; hoki rua mai ano ai tena
mate ki te hunga ana pa tuatahi.
|
|
13 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Ko te whakaaro a te Kawanatanga mo nga Tuatara (ngarara nei) me nga heeki ; kia rahuitea i raro i te Tare Tiaki karaehe, ko te take i whakaaro ai te kawanatanga, mo te rongonga ai tokorua nga pakeha o era iwi, i tae mai ki to kohi i nga heeki. E ki ana te Nupepa Herara o Nepia, i tera pea a Te Paraihe e tonoa kia tu mo te Paremata, a tenei pootitanga mema e haere mai nei. He kaipuke i wera i te ahi ki te moana ko Horingiwutu te ingoa, e wha nga maahi, e 2C73 tana, kaore ano kia tae mai nga rongo o nga tangata o runga. Ko nga moni inihua mo nga taonga £60,000 ki te £70,000. No Poihakena anake te nuinga o nga whare Inihua. No nga whare Inuhua o Nui Tireni nei e £6,121. Wenerei 28. Eki ana te Korero a te tahi minita o te Hahi Papita i to ratou huihuinga, konga tangata o te ao nei kei roto i nga mahi kariatiana e 400,000,000, i nga tau o muri ake nei e 200,000,000. I roto i te wharo whakawa Hara i Karaitiati, tokorua nga tangata, i whainatia mo nga moni e £5 ma te tangata kotahi, ko te take he tukino no raua i ' o raua hoiho ki te whakamahi i runga i te ahua mote o nga hoiho. Ki ana te kai whakawa ki te kore taua mahi e whakamutua, ka whiua e ia ki roto i te whare herehere. te mea kia peia atu ki waho, te putanga atu haere tonu ki te tu tu tangata ; hei tango mai i tona whaea. Heoi riro ana ma nga pirihimana raua e whakahoki ki to raua whare. Whanganui Henare Patara Ingarangi Whanganui Poihakena
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ratou Ariki. Tera atu etahi ahua tangata
kaore nei e taea atu i nga Hahi, a e taea
ana e nga Taraweihana me nga mahi pai
hoki e mahia ana i waenganui ia ratou.
E koa ana ahau ko Te Ami rue nga
Hahi i Whanganui e mahi tahi ana ratou,
ko nga huri tuara nei kua mutu atu, I
te mutunga ka whakamoemiti a te Katene
ki te Ame mo to rotou whare hou. Ko
te wa tenei e tika ana. No temea ko te
whare tawhito kua tino tawhitotia.
Paraire 30.
I te huihui a te Komiti o te Ekipihana
ki Akarana, kua tau ia ratou kia hanga
mai ano te tahi whare ki taua whare
matakitaki; kia whai ruma ai mo etahi
tikanga ara mo nga Peene Whakatangi-
tangi nei, kua whakaritea hoki e £300
nga moni e whakapaua mo nga purei a
nga peene.
Tera te tahi korero he mea waea mai i
Ranana ia Hurae. —Ko Tiati Pari i puhia
i te 26 o Hurae e te Peiriwhi o te kooti,
ko te take he murunga na te tiati i toua
Tiwhikete, e toru nga mataa i puhia ki te
upoko. Na te tokomaha tangata na ana
taua tangata i hopu, i ora ai te Tiati, mo
te tirohanga i te pu he mea tawhito kua
paraa, na tena i kore ai e kaha te rere o
nga mataa. Mauria atu aua taua Tiati
ki te whare turoro kia ata tirohia nga
tunga kitea aua. Ko tahi onga mataa i tuki
te paparinga maui. Kotetahi i tu ki te
kauwae, ko te mea i tu ki te taringa te
mea i kiia e te takuta i kino taua tunga,
me te ki hoki tera ia e ora.
Hatarei, Oketopa 1.
I te marama i mahue ake nei, ko te
whakaaro o te Tari o nga Mahi ahu
whenua, kia hanga i tetahi whare hei
whare whakamataunga ki Akarana tena
nga moni e tae ki te £15, 000.
Tera te kawanatanga e tono ki te Pare-
mata kia whakapaua nga moni e £7, 000
hei hanga Raiti waea nei, me nga korero
wai mo Rotorua. A kia tukua hoki taua
taone ki raro i te inana kaunihera hei
whakahaere.
Kua whakaae a J. R. Wiremu o Hehi-
tini, ki te tuku ki te Poari Hoko whenua
a te kawanatanga, nga eka 1150 o tona
whenua, a he tino whenua taua wheua,
Wenerei 5.
Ko Revd Koreneto, minita pakeha o
Nepia, e whakaatu mai ana te nupepa o
Ranana; Kotahi mano pauna moni a
taua minita i tukua ata hei painga mo
nga tangata o tona taone i Kouowaara
Ingarangi. Ko te rua tenei o ana tuku
nga mo tona taone.
Konga ngeru o nga huru e hokona nei
ara he opatamu, kua tuku i te taha
raro o Waikare moana i Kihipane.
I runga i te motini a Henare Tomoana
i roto i te Kaunihera whakaaetia ana
etahi wahi, i Waiapu, Haaka Pei hei
rahui mo nga manu maori.
Tenei te tahi korero i panuitia ki tetahi
Nuipepa o Poihakena, Epenei aua: —Tera
te tahi pakeha hoko hoko taonga i
Peekerapu, a e£40 ana moni ma te tahi
rangatira maori, korero ana te Maori;
Tenei Iwi te pakeha, ki te hiahia ki te
Peekerapu, katahi ka uru ki te whakahaere
mahi, ka tango taonga kia nui, engari
kaore e utua. Ka whai tonu kia nui he
moni ma ana, e £2000 ka waiho ena, ko
te £5, Ka huna e kore rawa e mohiotia e
te tangata taua £5 ta, kaharia ki te Tiati
ka ki atu ko te Peekerapu au, na ka
karangatia e te tiati nga roia katoa, me
nga tangata hoki e nama ana ia. Na ka
ki te Tiati ko te tangata nei, Kua
pekerapu, e hiahia ana ia ki te hoatu i aua
mea katoa, na tona kupu mai ki au kia
wehewehea toua rima pauna ma koutou.
Katahi ka wahia e te Tiati, kia whapauna
ma nga roia ko £1 ma nga tangata, Na
hoki atu ana te pakeha ki tona kainga.
Kote wai o te Roto o Taupo, he penei
me te tai pari nei, ka pihi ake te wai;
kamutu ka hoki; e kiia ana tera e tahi
waahi kei te wera.
E korerotia ana kotetahi awa kei Kaka-
ramea i te Hawera, he paitini, i mate nga
pakeha i te inumanga i te wai o taua awa
I te tuwheratanga o te Hupirimi kooti
ki Whanganui nei: kotetahi keehi na
Kiripi (pakeha) o Pipiriki; mo te Here-
wini, he puhanga na taua maori i nga kau
mahi a te pakeha. Iputa te maori.
He maha nga pakeha i tae ki te huihui
a te ope whakaora i te Pareki Tawhito, ko
|
|
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
te mutunga hui, tenei ki taua whare. No
te mea kua tu to ratu pareki hou.
E wha nga haapu o Hehitingi i wera i te
ahi, e toru no Kanati kotahi no Waiata.
E toru nga wiki i tonoa e Matii (mema)
mo Hone Heke i ranga i ona ra raruraru.
TEERA WUURU.
He ripoata mai no Ranana ki te
Karu upane.
Hepetema 28.
Eahua pai ana te utu wuuru; ko nga
huruhuru marino i horoia, me era atu
ahua o aua wuuru, kotahi hei pene, te
nekehanga. Mo nga tino korohi purere
e ½ te hokinga iho ki raro.
Mote muka o Nui Tireni e £24 mo te
tana.
E ki ana te kai tuhi tuhi korero i roto
i te Paremata mo te Tanitini Ta Nupepa.
Ko te Riwhi kai whakahaere mo Nui
Tireni i Ingarangi, e noho tonu atu i
reira, i runga i tetino hiahia o nga iwi o
reira kia tu ia hei mema mo ratou.
Tenei a e ka hanga te whare mo Taare
Akotu no Akarana ki Whanganui nei, te
tahi whare nui, hei whare kainga moenga
hoki i runga i te tuku panui kimi i te
tangata iti rawa te utu mo te mahinga.
Koia nei a ratou utu. Taare me Pikinara
£2, 458. T. Patara £2, 465; A Maki
wharangi £2. 619; I Heika £2, 531.
NGA MONI I WHAKARITEA.
Mo nga takiwa o Whanganui.
PONEKE, Hepetema 27.
Ite whakatakotoranga i nga moni i wha-
karitea i raro i nga tikanga o nga mahi
Nunui o te Koroni mo nga takiwa nei Koia
nei etahi o nga takiwa i uru me nga moni
i whakaritea hei utu mo nga rori; Pipiriki
ki Waiouru e £2, 000; Raetihi ki te Para-
para e £ 300; mo nga tiriti o te taone o
Raetihi £100; mo runga o Turakina e
£800; Waimarino e £509, Whanganui e
£400; Raetihi ki Ohura e £300; ite ta-
ruke o £200 Moawhango ki te Horo e
£250; Rotoaira ki Waimarino. £1110;
Taumarunui ki Ohakune £841, Nga
moni hei awhina mo nga mahi: — Mo te
Piriti o Waitotara £150; Whangaehu ki
runga £250; mo te piriti o te Reriwe i
i Onepuehu £1, 000; Te piriti o Whan-
gaehu £250; Mangaweka £500; Winika
Hiira £1, 000: Otaua £, 1000; Te awa o
Whanganui £1, 000.
aianei 3.
HE TIMA I PAEARAU KI KEREI
MAUTA.
Ko Mapourika te Ingoa.
He tima hou tonu te tima nei no te Iu- •
mana Kamupane, he moa hanga mai i
Karahiko, Ingarangi, hei tima pikau
mo te takiwa kari koura o tera motu, he
nui te tere o taua tima, he atahua hoki,
ko nga tana 1203, 110 Akuhata nei i tae
mai ai ki Poneke. Ko te tima nei kua
pae arau, e whakauru ana ki roto i te awa
i Kereimouta, katahi ka amohia e te putai
ngaru o te ngutuawa, katahi ka titi; na
ki runga ki nga kohatu kaore he tangata
i mate, i riro katoa era ki uta me te me-
era. Engari ki te puta he tupuhi, tera e
pakara.
I te huihui a nga mema o Akarana me
Taranaki, i Poneke he mea karanga na
Ta O'Rooka; he korero na ratou mo te tahi
Rerewe e haere nei i Waenganui o tenei
motu. Hui katoa nga mema o nga whare
e rua, a i tino kaha taua huihuinga ki te tau
toko ma te takiwa ki Taranaki taua
huarahi, me te ki hoki kia tonoa ki te
kawanatanga, kia £1, 000, 000 pauna, hei
whakaotinga i taua huarahi.
E maharatia ana ko nga hoia pa-
keha o Poneke tino mohio ki te pupuhi
hei haere ki Poi Hakena mo te purei
pupuhi takete ki reira i tenei mamma Ko
Kaaka, Paringa, Heera Hau, me Wiremu.
Kua whakaritea e te kawanatanga te
tahi tangata mohio ki te titiro i nga. kau
miraka o te takiwa ki Whanganui, kongu
kau e paahitia aua kaore kau he mate, kai
paranitia.
Ko Takuta Opene no Akarana i oma nei
ki Marika mo runga i te matenga o te tahi
wahine o Akarana i a ia, kua mau mai kei
te whakawakia inaianei i Akarana.
Totahi whakawa i roto i te Hupirimi
Kooti mo te tahi wira; na Tamati Paama
ko te Kai tiaki o te katoa i uru ki roto i
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
taua wira hei kai whakahaere: ko te Pouaru
a taua tangata e whakahe aua ki tana.
wira. E ki ana tana pouaru ko taua
tangata e porangiti ana i taua wira Mei
1898, ka kohuru te tangata nei i a ia.
mahue ake nei ko tona wahine, me nga.
tamariki kotahi te kau, Te kau maono
nga tau kua hori ake nei, ka uru te
tangata nei ki roto i te whare porangi, i
a ia ka puta mai; ka pangia mo ana e taua
mate porangi. I te tau 1888 ka hanga,
e taua tangata tona wira, konga hua e
puta mai ana roto i nga moni hua maa tona
wahine taea notaia tona matenga, ki te
mate ia me wahi nga rawa kia rite tonu
ki nga tamariki. 1 te tau 1889 ka hokia
ano tona mate, a i te tau 1897, ka mahia
te wira e korerotia nei, me tau ki runga
ki ona tamariki, tokowha anake, kaore
mo te pouaru, me ngu tamariki tokoono.
Heoi whiriwhiria ana e te Tiati nga
take katoa o taua wira me nga korero, na
ki aua, Ite wa e porangatia ana taua
tangata, he nui atu tona kino ki toua
wahine me nga tamariki, ki te ora nui
atu tona pai. Whakataua ana e ia kote
wira o te tan 1897, ka waiho, me te
whakaaro hoki me waiho ranei kiu mana
ana te wira o te tau 1890, he pena ano
hoki te wira o te tau 1888. Me te
whakahe hoki ki te kai tiaki mo te katoa
mo runga i tenei take.
Turei, 4
Kua tae mai nga rongo o te Takiwa e
whawhai mai nei i Hipa, kua tae nga hoia
o Ingarangi ki Patikoora, rokohina atu e
rere ana te haki a te Wiwi i reira i
taua taone, tonoa tonutia kia tukua iho,
Heoi hiwia ana kote haki a te Kuini ko
te Uniana Tiaki, Heaha ra te mutunga
iho o tenei mahi? He pakanga tona
tikanga, tera a Wiwi e ki e he aua te mahi
u Ingarangi, a me tuku ma nga iwi e
titiro. E kore rawa a Ingarangi e rongo,
ka mau tonu a Ingarangi ki tona mana ki
tera Takiwa katoa notemea he whe-
nua tera kei Ingarangi.
He maha nga Maori no te Urewera i
i tae kiakite ia te Pirimia, i Poneke, a i
whakaputa i te inihi pouri a nga
tangata o te Urewera mo te matenga o Ta
Hori Kerei. Korero ana hoki te Pirimia
ko ta ratou hiahia kia whakanuia te
whakamaharatanga mo Ta Hori Kerei, a
kia waiho tona ingoa i roto ia koutou, he
toku nui tena. Ki tona whakaaro hoki
kia whakaarahia he kohatu e nga pakeha
o nga taone katoa nei, hei tohu mona. Me
taku hiahia hoki kia whakatungia te
tahi kohatu ki waenganui tonu o te
marae o te Paremata.
Na mo te taha ki nga maori ki taku
mahara, e mou ma ai te Whakamahara-
tanga kia Ta Hori Kerei, me whakatapu
etahi whenua mo te mahi ako kura, he
rahui mo nga Hohipera konga moni e
puta mai ana, me riro ma nga maori
rawakore hei oranga mo ratou. Ko aua
whakaaro a te Pirimia i manakitia e
taua huihuinga.
Panuitanga.
Ki nga iwi e noho ana i Aotearoa nae
Te Waipounamu, tae atu ki Wharekauri.
Kua oti ia Waata Wiremu Hipango, i
raro i te mana o te Komiti Nui o Whan-
ganui enei tikanga e mau ake i raro iho
nei ara: —
1. Ko tenei Niu Pepa, he niu pepa
maori i raro i enei take ara: —(a) Te mana
o te Kingitanga Maori; (A) Te mana o te
Kotahitanga o Te Tiriti o Waitangi; (c)
Te mana o te Ringatu; (d) Te mana
o Tohukakahi rana ko Te Whiti; (e) Te
maua o nga Hahi Whakapono i raro ia
Te Karaiti. Enei maua katoa ka whai
maua ratou ki te whakahaere i nga
tikanga o tenei pepa, ano hoki ko te
maua o te Komiti Niu o Whanganui.
2. Ka taia nga korero a enei mana e
tukua mai ana, me nga panui mo a ratou
hui, me era atu tikanga e puta ai he
1 ainga mo nga iwi maori katoa.
3. Konga reta e ahua whakakino ingoa
ana mo tetahi wahine a tangata ranei, kei te
Etita te tikanga mote panui, mo te kore
atu ranei. Engari o kore e taia nga
|
|
17 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
reta kaore he ingoa tangata na ana taua
reta.
4. Kia kotahi te wahi o te pukapuka
hei tuhi tuhi kaua e tuhia a tua, kia taea
ai te ta ki te perehi, ki te tuku korero
mai te tangata te wahine ranei hei
panui, kaua te kawa hei huritia, me tuhi
ki runga rawa o te kawa enei kupu (a ki
te kore he kawa me takai), " Manuscript
only " ka iti noaiho te utu, me hoatu ma
to poohi mahita ma ana e weeti te tau-
maha o aua pukapuka.
5. Ki te tono pepa mai te tangata te
wahine ranei, kia marama te whakaatu
mai i te kainga me te poutapeta e kite ai
ia i ona pepa, me te whakaatu he tango
tau, awhetau ranei.
6. Ki te kore he moni e tukua mai
rae tuku mai he pane kuini, ara mo
te hawhe tau te 13 nga heipene
pane kuini mo te tau e 26 nga hawhe
pane kuini.
7: Ki te tukua mai he reta patai, me
kuhu mai kia rua kapa pane kuini, ki te
kore he pane kuini e tukua mai, e kore e
utua atu nga reta.
8. Ki te hiahiatia kia whakakawena-
tatia a koutou pepa, me tuku mai, kaore
he utu mo te kawenatatanga, heoi ano te
moni kei tuku mai kotahi hereni me te
ono kapa, pane kuini, hei utu mo te
tukunga atu. Engari taua tuku mai i
opepa me hoatu rawa e koe e ma te
poohi mahita e tuku mai.
9. Mehemea ki te haina nga komiti
whakawa Hara, a whakawa whenua ranei
kia panuitia nga korero o taua whaka-
wakanga, te utu mo te karamu kotahi,
kotahi te hereni pane kuini hei tuku mai.
10. Kotahi putunga o te Pepa i roto i te
rua Wiki hei nga Taite,
11. Te utu mo te pepa, kotahi te
hikipene.
12. E rua nga whakaahua ka pere
hitia ia putanga, ia putanga o te pepa tae
noa te tau; no te pepa ake tenei; ka
hiahia nga tangata rangatira me nga
wahine rangatira, kia mahia o ratou
whakaahua hei perehi, ka taea engari ma
ratou ano e utu te mahinga i te whaka-
ahua.
He Mihi.
Kia Taitoko, Kia Haimona Te
Ao Oterangi, Kia Te Kiritahanga,
Kia Pauro Tutawha, Kia Hari-
hona Wereta, Kia Hunia Mei, Kia
Reneti Tapa, Kia Ngawaka Te Whare
Huia. E aku matua te pou herenga onga
kii a o koutou matua i herea ai e koutou
nga iwi. nga rangatiratanga nga
mana, me te hononga o te aroha. Kua
riro katoa atu nei koutou ki te nuinga
o te tangata, ki tona wahangutanga, e
kore ai koutou e hoki mai, hei Whaka-
wainui-a-tarawera, hei Tahuparae, hei
Kouraputaroa, mo Ngati Haunui e takoto
nei. E takoto ana nga whakatauki
a o koutou tupuna, tae iho ki
o koutou matua, koi ara enei.
" Kotahi koura no wetaweta tutakina te
hiku, " " kotahi tui ua Pamoana, ko ko
Pamoana. "
" E Here e e, huia ruatia o whanaunga
ko utu ko tai. " " Waiho kia patua
taua i roto, ka patu ai taua i waho "
huri ake ki roto i to koutou awa.
Hoatu ki waho kia Raukawa e takoto nei.
" Te tuki nei te tama nei, tutakina ai mua
waka"roto waka, e rata tutakina. " E takoto
nei, a Matahiwi a Paramahoe. Ko enei mana
na koutou, me era rangatira kua noho
mai na koutou ki to koutou kotahitanga
ano. Whakapiki ki a Ngatituwharetoa.
"Ko te Tataupounamu" kaati ake enei,
Whakatutukinga ana e koutou te aroha;
Ko " Putiki wharanui 1888 " muri iho ko
Parikino 1891. " Muri iho ko te Kotahi-
tanga ia Ngapuhi ka riro mai ki Here-
|
|
18 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
taunga, puta noa te Tai Rawhiti;
muri iho ko te Kauhanganui; Te
mutunga ko Parihaka, to koutou mahi
nui, matauranga, i waihotia ake nei hei
manaaki ma nga tamariki o Whau-
ganui, me era tai tamariki o nga iwi, kaati
o koutou taonga, kua kitea kua
rnanaakatia, kua tu. Kaati
ake mo era kupu Tenei ano ta
koutou taonga kei au rae te iwi Whau
ganui ko te Perehi Nupepa ara ta koutou
taonga tahi ko ta koutou hononga ko
Hoani Taipua, kua riro utu ua ia, a mahue
ake ko te Kakakura. I tukua tenei
taonga e ta koutou tamaiti e Porokoru
Patapu hei taonga mo te Kotahitanga i te
ra o Pakirikiri, heoi kaore i hiahiatia
i runga i te kumenga ketanga a
nga rangatira; kaati i roto i tenei ra, ka
toia ano e au ta koutou taonga, ua ana mate
atu i au mo te iwi, e pai aua kia whai atu
i muri o koutou hei mahi i a koutou na
korero.
Kaati ena ka whakamaramatia nga
moni mo te whakahaerenga a nga tan-
gata mahi mo totatou pepa.
Ara—mo te tainga o te pepa
me nga pepa me era atu
mahi apiti ki nga pitihana
e mahia ana mo te iwi.
Te utu mo te tau... £110 0 0
Nga utu mo nga pane kuini
mo te GOO pepa e tukua
ana mo te tau...... 19 5 O
Konga moni mo to tan hei
whakahaerenga i nga
tangata tuhi tuhi me
era atu mahi ina whaka
aetia enei moni... 6O O O
£189. 5 O
Konga hea kei te komiti
nui. I runga i to mana
o te perehei.... £ 55 O O
Kaati ka tuwhera atu kia koutou ki
nga hapu, ki nga komiti tane, wahine ranei
kia tango hea mo koutou, ko tahi pauna
mo te hea. Ma nga hapu o Whanganui
e 200 nga hea, kaati ma waho e 300 nga
hea, e kore e tukua he hea mo te
tangata kotahi, engari me hapu, a koia
ranei me tana whanau i runga i to ratou
ingoa hapu. Ma ia takiwa e whakarite
he tangata pai, hei kohi mo a ratau hea,
me nga utu pepa mo ia tangata, mo ia
wahine, me nga tukunga mai i nga moni.
Ka panuitia ki te nupepa, me nga moni e
utua ana ki te tangata, ki era atu mahi
ranei e whakahaerea ana e te pepa. Me
te kawenga i nga moni ki te peeke, me
ona tangata mo tera mahi. Ka tae tonu te
pepa mo taua tangata i whakaritea hei
kohi i nga moni o tona takiwa, kia noho
marama ai ratou ki nga moni, a ki nga
mahi e pau ana nga moni, kite kitea mai
e he o te paunga o te moni, whakaaturia
mai. ki te kitea e au. me oku hoa whaka-
haere e tika ana te whakahe ma matou e
utu ena moni Ki te kite koutou e he
kei au me oku hoa e ahei ana, nga
mangai o nga hapu o nga takiwha ki te
whakamutu ia matou, a ma ratou e kimi
he tangata hei whakahaere, engari kia
tae mai ra ano taua tangata aua
tangata ranei hei whakahaere ka-
tahi matou kaputa. No koutou
tenei taonga inaianei, kua pakaru te
Kamupane kua rautu toua mana.
Kaati iho e hoa ma Tena koutou.
Na to koutou whanaunga i roto ia
Karaiti Ihu.
WAATA HIPANGO.
He mea Perehi e Waina ma Waina, a he mea
panui e Waata Wiremu Hipango. I raro i te
mana o te Komiti Nui o Whanganui.
OCTOBER 6, 1898.
Printed by Vine and Vine and published by
Waata Wiremu Hipango, under the authority
of the General Maori Committee of Wan-
ganui
|
|
19 17 |
▲back to top |
|
|
20 18 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Oketopa 6th 1898
— PAORA ME ONA HOA. —
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO O TE
- - PIRITI. - -
Kei au nga tino kakahu mo ia ahua
mo ia ahua, Te Huru Kaingaru,
Paraikete, Horo, nga hutu kakahu,
nga kaate.
Nga kakahu Wahine, o ia ahua.
E meiha ana au i nga hutu tino pai
rawa.
Haere mai ko nga po tenei o te
Takurua me te powhiriwhiri ano ki
te ringaringa kia whiwhi ai koe.
HUI PARAKI,
KAI HANGA WATI.
E hoko ana i nga Runi Taiman, me era atu ringi,
nga wati koura, me nga wati hiriwha, mo te
moni iti rawa.
Toku haapu ki runga rawa atu o te Pautaetae.
KURUMUPIRITI,
-KAI HANGI ROHI KEKE. —
E mohio ana nga Maori ki toku haapu kei
te taha ki Putiki.
TIMI HURU,
—PARAKUMETE. —.
Kai hanga Kaata, Paki tino pai
kaha, Kai Haeana Hoiho, Mahi
Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI.
F. W. IUA,
ME ONA HOA
KAI WHAKAEMI TAONGA.
HE Hutu mo nga tane, me nga tamariki. He
nui te paraikete o ia ahua. Nga hooro papa
Nga piwhi, me nga hiraka, nga Kakahu mo nga
wahi wahine, me nga Kotiro o ia ahua nga potae o
ia ahua.
Haere mai, he iti noa iho te utu.
Pataia, He tino pono tenei korero ?
TARAMANA ME TE TAMA,
TE WHARE RINO I RARO MAI OTE
— POUTAPETA. —
Ki te hanga Whare koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te hanga taiepa koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te pupuhi manu Kararehe koe! Tenei
nga mea e rite ana.
He tangata he wahine marae koe! Tenei
nga tini tini mea e rite ana.
Hopukia te taima! I te wa e iti ana te utu mo te
moni.
J. H. TENETINI,
KAI KATIKATI MAHUNGA.
E hoko ana ahau i nga paipa mo te utu iti rawa.
he pena ano hoki mo nga tupeka Tikareti, tae noa
atu ki era atu mea.