|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 43. 17 November 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Paper.
TE TIUPIRI
WHANGANUI, 17TH NOWEMA, 1898.
— TATINI, —
KEI RAWAHI MAI O TE WHARE
PUREI.
E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga
Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,
me nga mahi katoa e tika ana, mo nga
whakapaipai Whare.
Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia
paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere
mai tirohia nga rawa o taku haapu.
HEMI TEINA me te KAMUPENE.
NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te
pito o Whanganui Piriti.
Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me
nga hae ana hanga whare, nga waea hanga
taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi
Kamura—NGA TUURU MAHI WHAKAIRO
Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana
mo te moni iti nei te utu.
Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te
titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
VOL. 1. ] TAITE, 17TH NOWEMA,. 1898. [ No. 43.
Panuitanga.
Ki te tutaki te hawhe, a te tau ranei o te rere a te
pepa ki tangata ki a wahine ranei ka takia ki
te takai puru. Kia noho marama ai, kua tutuki te
tau, a te hawhe tau ranei.
Ko te utu mo te Pepa nei, te 12s. 6d mo te tau e
7s. 6d. mo te hawhe tau.
Ki te kore he moni mo a taihoa utu ai tukua mai he
pane kuini kia taea ai te poohi atu, Mo te tau te
Io kapa; mo te hawhe tau e 30 kapa. Taihoa ia e
utu mai te toanga.
Me tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi me penei.
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri.
Box 93 Wanganui.
KUA mohio tatou nga Iwi Maori;
kua ahua iti iho te awanga-
wangatanga me te mahara-
haratanga hoki o te ngakau, i te neke-
hanga o te Pire a te Pirimia e karangatia
nei, 'he Pire Poari whakahaere i nga
whenua maori"; ara, ko taua Pire kua
whakanekehia mo te ra tuwheratanga o te
Whare Paremata.
E hara i te mea he tino tatu rawatanga
no te wairua me te tinana ki te okioki;
kao: engari e takoto ana te takiwa, atu i
tenei, rangi tae noa ki te ra e kokiritia ai
ano taua Pire; kaati, ko te takiwa nei,
hei whiriwhiringa ma nga iwi i o ratou
whakaaro ki nga tikanga o nga hua i roto
i taua pire. Koia te Tiupiri i hamumu
ake ai e wha tonu nga tino putake i kite
ake ai hei whiriwhiri rua nga iwi o te
motu; tane wahine, rangatira, tangata
matau, wahine matau. Tuatahi Ko te
Pire, a te Kotahitanga " Tono mana "
"Tuarua—Ko te Pire a Kingi Mahuta";
Tuatoru—Ko te- Pire a te Pirimia;
Tuawha —Ko te whakatikatika i te
Pire. Na e wha enei take kei te
takoto tonu i raua i nga aroaro; me he
nei take he tangata katoa kei runga e
awhina ana, te mea tika me whakakotahi
he take i roto 1 enei take e wha, kia
marama ai te titiro a nga iwi o te motu;
kaati, me penei iho te whakaaro ko enei
take e wha: me mau katoa ki te Tiriti o
Waitangi, i te mea nei hoki: kua whaka-
aetia he ra ma Nga Puhi hei karangatanga
mo nga iwi o te motu. Ka tino mo-
hiotia i konei, ka "mutu tonu nga take hei
whiriwhiringa a taua ra; otira ko te tino
putake e takoto mai ana i muri o enei
take ko te Ohaki a nga tangata kua mate,
ara ko Te Tiriti o Waitangi, me te Ture
Nui o Niu Tireni 1852; koia nei nga tino
putake i aranga ai to tatou Kotahitanga,
i runga i te rironga mai o te taonga a
Ngapuhi i nga rangitira o Aotearoa me te
Waipounamu, koia i Hiiritia ai te ingoa
" He Kotahitanga mo te Iwi Maori. " Na
runga tonu i te Pire whakahaere Poari,
katahi ka wahi, te tahi taha kite whaka-
tikatika, ka turaki te tahi taha; kitea ake
i te tautoko ara te taha whakatikatika etoru
mano pea nga tangata, i te taha turaki te
kau mano nga tangata. Ahakoa ra i puta
enei tautohetohe i waenganui ia tatou, me
hoki ano tatou. ki to tatou aroha, ina hoki
he morehu tatou waiho tanga ake; me a
ratou kupu kei te Iri ki runga ia tatou
ara " Aroha te tahi ki te tahi, " ka tupu
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ano tatou hei tangata. Tenei ake nga
kupu ruarua nei, e ahei ana hei
awhina ia tatou. Tuatahi o nga
take—Ko te manawanui; ara, kia kaha
te here i nga toenga whenua kaua hei
hokona ki te kawanatanga me nga pakeha
noa. Me whakamutu te Kooti i nga
whenua papatupu. Ko tenei he tino
putake hei tauwhainga ma tatou mo
enei ra, hei tarapae ki mua o nga aroaro
hei arai patu. Notemea ko enei ra he ra
no te whakamatautauranga i nga iwi,
mehemea hoki i pono te tutaki a te
Pirimia i nga hoko kia whakamutua, me
nga kooti, penei kua kore he taimahatanga
ki runga ki te tangata. Tuarua onga
take—Ko te aroha, o nga rangatira me
nga tangata matau ki nga iwi e aue nei;
ara, " kia rite hoki nga kai tohutohu ki
nga ra ia Mohi, e aue ana e tangi ana nga
tamariki a Iharaia kia Mohi, e whaka-
ritea ana e ia a ratou tangi. " Waihoki i
roto i tenei ra ko Mohi me nga poropiti
kua ngaro atu, e ora ana i muri ko nga
kai tohutohu, ma ratou e ata whiriwhiri
nga kupu a o ratou iwi me o ratou morehu
whenua i runga. i te aroha ki o tatou
tinana, he tangata maori; he whenua
maori.
Manawa rawa te aroha nei, he wahine
rawa na ana i whakauea te riri, i kiia ai
he toa to nga tane, ara, na Niniwa-ite-
rangi, na 1 e Raraku-ote-rangi, ka kitea i
konei he riri ano ta te waahine, he whaka-
tauki noa iho nei, " Hau wahine e hoki i
nga hau o Tawhaki. " Kua kitea i roto i
nga ripoata mai, na nga wahine nei, ka
tuturu te noho a te Komiti, Heaha hoki
koa e aku wahine rangatira, he wahine
korua, he wahine hoki ta korua Tiupiri,
mate korua e mate ana mo o korua iwi
maori, me o ratou morehu whenua.
Kua mate nga mea tane hei kai ma te
patu. A he wahine ma ana akuanei te
riri whakamutanga. E koa ana hoki to
korua tuakana a te Tiupiri ka puta o tatou
rongo toa, rongo atawhai ki nga wahi e
rerengia ana e te Tiupiri.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Hema mo te Tiupiri:
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HORI PUKEHIKA WAATA WIREMU HIPANGO
Te Ripoata mo te Tiupiri inaianei:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI,
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI,
Te Kai Perehi:
WAINA ME WAINA, WHANGANUI.
Poneke, Noema, 1898,
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe me to Komiti whakahaere i to tatou
taonga. Kia ora i raro i te atawhai o to tatou matua
i te Rangi e hohou nei i te rongo ki runga ki te Rangi
marie me te aroha me te atu noho me te tumanako.
Ki nga Moemoea e whaaki mai ana tena po tena po
ka awangawanga te ngakau he aha ra te mea e puta
mai ki au i tenei ra haere ake nei he pai ranei he ki-
no ranei.
Tenei ka tukua atu oku mahara ake hei whakaha-
wea mai ma te tangata. ' Ko au e tu nei i puta mai
ahau ki waho i te tikanga a tooku Iwi ake mo
runga i te Pire Poari a te Pirimia. He titiro noku
ki nga Iwi o te motu nei ki te pakarutanga i to maua
marae ko taku tipuna, Koia tooku take i noho ai i
Poreke nei, ia Hune 14 nei me taaku komiti he
whakamatau kite Pire Poari a te Pirimia kia kaua
e paahitia i tenei tuunga o te Paremata. Kia nuku-
hia atu mo tera tau. A kua nuku nei inaianei.
•
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He kupu tenei naaku ki te tekau mano tangata
i tuku mai nei i o ratou rarangi hei turaki i te Pire
Poari a te Pirimia,
E nga iwi, e nga reo e nga hapu e nga rangatira-
tanga, e nga tangata matau me nga wahine matau
Whakaputaia tou kaha me tou matauranga a tenei
tau e heke mai nei me he mea e kaha ana te
mamae o te ngakau ki te oneone whakarapopototia
he tikanga kia paahitia mai he Ture e te kawana-
tanga mo nga morehu o tatou whenua ina te hanga"
kino i au ka waiho, tonu e tatau te kawanatanga hei
hoa pakanga. Me ki atu i konei ehara i te pakanga
ki te kawanatanga engari e tuku atu ana inga morehu
whenua ki roto ki tona ringaringa. No te mea kua
whaitaima mo koutou, tenei hoki au te kite iho nei.
To matau hoa nana matau i awhina he moni. Ko
aua moni kei i te haere mai i runga i te whenua, ki
taku mohio he mate ano hoki tenei. Kua riro atu
i tenei takiwa e mea tekau mano eka. Kaati kei te
mohio tonu mai nga iwi, nga turanga o te kotahi-
tanga ki to Tai Rawhiti. I timata mai i te tau 1892,
i te tau 1897 ka tu ki Wairarapa ki runga kia maua
ko taaku tipuna mea maua hapu Me titiro ano
hoki nga Iwi e rua nga tuunga o te hui i roto i te
tau. Kotahi ko te kupu i oti i kona ko te mihi kia
Te Kuini me te whakautu mai a te Kuini. I te tau
1898 ko te Pire Poari a te Pirimia, Na ka pakaru
ano hoki nga Iwi o te motu nei Ko te Tai Rawhiti.
Me tetahi wahanga o te Tai Hauauru ka eke ki runga
ki te whakatikatika i taua Pire. Na kaore ano nga
Iwi ote motu nei i pai ki taua whakatikatika tu tonu
te Kotahitanga Mana Motuhake, tu tonu a Waikato
i runga i taana Pire Kaunihera mo te [wi Maori.
Kaati kua puta nga whakaaturanga. Ka whakaatu
tonu atu i tooku whakaaro ake, te turanga waewae
mo te Iwi Maori kei runga kei te inihi kia te Kuini.
Ko te take anake tena kei roto kei te whare e takoto
ana a kua mahi hoki te kawanatanga i runga i te
mohiotanga kua tae taua mihi ki Ingarangi a na te
Kuini i whakahoki mai ki Niu Tireni nei. No reira
kia matotoru te ngakau ki te whiriwhiri i tenei take,
ka kite iho ano i te marama o te Whakatikatika kaati
a tohe noa iho. Kamutu tonu to tatou oranga i
i kitea iho e au. Ko nga matauranga o nga tangata
e wha katakoto nei kinga marae o te kotahitanga.
Mo te taenga mai ki te anu matao ara ki te waha o
te Parata. He wahine i ki ia nei e koutou he hume
toto anake te mea i pahure i te wahine. Kaua hei
pouri mai mo tenei kupu no te mea ko to tatou mate
he puhaehae kaore te tahi Rangatira e pai kia eke
mai te kupu a te tahi rangatira ki runga kia ia me te
Matauranga o tetahi tangata. Kaore epai ki eke mai
ki runga kia ia. Me nga iwi kei runga kei te motu
nei kaore e pai kia eke mai nga tikanga a tetahi iwi
ki runga ki tetahi iwi kei konei tetahi mate o tatou.
Me hoki atu taku kupu ki ranga ki toku iwi ake;
te Tai-Rawhiti he Iwi Manaaki inga taonga o runga
o te motu nei timata mai i te Tiriti o Waitangi, te
mahi Kiingi te mahi hauhau, tuarua ko te Tiriti o
Waitangi. Ka manaaki ano te Tai Rawhiti; whaka-
pau te Tai Rawhiti i tona kuini, kaore rawa he rangi-
tira i rere ki waho mo te taenga mai ki naianei ka
tahi ano te tai Rawhiti katu i tunga ake i taaua
whakaaro.
Enga iwi tuturu tenei kupu aku katahi rawa ta te
kai Rawhiti ko te whakatikatikatanga i te Pire
Poari ate Pirimia nei i runga i te mohio o te tai Ra-
whiti kapau nga whenua o te iwi maori i runga i te
tikanga e whakahaerea nei enga iwi i te Motu nei.
Me titiro a Mangakahia i te tau 1898 ia Mei te-
tahi o nga ra. Taemai kia Tihema 1897, konga whenua
maori i hokona e te kawanatanga i roto i enei tau
1, 614, 017 nga eka. Ko nga moni £410, 754 o enei whe-
nua ekore hoki e hoki mai akuanei kua ueke nei te Pire
mo te ratau, ana he miriona e ka ano ka riro i te kaw-
anatanga ka tae ki tera tau ka homai e te kawana-
tanga he Piri neke ake hoki i tenei Pire. Ka kaore
ano e whakaae te iwi maori, Ka nukuhia ano mo
tetahi tau atu na ka riro i te kawanatanga i tena tau
he (2, 000, 000) eka ano o te iwi maori ka rekareka ra
hoki te kawanatanga i konei.
Kotahi te ra ka haere atu au ki roto ki te Paremata
ka whakarongo atu au kinga mema e korero ana tenei
iwi te maori i rite ki tetahi tamariki rawa atu eki ana
na te kawanatanga i hokohoko o ratou whenua ko aua
tangata ra ano e korero ra i tetahi kupu e noho nei nga
rarangi ingoa ki te Pirimia o te koroni e mea ana
matau ki te hoko i o matau whenua kia koe ka kata
etahi o nga mema. I muri mai o tena ka rongo ano au
e korero ana nga mema tokorua e ki atu ana tetahi kua
neke te Pire Poari a te Pirimia me ki atu taua ki te
Pirimia kia tukua ona apiha ki te hokohoko inga
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
whenua o te iwi maori kia tae rawa ake ki tera tau
kua pau nga whenua kua kore he moni hei haere-
mai ki konei pakanga ai ki te Pirimia. E te iwi
kanui te tangi o taku ngakau mo tenei ahua o te iwi
maori. Me titiro iho ano a Mangakahia. Ko te Pu
ko te paura ko te Mata he moni hei pakanga ki te
kawanatanga heoi ano ta te kawanatanga he whaka-
tuhera mai i tona kete hei maringi tanga atu mo te
moni ki roto me nga whenua hoki ka rekareka ra
hoki te kawanatanga i konei.
Enei korero aku he tika he pono ki taku whaka-
aro iho kua kore he tawai mai ma nga iwi o te motu
nei ki ranga ki au naaku ano i whawhai taku iwi i
runga i to koutou ahua ko te tekau (10, 000) mano
tangata e takoto nei nga rarangi ingoa hei turaki
i te Pire Poari a te Pirimia na me haramai hoki
hoki tetahi tekau (10, 000) mano tangata i tua atu
katahi ka rite ki taku kotahi nei ko nga tangata o te
taihauauru i huri ki te tai. Rawhiti kore rawa au i ki
te i tetahi kotahi e whawhai ana i konei e whawhai
ana ki te tahi wahanga o te tai hauauru.
Heoi ano He Waiata au anake i mahue nei te
huinga o te riri na te tai ki te uru neke atu ai au kei
te tainga a wai e whakaputa ra te au ki Poneke. Ka
ati hei kona koutou noho mai ai i runga i te Rangi-
marie me te aroha, kia mau te pupuri i aku korero e
tukua atu nei e au tera katutuki mai ki o tatou aro-
aro kaore e hapa tenei kahoki ki toku kainga kua ur-
uruatia pea kua tukutuku pungawerewere a roto i te
whare.
Konga korero o roto i te komiti mo nga mea maori
kooia tonu nga take i mahia ai i roto io matou ko-
miti.
Kaati ma te komiti mo nga mea maori e mahi ki roto
kinga puru Puka ko te kupu a nga kai whakamaori
kia toru ra ano marama e whakamaori ana katahi
ano ka mutu
Heoi ano
NINIWA KI TE RANGI,
P. S. —Te kaute o nga moni i roto i te panui a
Herepete Rapihana o te 20 o Oketopa 1898. I ki
nei kei nga kai tuhituhi te kaute kaore au ipai ki te
tuku atu i taua kaute kua whakaaturia hoki e au i
runga ake nei.
TE KARAMU KIA TOHU.
Te Huihui i te Aohou.
HE TEKAU 18.
Note 14 onga ra o tenei marama ka tae mai a Nga
kura Te Aohau me tona Iwi Iharaira ki Aramoho i
runga ano i te panui kia huihui mai ki to ratou kai-
nga ki Aramoho, te ingoa ote whare ko Te Aohou.
I te 16 ka eke mai a Te Riaki me tera i te Parapara.
No te po ka tahi ka tu kite mihimihi mo nga ahuata-
nga o Nga aitua o Whanganui kua rupeke nei ki te po
koia tenei nga tangata i tu kite korero; Takarangi
Mete Kingi, Te Aohau, Tete Porokoru, Hipango,
Ratana, Ramarama, Erueti, Te Aro, Rehe, I mari
katu ko Haami Te Riaki te mutunga kaumatua o
Whanganui. Kua mate o koutou matua na ana i
rauhi te tangata, me te oneone, i kiia ai Whanganui
ko Whanganui i kotahi ai ratou i nga ra o muri; kaati,
ko o ratou nui, me o ratou aroha, kei konei e takoto
ana kei nga waahi o te motu e iri ana, kei te marae o
tera tangata, kei te whare o tera rangatira e iri ana a
ratou kupu. Waihoki i roto i tenei ra, ko Puanga
kua ngaro ki roto o Te Maruaonui, ko tona kai wha-
kahaere ko Matariki; ko Whakaahu kua ngaro ki roto
o Te Rangiaio, tona kai whakahaere ko Tautoru; te
whetu i whakataha ki waho o te Mangoroa ko Atutahi
Koia ra tenei ko o ratou whare tenei ko Te Maruaonui
ko te Rangiaio, kua rupeke katoa nei ratou ki te pou-
riuri ki te potangotango, ki te po te whaia, ko te
Whetu i whakataha ko Atutahi, koia ra tenei ko to
koutou papa ko Taitoko, kua ngaro a Mete Kingi a
Tekikanara, nga whetu titiro i te pai rawa kote kino,
na Taitoko nei i ata horahora o ratou taonga e iri nei
i runga i te motu, i na te Ringatu, ina Tohu raua ko
te Whiti ina Te Kotahitanga, ina te Kingitanga Maori
ina Te whakapono, koia i mihia ake ai nga mahi a to
koutou papa, i waihotia nei kia tatou. Kua mate
a Mareata te kai hautu o tenei waka, e ora nei to koutou
tuahine a Te Rewanui, e ora ana hoki nga mea taane,
hei atawai i to koutou tuahine, kei a koutou nga kupu
a to koutou papa e pupuri aua, aroha kite tangata,
aroha kite Iwi, Ahakoa kei runga ahau i tenei waka.
(te Ringatu) he mea korero na to koutou papa, koia i
tikina ai e au a Te Kooti i Waikato, tu ana ki Aora-
ngi, ina te aroha, ina te manaaki, Koia taku tae mai
he aroha ake kia koutou ki taaku whanau, kua rupe ke o
koutou matua, tenei au te kai pupuri ia ratau kupu
kaore i te warewaretia e au a ratou korero, kei te ta-
ngi tonu ahau moku i noho moke moke i tenei ra.
E rua nga kupu kei te takoto i roto i tenei ra, Tuatahi
ko te kupu a Tohu: —Na ana te tangata, na ana te
Ao. Tuarua, kote kupu a te Kawanatanga na ana
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
te maara, kei a ia te whanau a Hinemakinokino, ara
te hataretare, me nga tini ngarara, Koia au i
ki ai tirohia enei ngarara, kai kino i te maaraa Rehua,
ki te mate ana ngarara, ka ora te kai, Waihoki
kei te tu ta Tohu, otira ko ta te Kawanatanga hei
titiro, haere ki runga ki te tahi ka titiro ano ki te
ahua o te tahi, Kua matea Taitoko hei whakape i tini
o te Hakuturi. Tenei ano taaku waiata i waiatatia e
au kia Taare Tikao i te matenga nei o Taitoko.
HE WAIATA.
E tu ra e te Kawanatanga e, ka mate Taitoko;
Waihanga ra enga mema e, tara i ra e te Kawana;
Ka tau te tini a te Kawana i tana tau e, te Waraki
taurangaarere,
Rere mai te reiti e, koihe piri koihe taau;
Rere mai te taake e, koihe piri koihe taau;
Toroti te maoto e, e tu ki te wao e;
Hikaia mai ki te ahi a tane ra, ko tinitini whenua;
Ko hare hare whenua e, ko ngaehe raua ko koore
Ko Ringaroa ko Maaka e, ko whiro ko Taina
tekapua;
Ko o raua mi i kai hinu ra e, ka whakatupeetia;
Rere ana ki te pari ki Otimira e, whatiwhati ona
• • •
iwi i.
Tera atu te nuinga o ona korero.
I te 17 o nga ra, ara he 18 taua ra ki a Tohu, ka
takoto te tina a te Iharaira; na ratou ano i mahi nga
keeke, nga kai katoa o runga o te teepu, a he nui te pai kite
titiro a te Tiupiri, i te mutunga o te kai ka ta ko to te pureti
ohaoha, e £5 pauna nga moni, he ritenga no Parihaka
taua Ture he te 18 ka kohi te moni, hei tiaki mo nga
marae. Ko te ohaoha o te 18 i Parikino i nga ra
o Oketopa e £5. Ku huia a ratou moni te £10. I
muri ka rere te mahi a te Poi, ano kei te ora a
Mareata te kai hautu i te waka; kua kitea nei e nga
iwi i- te ra o Papawai.
Panuitanga.
Ko te hui ki te Tiriti o Waitangi kua
tuturu ki te 15 onga ra o Maehe 1899. I
runga i te whakaaetanga a Tamahau
Mahupuku, me nga rangatira, me tuturu
ki taua ra.
Kei te tahi o Tihema e tuwhera ai te whare Ma-
takitaki o Akarana, E maharatia aua hoki e te lun-
iaua tima kamupane, kia rere, tonu tona tima i nga
ra katoa i Niu Paremata ki Onehunga, hei harihari
tangata.
Ko te maha o nga pakeha kei Nui Tireni nei, ara,
i te 30 o Hepetema 1898; 776, 861. Te neke-
hanga ake o nga tangata i muri mai nei 3, 452.
Tetahi raruraru e korerotia ana i Rotorua mo te
tahi kohatu whakapakoko, ko te ingoa ko Mataura-
tonga he taonga ua nga tupuna, ko taua kohatu e ata
tiakina ana e nga maori i Mokoia, he moutere kei te
moana o Rotorua I te mate nga ai o Wi Keepa
o te kai tia ki o taua Atua mo te hapu. Nga
tiuenukukopako, tukuna ana e ia taua kohatu kia
Merania Hapaira, a ki ana ia mona tuturu ake taua
taonga. Katahi ka hemenetia a nga maori o Mokoia
ki te whakawa pakeha i Rotorua. Whakataua ana e
te kai whakawa kua tika ratou, E ki aua hoki tera ka
riro ma te tahi komiti e whakahaere taua taonga nei
a ko nga moni e puta mai ana i runga i nga whaka-
matakitaki, nga ka tuhaina ma te hunga e noho ana
i Mokoia.
Kote wahine i ara ake nei i te mate ara ko Marata,
i runga i te whakaoranga a Ehau tohunga maori;
kua tae mai te rongo kua mate.
He nui te hari o nga hoa maori o Whanganui mo
te Rehunga Tomoana tama a Henare Tomoana i tona
tunga hei Tariana, mo nga hoia pakeha o Whan-
ganui, hei tohu tenei mo runga i nga hekenga uri
whakahaere pakanga; a ka kapi ano ia ia te turanga
hoiatanga o tona matua.
Etahi waahi o nga korero i te aroaro o te Komiti
mo nga mea Maori mo te Pire a te Pirimia.
Kua mutu a te Paratene Ngata te korero kaati,
tuturu tona kupu i te aroaro o te Komiti.
Ki te kore e whakaaetia nga whakatikatika o te hui
o Papawai: Me puahi tonu te Pire mo tona takiwa.
I muri iho ko Henare Parata: taana kupu tuatahi
e whakapai ana ki te kupu tuatahi o te Pire. " Ara"
te kupu e ki nei kia whakamutua te hoko a te
Kawanatanga me etahi tangata ke i waho atu i te
Kawanatanga i nga whenua maori.
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te rua o ana kupu mo te kooti whenua me te Pire
nei. " Ara " i roto i te tehi rarangi o tana Pire e ki
nei me matua whakaae rawa e te nuinga o
nga tangata ka tau ai tenei Ture ki reira, ki te
kore ka tau ano kote mana o nga Ture e mau
ana i mua atu o te mananga o tenei Tare ki runga
ki aua whenua.
No reira ka mahara ia ki te penei te ahua ka rua
ahi ki te kaanga ka ma te te Iwi Maori.
I whakamarama ano ia mo te ahua pai o te kooti
whenua pai atu i tenei Pire i te iti o nga apiha mahi
o te kooti whenua me te iti iho o nga ruihi. Ko te
Poari nei he nui atu nga kai mahi me nga moiri e
pau nuku atu i o te kooti whenua. Te tehi kupu una
me whakatu ho Komiti Takiwa, ko nga mema mo
tana Komiti kia wha (4).
Ko te Tiamana mo taua Komiti ko tetehi o nga
Tiati o te kooti whenua mohio ki te reo maori mohio
kinga tikanga maori.
Konga utu haerenga o aua mema o tana Komiti i
runga i te Rerewe ma te Kawanatanga.
Ko taua Tiati ra hei ako i nga maori, hei whakaoti
hoki i nga mahi a tana komiti.
Engari ko taua komiti ra kana e riihi pokanoa i
nga whenua maori engari me riihi i runga i te tikanga
akihana, Teneta.
Tera atu te nuinga o ana whakamarama mo te
Pire.
Tamahau Mahupuku, te Kai Korero.
E tautoko aua ahau ki te Pire a te Minita mo te
Taha Maori.
Kua oti e ia te ki koia te matua mo te Iwi maori,
Ki taku mahara e kore ia e mahi i te Pire e mate ai
te Iwi maori ko taku whakaaro mo taku tautoko i te
Pire nei mo nga Iwi katoa o tenei motu kaore ano
ahau i ki te i te mate o tenei Pire i te mea kaore ano
kia whakamahia.
Me toku Iwi kaore ano i mate ki nga Ture e mahia
ana ki roto ki tenei whare.
I te mea i mahia etahi Ture ki roto ki tenei whare
Mahi Kori, Mahi Waea, Mahi Kori Piere we.
Whakatu kura me era atu tikanga. 1 eke nui nga
iwi maori ki te whakahe i enei tikanga miniti, no mu-
ri iho katahi ka kite he tino taonga pai enei.
No reira i tino tautoko ui ahau i tenei Pire. I te
mea kua tae mai nga whakahe mo te Pire nei.
Kaati ka tono HU kia paahitia tenei Pire mo te Tai
Rawhiti anake.
He nui atu ana whakamarama mo te Pire me
etahi Ture i mahia e te Paremata i mua ake nei me te
eke tonu o te Iwi maori ki te whakahe.
Kaati ko tona tino kupu e tino tautoko ana ia i to
Pire a te Pirimia kia paahitia mo te tai Rawhiti.
Tera atu te nuinga o nga korero a Tamahau Mahu-
puku.
Kua mutu i tenei ra te korero a nga kai, korero i
te aroaro o to komiti mo nga mea maori mo te Pire
a to Pirimia.
I muringa iho ote matenga o Ranaki te mema i
kohuru nei i a ia ano. Tokorima rawa nga pakeha
i whakataetae mo te nohoanga hei mema mo te tak-
iwa o Tuapeka. I runga i te pootitanga tu ana ko
Karini hei mema te hunga na ana ia i pooti 1118, He
tangata turaki kawanatanga tenei.
He Waipuke Nui i Tiaina.
I te tahi waipuke i pa ki Taina, e 2, 000
koea maero te whanui o te whenua i ngaro
i te wai. He maha nga, kainga me nga
kai i mate, kotahi miriona tangata kei te
noho rawakore.
Ingarangi me Wiwi.
Ko nga manuao o Ingarangi i taha-wh-
a-te-hauauru, kua noho riterite katoa.
Eki ana te Whai korero a Raiti Honore
Takarahi, kahore ano kia mahaea noa
tenei raruraru.
Konga pa whawhai i Kanahoa, I te ta-
kiwa o Amarika, kua tino whakakaha. A
kua puta hoki te kapu kia tino akona nga
hoia ki te mahi whakatutu.
Konga manuao o Ingarangi, ara tiaki i
te Ingarihi Tanara (ara te moana i waen-
ganui o Ingarangi me Warani) tera e tae
ki Tipiarouta, a ko taua pa kua rite katoa
nga mea mo nga whaiwhai, ara te paura
me te kai.
Ko nga mamao o wiwi kua rite mo te
rere haere i waho i te moana.
Te Raruraru i Kariti.
Ko Piriniha Hori o Kariki kua tu hei
Kawana mo Kariti.
Piripaina.
Ko te Hekeretari mo nga manuao o
o Amerika, kei te titiro haere i ona
manuao ki te whakariterite i ona tikanga,
mo te kore rawa ake a Peina e whakaae
ki tona tono, tera e whakahoutia ano ta
rana pakanga. '.
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
E korero ana tetahi Kamupane (he In-
garihi he Marika) ko a ratou moni e
400, 000, 000 dol. ma ratou e riihi taua
whenua a Piripaina, ina whakataua hei a
wai ranei taua moutere, a me ta ratou kii
hoki ko Piriniha Henare o Puruhia hei
whakatu hei kawana mo taua moutere.
Kei te kori tonu.
Kua whakahau te kawanatanga o Ruhia
kia mahia - kia rua tekau marima nga
Topito,
Te Kawanatanga o Wiwi.
Kua tu ano he Kawanatanga hou mo
Wiwi, he kiia ana hei Kawanatanga kaha
ki te whakahaere.
Kua tae a Tianara Kitini ara te toa e
whawhai nei i Hihipa ki Ranana he nui
whakaharahara te hari te powhiri, i taua
tangata, kua hoatu e te Kuini he ingoa nui
kia ia, me ona apiha hoki, a ko Ranana ko
te tino taone o Ingarangi, kua tuwhera
noa kia ia.
Ko te moutere nei ko Kariti e kiia ana,
ka hoatu e te Kingi o Taake kia Ruhia
hei utu mo te toenga o nga mom ma
Ruhia i runga i ta raua pakanga i nga tau
kua mahue ake nei.
E kiia ana tera a Ingarangi, Amarika,
a Tiapanihi e kotahi mo nga takiwa ki
Ahi.
Na Te Ture
E PA ANA KI TE IWI MAORI.
Kei te penei nga tikanga kua whakatakotoria, i
roto i " Te Ture Whakarite Taake Whenua,
Taake Moni Puta-a-tau hoki, 1898. " ara: —
16. E kore e kia tonoa he utu taake i raro i
tenei Ture mo te whenua e puritia ana, mo te moni
puta-a-tau mai ranei, e riro mai aua i raro i nga tika-
nga ka kiia a muri ake nei, otiia ka tau ano nga tika-
nga o tenei Ture: —
(i. ) Te whenua note Maori ake e nohoia ana e te
Maori ake, kaore nei e riihitia aua ki te tan-
gata ehara nei ia i te tangata Maori nona te
whenua,
37. Ka ahei ia tangata ia tangata kua utua nei
e ia nga taake i runga i te whenua, i te mokete ranei
mo tetahi tangata ke atu i runga i te whakahau i raro
i nga tikanga o tenei Ture, ki te tono kia whakaeaina
mai ki a ia e te tangata nona te whenua te mokete
ranei, nga moni i utua e ia mo te taake pera hui atu
ki nga moni katoa i pau i runga i te whakahaerenga
tikanga e ea mai ai aua moni ra, ai i nga meatanga i
utua ai tana taake mo runga i te mokete, ka ahei kia
apitiria taua moni ki te moni tinana i whakataua nei
e taua mokete, me te tono utu moni hua hoki, ka taea
anei re te kai utu te tono kia utua ano he moni e nama
ana ki a ia, kei a ia to tikanga.
Kei te penei nga tikanga kua whakatakotoria i
roto i " Te Ture Whakarite Utu, Taake Whenua,
Taake Moni Puta-a-tau mai hoki, 1895, " ara: —
" Tangata noho whenua " tona tikanga, ko ia tan-
gata e noho ana i runga e puta ana ranei te painga
ka a ia o te Whenua Maori.
7. (1. ) Ko nga whenua Maori e nohoia ana e te
tangata ehara nei i te tangata maori, ka tika kia utu
i te hawhe o te utu taake-whenua (engari kaua e pan-
gia e te taake utu piki) mo te paanga o te Maori
whaitake i taua whenua.
(2. ) Mehemea e purutia ana taua whenua e tetahi
kaitiaki (ehara i te tangata Maori, ) e tiakina ana mo
nga Maori whaitake, me utu te taake e te kaitiaki,
a maua e pupuru atu i nga moni o nga reti me nga
painga e puta atu aua mo taua whenua.
(3. ) Mo runga mo era atu ahuatanga me utu te
taake e te tangata noho whenua e noho ana i taua
whenua Maori, a maua e pupuru atu i nga moni o
te reti, me tono ranei e ia i raro i nga tikanga o te
tekiona toru tekau ma whitu o te tino Ture.
20. ( ) Ko ana utu taake-whenua mo nga whenua
Maori me nga mokete e purutia ana e nga Maori, e
tiakina ana ranei mo nga Maori, ka meingatia kia
whakataua atu a me whakarite nga utu, me utu hoki
nga taake mo te tau e mutu ana i te toru tekau ma
tahi o nga ra o Maehe, 1895, i raro ano i nga tikanga
o tenei Ture.
(2. ) Ko nga whakaritenga me nga whakaaturanga
atu a te Komihana mo aua taake e meingatia ana rae
mana mo runga mo nga tikanga o nga Ture Whaka-
' rito Taake.
Purei Pupuhi Takete.
E kiia aua kaa whakaae te kawanatanga kia tu he
purei pupuhi Takete ma nga hoia ki Whanganui
a te 23 onga ra Pepuere 1899
•
|
|
10 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Reihi Paitikara
Kia noho mataara; ko a te 26 me te 27 Tihema,
te Reihi Paitikara.
RANGI TUATAHI.
½ maero. E rua nga rauna.
- 1 maero. E wha nga rauna.
Wini tuatahi, e 5 paina; 2nd., e 3 paina; 3rd., 1
paina.
Te tangata i nui ana paina, ka riro i a ia te Hutu
Meiha te utu e £5 5.
Kaore he utu mo te whakaurunga.
RANGI TUARUA.
½ maero me te kotahi maero.
He moni te utu mo enei wini.
He whakauru tonu i te ra o te reihi kaore
he utu mo te whakaurunga.
Tukua mai o koutou ingoa, me te ahua o
koutou kakahu inaia tonu nei.
Kia Kaawhe komihana, a ki Te Tiupiri ranei.
Te Matauranga Maori.
Haami Te Riaki, o Whanganui, kua
tu ia hei tino Etita mo nga tikanga, me
nga whakahaere mai o nga tupuna e pa
ana kia tatou whaka te maori.
HE WHAKAMARAMA.
Mo runga i te take kua korerotia ake
nei ara mo Haami Te Riaki, ko te oranga
pukenga ake tenei o matau kaumatua o
tenei Iwi o Whanganui; a he kaumatua
rangatira taua tangata, tatu ana ki tona
ngakau, me ana mahi me ana whakaaro
katoa, he tangata hapai i nga mahi whak-
apono kaore rawa he raruraru i kitea i
roto i tona whakatupuranga. He tangata
tenei i ata akona ki roto* i te whare wana-
nga, e nga tohunga, a he tamaiti hoki i
puta i roto i aua whare wananga. He
tino moiho ana hoki ia ki nga tikanga
katoa mai onga tupuna me o ratou waka
nga Karakia, me te tini o nga matauranga
maori. Na reira ka tika, enei tu tangata
hei titiro hei whakatikatika i nga matau-
ranga o nga taitamariki e korero nei mo nga
waka, me nga karakia a o tatou tupuna. Ka
taea hoki e ia te whakamarama nga hiahia a
nga tangata me nga wahine matau ina
patai mai kia Te Tiupiri mo enei huarahi.
Koia te tino hiahia nui o te Tiupiri, me
whakakotahi mai nga tangata matau, me
nga wahine matau ki runga ki te waka o
to koutou whaea, tuahine o te Tiupiri e
karanga atu nei kia koutou, Haere mai e
Hika; Haere mai e mara ma; kia kaha
tonu te haere mai; Haere mai ra e te
Iwi e.
He Tono Whakamarama.
MO NGA WAKA O TE MOTU NEI.
Kia 1 e Kai-hautu o te waka hou nei, o
Tiupiri:. —E Hoa, e mara hoki, Te na
hoki ra ko koe i a koe e noho mai na. hei
whakahaupuranga mai mo nga take korero,
nga whakaaro me nga mahara a o taua iwi.
I hiahia ai ki te tuku kupu kotahi atu nei
koa, he kitenga iho naku i te pukapuka a
to taua Hoa a Hare H. Pomare, i taia
mai nei ki "Te Tiupiri " o te toru o nga
ra o te marama nei.
Tena koe, e mara: e Pomare whaka-
haerea mai tau ara korero, tatai rawa, mo
te waka nei mo Kurahaupo, e rangirangi.
pea tau e aro ana ki runga ki te ata tika-
nga, ko a o taua iwi ia, e kotiti ana kihea
kau atu, o te mea i hoake tonu e oku
matua ki au nei; Te whai tinanatanga, te
aha, a ratou whakahuahuanga mo te waka
|
|
11 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
nei. Manohi rawa ki a koe i whai atu ai
au, ko a era, kahore au i whai atu, he he
rawa hoki. Tena koa ko taau, a ata tiro-
tiro hoki ki te kahuirua e takoto nei, ko
Rua; ko Ruatea; ko Ruawharo; ko Rua-
riri; ko Ruatapu; ko Ruateihonga; ko
Ruanui; ko Rua ana noa atu; Pera me
te kahui Hotu o Tainui ko Hotu; ko
Hotunui; ko Hoturoa; ko Hotuope; ko
Hotupapa.; ko Hotumatapu. Ko Hotu-
whakapae kau, a he mea tito noa ake pea
etahi. Koi rapea tena, ko tenei, ki te aro
mai tau na ki te mea i korerotia mai ki au,
katahi rawa au ka whakapuaki ake i taku
i mohio ai, i kite tonu ai hoki.
Na to koutou Hoa
Na HARE HONGI.
Te Hawera,
November 15th, 1898.
Nga Utu Wuuru,
I te tuwheratanga ote Teera Wuuru ki Poneke i te
18 o Noema nei; e 500 nga peere wuuru i teratia;
engari kihei nga utu o tenei teeratanga i rite ki nga
utu o te teera i tera tau.
Koia tenei nga utu: —Hawhe purere, 63/4k ki te 71/4k
mo te pauna; Mote koroihe purere maene, 6k ki te
63/4k.; Koraihe purere kaha, e 5½k ki te 6½; Mo nga
huruhuru kua whakawairakautia e 4½k ki te 5k; mo
mo nga pere me nga pitopito, e 3½k ki te 3½k kite
4½k, konga mea pai e 5k; Raka 1k kite 2k.
Kei te 9 onga ra o Tihema ka timata ano te teera.
He taone i raro o te
Whenua.
Tera te tahi taone kei raro o te whenua i te takiwa
ki Karitia, i Ataria; ko te maha o nga tangata noho
i taua taone kotahi mano ki nga tane, me nga wahine
tae atu ki nga tamariki, tana iwi kaore ano kia
kite noa i te ao marama. E ki aua te kai tuhituhi
ko te ingoa o taua taone ko te Taone Tote, he maha
nga rau putu o taua taone kei raro reinga. He
whare purei, kei taua wahi, he mea hahau aua
whare i roto i nga kohatu. He pai atu nga tiriti;
he raiti waea nei nga mea whakamarama.
Te Hui Mihinare ki
Whiiti.
Ko nga huihuinga o nga tikanga Hahi Mihingare
o Whiti e rere ke ana tona ahua i nga tikanga huihui o
nga Hahi o era atu wahi. Ki Whiti he ra tino nui rawa
taua ra; kotahi tonu te huingi i te tau. Konga tan-
gata o ia wahi ka tae ki reira. Ka mutu nga
haka, katahi ka raina, katahi ka haere ki te wahi
i noho ai te tamaki kua horahia he porera, whariki
nei konga minita maori tokorua a tokotoru ranei, e
noho ana hei kohi i nga moni, Na katahi ka haere
nga rau tangata wahine me tana moni rae tana moni
kei te noho ropu tona tena hapu tena hapu, o ia kai-
nga, 1 te tuatahi tonu konga tamariki ka tae ki te
whariki, ka ruke iho a tena moni, Imuri iho ko nga
kotiro muri rawa ko nga whaea: ka mutu ratou, ka
timata ko nga tamariki tane, muri rawa tonga ranga-
tira o nga kainga, ka rupeke te iwi katahi ka kauten-
gia nga moni ka oti, katahi ka panuitia, no mea kai-
nga e mea; ka oti, katoa era, ka timata i nga tangata
nunui, roa hoki, kua whitiki ke ra hoki, heoi ano te
kahu e man aua i te tangata, he maro; kiritahanga
katoa, kore rawa he wahi takotoranga mo a ratou nei
moni, ka mutu to ratou haka; ka tutu, ka raina, ka
haere atu ai te tangata kohi, ka tae ki tenei tangata
ka whakatutu ake te kahu, ka puwhare iho tana moni
i roto i te waha, pena tonu a pan noa, ka rautu tena
ka tahi nga tiaki whenua o ia kainga o ia kainga, ka
puta mai tena ropu, tana haka me a ratou nei moni,
hei koia mo te Hahi, pena tonu, mutu noa.
Ko aua moni e kohia nei, hei utu mo nga kura hei
ako i a ratou tamariki hei utu hoki i o ratou minita
maori; kaore ke atu hoki e utunga, a he kohi kohi
ranei i taua tau.
Te Waipuke i roto o He-
retaunga i Poneke nei.
He nui te waipuke i te awa o Heretaunga, ngaro iho
nga rori, nga maara, ko tenei waipuke he rahi ke atu i
to waipuke ia Hune nei, ko te ara o te tereina i Rim-
utaka horoa aua, ko nga tereina e toru tutakina iho
e te horo ki hei rawa i puta a i hoki ranei, ko te tereina
o Mahi taone taka iho ki roto ki te tehi awa, engari
kaore he tangata i mate i enei aitua tanga, ko te tere-
ina tuatahi i tu ki Kaitoke, kia ngaro i te horo, ko
roto onga kareti ki tonu i te paruparu, ko te piriti i
Mangahau kuariro i te wai, ko te piriti i Katataua
kua riro hoki i te wai, konga taraka i taka ki raro i
te piriti i Pitini puihi, kua pakaru katoa. Ko te
tereina harihari taonga i pakaru ano hoki, ko te tere-
ina hari hari tangata o Nepia me Poneke i haere ki
te tiki i nga tangata onga tereina i tutakina e te
horo, tutakina iho hoki tenei e te horo. Kua tae mai
te korero kua oti katoa ana horo to mahi. Kua
haere ano te tereina.
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He nui nga mate e pa ana ki te tinana o te tangata
na reira he mea tika kia tahuri tatou ki te kimi i nga
rongoa e kaha aua ki aua mate. Kati ko nga tino
rongoa e mohiotia ana e te Tiupiri ko nga mea kiia
nei be rongoa Homiopatiki, engari kaua e tiki atu i
nga Miniti (chemist) ara i nga whare rongoa, tenei
ke kei te whare e takoto ana tu rongoa, ara kei a
Longman, kei Dublin Street, me keitenei, Whan-
ganui, e iti ana hoki te utu.
Me korero au i etahi o nga mate e pa ana ki a ta-
tou me nga rongoa e tika ana mo aua mate.
1. HE (ERYSIPELAS) KA PUPUHI TE
KANOHI, HE NUI HOKI TE MAMAE.
RONGOA: E rua nga rongoa he Aconite (Akanaiti)
tetahi he Belladona (Peretonna) tetahi, me penei te
mahinga. Kia rua nga patara, kapu, aha ranei, hei
takotonga mo nga rongoa hei whakananua tetahi ki
tetahi katahi ka meatia he wai ki roto he mea mehua
ki te tipunu (punu iti) kia tekau ma rua nga tipunu
wai ki tetahi ki tetahi. Ka mutu katahi ka mau ki
te patara Aconite, ka hoatu ai i nga tuturu e toru
tekau ma ono ki roto i tetahi o nga kapu, patara
ranei. Katahi ka mau ki te Belladonna ka hoatu ai
i nga tuturu e toru tekau ma ono ki roto i tetahi o
nga patara na kaa rite nga rongoa mo te Kai. Ko
te tikanga mo te kai. Kia wha nga kainga i te haora.
Kia rua o tetahi kia wha o tetahi, ara me penei. Ka
kai i te Aconite i whakarauna ra ki te wai i te tuatahi
a kia tekau ma rima nga miniti ki muri ka kai ai i
te Belladonna pera tonu. E kore paa e pau nga ra
2. -HE (TYPHOID FEVER) KIRIKA TE
MATE.
Te Rongoa he Arsenicum me whakananu ki te wai
me pera ano me nga mea kua korerotia i runga ake
nei ava kia ko tahi nga tuturu rongoa ki te tipunu wai
kotahi kia wha nga kainga i te haora.
3. —KIRIKA E PA ANA KI NGA TAMARIKI.
Te Ronga, Aconite. Kia kotahi ranei kia rua
ranei nga tuturu rongoa ki te tii puunu kotahi kei te
rahi ote tamaiti te tikanga, kia wha nga kainga i te
haora.
4. MITARA (MEASLES. )
RONGOA: He Aconite, He Pulsatiila, me pera ano
me nga mea i tohutohungia nei mo te mate pupuhi,
engari ku te tino rongoa mo tenei mate he mahana
kana rawa te turoro e puta ki waho o te whare kia
ngaro ia ano te mitara.
Nga tohutohu mo nga kai.
Ko te kai e tino tika ana ma nga turoro katoa aha-
koa kaumatua, tamariki ranei he miraka, engari e
pai ana ano te kanga paraoa te otira te tapioko,
te teeko me nga kai pera, ko te taewa me te miti kaua
rawa e kai a ora noa te tangata.
Mo te horoi. Me horoi te turoro ki te wai mahana
ia ra ia ra kauaka ki te wai makariri.
Kati mehemea he mate ta tetahi tangata whaka-
aturia mai kia kimia te rongoa e ora ai ia tona
mate. Tenei ake ano te roanga.
NA TE TAKUTA,
X
NA TE TUPUHI.
He mea whakaatu mai
na, H. Rapana.
Tera etahi aitua i pa ki te tahi kainga, ko Roi
Hiira te ingoa, i Marae Kakaho, Heretaunga. E kiia
ana i te putanga mai o te tahi hau ki taua takiwa
nei; e rite ana kia uru karaiona te paanga mai. I
te paanga mai o taua hau, tera etahi tangata i roto i
te whare, ko nga ingoa koia tenei: —Tekiriwai; Wi
niata; Kaheke; T K Winiata; Noti Winiata. I te ki
tini ratou o to ratou whare e tunu paraoa ana, i te
paanga mai o te hau, maranga papatahi tonu atu te
tahi pakitara o te whare, riro tonu atu tokotoru ki
waho, ka mau kotahi, kotahi haora o era e wehe atu
ana; ka pa mai ano te hau, kahurahia ano te whare
nei ka tahi ka puta mai te mea i mau ra, katahi ka
rere atu te koka ka awhi raua ka tangi, Na hei whaka-
mahara tanga tena ote Kai Hanga ki tana tamaiti.
E toru rawa nga whare i pakaru i taua taima. I te
manawa ia Aperira i mahue ake nei ka mate ano taua
hunga i te waipuke. Te tahi mate o ratou i te Rau-
mati nei katoa a ratou witi mate katoa.
Whakamarama Reta
Ehoa e Paranihi Te Tau ko te reta whakaatu mai i
nga koroheke, me nga kuia o te takiwa o Taupo,
mo runga mo te tikanga o te Ture Penihana mo
nga koroheke, me ata waiho marire, heara ano mona
tena huarahi, me tono ki Nga Kai whakawa i
whakaritea hei uiui i raro i taua Ture. Mo te tahi
o au reta he mea mai nau ka haria a te Tikanga
whare i te Reureu ki Hiranga i Taupo tu ai, hei
whare komiti, hei whare korakia hoki, a kua
whakaaetia hoki e te iwi kia haria atu taua whare.
He nui te pouri o te Tiupiri mo te whakaaro o
Te Tau ki te hari atu i toua whare ki tera ona
kainga tu ai, mehemea ra kua riro a te Keureu i
etahi iwi ke atu, e ahua pai aua ano
|
|
13 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
KI NGA KAI TONO PEPA.
KIA KOUTOU E TAE ATU ANA
TENEI TAONGA.
E tino koa ana to koutou Tiupiri ki nga Pane
Kuini e tukua ruai nei i te tuatahi; a ko te tahi
wahi ano tena o te utu mo te pepa. Ka kite ra i te
kapa, ka whakaoti ai, kaore he awangawanga o te
manu nei ki te roa o te kakano, engari ko tona
korihi tenei. " Pane Kuini, P. K., P. K. " kia tere ai
te whiwhi o nga koroheke, o nga kuia, me te hunga
ririki, ki nga huruhuru o te manu nei, hei maro mo
ratou. Na tu koutou mana.
Hemopo Hikarahui, Taupo 12s. 6d.
Raukura Tamahau, Papawai 8s. kawenata
Rangitohitu, Te Aute... 2s. P. K.
Eru Titi, Te Arai Bridge 7d. P. K.
Wehi Kawhata, o Pokapu, Ngawaha, He tono
pepa mai.
Kua tukua atu o koutou pepa.
Hori Kerei Paipai, Putiki 12 kapa P. K.
Whatarangi Teka, Ranana O kapa P. K.
Ngakura TeAohau, Parakino 2s. 6d. P. K,
He tono pepa mai mo te tau: —
Tukino Pauro, Karioi
Kahukaka Te Kupenga, Waitotara
Rewi Rangiroa, Ketemarae
Robert Chase, Tokaanu, Taupo.
I WAREWARE.
Niniwa i te Rangi... Te. 13 kapu P. K.
Tahia Turoa....;. E G kapu P. K.
He Powhiri.
He powhiri ki nga Iwi, ki nga hapu, ki
nga Reo, ki nga Mana, ki nga Rangatira-
tanga o Aotearoa, tena koutou katoa i
raro ite mana o to tatou Ariki o Ihu Karaiti.
Amine,
" Kia Hiwa Ra. " "Kia Hiwa Ra. "
Kia hiwa ra tera tuku, kia hiwa ra tera
taha, kia hiwa ra e waenganui, kite reo o
Tawhaki e karanga atu nei, haere mai kite
kawanga o to tatou Whare Karakia e
huaina nei te ingoa, ko te " Urupa
Tapu. "
Kei Torere nei
Waahi o Opotiki.
Koia matou o koutou hoa aroha, ka
mea atu nei kia koutou, kia tae a tinana
mai koutou ki konei a te 22 o nga ra o
Maehe a te tau 1899.
1. Ki a Apanui, ki a Hikataurewa, ki a
Te Wheuki. Haere mai ki te karanga-
tanga i karangatia ai koutou.
2. Ki a te Pohutu: Ko tau i tuhituhi
ai kua tuhituhia.
•
3. Ki a Teuranga o-te-ra: Haria mai
te maramatanga.
4. Kia a Kahukura: Haere mai ki ko-
nei tawhana ai.
5. Ki a 1 e Arewhana: Torotitia mai
te wai o to ihu.
6. Kia Te Koroni.: Haria mai te Pire
o te koroni kia kite a Tawhaki.
7. Ki a Maui: Haria mai te toenga o
te mounu o te matau a Maui.
8. Kia Te Awamapara: Haria mai te
taonga o te Ngarahu.
9. Ki a Houtaketake: Haere mai hoki
taua ki konei rukuruku ai ki te awa o
Horano e whakamaoritia nei ko te Pakora.
10. Ki a Ranginui:. Kei pouri koe mo
te kupu whakahau a Tawhaki kia Taane
kia peia atu koe; haere mai.
TI. Ki a te Miuru: Ko koe tetahi
kararehe pai, kaha ki te haere, ahakoa
maunga ka eketia, ahakoa tawhiti ka taea.
12. Ki te Kura-a-Mahaki: E pohehe
ana a Pa Ruru ki te ki ko te Kura-a-
Mahaki, ko te Kura ke a Tai Minihi.
13. Kia Te Huauri: Haria mai nga
taonga o nga hua paua i raru ai a Tama-
kutai.
14. Kia Rongomaiwahine: E ki nei a
Ranginui e hara koe i. te wahine totika: "
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Ehara nate aha ia a Katuarehe i whiwhi;
ai te wahine. "
15. Kia Tuhoe: Ki a Te Whakato-
hea: Ki a Te Arawa: Ki a Ngaitera-
ngi: Ki a Ngatiawa: Tena koutou!
Haere mai ki konei.
Haere mai e nga Iwi katoa, e nga taane,
e nga wahine me nga tamariki; kia ka-
kama te ngakau, kia hihiko te wairua;
kei au he oranga mo o koutou hoiho.
Mauria mai hoki nga taonga moni o tou
werawera, kia rite ai te kupu a to tatou
Ariki a Ihu Karaiti eki nei, " kia tiaho ra
ia to koutou maramatanga kite aroaro o
tenei whakaminenga, kia kitea ai e ratou
a koutou hanga pai.
•
Wiremu Kingi Hunia Patene
Hoera Katipo Mio Ngawati Tupe
Matenga Taua Maihi Wiremu
Hemi Terua Makarini Herewini
Kereama Tautuhi Mahu Peka
Hemikare Patata Patihana Tewawa
Teotene Terangai Panapa Tautari
Hoori Karaka, Paea Kingi.
M. Temuhunga Eruteripi Rehua
Patene Kuariro Wetini Taku
Hohepa Tuia W. Tamahana
Tenaki Tamahewa Ranapia Hinu
Toka Ranapia Rihiniona Rehua
Tepuhi Rata Kahuka Paerau
Tetoiroa Hare Ereatara Herewini
H. Hahahaka W. Tengaronui
Haaka Tautuhi Tipene Tukiterangi
Honatana Tarahaere Rewharewha Putiki
He Reta Aumihi.
Tenei te reta a to tatou kaumatua a
Kotiana, ka panuitia kia rongo nga morehu
o Aotearoa, me te Waipounamu, hei
tohu nui tenei kia tatou; ahakoa kua nga-
ro atu tenei o tatou kaumatua ki runga ki
era tikanga nunui; me tona titiro mai ano
kia tatou. Tenei ma Te Atua ia e mana-
aki e tiaki i roto i te ao i te po hei whaka-
kaha ia ia kite tiaki ki te atawhai i o tatou
whanaunga e noho mai ra i runga i nga
moutere i heke mai ai o tatou tupuna.
Rarotonga, - Nowema 13 1898.
Kia Waata Wiremu Hipango.
Ehoa kua tae mai tou reta o te 12 o
Hepetema, a e whakawhetai atu ana ahau
kia koe mo to whakaara mai ki au, e noho
ana ki waenga i te moana nui a kiwa.
Whanganui e ekore, e mutu aku wha-
kaaro kia koutou, erangi, me ki atu au kia
koutou he tino iwi maori te iwi nona enei
whenua ara Rarotonga, Mangaia, Atiu
Aitutaki, Mitiaro, Mauke, me te tini atu
onga motu ririki ara nga uri o nga Tupuna
e kiia nei ko Tangiia ko Karika ma
Etahi atu.
Ko te Kawanatanga o enei motu he
Paremata e hui ana ki Rarotonga ia tau,
i te marama o Hune ae oti ana nga ture ia
ratou ia tau. Heoi taaku he mana wha-
kahaere kia tika, he mana whakakore me
ka kitea, e he ana te mahi Erangi
kaore he hara o taua Hui heoi te tangata
whakararuraru he pakeha kua uru ki te
Hui i runga i te mea kua moe ia ki te
tahi o nga Ariki ara kia Tinomana.
Ehoa he whenua pai te whenua nei
tupu ana nga Rakau he kai anake Heoi
te mea he mahi ana ko nga maara tara
i roto i te wai e tupu ana. Ko te kai o te
whenua koia enei: —He taro, kumara, uhi
pirita, he uta, he maika, he (panana enei
erua) he kuru (breadfruit) he arani, he kawhe
he kape (taro nui) he nuu. (cocoa nut) me te
tini noatu o nga kai o tenei whenua
Rangatira. Ko nga tangata maori o enei
whenua he tangata ngawari, tangata mei-
taki ara pai kaore a ratou nei raruraru,
erangi te tu Rangatira o aua, tangata
kaore e rite ana ki o Aotearoa.
Heoi na to hoa,
NA KOTIANA,
He mihi tenei ki Whanganui katoa ki
nga uri a Turi a Pairangi a Hua a Ruatu-
pua me te tini onga tupuna o Whanganui.
|
|
15 13 |
▲back to top |
REIRI KARAHU
E kore e tau- te he ki nga Etita, mo nga whakaaro a nga
Wahine e tuku mai ana ia ratou reta kia panuitia
NINIWA I TE RANGI
MERI H. MANGAKAHIA NGA ETITA
Whangapoua, Noema 6th, 1898
Kia W. W. Hipango.
E Tama tena koe, keite whakamoemiti ata tooku
ngakau, mou i whakawhiwhi mai nei ia hau kite nei
mahi nui tena koe kia ora tonu koe, mate Atua koe e
awhina i roto i nga mahi nunui ote Ao Amene.
Tenei tan reta ote 25 ongara Oketopa kua tae mai
kia hau, kua kite iho hoki ahau io whakamarama
katoa, hoi kaa marama ki taaka titiro iho, ina ra
te marama, kaa tonoa ekoe ko Niniwa Kawana hei
Etita mote taha kinga waahine ote Tiu whaka Tera-
whiti, a kua whakaae mai aia.
I kii ano tetehi o kapu i roto ito reta mehemea
kite oti nga. komiti onga wahine kiia takiwa kiia
takiwa, kua noho ko maua ko Niniwa hei tumuaki
mo ratou katoa.
Na e Tama he whakaaro na tooku hinengaro, ep-
enei ana ahau, pai rawa ko Wiki Taitoko hei tumu.
aki mo matou monga waahine, mote taha ki tenei
Nupepa, kua ngaro, tana papa nana tenei taonga,
mote motu koia keite ora hei noho ite noho nga otana
papa.
Ka whakaae ahau hei Etita, good luck to you, I
will try all I can to help you.
MERI H. MANGAKAHIA.
Karioi, 7th Noema 1898.
W. W. Hipango, Etita o te Tiupiri—Tena koe meo
hoa hautu o to tatou Waka ma te kaha rawa koutou
e tiaki, ehoa tenei aku kete e rua he mea horahora,
noaiho, te raranga hei uta atu maau kirunga i to
Waka e hara i te kete pena mea hoku hoa he kete
whakairo he ata kai oroto, maau ka whiu ata kite awa
o Whanganui kaore he tikanga kokoe ano hoki te
ariki o te Waka maau ka aroha mai kia ora, Tenei
enga iwi e nga hapu enoho Wehewehe nei, irunga
inga motu e rua nei i Aotearoa, me te Waipou-
namu tena koutou tenei te whakatau ki he kotuku,
rerengaatahi, e kore e hokia, ko enei manu ko a ta-
tau nupepa ko te Pukekihikurangi me te Tiupiri
Awhina tia o tatou taonga hei, whakaaraara, i Waen-
ganui o tatou motu e ruanei kai hinga ka rite ano
tatou kinga ra io tatou Tipuna Kakai hua E hoa
ma whangaia nga mana hei Putiputi ata hua mo
te kaari o New Zealand.
Tenei e taku hoa e Niniwa, kua kite ito panui No.
38 o te Tiupiri, i to whakarite i te Pire Poari He
Rango Pii kai Honi kai muri te Wero no ko nei i hoki
atu ai taku mahara Kinga korero ote Hui ki Papawai,
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
HE PANUITANGA.
E hoa ma e nga taitamariki maori e
haere nei i runga i o koutou Paitikara
tenei te tahi ngahau mo koutou kua oti te
whakarite mai e te komiti o nga purei Pa-
itikara o Whanganui te tahi Purei mo
koutou i te 26 o nga ra o Tihema ara: —
HANIKAPU REIHI PAITIKARA
Mo nga maori katoa o Aotearoa me te
Waipounamu; ahakoa pewhea te ahua o
nga Paitikara.
Ma te wiini he Hutu Kakahu e tae
ana ki te £5 55. te utu, Na G Teone
kaituitui o Ritiwe Tiriti tenei whakaaro
aroha ki nga Maori, kahore he utu mo te
urunga ki taua purei, e tuhera tonu ana i
tenei ra tae noa ki te 26 o nga ra, Haere
kia Kaawhe whakauru ai ia koutou, mana
e whakamarama nga tikanga kia koutou.
Kia mana; kia kitea hoki to koutou toa
tauatanga, kia rite ai hoki o koutou ingoa
kia Tamihana e haere nei tona ingoa toa
ki nga waahi katoa o te ao nei.
Panuitanga.
Katu te Kirihimete ki Koriniti nei a te
25, ongara o Tihema 1898. Ko nga purei
omaoma me etahi atu purei anga Tama.
riki o te Kura o Koriniti nei katu a te 26
ongara o Tihema, i raro i te mana o Te
Kerehi Mahita o te Kura o Koroniti nei,
a hemea atu tena ki nga matua o nga
Tamariki e noho nei i te Kura i Koriniti
nei. Me era atu tangata hoki, kia tae
mai kite Kirihimete kua kia ake a te 24 o
ongara o Tihema tera hei taenga mai me
koutou ki Koriniti nei.
Eoi ano,
WIKAHI TAIRAPANGA
HONE KAIPARO
Me te AWE. TIAMANA,
O te Komiti o te Kura o
Koroniti nei.
E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro,
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panu-
itia.
Oketopa 29th. 1893.
Ki te Etita.
Kanoho maua ko kapene Hata Riira ote Apitihana
engari noku te hiahia kia whakaatu ahau i taka
whakaaro mo Kapene Rata, Kanohi maua me tu
maua kai whakamaori me Pakere pai whakamaori
o te Paremata.
Kapene Rata he aha to korero ? he tikanga na oku
Tupuna tae iho ki oku matua tae iho kia au, he nui
ngara i haere ai ahau i roto ite pouritanga me te hei
pu mai ki toka aroaro, i rongo korero ahau ki oku
matua, mo tenei mea mo te riri ahakoa nui te Ranga-
tira ki te hinganga ite Parekura i te Pahoro ranei ka
houhia kite rongo kamau tonu he whakaaro noku
mou e turaki nei ite " pire mo te iwi maori" me
mutu tenei ahua, ne titiro mai koe ki taka kupu me
he mea ka pai koe, no te mea ko te poari nei tau e
whakahe nei koe E penei aua taku whakaaro me tono
taua tahi ki te Pirimia kia whakaetia ko te Kuini
tonu hei tiaki inga whenua o te iwi maori. Kapene
Rata ahakoa ko te Kuini ko te kawanatanga: Ka mua
atu ahau ko te Kuini ko te kawanatanga kahore nei
ona whenua i Nui Tireni Rahere, kaore e rere ke ko te
kawana a te Kuini, mate kawana K tohu ko te kawana-
tanga toua Mangai; ka mea atu ahau mau e whaka-
atu mai he kupu pai ma taua: Kapene Rata, heaha
oti te whaka kotahi ai he ture mo te maori me te
Pakeha kahore matou e whakahe ana mo te kotahi
ote ture monga iwi e rua ku koe ano te kai whakahe,
i te tau 1892; Ka tonoa mai ahau e te kotahi tanga
ki te whakaatu kite kawanatanga me ona Minita, ko aku
hoa i haere ai matou ko Wi Pere, Rapata Wahawaha
Timi Kara, ka whaka takotoria e au kia te Paranihi
Pirimia ote kawanatanga ka whakaaetia e te kawana-
tanga me te Paremata mo te iwi maori, ka tonoa e Ta
Hori Kerei mana e hanga he Pire whakaaetiaana e te
kawanatanga i te 1893 ka tonoa ake e koe a Hone-
Heke kia kaua nga maori e whakaae e ngari me ture
Motuhake kai hea kia paahi tena mahi ahau i te tau
|
|
17 15 |
▲back to top |
-TE TIUPIRI.
1886. Ka hanga he ture mo te iwi maori ete Para-
nihe nui atu to koutou whakahe ka tu koe hei Min-
ita ka mahue ia koutou ka mahi koe inga ture mo
koutou ano, i tenei i Runga i era mahi a koutou ka
tonoa e matou kia te Kuini whakaaetia ana mai maku
minita e whakaaro tenei tono i runga i tona tangi nui
ki nga kupu a toua iwi maori, inainei ko koutou kei
te patu ia matou heoi ka hore i mutu pai a maua
korero haere ana ia ahau hoki inaianei tera ka tukua
mo tera tau ka kore noa iho ranei
H. TOMOANA.
NA TE TUMUAKI O TE KOTAHI
TANGA.
Whangapoua, Nowema 5th, 1898.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Etaku hoa tena koe, Te Reta nei mepanui ekoe hei
whakaatu kia mohio ai nga iwi katoa, kua tae mat te
waea ate Heuheu Tukino ki au ite 4 ongara o tenei
marama, whakaatu mai ana penei nga kupu. H.
Mangakahia " kua Wini ia tatou te Pakanga kei te
Tiupiri nga korero. "
Ta Heuheu Tukino, Tiamana o te Komiti Kurata-
kaipuni Turaki i te Pire Poari; e koro tena koe kou-
tou ko o taua Rangatira e noho huihui mama koutou
ki te hapai i te kaha i te manawanui mete pupuri
tonu i te mana tuturu o ataua nei kupu i whakapuaki
ai i waenganui onga iwi i roto i nga huihuinga
nunui. Tenei ahau te kite ihonei i enei wahi o
korero o nga korero hoki a Herepete Rapihana;
menga korero a Mohi Te Ataihikoia; menga korero
a te Rawhiti; i roto i te Komiti o te Paremata mo
nga mea maori. Nui atu te whakamoemiti me te
whakawhetai o toku ngakau mo te pai mete tika
mete marama o a koutou korero kei te kite atu ahau
i te roanga o akoutou korero i marunga atu i nga
Take i whakatakotoria aua e koe; ko ia koutou whaka
puare tanga i nga hua ahi korero temea e tino ora aua
toku ngakau i roto i nga korero a Mohi te Ataihikoia,
he tino tika rawa aua take erua nga. mema maori
menga ateha, konga tino take tena o te Paanga o nga
Ture ehanga aua te Paremata ki atatou meotatou
whenua. I te mutunga o a koutou korero kua tutuki
to koutou hiahia, ara, kua riro ia koutou te Wini ote
pakanga kia ora! kia o a! kia ora! Huree! Huree!
Huree! ahakoa ki te hinga koutou amuri atu mo
taua take ano heiaha kua whatii a ekoutou i te
tuatahi te matamua tanga otoratou kaha, mearatou
korero katoa kihai hoki ihanga taua Fire engakai-
hanga kia nuku hia motetahi atu tau, nate maro
nate nana, na Riipango na Riiwhero koia te take i
kore ai epahi i te nei tau. Kia ora te komiti
karatakaipuni nga Rangatira menga Rangatira
wahine.
H. MANGAKAHIA.
|
|
18 16 |
▲back to top |
NGA WHAKAPONO.
TE HUARAHI O TE MANENE.
HE MEA WHAKARITE KI TE AHUA O TE MOEMOEA
Ka, haere tonu te korero.
IWIKORE: Ka minamina te ngakau ki enei mea
engari ka whiwhi ranei tatou i enei mea ? Me pehe*
e whai tikanga ai tatou ki enei mea ?
KARAITIANA: Kua tuhia e Ihowa enei mea ki
te pukapuka, koia hoki te Rangatira o taua kainga.
Ihaia
tenga xxi, 6; xxii, 17. A ko te nei tikanga ki aua mea.
Mehemea kei te pono to tatou whakaaro ki aua mea,
ka homai noa mai e ia ki a tatou.
IWIKORE : Ka pai tenei, e toku hoa aroha, ka koa
ahau ki te whakarongo i enei mea; tena kia kaha to
tatou haere.
KARAITIANA : E kore e taea e ahau te haere
tere, he taumaha no te pikaunga i toku tuara.
Na, ka kite ahau, kua tae raua ki tetahi repo tino
kino, i waenganui o te niania, a, i te mea e haere
whakaaro kore ana raua, i taka wawe tahi raua ki te
repo. Ko te ingoa o taua repo ko Whakawetonga-
kau, a i titakataka raua ka konei, a paru ana raua, a
i timata te toremi o Karaitiana i te taimaha o toua
pikaunga.
IWIKORE : E hoa. E Karaitiana; kei hea ra
koe?
KARAITIANA: Au; e kore au e mohio.
IWIKORE: Ko tenei te hari i ki ra koe (kua
pukuriri hoki ia) ? Meheamea i penei te ahua o te
timatanga, he aha ra te mutunga ? Mehemea ka
puta ora ahau, mau anake taua whenua pai. A ka
whakauaua ia, a i tae atu ki te whenua maroke, i te
taha e hangai atu ana ki toua kainga; a hoki ana ia,
a heoi te kitenga o Karaitiana i a ia.
A i roa te titakataka o Karaitiana i Whakaweto-
ngakau, kaore ona hoa, engari i tohe tonu ia kia puta
i te tera taha i mamao atu i toua whare i te taha e
tata atu ana ki te keeti, a kaore ia taea e i he tau-
maha no tona pikaunga. Engari i kite ahau i toku
moemoea, i tae mai ki aia tetahi tangata ko Kai whaka-
ara tona ingoa, a i ui mai ki aia;'Na te aha ia i
reira?
KARAITIANA : E mara, i tonoa mai ahua i tenei
huarahi ete tangata ko tona ingoa nei kote Kai-
kauwhau, a i mea mai ia kia haere ahau ki te keeti ra,
kia pahemo ai ahau i te riri meake puta mai. Ai
ahau e haere ana i taka ahau ki konei.
. KAIWHAKAARA : He aha koe te kore titiro ai
ki nga kohatu whakawhiti.
KARAITIANA: He nui no taku wehi, i kotiti ke
ahau, a taka ana ki roto repo.
KAIWHAKAARA: Homai ra to ringa, a ka to-
toro mai ia i tona ringa a kumea ake ana ia i a ia a
whakata ana i ona waewae ki te whenua maroke, a
whakahau ana ia kia maro tona haere i te ara. Wai-
ata xl, 2.
Katahi ahau ka whakatata ahu atu ki a Kaiwhaka-
ara kamea atu. E mara, i te mea ma konei te hua-
rahi e ahu ana i Whakangaromanga ki te keeti ra, he
aba tenei wahi te kore whakapaia, kia puta ora ai
nga tira haere ? Ka whakahoki ia. E kore tenei repo
e taea te whakapai, ko tenei hoki te paru e puta mai
ana i te ripeneta mo te haira, na reira e kiia ana, ko
te Whakawetongakau, e ka oho ake hoki te wairua, a
kakite i tona aitua, ka tupa ake nga wehi me nga
ngakau mate i rotu i a ia. a ka emi inaianei ki konei,
na reira te kino o tenei repo. Ehara i te mea e pai
ana te Ariki kia penei teahua. Ihaia xxxv, 8.4.
Kua roa te mahi o ona kaimahi i tenei wahi, he mea
tohutohu e nga Kairuri o te Kingi, a poto noa enei
tau tekaumaono rau, te whakamatau tera pea ka taea
te whakapai, a kua tae pea ki te 20,000 nga kaata ki,
ae ra, kua maha nga miriona o nga whakaatu pai, he
mea heri mai i nga wahi katoa onga whenua o te
Kingi, a e kiia ana e nga tangata mohio, ko nga
mea tino pai aua mea mo te whakaora a ki te taea
kua ora noa atu, engari ko te repo Whakawetongakau
tonu tenei wahi; a i homai ano e nga kaitohutohu
etahi kohatu whakawhiti i waenganui o tenei repo,
engari i nga wa penei he nui te paru e pupa ake ana,
a ka ngaro aua kohatu, a, mehemea ka kitea, he poro-
raru no nga tira haere, ka haere ratou ki tahaki,
ahakoa kei reira tonu nga kohatu mo nga waewae;
engari kei te maro te huarahi e ka tae ratou ki te
keeti ra.
(Tenei ake te tino roanga o tenei korero.)
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i ta mana o te Komiti
Nui o Whanganui.
NOWEMA 17, 1898.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui.
|
|
19 17 |
▲back to top |
|
|
20 18 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
— PAORA ME ONA HOA. —
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO O TE
- - PIRITI. - -
Kei au nga tino kakahu mo ia ahua
mo ia ahua, Te Huru Kaingaru,
Paraikete, Horo, nga hutu kakahu,
nga kaate.
Nga kakahu Wahine, o ia ahua.
E meiha ana au i nga hutu tino pai
rawa.
Haere mai ko nga po tenei o te
Takurua me te powhiriwhiri ano ki
te ringaringa kia whiwhi ai koe.
HUI PARAKI,
KAI HANGA WATI.
E hoko ana i nga Runi Taiman, me era atu ringi,
nga wati koura, me nga wati hiriwha, mo te
moni iti rawa.
Toku haapu ki runga rawa atu o te Pautaetae.
KURUMUPIRITI,
-KAI HANGI ROHI KEKE. —
E mohio ana nga Maori ki toku haapu kei
te taha ki Putiki.
TIMI HURU,
—PARAKUMETE. —.
Kai hanga Kaata, Paki tino pai
kaha, Kai Haeana Hoiho, Mahi
Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI.
F. W. IUA,
ME ONA HOA
KAI WHAKAEMI TAONGA.
HE Hutu mo nga tane, me nga tamariki. He
nui te paraikete o ia ahua. Nga hooro papa
Nga piwhi, me nga hiraka, nga Kakahu mo nga
wahi wahine, me nga Kotiro o ia ahua nga potae o
ia ahua.
Haere mai, he iti noa iho te utu.
Pataia, He tino pono tenei korero ?
KARAITIANA ME NUMANA,
Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite
kite haere o tenei wa, me tango koe
i nga hu o
KARAITIANA ME NUMANA,
Awanui Tiriti o Whanganui.
If you want to march with the
times wear
CRITCHTON & NEWMAN'S
BOOTS.
Avenue, Wanganui
TARAMANA ME TE TAMA,
TE WHARE RINO I RARO MAI OTE
— POUTAPETA. —
Ki te hanga Whare koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te hanga taiepa koe! Tenei nga mea e
rite ana.
Ki te pupuhi manu Kararehe koe! Tenei
nga mea e rite ana.
He tangata he wahine marae koe! Tenei
nga tini tini mea e rite ana.
Hopukia te taima! I te wa e iti ana te utu mo te
moni.
J. H. TENETINI,
KAI KATIKATI MAHUNGA.
E hoko ana ahau i nga paipa mo te utu iti rawa.
he pena ano hoki mo nga tupeka Tikareti, tae noa
atu ki era atu mea.