|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 41. 20 October 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Paper.
TE TIUPIRI
WHANGANUI, 20 OKETOPA, 1898.
— TATINI, —
KEI RAWAHI MAI O TE WHARE
PUREI.
E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga
Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,
me nga mahi katoa e tika ana, mo nga
whakapaipai Whare.
Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia
paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere
mai tirohia nga rawa o taku haapu.
HEMI TEINA me te KAMUPENE.
NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te
pito o Whanganui Piriti.
Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me
nga hae ana hanga whare, nga waea hanga
taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi
Kamura—NGA TUURU MAHI WHAKAIRO
Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana
mo te moni iti nei te utu.
Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te
titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
VOL 1. ] TAITE, 20th OKETOPA 1898 [NO. 41.
Panuitanga.
Tukua mai te whanga i mua ka rere atu
ai te manu. E hara i te tika ma te
hunga kua utu, i tana pepa e utu te
poohitanga ki te hunga kaore ano i
utu.
Ko te utu mo te Pepa nei, te 12s, 6d, mo
te tau; e 7s, 6d, mo te hawhe tau.
Me tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi
me penei,
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri,
Box 93, Wanganui.
Te Taenga o te Paranihi
ki Ranana.
TE taenga o te Paranihi (Pirimia
kua mate nei) ki Ranana i te tau
— 1885 i runga i te powhiri a Meiha
Keepa me tona iwi kia tae atu ia ki Ranana,
kia rongo i nga mahara a Meiha Keepa me
tana iwi, mo o ratou toenga whenua, kia
whakaritea he tikanga e taea ai te whaka-
haere nga whenua, ki runga ki nga tikanga
whakanohonoho pakeha, kia ahei ai tona
iwi te riihi i o ratou whenua. I nui nga
kupu i puaki i waenganui o Te Keepa
raua ko te Paranihi. I roto i taua ra,
kaore ano he tima i haereere noa i roto i
te awa o Whanganui me nga rori, me te
huarahi o te tereina, me nga taone puihi.
Kaati i runga i taua kite kitenga o te
Keepa raua ko te Paranihi he kupu tono
rawa na Te Keepa enei tikanga nunui kia
te Paranihi. Tera ka kitea enei korero a
raua i taua ra, kei roto kei te Herara
Nupepa o Whanganui o te 10 onga ra o
Hanuere 1895. Ko te hiahia o te Keepa
me riihi nga whenua o tona iwi, ma runga
i taua huarahi e nui ai te pakeha ki runga
ki te whenua, e puta ai he ora mo te Koroni,
ara ko te waiu tenei mo te Koroni, ma te
maha o nga pakeha te noho i runga i te
whenua, me nga reiti e utua ana e ratou,
a me te puta hoki he painga mo te taha
ki nga maori i te painga o nga whenua,
mehemea i oti mai i taua ra, ki runga ki
te Ture a te Paranihi o te tau 1886, tera
pea e mohiotia i te mea ka riro ma te
komiti poraka e whakahaere, a me te
toitu tonu hoki o te whenua i taua taima;
Tena pea kua noho te wariu mo nga
whenua ki te katoa £2, 000, 000. I taua
taima i takoto te rohe a Whanganui katoa ki
te 5, 000, 000 nga eka inaianei kaore pea itae
ki te 500, 000 eka, te toenga o nga whenua.
Na tenei etahi toenga o aua whenua, koia
tenei kei raro iho nei; mehemea ki te oti
he tikanga pai hei whakahaerenga mo aua
whenua, katahi ka ora nga iwi o Te
Keepa, me nga toenga whenua.
Kite ake ahau ko te pire pai ko te
Pire mo Ohotu poraka, mo nga takiwa
kei roto i te puihitanga e noho ana, konga
whenua kei Whanganui e tika ana kia uru
ki roto i te Pire o Ohotu, ara ko Otiranui,
5, 000; Mairekura, 3, 000; Urewera,
14, 000; Murikau, 60, 000; Waharangi,
20, 000; Taumatamahoe, 50, 000; Wha-
kaihuwaka, 60, 000; Tawhitinui, 3, 000;
Puketotara, 10, 000; Ngarakauwhakarara,
8, 000; Koiro, 7, 000; Ranana, 3, 00. 0;
Kauwaeroa, 5, 000; Tauakira, 20, 000;
Parapara, 3, 500; Maraetaua me Tao-
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
nui, 14, 500; Otumauma, 3, 000; Kua
pou atu nga mano mano eka te hoko.
Na he nui enei mano eka, hei whakahaere
nga i runga i nga tikanga whakanohonoho,
tangata ki runga ki te whenua.
He Papa Tuhi Tuhi.
I aue haere ana i te tahi taone atahua, ka kite ahau
i te papa tuhituhi e piri ana, i te au pikinga ake ki te
tahi maunga tino atahua rawa. Nga kupu e mau
ana ki taua papa tuhituhi koia tenei: —" Te Hunga
Tautoko (versus)" Te Hunga Turaki i te Pire Poari. "
Ka mahara te kai titiro; he " Putu Poro pea te panui
nei, " a he " kirikiti a he Roono Teneti ranei. " Wai-
ho tonu te manukanuka i roto i te ngakau o te kai
titiro, kia kite i taua hunga e purei ana. Hold tonu
mai te kai titiro ki tona whare, ko te panui e takoto
ana. Katahi kakaripiripi haere nga kanohi, ka
pena hoki me te poti e ripiripi haere nei ki te hau, a
tatu ana ki tona mutunga, katahi ka marama te kai
titiro, a ko te maori ano tenei e kiia nei " Te Hunga
Tautoko kia Te Hunga Turaki" ko to ratou emepaea
ko Raiti Honore Hetana, i runga i te ata titiro iho ki
a rarangi, kaore a te turaki i ura ki roto ki taua
whakahaerenga whakariterite i runga i taua Pire
Poari, engari pea mei penei te upoko o te tuhi " Te
Hunga whakatikatika i te Pire kia Te Pire a te Piri-
mia, hei konei marama ai tenei pakanga, i na hoki,
ko Wi Pire, ko Paratene Ngata, nga kapene o te
hunga whakatikatika. Ko te toa nei ko te Pirimia
te kai whakatautohe. Na kitea i konei, e hara te
hunga nei i te hunga tautoko, engari he hunga wha-
katikatika i te Pire. Tena i ana tirohia nga kupu
nei: —
NA WHAKATIKATIKA. —" Me whai pooti whakatau te
Tiamana. "
TE PIRE—kaore he mate kei roto i tena wahi.
TE PIRE Mo te No. 8 wahanga 1, 2, 3. Me ata
titiro marire, ki taku whakaaro me ahua tupato ano,
titiro ki te wahanga toru, kei roto enei i te tikanga o
te pire nui mehemea ka whakamaramatia te tikanga
o tenei wahanga ka mate te pire ko te wahi tenei i
uaua te whakaaro o te Pire, mo whakatikatika, he
mea kei mate ia. Te Pire—mo te 19, He tikanga nui
kei roto i tenei, ki te ata hoki koutou ki te tirotiro i
nga take o tenei rarangi tera koutou e kite he mate
kei roto e kore rawa tenei e whakaaetia.
WHAKATIKATIKA. —Ko te rarangi te 19, no roto o te
tino pire e rua noa nga kupu hoatu konga kupu i
muri rawa i taua rarangi. Te Pire: —Etika ana e
rite ana tena ki te Pi, kei "muri hoki tona wero, Heoi
ra tera ake etahi, o nga Korero a te whakatikatika
raua ko te Pire. Ka marama i konei, ko Te whaka-
tikatika ke raua ko Te Pire. Mutu ake te pakanga
a raua kihei i huri te pooro ki tua o nga pou, kei te
kirimiti tonu. Te mutunga he toroa. Imuri o tenei
katahi ka ata hangai te whawhai a Te Whakati-
katika raua ko te Turaki, ka ahua reka hoki
te ngakau, me te kanohi ki te whakarongo. He
Pai hoki ka riri raua whakamaori. He matau-
ranga kei ta te tahi, kei ta te tahi. Heoi hungutu
ngutu noaiho; kaore e hoa- tuara, mo te hunga
turaki, engari ano a Te Whakatikatika he tuara tona
ko te Pirimia. Engari ki te tu a te Pire hei reira ka ki
ahau ko te hoa noho mo te turaki ko Ngatinoho noaiho,
ara i runga i tetahi wahi o te Waiata a te Kooti, i waiat-
atia e Timi Ka a i te uhunga mo Taitoko. He penei
nga kupu " E pai ana, ahu e, te iwi. ki te noho noaiho,
Ina te hanga, kino ka, waiho, hei pouturu turu.
NGA RONGO O TE WIKI.
I tae nga maori o Waikato ki te aroao o te Pirimia
me Timi Kara i Poneke, ho korero mo te Pire Kau-
nihera Maori a Henare Kaihau. Te kupu a te
Pirimia kia ratou he nui nga tikanga nunui kei roto
i taua, pire hei ata titiro, hei whakaaetanga ma te
kawanatanga, engari he nui nga mana kei roto,
e kore rawa e whakaaetia e te Paremata. He nui
toku koa kia kite ia Mahuta, kia korero mana, e koa
aua hoki ahau kia tere tonu tona tae mai ki konei.
Tera ano te tahi raruraru u nga maori i Pihama.
Ko tana whenua he me riihi mai e te Kai Tiaki kia
Arani. I te rahoroi ka kitea nga kau a nga maori e
haere ana i roto i tona taiepa, tono ana te pakeha ki
nga maori kia whiua & ratou kau ki waho o tuna
taiepa; whakapeka ana nga maori, Paunatia ana e te
pakeha nga kau. Tango hia mai ana ano e nga maori ki
waho o te pauna, ka kawe ano ki runga ki to whenua.
Ko aua maori tokotoru kua hopukia ki te herehere.
Tokowaru nga maori kua mau kite herehere, he
parautanga i Pihama whakawakia ana, te 12 nga
marama e mau aua te rongo, ko to tatou rangatira e
£25 nga moni here i runga i a ia.
Ko te tahi tima ko te Mapourika kua paearau mai
i tera motu.
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Upoko i Kitea.
Ia Taare Hukatorono e whakangau poaka ana,
tupono atu ko te tahi ana i Piha Pei kei te takiwa o
Akarana, ka kitea e ia e 24 nga upoko tangata i roto
i tana ana.
E maharatia ana e nga pirihimana, he mea ata
whakahaupu na nga maori, i runga i o ratou tikanga
maori. Tera e mauria mai ana wheua nei e nga piri-
himana, hei reira uiuia ai.
Te Tahi Ahi Nui
Kotahi tekau mano nga whare i Hanako (i Taina)
i pan i te ahi, a kotahi mano tangata i mate. Ko te
ruihi koia tenei e 8, 000, 000 tiira (kotahi tiira e ono
hereni.
Ko Roori Notoraana, tama o to tatou kawana, kua
tae mai ki Poneke, i ma runga mai i te tima meera ia
Te Kotiki. Tera pea ia e roa e noho ana i te Koroni
nei.
I runga i nga mahi whakawa komihana mo nga
Pirihimana, ko nga wharangi o te pukapuka i taia ai
aua korero 1276, ko nga moni i utua ai mo te perehi-
tanga me nga pukapuka 1700, ko te utu £814.
I te Kooti Whakawa Whenua Mauri i tu nei ki
Hehitini, ko Tiati Kanara te Tiati, I whakaputaina e
ia te tahi ota i raro i te Tekiona 122 o "Te Ture
Kooti Whenua 1894; " hei whakamana i to hunga
nona taua whenua a Pohokura kei Tarawera, 55, 000
nga eka, ki te whakatu Komiti hei whakahaere i
runga i nga tikanga e paingia ana e ratou. Katahi
rawa te ota tuatahi penei ka whakahaerea ki Nui
Tireni nei.
No te Mane i tae ai nga tangata o te Urewera ki te
aroaro o te Pirimia, he tono na ratou kia hohoro te
whakaritea he komihana, "I raro i te Ture Rahui
mo te Takiwa o te Urewera, " kia whakamutua nga
whakatutu hui i raro i taua ture, ko nga moni i pau
i te hui whakamutunga £180. Tono aua hoki ratou
kia whakaritea he pirihimana hei noho ki Ruatoki, kia
hanga hoki e wharewaea, he Poutapeta Takotoranga
Moni ki. tana kainga, me te Rerewe hoki. Te kupu
whakahoki a te Pirimia, tera te komihana e tae atu i
mua o te tau nei; me mutu nga huihui maori;
me korero au ki te Minita mo nga Ture mo te whakarite
Pirihimana ki Ruatoki, na mo te whare waea, me te
poutapeta, ma raua ko te Tumuaki o Nga Poutapeta,
e ata whakahaere tenei take; mo te Reriwe ki Kihi-
pane, tera e tae te utu ki te £1, 000, 000. Te mutunga
o ta ratou korero, ka takoto atu to kakahu maori.
Ko te Rahiri (he pouaru) he wahine ua Hone
Pihama (kua mate) ia rana ko te tauia e haere ana i
runga i to raoa kiki, ka tutaki i te ekiperehi o te
pakeha, ka eke te wiira o to raua paki ki runga i te
tahi kohatu. Katahi ka piua te wahine nei, tau rawa
atu ko runga mai o te ekiperehi, eke tonu mai nga
wiira mate, tonu iho.
Tera te tahi wahine pakeha no Ritireini, Ingarangi,
ko Mihi Harihi e whitu nga whanau mahangatanga,
Ka 53 ona tau.
Tera te tahi panui kei roto i te Nupepa o Taranaki
e penei ana. " He patu i nga manu ririki. " Ka utua
ki nga kai mahi paamu ina haria atu ki te Taranaki
Paamu Karapu. Te utu mo nga waewae inaina (manu)
te kau marua tatini waewae kotahi te hikipene; mo
nga heeki, e toru kapa mo te tatini.
He Marena.
Te tahi marena nui tenei i kitea ki Whanganui mo
nga taumaha, he tama na Pohita rangitira i te papa-
rakauta o te Timi Pakete, ko te wahine he tama-
hine na Patene rangatira o te Ratarani Hoteera, he
ra nui, tana ra, Ko te whare Karakia, pau katoa
nga tikanga whakapai pai mo roto, nga haki o te
taone, me nga tima ara katoa. He mea ata tuku
marie raua na o raua matua ki te ringaringa o te
Minita kia Marenatia. I te mutunga o te marena
katahi ka mauria te tane me te wahine, ki te kainga
o nga matua o te wahine I reira, te peene, me nga
pakeha rangatira e whanga mai ana. He nui te
powhiri i powhiritia ai te tane me te wahine marena
hou, i runga ra i nga powhiri a tenei iwi a te pakeha,
ka pa ko ta taua nei powhiri ko ta te maori, e ngateri
te whenua. Ko te maha o nga pakeha i hoatu
taonga, hei whakahonore mo to raua marena kotahi
ran e rua tekau matahi. Na te papa tonu o te
kotiro he tiake moni nei; Na Teina, he tiaki; Na
Patene (teina o Patene) kei Merepane, he tiaki; na
Pereiha o Hehitini, he tiaki; na te whaea o te tane,
e whare me te whenua. I muri atu nga ahua mea
katoa, a e kore e uru ki roto ki to raua whare.
I runga i te hui a te Ope whakaora i roto i to ratou
pareki i Whanganui nei. Korero ana a Meiha Pake-
metoa, e pau ana £100 i te tau, a Ingarangi, mo te
tangata kotahi i te tau; hei utu kai, kakahu, me nga
tikanga tiaki, mo nga tangata e kawea nei ki roto ki
te whareherehere. Na ko te Ope Whakaora e noho
nei i tana whenua i Ranana, e whangai ana i te rua
miriona tangata peta. Kua oti nga whare kei nga
wahi katoa o te ao nei e rua rau, me nga paamu kei
nga Koroni, te kainga mo nga Herehere, te whaka-
marumaru, te whakaora mo nga wahine, nga hoia
aroha. Epau ana ki nga takiwa o Atareria anake, e
rua tekau mawaru mano pauna, e whakapaua aua ki
te utu, whenua, whare, mo te hunga rawakore, a he
nui hoki te moni e pau ana ki Niu Tireni nei. Kua
kitea inaianei e 300, 000 tangata e atawhaitia ana e
enei whare i Atareria. E hara i te mea ko enei anake
o ratou whare atawhai; engari kei nga wahi katoa o
te ao, kaore e whenua i kore te taea e ratou. Ka
kitea i konei nga mahi nunui e mahia ana e ratou,
hei painga mo te rawakore, mo te hunga tahae, me
era atu tangata e paea arautia ana, e tukitukia ana
hoki, e nga hau nunui o tenei ao.
Ko te mono Hoiho purei nei ko Rangipuhi, kua
panuitia, ko te utu mo te uha kotahi e £4 4s.
Ko te Pire Penihana mo nga koroheke kua paahitia
e te whare o Raro. Tera e whakapiki ki te whare o
Hunga.
Kua tonoa ano kia toru wiki mo Hone Heke e
ngaro atu ana i te Paremata.
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Panuitanga.
Kia noho mahara te Iharaia i Whan-
ganui, ko te 18 onga ra o Noema e tu ai
te huihuinga ki Te Aohou, ko te whaka-
maoritanga o taua ra he 17 he Mane. Ko
te ra hei ekenga he Rahoroi i te 15. He
take nui kei taua ra, e whakaotia ai nga
tikanga kei runga i te iwi Iharaira o
Whanganui kei wareware ki taua ra.
NA RONGOMAITAWHITI
Kua Mate te Kuini o Tenemaaka.
Ko te Kuini o Tenemaaka kua mate.
Kua tae te mokopuna a te Kuini, a Tiuku
Ioka mo te taha ki Ingarangi i te nehunga,
Ko te whaea tenei o te hoa wahine o Piri-
niha o Weeri.
Taonga Parau o te Parekura.
Te korero a nga niupepa o Marika, tera
e rewa nga manuao o Marika, kite mataki
haere i nga takutai moana o te Paniora.
Kua whakahau atu a Marika ki tona
Komihana, i tukua ki te Huihunga ki
Parihi, whakahaere i nga tikanga o ta raua
maunga rongo ko Peina. Te kupu atu
kia araia e ia te mahi a taua huihuinga
komihana, kia whakaae ano a Peina ki
tonu take.
Te kupu hoki a Marika ka tuturu te
riro mai o Kiupa ki a ia i te tahi o nga ra
o Tihema. Ko Poata mo te 18 o Oketopa.
Te Kupu a Peina kaore i ahei tana kupu.
Te Haere a Te Emepera o Tiamana.
PARIINI, Oketopa 10.
Ko te Emepara me te Emeperehi o
• Tiamana kei te Taite raua haere mai ai,
ka ahu ta raua haere ki Hiruharama (Te
Whenua Tapu) kia kite i era wahi. Ka
tae hoki kia kite i te kingi o Itari, me te
kingi o Taake.
KONOTATINOPARA, Oketopa 10.
Ka hoatu e te kingi o Taake te tahi tohu
whakahonore mo te Emepara o Tiamana
konga utu e £80, 000.
I roto i te Paremata.
Tetahi raruraru i puta i roto i te Pare-
mata i Pirihipane Atareria, kotahi te
mema ko Pateteri i pana mo te wiki kota-
hi mo runga i tona tononga ki tetahi
mema kia whawhai raua.
Ka hinga ano te Tawiki.
Kua tae mai nga rongo whawhai i
Ihipa kua hinga ano taua iwi te Tawihi
he nui rawa te matenga o taua iwi.
Ko Tuahine Kere Koriori, he wahine
no te Mihingare Katorika, te kau marima
tau i mau herehere ai ia Mari, te tumuaki
o te iwi e whawhai mai nei i Ihipa. He
nui nga whakamamaetanga, me te hokonga
hei taurekareka, me te akinga hoki kia
moe i te tane. Koia me ona tamariki to-
korima i mau ora mai.
Te Whawhai a te Iniana.
I ara te tahi pakanga ki Minetota i
waenganui ia Marika, me nga Iniana
(he iwi maori no reira)
Nga kapua o te Pakanga.
Tenei ake pea ka ara he pakanga ma
Ingarangi raua ko Wiwi ko te take he
whenua, ara ko te whenua e pakanga nei
a Ingarangi raua ko te Tawihi; ko Wiwi e
ki ana nona tera whenua a Patoura i
Hipa E ki ana a Ingarangi kaua koe e
whatoro mai. Koia te whakatauki inaianei
Ko te raiona (mo Ingarangi) kei te moe,
ko te Taika (mo wiwi) kei te ngengere.
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. 5
NGA KORERO O
PONEKE.
Poneke, Oketopa 12, 1898.
Ki te Etita o te Tuipiri .
Tena koe me to komiti e whakahaere mai na i tena
taonga o tatou kia bra.
Tenei ka tukua atu nga kupu o tenei ra.
Kua mutu a Herepete Rapihana te korero i te aro-
aro o te komiti mo nga Mea Maori.
I tona ra tuatahi i tu ai ki te korero i tautoko ia i
i nga take a te Heuheu. Ko nga whakautu patai a
te Heuheu kaore ia e tautoko. Ko nga patai kia ia a
nga Mema, o te Komiti. Ko ewhea nga Take a te
Heuheu e tautoko ana koe ? ka utua e H. Rapihana
TUATAHI.—Ko te tutaki i te hoko me paahi inai-
anei " Ara " te mihi kia te Kuini, ko te tinana o te
Pire a te Pirimia me whakanuku 1d te hui ka tu nei
1d te Ti iti-o- Waitangi a Maehe e heke iho nei (1£99)
Ara ma te Kotahitanga o te Iwi Maori e whiri-
whiri.
A i eke ano tetahi patai a nga Mema o te komiti
mo te Pire a H. Kaihau kiia ana e ia kaore ia e
whakaae. Ko nga tino kupu tenei o ana korero
Otira he raana ana whakamaramatanga i tana
take korero. Ko te tutukitanga atu o tona whakahe
mo te Pire a H. Kaihau.
I puta ano tetahi patai a nga Mema o te komiti
mo te tikanga whakanohonoho mo nga whenua o te
iwi Maori. Utua ana e ia ko tetahi kupu ano tena
i roto i te Mihi kia Tekuiui. Ko nga Waahi kino
kaore nei matou e kaha ki te mahi e whakaae ana
matou ki te riihi. Ki te Whakanohonoho.
Kaati nei aku kupu hei tuhi atu ko te nuinga o nga
patai me nga whakaatu ma etahi o matou e whaka-
atu.
Ko Mohi te Ataihikoia kei te korero i tenei ra
Na to koutou hoa pono.
NINIWA KI TE RANGI.
He aitu i roto i te Whare (Paremata.
I nga mema o te Paremata e korero ana i te po ka
tae atu te korero kua kitea a Honore Ranati. Larnach)
hemema mo Tuapeka i tera motu, i kitea ki te tahi o
nga ruma o te komiti. He mea pupuhi ano na ana
te puhurihuri. I te kiteatanga e noho tu tonu
aua tona noho i runga i te tuuru, i tona rae he koro-
puta mataa, ko te puhurihuri e takoto ana i runga i
te teepu.
• / roto i te Paremata.
I runga i te tono a Mahei kia whakaaetia nga toru
wiki mo Hone Heke, e ngaro atu ana.
He maha nga korero a Ngamema a he mea hoki
I ia whakamaramatia nga take o te ngaronga o Hone
He te i roto i tenei whare.
Whakahe ana te Pirimia ki te korero, ko Hone
Heke kei te mahi i nga mahi kawanatanga koia te
take i kore ai ia e noho i roto i te whare.
I muri iho o te korerotanga, tukua ana he mena-
mena, kia kotahi ano te wiki e ngaro ana, e 51 nana
i whakahe ki te 15. Whakaaetia aua te motini.
Poneke, Oketopa 13, 1898.
Ki te Etita o te Tiupiri
Ehoa tena koe.
Tenei ka tukua atu nga mahara i roto i ahau kia
haria e te Tiupiri ki nga iwi Maori o nga motu erua
nei; tena koutou e noho maina i o koutou na kainga.
TAKE. TUATAHI.—Hei korerotanga atu maaku kia
koutou ki nga mea i oti i oku mahara i runga i te ata
whiriwhiri me te Rangimarie.
TUATAHI.—Ko te hui a te Kotahitanga i tu nei ki
Papawai Wairarapa ona whakahaere katoa te hua i
takoto ki tana Hui he turuki tonu i te Kotahitanga
me ona tikanga katoa.
Kuati he maha nga kupu me nga tikanga i kore-
rotio i roto i taua hui. Kaati te hangaitanga he
turaki i te kotahitanga me ona tikanga katoa. No
reira ahakoa etahi ki ehara i te turaki i te Kotahitanga.
Kaati nana tena ko taaku tenei i ata titiro ai a he
tino tika tonu tenei whakaatu aku i runga i taku ata
titiro rangimarie mo nga mahi a taua hui. Kaati ko
te manaaki a nga iwi o te marae ia matou he kaha
rawa atu he nui te ora o nga iwi a mutu noa taua
hui, he nui te kaha o nga rangatira o te marae ki te
manaake ia matou ; kaati mo tenei take.
TUARUA.—I te pakarutanga mai o te hui i Papawai
ka haere mai matou ki Poneke ki te tiaki i te
Pire whakatikatika a etahi o nga iwi o te Tai-rawhiti.
Kaati no te 14 o nga ra o Hune 1898. Ka tae mai
ahau ki Poneke nei noho ai, ahau a Niniwa me te
Heuheu Tukino; no muri iho ka tahi ka tae mai etahi
o nga tangata o te Taihaururu me etahi o te Tai-
rawhiti. No reira katahi ka whakaturia he komiti
mo matou hei turaki i te Pire Poari a te Pirimia. Ka
tu ko Hamiore Mangakahia te Tiamana; ko te Ra-
whiti te kai-tuhituhi, Kaati ko tana komiti he nui.
Kaati ku nga mahi o te komiti he whakaatuatu ki nga
iwi kua tu te komiti ki Poneke nei hei whakahaere i
nga kupu hei turaki i te Pire Poari a te Pirimia me
te Pire Whakatikatika a te Tai-rawhiti.
No reira ka tukutuku tuai e nga iwi a ratou Piti-
haua ki te komiti hei turaki i te Pire Poari. Me etahi
tangata o te Tai hauauru i tu i te aroaro o to matou
komiti.
Ko T. Mete Kingi i ki ia ki to matou komiti kore
rawa ia e whakaae kia whakarereketia he tikanga mo
tona rarangi ingoa kore rawa ia e pai.
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Kaati i muri ka tae mai nga Pitihana katahi ka
hunga, e matou he Pitihana hei whakarapopoto i nga
kupu mo to turaki i te Pire Poari a te Pirimia.
Kaati i ata whakatuturutia nga ingoa o nga tangata
hei korero ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea
Maori o to Paremata. Ko aua tangata i panutia e
Mangakahia ki roto i te Tiupiri, Kaati i runga i
te mea i pa he aitua ki to matou Tiamana koki atu
ana ia ki te Kianga i muri ia ia ka tu ko te Heuheu
te Tiamana. Kaati ko nga Mema i tuturu tonu o tenei
komiti ki te noho i Poneke nei tae noa mai ki te ra i
iu ai to matou Tiamana ki te aroaro o te komiti mo
nga mea Maori o te Paramata.
Ko to Heuheu Tukino, Taupo
Mohi te Ataihikoia, Te Tai-rawhiti
Niniwa ki te Rangi,
Taare Mete,
Te Rawhiti, Taihauauru
Herepete Rapihana. Te tai-tokerau
Hare Parata, Te Waipounamu.
Renata Toi, Tai-rawhiti
Heoi nei nga Mema i tuturu tae noa ki te ra i korero
ai to matou Tiamana i te aroaro o te Komiti.
Kaati e nga Iwi me nga Hapu he nui nga raru-
rarutanga o to matou komiti i Poneke nei ko te Take
he rereke no nga mahi.
Kaati ahakoa he nui nga rereketanga o nga
vvhakaaro o to matou komiti kaore rawa oku mahara
i rereke, tuturu tonu ki nga mahara o nga Iwi e kite
mai ana i te kino o te Pire Poari a te Pirimia.
Kaati i u tonu hoki o matou mahara ko te here
anake i nga whenua te tino mea. No reira ka kaha
matou ki te tautoko, ko te here anake i nga whenua te
tino mea nui e ora ai o tatou whenua; ko nga rarangi
katoa o te Pire a te Pirimia me whakanuku mo tera
tau, kia tukua ano kia whiriwhiri nga iwi maori i nga
rarangi o taua Pire, kei konei tonu, matou mahara e
whakahaere ana mo tatou mo nga Iwi Maori.
Kaati kua tu ahau ki te aroaro o te komiti kua
puta aku kupu turaki i te Pire a te Pirimia me nga
Pire katoa e pa ana ki nga iwi maori katoa
kei roto i tenei Paremata. Me tuku katoa
ki te hui ki Waitangi Pewhairangi kia whiriwhiria e
taua hui aua Pire katoa tae no a ki te Pire a Waikato,
mo mau katoa ki taua hui kia tirotiro katou nga iwi
mo taua Pire; mo te mea he pire e pa ana ki nga iwi
maori katoa o runga i nga motu e rua nei.
Kaati i pau to matou kaha ki te noho i Poneke nei
mo runga i tenei take. Kauti he nui ta Manaaki a o
matou rangatira ia matou i tere ai ta matanga o
tenei mahi.
Enga Iwi e nga hapu ko matou rangatira na ratou
nei matou i whai kaha ai te noho i runga i tenei
mahi nui mo nga iwi o nga Motu e rua nei.
Ko Niniwa Kite Rangi
Mohi te Ataihikoia
Te Raraku Hunia.
Koia nei o matou rangatira i oti ai a matou mahi
ko nga moni i homai e ratou kei oranga mo te komiti
e £32. Me etahi atu moiri ano he nui te kaha o
matou rangatira kite tiaki ia matou a he nui hold
taku whakawhetai kia ratou mo to ratou kaha ki te
tiaki i to matou komiti e mahi nei mo te Iwi katoa;
no reira ka tika tenei whakaatu aku ki te kaha o enei
rangatira ki te whakaputa i o ratou kaha mo nga iwi
maori o nga motu e rua nei.
Kaati tera ata ano te nuinga o nga moni i whaka-
takotoria ki to matou komiti. Kaati kei nga kai
tuhituhi te kaute tuturu. Kaati ko Niniwa te tino-
wahine i tino pau tona kaha ki te Manaaki ia matou
no reira ka ahei ki te whakaatuatu i tenei kaha ona
e noho nei ia i Puneke tiaki ai i tana atawhai i te
komiti.
Kaati ko nga korero a matou i roto i te komiti
kaore au e kaha ki te tuku atu no te mea tera ano
kei roto i nga tuhituhinga me nga rereke-
tanga o a matou korero i te aroaro o te komiti hei
reira koutou titiro ai nga tika me nga rereketanga
o a matou korero. Kaati nei.
Enga iwi katoa o te Tai-hauauru o Te Tai-rawhiti.
O te Tai-Tokerau me he mea e waimarie ta matou
nukuhanga i te Pire Poari a te Pirimia me era atu
Pire kia nukuoia ki te hui a te Kotahitanga ka tu nei
ki Waitangi a Maehe " 1899". Me haere katoa nga
tangata matau me nga wahine mohio ki reira tirotiro
ai i te tikanga hei painga mo tatou mo nga Iwi
Maori. No te mea ko te Pire a te Pirimia e kiia
aua e nga tangata i Poneke nei ko te mutunga o te
Ao taua Pire. No reira haere ki te hui ki Waitangi.
Aroha ki te whenua-Aroha ki te tangata; e te hunga,
matau.
Hoi ano ua to koutou hoa
Herepete Rapihana,
Ehoa e te Etita
I te mea i tere te hoki o Herepete Rapihana kaore
i tere temutu o taku kape i ana korero no reira ka riro
maaku e haina iho tona ingoa, no te ra tonu ka haere
ia katahi ka homai ki an. Engari ko te kape o ona
korero i runga ake nei kei au ano me toua hainatanga
i tona ingoa. Kaati be mea tuhi nana ki te pene I
rakau no reira kaore e pai te tuku atu i taua aku i
tuhi ai. Engari tona ingoa he mea tuhi nana ki te
mamangu. I
Heoi iho I
TEKORONEHO
Kua mutu u Mohi te Ataihikoia te korero i roto i I
te komiti mo nga, mea maori. I
Heoi ano he tautoko tonu i nga take kua whaka-
takotoria e te Heuheu ki te aroaro o te komiti; 1
"Ara" ko te mihi ki a te Kuini me paahi i tenei
tuunga o te Paremata. I
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Ara te tutaki i te hoko i te kooti whenua maori.
TUARUA. —Ko te tinana o te Pire Poari me nuku
mo te ra tan mo te tunga o te hui ki te Tiriti o Wai*
tangi Pewhairangi, Me titiro hoki tenei komiti
kaore ano he Pitihana o mua atu tae noa ki naianei.
Katahi ano te Pitihaha i eke ai nga rarangi ingoa ki
te tekau (10, 000) mano tangata i tukua mai nei hei
whakahe i te Pire Poari a te Pirimia.
No reira ka kaha taku tautoko kia tirotiro ano te
iwi maori i tetahi tikanga mo" ratou. Ara ma te Ko-
tahitanga o te iwi maori me ona komiti. Ko nga
tino kupu tenei o tona tuunga ki te korero.
No nga ara patai kia ia a nga Mema o te Komiti
katahi ka eke ki etahi o nga take i whakatakotoria e
te Heuheu. " Ara " ki te Kooti Whenua Maori me.
ona Ateha.
E puta mai ana etahi mate i nga Ateha, e riro ana
nga Ateha i te moni whakapati me etahi tikanga atu
a nga hapu nana nga keehi hei painga mo ratou,
ka whakataua te whenua ki nga tangata, ehara nei
ia ratou te whenua, ka waiho tena hei pakanga i
roto ia tau ia tau, te mutunga iho ka riro atu te
whenua hei utu mo nga nohoanga i nga taone.
Te rua mo nga Mema Maori e noho nei i roto i te
Whare Paremata.
Nga Ture 6 mate nei te iwi maori kei te puta
tonu mai ia ratou e noho nei i roto i te Paremata.
Ko te take kaore e whakaaetia a ratou hiahia.
Kei te tukunga i te pooti o te Whare ka riro ano i te
taha Kawanatanga te tokomahatanga o nga mema.
Ka hinga nga take e maharatia e ratou hei painga
mo te iwi maori otira he maha ona kupu whakahe mo
nga Ateha.
Kaati nei aku e whakamarama atu.
Tetahi o ana kupu mo nga Komiti Maori kia
whakamanaia mai e te Kawanatanga kia riro ano ma
ratou e whakahaere o ratou whenua.
Kaati he nui nga patai me nga whakahoki kei roto
i nga pukapuka a te komiti e takoto atu ana.
I muri mai ia ia ko te Rawhiti ko taana take he
tautoko i nga take kua takoto ia te Heuheu ki te aro-
aro o te komiti.
Te rua o ana take he whakaatu i te Kotahitanga
o Waikato me nga iwi o te Motu nei i te tuunga o
o o
te hui ki Waikato. A ko te kupu i oti i reira ko
te tutaki i te hoko ka pera ano ahau inaianei me
paahi te tutaki i te hoko.
Ko ana take tenei kua timata te patai a nga mema
o te komiti kia ia.
Kaati nei o aku e whakaatu ki te iwi tera atu te
rarangitanga o nga korero mo nga patai me nga utu
patai. Kei roto i nga pukapuka a te komiti ko aku e
tuhi atu nui he mea kohikohi mai i nga tino take
tonu.
Ko to matou kai tuhituhi kaore i uru ki roto ki to
matou ruuma na reira ka penei ai te tuhi atu.
NINIWA.
He Tupapaku.
Kua tae mai nga rongo mate o Hoani
Meihana, he nui te pouri o te Tiupiri ki
te korenga e whakaatu mai ki te matenga
o to tatou kaumatua.
Kua tae mai te whakaatu a Toki Paora
o Papawai, mo Aniu Marere he wahine
rangatira no Ngatikahungunu, no 14 o
Akuhata nei i mate ai. I takoto tona
tinana ki roto i Hikurangi whare i Papa
wai. Note 24 onga ra o taua marama i
mauria ai tona tinana e tona tungaane
ki Waikekeno tanu ai.
Ko Aruta te Hurutuhi, i mate ki Pouata
rao, Waikato i te 21, o Akuhata. He
nui te mihi, mete tangi o nga tangata o
Te Reureu ki taua tangata, he mema ano
hoki ia no te komiti o Te Reureu.
Ko te pikaunga tenei a to tatou manu a
Te Tiupiri, koia tonu tenei, ko te whanui
ko te roa ona parirau koia tenei, hei
rohanga atu mona ki o koutou marae, me
o koutu whare Wananga, kawe atu ai i
enei pikaunga, hei ekenga mai mo nga
pitoitoi toenga mahara, a te hunga kua
rupeke atu nei ki te po i waihotia ake nei
e ratou te pito kupu; te pito ora; te pito
aroha; kia tatou ki te hunga ora, Wai-
hoki me tenei taonga. E kore ranei e kiia,
E " ratou, kua mate waihotia ake ko a
ratou taonga. " Ana kei a koe e nga iwi
enei kupu e pupuri ana, kei nga oranga
rangatira me te iwi me nga rangatira
wahine, aua kupu e here ana, Koia ka
pono tenei kupu atu ko to tatou taonga
tenei, he taonga maori, koia ahau ka kaha
ki te kii pono atu. hei runga i nga iwi
katoa to tatou taonga, whakaotingia mai
e koutou he tikanga, ka oti na tatou.
Tirohia nga take kei te wharangi 14 me
15. Kia ora,
WAATA W. HIPANGO.
|
|
10 8 |
▲back to top |
8 TE TIUPIRI.
HAWANA.
%
Ko te tino taone tenei kei to Moutere o Kuipa, e.
neke atu ana i te 1000 kaipuke e uru ana ki roto, ko
te puau e kiia ana kotahi ano te kaipuke i te urunga.
Ko taua puau e kotingotingo haere na, he pa, e kiia
aua hoki e tino kaha atu ona pu nui. Nga taonga e
mahia ano etera moutere, he huka, he Kawhe, he tup-
eka, ho waaki pi. Ko te maha nga tangata e noho aua i
taua taone e. 200,000. Na te mahi nei Amarika,
ngotangota noa. Aua pa o te tahi tuha, o te tahi
taha, o te puau pakaru ana i te mahi a nga manuao
o Marika, noho puku ana hoki nga pu.
Tetahi Tino Tina Nui,
Ingarangi
Aropeta Hono
Wiwi
|
|
11 9 |
▲back to top |
TAWHITINUI.
Kei roto i te awa o Whanganui tenei kainga, He pa
no Nga tupuna, Ko te ingoa o to ripo o tenei kainga
ko Titahi, Ko te mutunga rangatira o tenei pa ko Te
Reimana Kaporere, No tona matenga, ka tahi, ka
whakapumautia te mana, te rangatiratanga e Taitoke
me nga rangatira kaumatua o Whanganui, ki tona
tamaiti kia To Warena Te Reimana; engari ko taua
tamaiti no te tau 1885 ka mate kaore ana uri, ko
tona tuahine kei te ora ko Tarewa Heremaia, Kei
konei te tahi whare whakairo, ua Hori Pukehika i
mahi, i te otinga o taua whare, ua Hoani Taipua i
i whakatuwhera i te tau 1887 he nui a Whanganui i
huihui i taua ra, I whakapuakina i konei te haere a
Kura ate kia Tawhiao, No te hokinga mai ko te Hui
ki- Putiki Wharanui i te tau 1888.
Hamahona Mou.
Ko Rui Paia, te tangata kaha o to ao katoa nei.
1 whakamatakitakina tona kaha ki Tikakou i
Marika i te 31 o Maehe 1896.
Ka whawhatia iho te poro rino e tona uinga
maui kote taumaha 2581/4 pauna, ka tae ake te
pooro ki te tumu, katahi ka rere tika whakawaho
ko te tinana kei te tu tonu.
Ka whawhatia iho te pooro rino e tono ringa
matau 311/4 pauna katahi ka kokiri whakawaho,
mo te rima meneti.
Ka whawhatia e ona ringa, e rua nga pooro,
te taimaha o te tahi e 97. ) pauna, ko te tahi e 88
pauna, ka pera ano te mahi me o runga ake nei.
Ka whawhatia e te tahi o ona ringa te pooro
te taimaha e 162½ pauna, katahi ka kokiri
wakarunga e 36 nga whakapikipikinga.
Na te ringa mikao, i hapai te poori e 552½ pauna
te taimaha. Na nga ringaringa e rua i hapai te poori,
ko te taimaha 1, 897½ pauna, e hapai ake i te takiwa.
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Na te tahi ano o nga ringaringa i hapai ake te pooro
e 987 pauna te taimaha.
Na te tahi o nga ringa i hapai ake te tahi hoki ki
te tumu e 433 pauna, he wai, he oue i roto.
I te kumenga a nga hoiho puru kaata 1, 2000 pauna
o te mea kotahi, E rua hoiho i herea ki te ringa ko-
tahi, na e 55 nga tekene e purutia aua e ia.
E 347 pauna o te pooro rino i hapainga ake,
katahi ka kokiri whakarunga.
KI NGA HOA TUHI MAI..
Tenei ano etahi o nga reta kihei i uru i tenei puta-
nga. A muri ake nei taia ai.
He Reta na Te Tumuaki
ote Kotahitanga.
NA HAMIORA MANGAKAHIA.
Whangapoua, Hepetema 24, 1898.
Ki te Etita o te Tiupiri.
E taku hoa tena ra koe.
Ana taku reta he mea tuku atu naku kia
Panuitia e koe. Hemea tuhi naaku ki te mangu
mangu hemea whakahaere e toku Ringa matau i te
Pene kirunga i tenei Pukapuka kia whai mea ai hei
tiro hanga iho mau,
E hara i te mea na nga wehenga maha o toka ma-
hunga i whakaaro, engari ua te pito aroha i herea ki
ki te tau o toku manawa; I haehaea toku ngakau e
te aroha ki ta Whakakotahitanga o nga iwi i Hiiri
tia toku aroha ki nga Roimata oku kanohi; Ano ia
toka rite i te ngaunga a te aroha kei te Rakau mar-
oke e puhia nei e nga hau ote whenua.
Mokemoke tonu taka ta mete whakamau atu ano
te titiro a oka kanohi ki oku hoa ki te Ra mete Mar-
ama menga wheta o te Rangi. Me te haehae ano
o te aroha i nga wahi katoa o toku Tinana.
Ano te ngahau o te tupa o nga otaota, me te ata
rere ano o nga awa wai marama i waenganui o n, nga
Maunga, ano te rite kei te Rere ate roimata i oku
kanohi; aue ! mate iho ahau i te aroha.
Hei konei mutu ai taka whakaatu i to ahua o toku
aroha mo tatou. Hei kona ra aka Rangatiratanga e nga
hapu maha o to iwi maori o Aotearoa mete Waipoun-
amu noho mai ai. Kia maia kia manawanui kia
kaha, kia kotahi te whakaaro kia kotahi te kupu
kia kotahi to mahi.
Ko tu whakakotahitanga o nga iwi ki raro i te
Muna o to Tiriti o Waitangi anake, aha koa kaa maha
aku whakaaturanga i enei take kia mahia e nga iwi
koto take i penei ai he kite nooku heoi ano nga take;
e roa ai to tatou oranga me nga wahi whenua e toe
noi kia tatou, mehemea karite te hapai anga iwi i
enei take ara te maia te manawanui mete kaha; aha
koa kotahi te Tiriti o Waitangi, kei roto i a in nga
kaha katou e taea ai nga mea pakeke e wehi
nei te tangata. Kaore ahau e wehi me hemea he
take tenei i mate ai toku tinana kaore kau oku wehi
motera e ngari kote iwi nui tonu taku emea nei kia
whiwhi i taku ora e kite nei,
Koia tenei ko te Kuini o Ingarangi kawhakarite ka
whakaae ki nga Rangatira kinga hapu kinga tangata
katoa o Niu Tireni Te Tino Rangatiratanga o ratou
whenua o ratou kainga o ratou nga herehere o ratou
mahinga ika meo ratou taonga katoa.
He mea Hiiri enei kupu e te kuini ki te Hiiri Nui
o te Kiingitanga Huihui o te Rangatiratanga o Inga-
rangi o Airana me Katarana. Kia mohio mai koutou
e nga iwi kei roto i tenei Hiiri te huihuinga o te
mana o nga Rangatiratanga o nga iwi nunui e toru
o te ao o Ingarangi o Airana o Katarana na enei iwi
i whakapumau to koutou mana motuhake kirunga i o
koutou whenua.
Kote mana tuatahi tena i Hiiri tia ai tana Hiiri,
Temana tuarua, kia kore ai nga kawanatanga katoa
e whakaturia ana mo Niu Tireni e kaha kite takahi
ki te patupatu ki te whakarereke, ki te hanga ture
ranei e rere ke aua i o te Tiriti o Waitangi i ona
tikanga.
Kia kore ai hoki nga Rangatiratanga katoa o: te
iwi maori o Niu Tireni e tupu ake aua i muri nei e
kaha kite takahi i nga tikanga katoa u te Tiriti o
Waitangi.
No runga i te maua o tenei Hiiri enei kupu kako-
rero tia nei e au ko te Tiriti o Waitangi ko tetehi tenei
onga mea nui i tu ao, ko toua tikanga me haere tona nga
mahi menga tikanga anga kawanatanga o Nui Tireni
irunga anake i nga Tikanga o te Tiriti o Waitangi 5
note mea he mea nui, he mea mana, hemea kaha, hemea
wehi, hemea ora, hemea Tapu, e kore e taea te korero
eau ki rotu i tenei reta te whaka maramatanga o enei
mea katoa me era atu; kaore nei i tuhia. Koia
tenei nga take e kaha nei ahau ki te korero i te Tika
o aku mea hei konei mutu ai enei korero aku ahakoa
hoki roa e kore e manakohia.
Kua kite iho ahau i etehi kupu i roto i te Tiupiri
No 39 ite whakatauki a Takuhoa a Paratene Ngata
Menga kupu huki a Taku Whaunga Henare Tomoana
e whaka atu ana raua i to raua whakaae ki te mate
mo te Iwi maori iroto i nga tikanga o te Pire whaka-
atu Poari ate Pirimia.
Kia ora korua mea me o tatou whanaunga katou.
II. MANGAKAHIA, Pirimia.
Whangapoua, Oketopa 12, 1898.
E hoa e te.
Heuheu Tukino Tiamana o te Komiti, o te Tai-
Hauauru mete Raki menga wahi nu nui o waenga
nui o te motu me etahi wahi o te Tairawhiti mete
Waipounamu.
E tama tena ra koe me nga Honore Rangatira o
roto i te Rangapu, kite reo o tatou tupuna ko te " Ropuote
e kore tenei ingoa e whakahuatia
e ratou mehemea o wakauru aua ho tangata ririki
etehi kei roto i taua Ropu.
|
|
13 11 |
▲back to top |
Monga Rangatira anake he toa katoa ratou, kia
koutou tenei ingoa i naianei.
Tena ra koutou, e noho huihui maina; kia ora kou-
tou i to te Atua atawhai. Tenei ahau te tuku atu nei i
taku whakamoemiti me, taku whakawhetai mo kou-
tou mo te "nui o to koutou kaha kite pupuri i nga-
tikanga mete ata arahi i nga taea e whai Honore
ai te iwi nui tonu.
Ahakoa e kore e tutuki atu ki runga i nga tika
' me nga pai e hiahiatia aim e koutou i te hanga kua
puta to koutou uaua tanga me to koutou kaha nui.
He mea mahi na koutou i roto i te mate i nga
mate e mohio atu nei ahau.
He tu tahanga i te matewai, i te kaikore, i te
Pawera i te Pouri, i te Puhanga atehau, i te nga-
unga ate huka, i te haere noaiho, i te wehewehenga i
nga tamariki mahue i te kainga mate ai i te tini
onga mate e kore nei e tae e au te korero.
E kore e taea e au te whakaatu te nui o taku aroha
mo koutou i roto i tenei reta; engari e tau katoa
ana kirunga ia koutou aku kupu aroha kei roto i
tetahi o aku reta.
He nui toku had i toku kitenga i nga mahinga
a to koutou komiti kua panuitia nei e te Tiupiri
No. 39. Tenei hoki a koutou waea e tae tonu
mai aua kiau i nga wiki katoa, e whakaatu mainei
i nga mea katoa o kona.
Kua tae mai hoki ki au te Pire Poari i tukuna
mainei e te Tiamana Ropu Kuratakaipuni whakahaere
i ngatika turaki; i taua Pire Poari.
He nui te mawheratanga o toku ngakau i toku kit-
enga i taua Pire i te korenga e uru o nga whakatika-
tika ate Tairawhiti kiroto.
Hemea tera hei whakaatu ki nga iwi mete hunga
hoki e tuku panui ana kia awhina nga iwi i te Pire
ate Pirimia.
Kia kauaka rawa ehoki atu te Iwi menga Hunga
tautoko i te Pire, menga kai tuku Panui ki te awhina
i nga tikanga katoa; ture ranei e mahia ana e nga
kawanatanga o Nui Tireni mo te iwi maori me o ratou
toenga whenua.
E tuturu ana hoki toku kite i to tatou mate e kore
ratou e kaha ki te hanga i te ora mo tatou, kua taka
ratou ki tua ote Tiriti o Wahanga, ki te mahi ratou i
te mea tika mo tatou; kahura katoa nga mea iriro he i
nga mahi a era kawanatanga e whakatuturu ana hoki
ite tika ao tatou nei kupu, ko te nei Kamate tatou inga
tikanga o tenei Pire Poari, kaore he take kia tahuri te
Hui i Papawai kite whakatikatika i taua Pire.
I ki hoki kue e Heu i Papawai kei te ngaro atu
ano tetahi pito ote Pire Poari, kii ana koe ireira
e Tamahau he Tangata korero parau; e 28 nga Rara-
ngi o te Pire i tae ki Papawai, i naianei kua tae ki te
49 nga rarangi; ka takoto noa tera kupu i te takiwa
mou, kati enei kupu.
Kanui taku mate, ko toku mate mai ano i Poneke o
taku taenga mai ano i te 2 ongara o Hepetema. Kei
runga tonu au i taku moenga e takoto aua, i tuhia enei
reta irunga i taku moenga na nga Rata i ahua pai ake
ai au, kei te ahua pai nainei kaore ano i haere.
H. MANGAKAHIA..
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
KI NGA KAI UTU PEPA.
Haruruki ki te rangi......... £1 O O
Tutura Kahu o Featherstone...... O 12 6
mahia... e 6 nga ½ P. K.
Henare Te Aro, Otaki... e 6 nga kapa P. K.
John Haugh, Pihama... e 4 nga kapa P. K.
Hun. H. K. Taiaroa... kua tae mai te 10s. P. K.
HE TONU TAU.
Eru Tokara Ned, Waipiro Bay.
(Hei te nama 41 timata ai. )
Na Te Rangitohiu i tono mai kia tukua he pepa
mo enei: —
E HAWHE TAU.
Piripi Maki, Te Aute
Hiakai a Tawehe, Te Hauke
Poaha Matenga (he reiri) Tikokino Poutapeta
Me timata koutou i te Nama 41.
Jim ora nga rangatira e tuku Pane Kuini mai ana
kia taea ai te tukutuku atu.
Barrett's Hotel, Poneke,
26th Oketopa, 1898.
Kia Waata Hipango.
Tena koe; tenei to reta kua tae mai ki
ahau, whakaatu mai i tau whakaaro i
mahara ai mo to tatou taonga, kia waiho
ko ahau hei " Etita" mo te taha ki nga
Wahine. E pai ana he taonga i mahia ki
Aotearoa e takoto nei kote Mihi kia Te
Kuini; kua mate a Taitoko, ko Tamahau
raua ko Wi Pere e ora nei nga tino
• o
kaumatua o te Kotahitanga na ana nei i
whakaae kia kauria te moana nui e takoto
mai, nei e haere maori noatu nei i runga
i nga ngaru nunui o te moana ka tae nei
ratou ki Ingarangi ko te ra nui o to tatou
kuini ko te Taimona Tiupiri. Otira
whakaaturia atu ano ki oku hoa wahine
taaku whakaaetanga ki to kupu.
Heoi eno nga kupu ruarua.
No to mokai,
NINIWA HEREMAIA,
Waitotara.
————————————————
I te taenga o te Kawana o Rore Ranapari ki Tara-
naki i mua ake nei i haere atu ia, ki te toro i
te Iwi Maori o Waitotara i to ratou kainga i Kaipo.
I runga i to ratou whakapai mo tono taenga kia
kite ia ratou koia te Taiaha me tetahi Korowai
hoki, e mea hoake ki te hoa o te tino Kaitiaki ara
kia Te Piha ma ana e tuku atu kia ia ki te kawana me
te pukapuka nei ua.
Kaipo Waitotara
14 Hepetema 1898.
Ki Tona Honore
Te Kawana o Niu Tireni
Poneke
E Kara, Tena koe,
Ka tukua atu nei e matou kia Te Piha ma aua e
kawe atu Kia koe te Taiaha nei ko te ingoa ko "Kai-
Harore. "
Ko te mana tonu tenei i Nui ki runga ki enei Iwi
erua o Ngarauru, o Ngatipourua. Heoi i runga i
to matou whakaaro he nui atu hoki te aroha ki a
koe. Ka hoatu nei e matou kia koe takoto ai, tiaki ai, te
take i puta mai to matou aroha kia koe, ko koe tonu
te Kawana tuatahi i haere tinana mai ki o matou
kainga ki te toro (visit) ia matou.
Ite tau 1865 i tae mai a Kawanei Kerei ki to matou
kainga ki Weraroa a he maha o matou rangatira
awhina i te kupu i reira; engari ko te he kahore
e whakaae nga poropiti o te taha Hauhau ki aua
tikanga. Mehemea i penei to matou marama
rue to naianei e kore e taka ke o matou whakaaro
i nga ritenga poropiti.
Ko tenet Taiaha ko " Kai Harore, " i te mea kua
mutu era ritenga, ka tukua atu e matou, e nga iwi o
Ngarauru me Ngatiporua ki tou ringa tiaki ai, hei
tohu me te pono rawa me te rangimarire; hei tohu
hoki i to matou nohonga ki raro i te mana o to
• tatou Kuini Wikitoria.
Kia ora te Kawana tae atu kia Kuini Wikitoria te
mana o enei iwi erua, koia ena.
NA HETARAKA TAUTAHI
KAHUKAKA KUPENGA
WIREMU KAUIKA.
Me nga tangata o Ngarauru
Me Ngatipourua.
I te hokinga mai o Te Piha i Poneke, hoake ana e ia
kia Hetaraka Tautahi ma, e whakaahua nui o te
Kawana, me te pukapuka nei na
|
|
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te whare o te Kawana
* Poneke, Hepetema 27 1898.
Kia Hetaraka Tautahi
Kia Kahukaka Te Kupenga
Kia Wiremu Kauika.
Ratou Ko Ngarauru me Ngatipourua
Ehoa ma;
Tena koutou; Kei te whakapai atu ahau kia kou-
tou mo a koutou kupu inihi mai i whakaaturia mai
nei e Te Piha kia hau.
Ekoa ana ahau mo tenei Taiaha, ara mo " Kai-
Harore " i hoatu nei e koutou kia ia mana e hari mai
kia hau, kei te mohio hoki ahau he taonga nui tenei
na koutou i tukua mai nei e koutou ki ahau, he mea
tuku mai hold ki ahau i te mea ko ahau te kanohi o
te Kuini e Whakahonoretia nuitia nei e koutou a e
piri pono nei hoki koutou ko era atu tangata tae noa
ki te toru rau ewha te kau ma rua miriona o ratou
kei a ia i runga i tona tuunga hei Rangitira, he Kuini
mo koutou katoa.
Heoi ra, rae ki atu ahau kia Koutou, kei te mau
tonu i roto i ahau te aroha mo ta koutou mihi whaka
honore kia hau he Rangitira nei hoki ahau mona i Nui
Tireni nei, a tera ka tiakina tonutia e ahau te Taiaha
nei. me te tuku atu hoki i taua taiaha hei manutunga
tukunga iho ki oku uri i muri ia hau.
Kua whai kupu ahau ki te Piha kia ata tuhia e ia
nga korero onamata e pa ana ki Uma taiaha, he
mohio hoki noku ma aua korero ano mohiotia ai nga
korero o a koutou nei iwi, tetahi hoki he hiahia
noku kia mohio nga tangata e kite ana i taua taiahia
i nga korero mo " Kai-Harore" e kite ai hoki ratou
i te taiaha whai mana o te iwi toa i nga whawhai
pohehe i te ra kaore nei ano kia whakaetia te mana o
te Kuini, kua kore atu nei aua tikanga pohehe inaianei,
he take koanga ngakau hoki tenei, a tena ano hoki ratou
e mohio kei te noho tahi aua iwi ra, a Ngarauru a Nga-
tipourua me te iwi Pakeha, ano he teina he tuakana
ratou, me ta ratou piri tahi kia Te Kuini Kotahi, me
te titiro atu hoki ki tenei ki nga tangata rongo nu i uru
tahi koutou katoa, me te mohio hoki kei te tokomaha
ano nga tai tumai iki maori e hiahia ana ki te kaka-
hu i nga kakahu hoia o te Kuini, me ta ratou ngakau
nui ki te hapai i tona mana.
He kupu whakamutunga, me ki atu ahau ko te
mea nui hei whakaarohanga maku, he whakaaro i
nga tikanga e puta ai he painga Id to koutou nei iwi
maori, he whakapumau hoki i nga tikanga e noho tahi
ai tatou i runga i nga painga e puta mai ana i runga
i te aroha o tetahi ki tetahi.
Kei te hiahia hoki ahau ki a noho mohio nga ranga-
tira me o koutou iwi ki te ahua o te tangata i tukua
mai nei e koutou tenei manatunga a te iwi kia ia,
I oia ka tukua atu nei e ahau taku ahua, he mea ata
mahi marire kia pai, me te tuhi hoki i taku ingoa ki,
raro iho i taua ahua, a e mea ana ahau me whakairi
ki roto ki to koutou whare Runanga.
Na to koutou hoa aroha.
NA RANAPARI,
Kawana,
Na Te Marae.
He Paura hei whakaranu mo nga mahi purini, me
nga mahi keeke: —Hawhe pauna houra, hawhe pauna
kirimi tataa (cream of tartar) e rua aunihi atiti, ko
tahi kapu ki i te paraoa maroke nei. Me ranu katoa
enei, ka roora kia pakarukaru nga kopuru, me te pai
o te ranuranu, ka whawhao ki roto i te tahi paaki
kapa, ka tutaki, ka whakairi ki te tahi wahi maroke.
Te Meihatanga: —Kotahi tipunu ki tonu o te paura,
ki te kotahi pauna ote paraoa maroke.
HE KEEKE. — 12 nga heeki, 1 pauna pata, 1 pauna
huka, 1½ pauna paraoa, ½ pauna karani (currants)
½ pauna karani nunui (raisins) ½ pauna kiri remena
(lemon peel. )
TE MAHINGA. —Ko te pata me te huka me konatu
ki te ringa, kia rite ra ano ki te ahua o te kiriimi, ko
nga heeki me wawahi ki roto ki te peihana ka konatu
ka hui ki roto i te pata me te huka, ka hoatu nga kar-
ani, nga karani nunui, nga kiriremena (kua tapatahia
kia ririki) me te rari tonu, ka hoatu nga paraoa, te
mutunga ko nga paura, ka tahi ka tunu ki te hawini
kua oti te whakawera,
HE PURINI. —½ pauna paraoa, ½ pauna kongakonga
rohi, ½ pauna aro kau, hipi ranei, (me tapatahi) ½
pauna taratana (Sultanas, ) 1/4 pauna karani (currants]
2 aunihi kiri remena (me tapatahi) 4 aunihi huka, 1
karaka (nutmeg) me orooro, ½ punu tote, 1 heeki me
rarirari, ½ ti punu o te paura, he miraka hei whaka-
makuu, ka oti te whaka ranuranu, ka takai ki te kahu
ka paera. Ki te hiahia kia tino pai atu, me hoatu kia
2 nga heeki.
He Rua Tapupaku.
HE KEREEME KI TE TIUKUTANGA.
Tenei rawa te tahi korero whakamiharo rawa, mo
te tanumanga i te tahi tupapaku, he mea korero,
na te tahi wahine, ki te aroaro o te tahi Kooti i
Ranana, ko taua korero na Mihi Maria Turutu
he pouaru, he tono naana kia hurahia te taha
kawhena, kia tirohia hoki mehemea he tangata, i
kahore ranei, a he mataa ranei i hoatu ki roto
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
tana kawena hei ahua mo te tahi tangata. Ko te
tono a taua wahine, ina kitea te tika o tona korero,
ko te Tiukutanga i runga ia Potarani (Portland).
E penei ana, taua korero nei; ia Taare Turutu
(Druce) e tai tama ana, ka moe raua ko Ani Mei.
He maha nga tau e moe ana raua, katahi ano raua
marena, na, e whitu a raua tamariki i whanau i runga
i te kore marena. Ko te ingoa, o te matamua ko
Hapeta Turutu. I whanau ia Hurae te 14, 1846.
I rehitatia he tama na Taare Turutu me Ani Mei.
No Oketopa, 1851, katahi a Taare Tarutu raua ko
Ani Mei ka marenatia, ko te tiwhikete o to raua
marenatanga, i hainatahi o raua ingoa. No Pepuere
5, 1852, e wha marama i muri iho o taua marena,
ka whanau ta raua tamaiti whakamutanga a ka iri-
ititia te ingoa o taua tamaiti ko Waata Tamati Turutu.
A no te 9 Tihenia 1872, ka marena raua ko. Ani
Patara, ko au taua wahine. Ko ta maua tamaiti
te uri tika o te ture ki nga whenua o Turutu, me
te mana hoki, ko ta maua tamaiti I whanau ia
Tihema te 8, 1875. Ko tona ingoa ko Hirini Teoti
Turutu kei Atereria ia e noho aua inaianei, ka 22 ona
tau. Ko Turutu (koroheke) i mate wira kore, na
reira i ki ai taua wahine (te kai pitihana) ko tona
tamaiti te mea tika mo aua whenua. Engari be
tikanga ano i mahia e toua tamaiti matamua e Hap-
eta, he wira, a whakaaetia ana i runga i etahi ti-
kanga, na kaore i hanga mo taua tamaiti mo
Waata Tamati, koia nei tona tamaiti i whanau i
roto i te ture marena. Ko te kai pitihana (mihi
Turutu) E ki aua hoki, ko aua tangata tokorua i
rehitatia nei o raua ingoa a Tamati Taare Tarutu
mo Ani Turutu kihei iata tika te whakaurunga io raua
ingoa Ku te tane he uri e tika aua ko te Tuku
Potarani. A e ki aua hold i whakawhitinga e Turutu
tona, ingoa, ko to take ko ta raua raruraru
ko to teina na reira ka maharatia o ia, me tini-
hanga te tahi kawhena moua, kia whakaaro nga
tangata kua mate ia, I muri iho ka tango ia i te
tuhi ingoa ke mona ko Takuta Hamaa.
WHAKAHENGIA ANA TE TONONGA.
Engari e ki ana tera taua tono hura i te kawhena, e
whakahaengia. I roto i te Tari o tetahi Kooti i
Ranana, tono ana nga roia mo te taha ki te whanau
a Turutu, heaha to kai arai i te kore e ahei te hura
i tana rua tupapaku. I te mutunga o nga korero ka
whakaaetia kia whakatakotoria e te kai pitihana, nga
take. E waru tonui nga ra hei whakatakotoranga
ma ana ka oti tena, katahi ka korero nga taha e rua,
hei reira tirohia ai e te tumuaki, me hura kaore ranei,
hei reira mohiotia ai te pono te he ranei o tenei
korero,
TE KITENGA IA MIHI TURUTU.
Te Kitenga ia Mihi Turutu, he maha nga whakahoki-
hoki i nga patai, mo nga take, i ranga i tona whaka-
he mo Tiuku (Duke Portland) Potarana. Ko Turutu
ko Takuta Hauma ko tahi tonu tena tangata, mo
runga i te hapahapa i nga tau, me te matenga o enei
tangata, ki ana a Mihi Turutu: —Kaore kau he raru-
rarutanga mo enei tau me enei ra, Konga tangata e
kimi ana i nga pukapuka, kaore i te marama ki te
ritenga o taku keehi. Ko taka keehi pena te marama
me te ra e whiti ana. Na ki te kitea te pono o taku
korero, hei rongo nui tenei ki Ingarangi, me nga
wahi o te ao, tae atu ki Atareria kei reira nei taku
tamaiti a Hirini Teoti Turutu.
He Panuitanga! He Wha-
kamaharatanga.
Ki nga Rangatira, ki nga tangata ma-
tau, ki nga Iwi me nga hapu. Ki nga
Wahine Rangatira, ki nga wahine matau,
o koutou Iwi, me o koutou hapu.
Tena koe! Tena koe! Puta noa nga motu
e rua; hei kupu whakamutunga tenei naku
kia koutou, kaua hei titiro iho ki nga
kupu i te wharangi 16 i roto i to tatou
•pepa No. 40, ka waiho i roto i te ngakau hei
manukanuka mo akuanei raua ko apopo;
Engari tenei hei titiro mai ma koutou.
TUATAHI. —Ko te taonga nei ka hoatu e
au ki runga kia koutou katoa, hei taonga
ma te motu katoa.
TUARUA. —Me whiriwhiri e ia Iwi, e ia
Iwi, a e ia hapu ranei, tona tangata, tona
Wahine, hei upoko mo o ratou takiwa
TUATORU. —Ma ratou e whiriwhiri he
komiti i raro ia ratou, i runga i te mana o
to tatou pepa.
TUAWHA. — Konga Tangata e hiahia ana
ki te tango pepa, me tono ki aua upoko
i whakaritea, me te utunga hoki i a ratou
pepa.
|
|
17 15 |
▲back to top |
TUARIMA. —Konga moni kaati tonu ia
komiti tane, ia komiti wahine, hei painga
mo te pepa, me nga mahi e whakahaerea
ana e aua komiti tane, a wahine ranei.
TUAONO. —Konga moni me kuhu ki te
Peeke Poutapeta, kia tokorua nga kai
tiaki.
TUAWHITU. —Konga hiahia katoa a nga
komiti i raro i to tatou pepa, me tuku mai
kia panuitia, me nga hiahia hoki o te pepa.
TUAWARU. —Konga ingoa o nga tangata
tango pepa me o ratou kainga, me te pota-
peta, me nga utunga, me tuku mai aua
ingoa kia panuitia kia mohio katoa ai era
atu komiti o te Pepa, ki nga moni kei nga
Takiwa.
Kaati ake aku, mehemea tera atu etahi
rarangi hei whakauru pai noatu kia tukua
mai.
Ki te rite i te taha ki nga tane, tenei
hiahia, me tuku mai o ratou ingoa, me te
takiwa mo to ratou komiti. He penei ano
hoki mo nga wahine motuhake ratou i nga
tane me to ratou nei mana.
HE WHAKAMANA.
Kua tae mai te whakaatu a nga ranga-
tira o te Takiwa ki Moawhango, kua oti
ia ratou te whakatu ko Henare Peneti hei
Etita mo te Takiwa ki Moawhango tae
atu ki Taupo.
Heoi he tino whakatuturu tenei naku
ko Henare Peneti o Moawhango hei Raro
Etita i runga i nga tikanga mo to tatou
Nupepa, mo te Takiwa o Moawhango, tae
atu ki Taupo. Konga rangatira o enei
takiwa e tono pepa ana, me tonu atu ki to
koutou Etita, me te utunga atu hoki i a
koutou moni. Konga moni e puta mai
ana i roto i o koutou takiwa, me takoto i
raro i te mana o to koutou Etita me tona
komiti.
WAATA W. HIPANGO,
Whanganui, 21 Oketopa.
|
|
18 16 |
▲back to top |
Kaore i mamao utu ia i tona whare, ka kitea tona
tahuti e tona wahine me ona tamariki a ka hamama
ratou kia hoki mai ia, engari i puru ia i ona taringa
ki ona maihao, a kakaha tona oma me te tangi, '' E
te ora, e te ora e te orangatonutanga" .Ruka, 14,
20. A kaore ia i titiro ki muri, Kenehi, 19, 17 ; engari
i haere tonu ki waenga parae.
Ka puta mai hoki ona hoa tata kia kite ai ratou i
a ia e oma ana; Heremaia, 20, IO; a i a ia e oma
ana; ka whakatoi etahi, ka whakawehi etahi, ka kara-
nga etahi ki a ia, kia hoki mai; a o era o ratou i
penei, e rua era i whakaaro ki te whakahoki uaua
mai i a ia, ko te ingoa o tetahi ko Turi, ko te ingoa o
tetahi Iwikore. A, i tenei kua mamao atu te tangata
ra, engari i whai tonu raua i a ia a kaore i roa ka tao
atu ki a ia. Ka ui mai tora ki a raua, e aku hoa tata,
heaha ta korua 1 Ka whakahoki raua; ki le kukume
i a koe ki te hoki, I mea tera, e kore tenei e pai,
kei te noho ta hoki konia, i te pa whakangaromanga,
te wahi i whanau ai ahau, kua marama tenei ki ahau,
a ki te mate ki reira, ka toremi haere korua a hohonu
atu i te urupa, ki le wahi e ka nei te ahi me te whana-
riki; me haere tahi ra tatou e aku hoa tata.
Ka mea a Turi, ha! me whakarerea o matou hoa
aroha me o matou moa pai?
HE PEPA I WHAKAHOKIA MAI.
Tenei nga Nupepa mo :
TEPENE KAPORIKA
WARAHI WHIUTAHI
POUMUA KAUWHATA.
He mea. Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i ta mana b te Komiti
Nui o Whanganui.
OKETOPA 20, 1898.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui. '.
|
|
19 17 |
▲back to top |
|
|
20 18 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
— PAORA ME ONA HOA. —
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO O TE
- - PIRITI. - -
Kei au nga tino kakahu mo ia ahua
mo ia ahua, Te Huru Kaingaru,
Paraikete, Horo, nga hutu kakahu,
nga kaate.
Nga kakahu Wahine, o ia ahua.
E meiha ana au i nga hutu tino pai
rawa.
Haere mai ko nga po tenei o te
Takurua me te powhiriwhiri ano ki
te ringaringa kia whiwhi ai koe.
HUI PARAKI,
KAI HANGA WATI.
E hoko ana i nga Runi Taiman, me era atu ringi,
nga wati koura, me nga wati hiriwha, mo te
moni iti rawa.
Toku haapu ki runga rawa atu o te Pautaetae.
KURUMUPIRITI,
-KAI HANGI ROHI KEKE. —
E mohio ana nga Maori ki toku haapu kei
te taha ki Putiki.
TIMI HURU,
—PARAKUMETE. —.
Kai hanga Kaata, Paki tino pai
kaha, Kai Haeana Hoiho, Mahi
Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI.
F. W. IUA,
ME ONA HOA
KAI WHAKAEMI TAONGA.
HE Hutu mo nga tane, me nga tamariki. He
nui te paraikete o ia ahua. Nga hooro papa
Nga piwhi, me nga hiraka, nga Kakahu mo nga
wahi wahine, me nga Kotiro o ia ahua nga potae o
ia ahua.
Haere mai, he iti noa iho te utu.
Pataia, He tino pono tenei korero ?
TARAMANA ME TE TAMA,
TE WHARE RINO I RARO MAI OTE
— POUTAPETA. —
Ki te hanga Whare koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te hanga taiepa koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te pupuhi manu Kararehe koe! Tenei
nga mea e rite ana.
He tangata he wahine marae koe! Tenei
nga tini tini mea e rite ana.
Hopukia te taima! I te wa e iti ana te utu mo te
moni.
J. H. TENETINI,
KAI KATIKATI MAHUNGA.
E hoko ana ahau i nga paipa mo te utu iti rawa.
he pena ano hoki mo nga tupeka Tikareti, tae noa
atu ki era atu mea.