|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 44. 08 December 1898 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Paper.
TE TIUPIRI
•WHANGANUI, 8TH TIHEMA, 1898,
— TATINI, —
KEI RAWAHI MAI O TE WHARE
PUREI.
E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga
Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,
me nga mahi katoa e tika ana, mo nga
whakapaipai Whare.
Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia
paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere
mai tirohia nga rawa o taku haapu.
HEMI TEINA me te KAMUPENE.
NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te
pito o Whanganui Piriti.
Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me
nga hae ana hanga whare, nga waea hanga
taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi
Kamura—NGA TUURU MAHI WHAKAIRO
Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana
mo te moni iti nei te utu.
Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te
titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
pa tuna e tu ana, i runga i taua mahi ka
puta he raruraru i waenganui i te iwi me
te Poari, te mahi nui a nga pakeha he
hamene i nga maori, ahakoa i pa kau atu
ki te taura o nga paati, a te noho ranei ki
runga ki nga kohatu, a nga wahine he
pouri mo te mahi a nga pakeha, ka kiia
he ringa pa, heoi ka whainatia, i tata nga
moni a te iwi te tae ki te £200 pauna te
•pau ki te utu i aua whaina. I muri o
tenei ka tono a Meiha Keepa me Waata
Hipango ki te Hupirimi kooti i runga i
nga tikanga o te Tiriti o Waitangi me-
hemea e whai mana ana te Poari ki te
takahi i nga painga o te iwi ki a ratou pa
tuna. I runga i tenei ka tae tonu mai te
Pirimia kia kite Ia Meiha Keepa me te
iwi i te tau 1895, A i oti tenei raruraru
ia ia, i muri iho, kore ana he raruraru
i rangona no naia nei ka tahuri ano
te Poari nei ki te tango kohatu i te wahi i
Rahuitia e te Pirimia i runga i te tono a
Pita te Rahui kia kaua nga kohatu
o Akeaketahi e tangohia hei mahi
waara ki te riro aua kohatu tera te
kainga o Tawhitinui e riro i te
wai nui, mei puta ai tenei raruraru ki
nga maori e noho ana i tana kainga te
whakahe ki nga pakeha takahi i te
kupu a te Pirimia kia rahuitia; ano e ki
ana taua Poari hei aha tena kupu a te
Pirimia. 1 runga i te taenga o Henere
(Handley) Komihana ki uta o Whan-
ganui, ka korerotia e nga tangata o reira
ki taua -pakeha nga kupu a te Pirimia,
whakaatungia ana e ia kia te Pirimia mo
taua wahi, a heoi kihei rawa i wareware
ia te Pirimia aua kupu ki ona maori o
Whanganui katahi ka ki taua Poari na
taua pakeha i whakakiki nga maori.
I muri ka puta tonu mai te whakahau
kia Kaawhe (Goff) tona komihana kia
haere ki te iwi titiro ai i taua raruraru, a
tae ana ia me nga kai whakahaere o te
Poari ki taua kainga ki Tawhitinui, heoi
kitea ana e te komihana e tika ana te
korero a te iwi, me nga kupu hoki a te
Pirimia whakapumau mo tera wahi kia
kaua e tangohia nga kohatu. Heoi oti
ana ia Kaawhe tenei raruraru nui, koia te
whakamoemiti ki to tatou Pirimia e kore
e taka ana kupu, me te ki hoki e kore ia
e hanga mate mo te iwi maori, ina hoki
he nui tona kaha ki te whakahe i nga
pakeha e takahi ana i ana kupu.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
——
Nga Hema mo te Tiupiri:
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HOKI PUKEHIKA WAATA WIREMU HIPANGO
Te Ripoata mo te Tiupiri inaianei:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Te Kai Perehi:
WAINA ME WAINA, WHANGANUI.
NO TE RIUOPUANGA.
Pire Poari.
I te mea kua mutu nei te tu ate Paremata
mo tenei tau, a kua mutu nei te korero a
te komiti a nga honore mema o te Kota-
hitanga, heaha temea kua kite tatou i oti
pai ? Kaore kau. Kei hea te Pire Poari
a te Pirimia. Kei hea te whakatikatika
a te Tai Hauauru. Ano he hau e pupuhi
ana a kua mate. I te whanga tonu nga
tangata o te motu ki te otinga o tetahi
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
ture e mau ai nga whenua maori a no te
rongonga nei kua hiki te Paremata. He
rite te tahuritanga o te mahunga, me te
hamumu o te waha ki te ki " Heaha te
mahi a nga mema i hui atu ra ki Po-
neke ?"
Engari he tika. Te haerenga atu o aua
tangata ra, mahue te whawhai ki te Pire.
whawhai tonu iho kia ratou ano.
E kore ano ua te Pirimia e marama ki
te ahua ote maori. Kotahi taha kei te ki
ae ko to Pire hei Pire mo te maori, ko te tahi
taha kei te ki ko te whakatikatika he Pire,
a, ko te tahi kei te ki, hei aha ena engari
kote Pire ate Kiingi maori he Pire mo tatou
Tena e hoa ma, he aha te tikanga o tenei
mahi. Koia nei ranei te hua i puta mai i
roto i nga tau maha e tu nei te Kotahita-
nga? I huihui ranei o tatou rangatira ki mea
a waahi ki mea waahi i nga tau nei hei pe-
nei ia tatou i te ra e tu atu ai kite aroaro o te
Karauna? He aha o tatou mema te mohio
ai kua penei ratou ka tuku ite tahi Pire poto
hei whaka mutu i te hoko a te Karauna i
nga whenua maori. Ka tika kei a Parate-
ne Ngata. Engari koe i whai hua i au
kupu.
Tae rawa ake akuanei kite wa e pahitia
ai te tahi ture kia rite ki te hiahia ote Tai
Hauauru, kua pau ke nga whenua hei
tatutanga mo taua Ture.
Haunga te Pire a te Kingi. E kore
rawa tena Pire e whakarongotia mai mo
ake tonu atu.
Marenatanga.
I te 29 o Noema nei ka rere katoa nga haki o nga
tima me nga kaipuke o Poneke he tohu whakanui
mo te marenatanga o te tamahine tuatoru a to tatou
Pirimia kia Takuta Morihi o Kereimauta.
Nga moni mo nga Tahiwa
Kua whakaaetia e te Kawanatanga mo enei takiwa
ara: —Turakina Rori, £275; Ohingaiti ki Tokaanu
£650; Wurupere Aohango £350; Whangaehu Piriti
£250; mo te Piriti o Moawhango £1, 000; Ngapurua
£500.
Ka kitea i konei i runga i te hiahia o Ngatiwhiti
kia hanga he piriti mo Moawhango.
Kote whakapakoko kohatu o te Kuini mo Akarana
e tata ana te tae mai.
He Takete.
I te tahi purei Takete i nga takiwa ki Merika, ko-
tahi te pakeha i katohia te upoko e te tahi o nga rai-
ona, Ite wa ka rautu te whakatakaro a taua pakeha
i nga raiona, katahi ka whakahamama tia e ia te
waha o te tahi, katahi ka kuhu i toua upoko ki roto;
no te kamunga iho o te waha o te raiona, motu rua
te kaki; he maringi kau ra to te toto, i tenei ka
ronoo kakara mai te hoa raiona, katahi hoki tera ka
rere mai ki runga ki te tinana o te tangata. Heoi
ano kua riri te tahi, i konei katahi raua ka riri, e kiia
aua motumotu ana te tinana o tana tangata.
Whakapa.
Ite 22 o Noema nei I whakapaingia ai e Pihopa
W arahi nga kotiro toko ono o te kura o Putiki.
Tenei kua tae mai a Puatene Ngata ki Putiki nei
i te ono onga ra, i hoki mai i Poneke e ahu aua ki
Akarana,
Nga Ritenga mo Te Tereina.
Ko nga tangata e haere tereina ana kia noho tu-
pato ratou inaianei, ko te take kua whakawhitikia
ketia nga haora o te rerenga o nga tereina inaianei,
i timata tonu i te tahi o nga ra o Tihema nei, ko te
take kua wha nga rerenga o nga tima inaianei, atu i
Taranaki ki Onehunga. Ko nga ra e rere ana te
tereina, he Mane, Turei, Taite, me te Paraire. Ko
te hao: a o te rerenga atu i Whanganui nei kei te toru
tonu o nga haora. I taua rangi ano ko te tereina
meera mo te tonga ka rere atu i Whanganui i te wha
tekau marima meneti paahi tuero.
Ekipihana.
Ite tahi o nga ra o te marama nei, i whakatuwher-
atia ai e te kawana raua kote Pirimia te whare ma-
takitaki i Akarana e 780 nga hoia na ana raua i
arahi.
Te Hui a te Poari o te Awa.
Ite huihuinga ote Poari whakahaere ote awa o
Whanganui, ka korerotia te tahi reta na T. 0. Katara
(Costall) he pakeha noho i te Rimu, he whakaatu
mai nana kua pa he mate ki tona whenua, ara kua,
tanuku i te wai i runga i te mahi a to Poari te kupu a
taua Poari ka tae tonu atu ratou ki taua wahi titiro
ai.
He Aki nui ki Poneke.
Kote Whare Karahia o te Katorika,
I te 28 o Noema nei ka kainga o te ahi te whare
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPlRl,
karakia ote Pihopa Katorika o Hato Meri te ingoa,
kaore rawa he wahi i toe, pau katoa i te ahi, ko nga
moni inihua e £2, 000.
Kote take i wera ai taua whare, na nga tangata
mahi peita, (kei te whakahoutia hoki taua whare, ) te
mahi a aua tangata he whakarewa i te peita tawhito,
na te mura ote ahi whakarewa haere, tupono te
tahi wahi he koroputa no te paraki, ka rere whaka-
roto te mura, te putanga ki roto, katahi ka hopara
haere te ka o te ahi i pena me te hiko tona ahua, kihei
i takitaro ka tanuku iho te tahuhu, Ko te aata ma-
pere e £600 pauna te utu, ko te okana e £900. Wera
atu i te ahi. E kiia ana ko te ruihi i taua weranga
kia neke atu i te £5, 000.
E kiia ana ka noho rangatira noatu te tahi tangata
Tiapana ara i te whenua o nga Tiapaniihi, mo nga
moni e ono tekau pauna i te tan, hei utu i te reti o te
whare, hei utu i nga hawini tokorua, hei utu hoki i te
tini o nga kai.
Me penei pea nga rangatira maori, me riihi nga
whenua ka haere ki era moutere ruko ai.
Ope Whakaora.
Kua tae mai a Puutu, tama a Tianara Puutu ki
Nui Tireni nei, a koia te tumuaki o te ope whakaora
i Atereria tae mai ki Nui Tireni. I tona taenga mai
ki tera motu he nui te pakeha i hui kia kite ia ia kei
Poneke nei ia inaianei tona korero tenei ake ka hanga
he wharo atawhai ki Poneke nei, ko te utu, kotahi
mano pauna.
Ko Akanahiro i whakaritea e te taanga
whenua o Piripaina hei kai whakahaere
mo ratou i roto i te Huihuinga o nga kom-
ihana ki Parihi hei whakariterite i te rongo
mau a Peina raua ko Amarika. 1 e korero
a taua tangata i tona taenga ki Ranana e
kore rawa taua iwi e whakaae kia iokatia
ratou ki raro kite ioka a Panioro ki te pena,
ka whawhai tonu ratou kia makoha atu
ratou i roto i tana ioka; Ko te hiahia o
taua iwi me Ripapuriki ara Kawanatanga
hei whakahaere i tera moutere, ma Inga-
rangi, a ma Marika ranei.
Kotahitanga.
Ko te korero o te nupepa o Ingarangi
kei te whakaaro a Itari kia whakahou tei
ano te Kirimina o te tau 1896 i hanga n
i waenganui o Ingarangi o Itari me Ataria
mo te mana o Matitareniana, me era atu
wahi hoki e pa ana kia ratou nei whaka-
haere.
He Awhina.
Kua tono te Kingi o Taake kinga iwi
nunui kia araia atu te haere whakatata
mai a Wiwi ki tona taone ara ki Moroko
he tino taone no Taake.
Ngahoia o Ruhia.
Te kau marua atu hoki mano hoia o
Ruhia kua tae ki Haina hei whakakaha i
ona hoia o reira. Kote maha onga hoia
kei Pota Aata e rima te kau mano kei
Taria wana te kau marima mano.
Kua tono a Ruhia kia hangamai kia wha
nga manuao mona i Pirarereipia i Marika,
engari kaore i whaaetia.
Mate Kai.
He rau mano tangata o Panioro e noho
ana i Kiupa, kei te whanga kia whakaora-
ngia ratou. Ko Marika kei te tuku kai
ma nga tangata e rua miriona e noho ana
i taua moutere.
Rongo Mau.
Kua whakaae a Peina ki nga tikanga a
Marika mo ta raua Rongo mau.
He Tima i Pakaru.
Ko te tima nei ko Mohikena i pakaru
mai ki te akau o Ingarangi e ahu mai ana
tona rere mai ki Niu Ioka i Marika, ko
nga tangata i mate 109. He penei te
korero a te tahi a nga morehu o taua
tima. No te Taite te 13 Noema, ka rere
mai to matou tima, i pai tona haere mai,
i te whitu onga haora o te ahiahi i te kai
katoa nga, pakeha, ko te rere a te tima he
rere kaha, ka rongo matou i te tukinga,
ano hoki he tuhikinga ki te tahi tima. Ia
matou ka oma ake ki runga o te tima, ka
kitea kua eke ki. runga ki te toka, ka
whakahaua e te kapene kia tukutukua
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
nga poti, e rua nga poti i i tukua, ko nga
wahine i tukua ma runga. I tae ranei ki
uta kaore ranei, kaore hoki i mohiotia atu.
Kua tere te tomo ote kaipuke i te wai,
katahi au ka mau ki te poito, ka rere tahi
maua ko te tahi o nga tino apiha ki te
moana, na ia maua i roto i te wai, ka ki
mai taku hoa kia unuhia taku koti me
aku puutu, i tenei ka wehe maua, i au ka
tata ra te wehe mai i te kaipuke, ka tangi
mai te tahi kotiro kia au kia whaka-
orangia ia, kaore ia i te pai kia wawe ia
te mate, na e hoa ma kihei rawa i taea e
ahau, i au e tere ana i roto i te wai, ka
mau taku ringa ki te tahi paraki, e whitu
me te hawhe haora oku i runga i taua
rakau, ka kitea ahau e te tahi tima e te
Penekuini. He po pai taua.
Kia W. Hipango ehoa tena, koutou ka mihia taura-
ngitia atu nei e ahau i tenei taha o nga pae maunga e
e tau arai nei i waenganui ia koutu, ia matau, tena
koutou te aroha ki to tatou kaumatua kia Meiha Ke-
epa ratau ko ana hoa kua wehe atu nei ia tatau, kia
ora koutou katoa i kona me matau i konei i roto i te
atawhai a to tatau Atua a to tatau Ariki.
Kua rongo nga iwi kua mutu te Paremata o te
Koroni inaianei. Na kua rongo hoki kua tino oti
nga kupu matauranga a nga tangata o te Tairawhiti,
me te Taihauauru te whakatakoto atu ki te aroaro o
o te komiti o te Paremata o te Koroni. Ko te tino
kupu ka ata waiho taua Pire mote Paremata o tera
tau, whakatakoto ai kite Paremata.
Kua kowhiria te Komiti ote tai Rawhiti hei Komiti
whakahaere pupuri i nga whenua ote iwi maori kui
Hokona, ma taua komiti rawa e whakaae, ka tika
ui te Hoko, era atu whakahaere ranei, e hiahiatia aua
e te tangata, e te Hapu e te iwi ranei, katahi ka
whaimana ana hiahia. Meake nei panuitia ki te
Kahiti a te Kawanatanga te Whamananga i taua
Komiti o te tai Rawhiti nei. Kote Pire mo Ohotu i
whakaaetia ra e te kai tiaki o te katoa me te Pirimia
kia mahia hei Ture motuhake mo te. poraka o Ohotu,
ka waiho mo tera nohoanga o te Paremata ata
whakaarotia ai.
1 nga ra o Noema nei katu te Hui o nga morehu
onga, kaumatua o Wairarapa ki Papawai, te tino
kupu i oti koia tenei.
I te mea kua tangohia maori tia atu e Hamiora.
Mangakahia ratau ko Ngapuhi te Tititi o Waitangi
i nga iwi o te motu nei, koia tera e kite pei tatau i
i te panui a ngapuhi i roto i te Tiupiri ka tu ki Wai-
tangi taua Hui. Na kua penei te whakaaro a enei
morehu, ka waiho atu inaia nei te Tiriti ia ngapu hi
ka mutu te whakaaro atu ki taua Tiriti.
Ka noho te whakaaro kite Kotahitanga anake o te
iwi i naia nei. Tera ano etahi onga kaumatua o ngati
Kahungunu e haere kite hui a ngapuhi i Waitangi,
ata whakamarama ai i taua whakaaro kua kiia ake
nei.
Na kote ra nui i whakataua e nga kaumatua o
Wairarapa, hei ra mote kotahitanga, ara mo nga
mema o te Kotahitanga. Me era atu rangatira maori
e karangatia aua, me te Kawana me te Pirimia me
ona hoa minita, me nga mema o te Whare Ariki, o te
Whare o Raro, e ahei ana te tae ma ki ti tauara me era
atu rangatira Pakeha e hiahia ana ki tae mai ki taua
ra. Ko taua ra ko te ra nui Tiupiri Taimana o to
tatau tino mareikura Ariki o Kuini Wikitoria o
Ingarangi.
Tetahi tino kupu a nga kaumatua, ka tahuti atu
hoki te whakaaro i enei ra e haere ake nei, ki te rapu i
te ora mo te wairua, kei roto ranei tatau nga iwi
maori i te taiepa a te Atua kei waho noatu ranei, e
kotiti ana tatau inga tikanga o te Karaipiture, kati
hold mo te iwi nui tonu, ka oti te Pire Rahui, whaka-
haere i nga toenga o tatau whenua, e toe ana o tenei
ko te mahi a ia Hapu a ia Hapu, a ia tangata a ia
tangata i te mahi e whiwhi ai te tangata ki te oranga
mo te tinana ake o ia tangata o ia tangata. Koia i
whakaarotia ai kia tahuri atu te whakaaro ki te rapu
i te Ture Atua, kei te tika, kei te hangai ranei te tu
o nga Hahi, me nga karakia o tatau motu ki runga i
ta te Atua ake Ture i waiho ai i te ao net. hai huarahi
mo te tangata mo te Hapu mo te iwi. Na i runga i
tenei whakaaro tera ka mahia he whare, hei huihuinga
mo nga Hahi ki te ata rapu i taua ahua o tatau Wha-
kapono.
Na e nui ana te koa onga tangata mo te manaakit-
anga, a te Atua i te morehu o tatau kaumatua e ora
nei, ara o Meiha Topia Turoa ka whakahemo atu ora
tipuna ona matua ona tuakana ona taina ona hoa ran-
gatira whakahaere, pupuri hoki i te mana rangatira,
me te manu o te iwi o te motu nei, ka toe koia anake
te tino kaumatua whatukura ariki o te rohe o ue tai
Hauauru o te tai Rawhiti i naia nui he mea whaka-
moemiti tenei tona whiwhinga ki te ora kua homai nei
e te Atua ki tona tinana, i roto i nga tau ka tekau
mawha, nei, ka herea ia e nga kai here o tona tinana,
e te kaumatuatanga katahi, e te mate uruta ka ma kore
rawa tona tinana i tuakua kia haere inga haere tona
tinana i nga ra kua pahure ake ia ia o muatu o te ra
i whakataua ai enei mekameka ki tona tinana, a kat-
ahi ano. A tenei a Meha Topia Turoa kei Poneke
nei e noho anu, hei rua tenei mo nga marama o te we-
henga mai i Whanganui. Ko te tino kupu a Meiha
Topia Turoa kua oti te whaka takoto atu kite aroaro
o te Pirimia koia tenei.
Ko te rohe i whakatakotoria raua ko Tawhiao
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
me o raua hoa rangatira ia ratou i Ingarangi ki te
aroaro o Rore Tapere me te Kohi koia tenei Timata i
Tauranga ki te taha marangai o Taranaki maunga ka
rohe mai ki te upako o te motu nei kia ia me ona iwi
me ona hoa rangatira te whakahaere, me te mana o
nga iwi o te whenua. Ka rohe atu kia Tawhiao i
taua rohe kua kiia ake nei, haere atu ki Waikato kia
Tawhiao te mana o te iwi me te whenua. Na kaore
ia e whakaae kia tipu ake he wehewehenga i te tai
Hauauru i te tai Rawhiti, i waenganui i enei iwi me
ratau rangatira me a ratau whakahaere i mari i tona
tupuna papa ia Meiha Keepa, he tino kupu tenei ki
te Pirimia me paahi e te Pirimia te Pire.
Rahui i nga toenga onga whenua o te iwi maori o
nga motu e rua nei, me nga whakatikatika katoa i
paahitia i te Huihuinga o nga rangatira onga iwi o
nga motu nei, i hui nei ki Papawai i te hui kua pa-
hure ake nei. Tetahi ona kupu e hara tona ranga-
tira tanga me tona mana i te mea tuku atu ki tetahi
Rangatiratanga, o mua iho i ona tipuna iho tae mai
ki tenei ra mate noatu ana tipuna ona matua ona
tuakana ona taina, o roto o te rohe i kia ake nei e ia,
No reira ko tono ia ki te Pirimia kia tu tetahi mema
motu hake mo te rohe o te upoko o te motu nei, mo
roto i te Paremata o te Koroni nei rae tu he mema
mo te rohe o Waikato, me tu he mema mo te rohe o
ngapuhi, me tu he mema mo te Waipounamu koia
tenei tona tino kupu.
Tona kupu mo te Pire Kaunihera a Waikato, i te
mea kua kore e kitea e nga iwi o waho o Waikato te
tika e taua Pire, me ona ritenga, me hoki te Pire a
Waikato ki roto i tona rohe ake whakahaere ai, ki te
whakaaetia e te Paremata taua Pire a Waikato. Na
mo te take a Ngapuhi kia taka te motu nei ki raro i
te ture motuhake, tana mo tera, kua kore he manawa
ora o tera, whakarerea atu, te whakapokaikaha noa
i nga iwi me nga Hapu me nga tangata, waiho atu
te tupapaku i tona takotoranga, waiho ano te tinana
ora i tona tunga tu ai, e kore e tika, kua kitea atu
te manawa ora o te Pire motuhake, ka tohe noaatu
kia waiho hei taonga mo te iwi, kati tatau i tenei,
Pire e mea nei me mutu te hoko inga tonga whe-
nua, kati i tenei. A kite tohe nga maturanga kia tu
tonu te inana o te Pire mana motuhake. Kati kia
tere te whakatutuki kite Paremata ranei, kia te Kui-
ni ranei, kia wawe te mutu te whakaaro.
Heoi ana kupu i konei, ko etahi onga takea Meiha
Topia Turoa, he take e pa na mai ki tona tinana ake
tera e ata waiho i te aroaro o te Pirimia raua ko
Hemi Kara Minita ata whakaaro ai e raua. He nui
toua ora tona pai, tona kaha inaianei.
Heoi kia ora te Etita,
H. T. WHATAHORO.
Panuitanga.
Katu te Kirihimete ki Koriniti nei a te
25, ongara o Tihema 1898. Ko nga purei
omaoma me etahi atu purei a nga Tama-
riki o te Kura o Koriniti nei katu a te 26
ongara o Tihema i raro i te mana o Te
Kerehi Mahita o te Kura o Koriniti
nei, a hemea atu tena kinga matua o nga
Tamariki e noho nei ite kura i Koriniti nei.
Me era atu tangata whenua hoki, kia tae
mai kite Kirihimete kua kia ake a te 24 o
ongara o Tihema tera hei taenga mai mo
koutou ki Koriniti nei.
Eoi ano,
WIKAHI TAIRAPANGA
HONE KAIPARO
Me te AWE. TIAMANA,
O te Komiti o te Kura o Koroniti.
KOOTI WHENUA MAORI.
-
PIPIRIKI, 5TH TIHEMA, 1898. 10 A. M.
Ka tuhera te turanga tuatahi o te kooti whakawa
whenua maori. I te aroaro.
O, Judge R. WARD, Esq.
O B. EDWARDS, Assessor
Me T. C. JONES, Clerk and Interpreter.
Nui atu te tangata i tae mai, ki tonu te whare kooti
1 tu te Peruperu a nga maori i mua o te hounga ki
roto i te whare kooti. I mihi te kooti ki nga
maori mo te turanga tuatahi o te kooti ki roto inga
takiwa maori, me te ki hoki, i te mea kei roto inga
ringaringa onga maori e noho ana te kooti kia pai te
whakahaere kaua te haurangi, kaua, te tutu, nga
mahi, ranei e waiho ai hei whakararuraru inga mahi
a te kooti, engari me peehi katoa enei mea kana e
e tukua mai, kia mau ai te kooti ki konei he rahi
nga korero a te kooti (R. Davis). He rahi nga
tangata maori i tu ki te whai korero ki te
kooti, nae te tahuri ano hoki ki te mihi ki te kooti
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
i runga i te mea kua matemate nga kaumatua o
tenei iwi o Whanganui kaore i kitea tenei taonga, ki
roto o Whanganui no ratou no nga uri ka kitea, no
reira nui atu to ratou koa me to ratou whakamiharo
hoki, mo te tutuki tanga o ta ratou tono ki te kawan-
atanga kia riro mai te kooti ki konei, he roa atu a
ratou korero, ratou i tu: —
Ko Reone Moungaroa
„ Himu Materoa
„ Piki Kotuku •
,. Rerekura Rini
„ Te Keepa Tahukumutia.
I tu ano hoki a te Erueti (B. Edwards) ki te mihi
ki nga tangata kaore i roa ana kupu,
Ko Aterea Taiwhati, me Menehira te Kooro, i tono
ki te kooti kia kawea te keehi o Morikau kia whaka-
wakia ki Hiruharama whakawa ai kaore te kooti i
whakaae.
Nga Hapu enei i tae mai ki te tuheratanga o taua
kooti ko N. Kura, N. Hau, N. Ruaka, N. Ruru, N.
Haua, N. Rangi. No te 11. 30 a. m ka nekehia te
kooti ki te aonga ake o te ra kia whai takiwa ai nga
tangata ki te whiriwhiri inga ritenga o ratou rarangi
ingoa mo te kooti, ko te whenua i whakatuheratia e
te kooti hei mahi mana i te tuatahi ko te Poraka o
Whakaihuaka e 68, 700 nga eka i whakawakia i te tau
1886 ko tenei whakawa he whakawa whakanohonoho
inga hea ma ia tangata mo ia tangata, i whakataua e
te kooti inga ra o Pepuere i mahue ake nei 10, 000
nga hea mo katoa te poraka hei tuhanga ko nga tan-
gata, a i mahi hoki te kooti i aua ru inga wehe-
wehenga ki ia tangata ki ia tangata kaore i oti i
reira, a kei tenei tunga o te kooti ka whakaotia, ki te
mutu tenei ka whakawakia ko te, Poraka ranei o
Murikau ko te Poraka ranei o Tawhitinui.
Na te Marae.
————————
TINI PIA,
E rua pauna taimaha ote huka whero, e rua nga
karani wai, katahi koata morahihi (molasses), 2 rua
aunihi kirimi Taata (cream of tartar) e 3 aunihi tini-
tia (ginger) ½ pauna iihi pai; Temahinga: —Me pa-
era te 2 karaii wai, ka riringi nga huka ki roto, ka
ranuranu katoa ratou, ka rarirari; katahi ka riringi
ki roto ki te tahi kaake; katahi ka riringi te iihi ki
roto, ka tutaki, ka nunu to kaake, kia ma ra tinana
e tu ana katahi ka riringi ki roto ki nga patara kia u
te pangu, ka whitiki ano ki te tuaina; te kau nga ra
e tu ana, ka rito tonu ki te Hamapeina.
Te Kao Tihema 3, 1898.
Kite Etita o te Tiupiri mete Komiti,
kia ora, kia ora.
Tukua atu enei kupu ruarua, ma te Tiu-
piri e tiri, atu kinga marae onga motu
e rua Aotearoa mete Waipounamu ara: —
Notenei ra Tihema 3rd 1898 i noho ai te
Iwi nui tonu ote Aupouri, kite whiriwhiri,
ite tahi komiti takiwa, hei awhina ite ta-
onga anga Iwi, puta noa te motu, kua
tapaa, nei te ingoa, ko Niu Tireni, ara ia
te Tiupiri, i whakahaerea ano ia, inga
kupu i roto i te Tiupiri nama 42, wha-
rangi 2. Ae ra tino pumau rawa te tu
otenei Komiti. E te Etita, he patai.
1, Ka ahei ranei te Komiti kite tono
Pepa, aua he moni e tukua atu, i te mea
kei konei ano nga moni, ara kei te upoko ?
Me whakamarama tenei patai.
2. Epeheitia ana te tukunga atu onga
moni i Kati iho taku whakaatu, i te
kapu ate komiti, me nga Patai.
Te ingoa ote komiti ko te
Komiti ote Aupouri Tekao Muriwhenua,
Na M. T. TAURERE.
WHAKAUTU.
Kia ora koutou mo tenei take nui ka
whakahaerea nei e koutou. Ma te Atua
rawa koutou e awhina e tiaki i roto inga
taumaha. Mo te patai tuatahi: —Ae e
ahei ana he panekuini hei tuku mai.
mote patai tuarua: —Kaore e tukua mai
nga moni, heoi ano te moni hei titiro mate
motu, ko te utu ma te kai perehi I runga
i aua huarahi ma te panui e whakaatu ma
nga komiti i whakaritea mana e whiriwh-
iri ki ta ratou i kite ai he mea pai he mea
tika. Whakaaturia te tino tiamana o te
komiti.
Naku na ta koutou pononga.
WAATA HIPANGO,
|
|
10 8 |
▲back to top |
NGA INGOA O NGA MEMA O MURI.
KAWANA. PITA TE BAKE. HENARE TE ARO. RANGIWHAKATEKA KAAWHE KOMIHANA. WHATARANGI
TAIWHATI. IRAIA TE WHITU.
Rarangi Tuarua:
KAPORERE (KAPENE PEENE). TAKARANGI METE KINGI. HORI KEREI. MEIHA KEEPA. HAATA RIO
TAKETAKE. TE AOHAU. RU REWETI.
Rarangi o mua:
RANGIPO METE KINGI. HORI PUKEHIKA.
—————————————————————————————————————•
Ko nga Mema tenei o Whanganui i kowhiria hei whakahaere i nga tikanga me nga
mahi ki te taha maori i te ra nui e karangatia nei ko " Te Taimana Tiupiri o Wiki-
toria " koia taua ingoa e mau net i ta tatou Nupepa; engari e hara i te mea koia nei
nga mema o te Tiupiri Nupepa. Ka kitea hoki i konei ko to tatou kaumatua ki te
kite ia i nga tamariki kei te whakahaere i te tahi mahi, ka noho tonu ia ki roto hei kau-
matua, I roto i taua ra i tino nui rawa te whakamoemititanga a te iwi Whanganui.
me nga pakeha, a e korerotia ana hoki na Whanganui i wini te nui o nga mahi i taua
ra whakanui i to tatou Kuini.
|
|
11 9 |
▲back to top |
KO KARARITONE. G. O. M.
I panuitia e te Tuipiri tona matenga i
te 7 onga ra o Hune 1898. Nama 23
peiti 6, Tera panuitanga ko nga kupu
anake i panuitia inaianei kotana ahua
tonu tenei e mau nei, hei whakamahara-
tanga ano ma tatou ki tenei tangata nui i
whanau i roto i te Kuinitanga o Kuini
Wikitoria. He mea tika nga ahua o nga
tangata nunui kia mau ki roto ki tenei
Tiupiri hei " whakamaharatanga. "
He Panui,
Kua tukua mai e te kamupane
hanga Paitikara o Whanganui nei te
tahi Koura Mera mo te purei a nga
maori, he mea tino atahua rawa
taua mera, kakitea i te haapu o
Nettleship and Thompson, waati-
meka i runga o te Awenue.
Kia kakama ra e hoa ma e nga
O
tai tamariki mohio ki te haere paiti-
kara, ki te wini i te tahi o koutou ka
mau tenei tohu nui ki te tahi o kou-
tou. Tukua mai o koutou ingoa.
Tukua mai o koutou ingoa.
Na Te Tiupiri,
Ki te hunga na ana te 1 iupiri, ara
ki nga taane me nga wahine e tango
ana e korero ana ia Te Tiupiri: Kia
ora koutou katoa. He nui ano te a-
wangawanga i au mo te tureiti o te
haere o te pepa, ko te take kei aku kai
perehe te roa i runga i te kuare ki to
tatou reo, kia toru whakahokinga i te
kape, katahi ka ata takoto nga kupu.
Te tahi roa hoki ko nga tangata e
tuku korero mai ana kia panuitia, ko
etahi e marama te tuhi tuhi ko etahi
kaore. Na kona e te iwi karoa; ko
te rere atu ia o te pepa ka rite tonu;
e rua pepa ma te tangata i roto i te
marama, e kore tena e hapa, Otira
kaua hei wareware te whakaatu mai
i te kore e tae atu o te tahi pepa kia
koutou.
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Tupapaku.
Ko Riini Taniera o Toanui Raetihi ino
te 27 o Noema nei i mate ai.
Pitopito Korero o te Ta-
kiwa ki Moawhanga.
I te mea kua mutu nga raruraru ki nga
mahi o te Pokapoka hipi inaianei, kua aru
katoa te whakaaro o nga tangata o konei
ki te ra o te katikati. Ko etahi o nga
teihana maori kua timata rawa na ko etehi
kei tenei wiki e tu mai nei ka timata.
Kanui te haere mai o te pakeha kimi mahi
ki konei i enei rangi.
Kanui te kino o nga tangata o tenei
kainga ki te takoto o nga raina a te Kai
Ruuri i te ruuritanga i te Taone o Moa-
whango. Ko te take o te kino he kore
kaore i rite te takoto o nga raina ki te
whakatakotoranga i te ra o te Kooti Wehe-
wehe. He nui rawa te pouri o te tangata
i te rironga o tetahi taha o tona kainga i
tetahi atu tangata. Heoi ka waiho tenei
hei putake e kino ai te taina ki te tuakana
te tamaiti ki te papa. Tera e tonoa ano
te Taone nei kia Ruuritia ano.
Kanui te kimi o te ngakau i te take i
kore ai te kawanatanga e hanga piriti mo
te awa o Moawhango. Hangaia ana ko
te piriti mo te tangata anake. Tetahi
awa kai tangata tenei ka huhua nga ta-
ngata kua mate i tenei awa. I nga wai-
puke katoa e pakaru tonu ana te rori heke-
nga iho ki te whitinga, a e nui ana hoki
te moni e pau ana i te whakamahinga ano
i taua rori ia waipuke. Mehemea e apit-
iria enei moni ki nga moni o te mahinga
i te Piriti tangata, kua rahi ke ena moni
mo tetahi ata piriti nui.
Kua taea mai tenei kainga inaianei te
torotoio mai e nga peka o tetahi rakau kei
Waikato e tupu ana. Ko taua rakau he
whakahaere maori kei waenganui o te
Atua o te tangata. Kanui te pouri o te
ngakau mo te urunga ki tenei mahi o nga
tai-tamariki o te kainga nei. I te mea
hoki he ra tenei no te matauranga o te
pakeha. Kua pahemo te ra o te matau-
ranga o te Maori: —Tatou ka tahuri ki
nga maramatanga o te ao nui. Kati hoki
te titiro ki muri ki nga mahi a o tatou tu-
puna i mahi ai i roto i te ra o te pouritanga.
Te Huarahi i mau ai
te Tahae,
He maha nga korero e korerotia ana e te tahi minita
Weteriana ko Tau te ingoa e noho ana ki Marika, a
kotahi rawa tona korero e korerotia ana e ia ko te
tikanga i mau ui te tangata tahae. E kiia ana hoki
tana minita ano he mana kei a ia, e mau ai nga tangata
e hoki mai ai nga taonga i tahaetia.
E korero ana ia i te tahi rangi e haere ana ia ki
Meriraana, ka tutaki te tahi rawa kore, ka korero
atu hoki kua tahaetia e te tahi tit ngata tona miuru.
Me te ui mai hoki o te tangata rawa kore kia aw-
hina atu te minita ia ia hei rapu ku kitea ai.
Ka mutu tona korero ka tuhi te minita ka ki atu e
pai ana.
E mohio ana ranei koe ki te tangata na aha i
tango to muiru? ae ki taku mahara kei te ahua mohio
an, engari kaore i tuturu mohio.
Ki to mohio ka tae mai akuanei ki te huihuinga i te
awatea? Ae ki taku mohio ka tae mai,
Heoi ka mutu te korero a te Minita i konei, katahi
ka whawhatia iho nga kohatu e rua, haria ana e ia
ki roto ite whare kara ia, whakatakotoria ana ki
runga i tona poropiti.
Ka mutu toua kauhau, katahi ka mau ki ona kohatu
ka moa.
Kua tahaetia e te tahi tangata te miuru o mea, he
rawa kore nui; kei konei taua tangata tahae; ina tonu
kei toku aroaro; Ko toku hiahia inaianei, i muri iho
o taku huringa tuatoratanga, ka pa rawa te kohatu
ki toua mahinga
Me tona whakahua i enei kupu, mo tona huri haere,
na i te toru ona huringapena tonu toua ahua me te
tangata e tu riri ana katahi ka whakahewa ki te pa-
nga i toua kohatu ki nga tangata, a kuanei i runga i
tana whakahewatanga ki te panga i tona kohatu, he
karo kau atu ra to te mahunga o te tangata nei. Na
tana kupu e kore koe e whakaaturia e ahau, engari ki
te kore koe e whakahoki i te miuru na i tenei po ki te
tangata nona, katahi kapanuitia e ahau to ingoa apopo.
Na kitea rawatia ake te Miuru kua tae ki te ta-
ngata nona.
|
|
13 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Nga Teera Kararehe,
HE REPOATA NA TIAKITENE,
Te Teera i Teonetanawira.
Utu kau—Okiha Pai £6 ki te £6 15s; mo etahi
atu e £5 7s. kite £5 17 6d,; Mo nga kau e £4 kite
£5 10s.
HIPI—Weta e mou tonu ana nga wuuru, te 12/h kite
13/h 3k; Hipi katikati, e 8/h me te 6k; Io, me nga
huruhuru ano. e 9/h mete 6k kite 10/- u; mo etahi
ahua io kaore he wuuru, e 8/h 1k; mo era atu, e 6/k
e 3k kite 7h e 8k; Kuao, nga mea pai e 8/h 6k ki te
9h 7k; mo ho raro iho, e 4/h 11k kite 6/h 1k.
POAKA—Mo te Pekana, 34h 6k kite £2 9h; Poaka,
20h kite 32 h; Katua poaka, 35h ki te £2.
Te Teera I Weiwere.
Kawhe kau, 19h; tautahi uha 20h ki te 21h; He
rua tau tane, £3 Is.; 1 3½ tau puruki pai ora, £3 I5;
2½ tau uha, £2 18; kau uha pa, £2 14; era atu
£2 2; Nga hokete me nga huruhuru, e 9/h 6k; katua
hipi me nga reeme, te 10/h; nga io pahake kaore he
wuru e 6/h.
Te Teera i Whanganui.
Nga Puruki, e 3½ kite 4 tau, £4 1h.; 3 tau tia
£2 15s. kite £3 1 6k.; nga tau tahi, 25/h; te 15
marama Tia, 29h; 20 marama he whaa (uha) 30/h;
Nga hipi momona kore wuru, 6h 6k kite 7/h 6k;
ko nga hipi i nga wuura, 9/h 6k.; ko nga weta i nga
wuuru, 15/1); poaka, 22/h kite 27h; poaki ririki 13h
8h; nga kuao poaka, 7/h 7k kite 8/h e 2/k.
KI NGA KAI TONO PEPA.
Re mea tuku mai e Taare Mete e 6/- ½ Pane Kuini,
kia tukua atu he Tiupiri i mo enei tangata: —
Te Ruia Tiatimana
Moka Makarena
Paekoti te Aho
Hori te Ihi
Utiku Taurima.
No Waiwhara Mahia enei rangatira, me timata
koutou i te uaina 44.
Kauwhata o Pokapu Ngawha... 15k Pane Kuini
Raumati Ponakaiiri, Whenuakura 6k,,
Tukara Ned, Wairoa...... 14k,,
Nga Rongo Korero o nga
Takiwa.
No Mohaka.
Kotahi te tamaiti i mate ki roto i te wai e haere-
nga no raua ko te tuakana ki te hao ika, akuanei no
te makeretanga o tona pakete ki roto i te wai katahi
ka rere atu ki te hopu he makere anake ki te wai
mate tonu atu, kaore ano kia kitea.
He whakaatu mai ana a Tu Hanarete he tino mo-
mo kuri mahi hipi kei a ia, ka ono nga marama, he
kotahi pauna mo te pape kotahi, ki te hiahia te tahi
tangata ki te hoko, me tuku atu te pauna.
I nui te mate o nga kai o reira i te ua o Noema
nei a kote tupu o nga kai o Waihua kanui te ora.
No Rata.
Kotahi te whare i wera i te ahi, no Utiku Potaka
kotahi rau pauna i pau ki roto, ko te utu o taua
whare e rite ana ki, £1000,
No Pipiriki.
He whakaatu mai na Rangitauira Rerekura kei
te akona ratou e nga pakeha ki te purei kirikiti, kia
roa ratou e purei ana, katahi ka pureitia e ratou nga
takiwa e hiahia ana kia purei kia ratou.
Ka tuwhera te Kooti Whenua Maori ki Pipiriki
ka whakahaere a nga keehi a Whanganui ki reira.
No Parikino.
Konga tangata o nga takiwa nei e haere aua ki te
hui ki Koroniti, rae tae ratou ki Parikino hei reira
toku atu ai ki te Hui,
No Tawhitinui me Ranana.
Kua tae mai nga tamariki o Ngatiruaka ki te taone
nei ki te tiki mai i ta ratou mihini patu witi, ko te
utu i hokona ai e £70. He mea pai rawa taua
mihini, e toru nga hoiho ma ana e huri, ko taua
mihini mo nga mahini o tenei tau ano, he mea
hanga mai no Karaitiati i tera motu.
No Waitotara.
Kua tae mai te reta a Wiremu Kauika raua ko
Kahukaka, ko Wiremu Ngapaki hei mema mo te
Tai Hauauru a te tau e haere ruai nei.
No Whanganui.
Ki te hiahia nga maori ki te hoko rongoa i runga i
te panui a te Tiupiri mo nga mate me nga rongoa,
me tuku mai a ratou tono kia Te Rehunga Tomoana,
tama a Henare Tomoana kei te mahi rongoa ia i te
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
whare Kemiti o Keitenepi, Whanganui, ma konei e
tukua pai tia atu ai nga rongoa, te utu mo te patara,
kotahi te herini.
Mo te Pukekihikurangi.
E koa ana te Tiupiri mo te Tukunga mai a Te
Puke Nupepa i te tahi o ana huruhuru, a ka tuku
tonu hoki te Tiupiri i tona huruhuru ia putanga i a
putanga, kia ora koe e Purakau koutou ko nga tama-
riki mahi i tena o a -tatou taonga, kia ora hoki nga
tamariki o te Peene, me nga wahine me nga
koroheke.
He apiti ano mo te karamu i oti ra i te Nama 43,
Peiti 10.
Epai ana enei rongoa hei tango, me tango mai i
nga whare kemiti i o koutou taone, engari me tupato
ano, kana hei tangohia mai ana rongoa ina kaore i
te hiiri; ara, he penei aua rongoa, ko ta takotoranga
kei roto kei te rakau, a pukapuka ranei, engari he
mea mahi kia rite tonu ki te patara ko te utu mo
te patara kotahi te hereni.
Ko te tino ingoa o aua rongoa he Homiopatiki
(Homoeopathic) kei wareware ki te ingoa rongoa ina
tonoa atu. Ko te rongoa hei tiaki koia tenei: -
Aconite (Akanaiti). Belladona (Peretona), Phosphorus
(Potoraihi), Nux Vomica (Naka Vomika), Bryonia
(Paraionia).
WHAKAMARAMATANGA
Ko te Akanaiti mo nga mate piwa katoa ara Kir-
ika, he wera no te kiri.
Peretona: —Mo nga mate ngaruru e pa ana ki te
Upoko. Potoraihi: —Mo nga mate e pa ana ki te
uma me nga kaokao, ara mehemea ki te nui te mare-
mare kawero nga kaokao ano he naihi kei te wero.
Naki Pomika: Ki te ngau te puku, a ki te ahua
whakakinokino ake ranei a roto ote puku koia nei te
rongoa.
Ahakoa e rua nga ahua mate, he kirika he ngaruru
a he kirika he maremare, e tika anu kia rua nga ron-
goa, kua oti ra te whakamarama mai i te Pepa
Nama 43.
Ki te tango rongoa koutou matua tono atu ki te
kemiti kia tuhituhia nga ingoa maori ki a rongoa kia
rongoa.
Te Matauranga Maori,
Haami Te Riaki, o Whanganui, kua
tu ia hei tino Etita mo nga tikanga, me
nga whakahaere mai o nga tupuna e pa
ana kia tatou whaka te maori. •
Reihi Paitikara.
Kia noho mataara; ko a te 26 me te 27 Tihema,
te Roihi Paitikara.
RANGI TUATAHI.
o
½ maero. E rua nga rauna.
1 maero, E wha nga rauna.
Wini tuatahi, e 5 paina; 2nd, e 3 paina; 3rd, 1
paina.
Te tangata i nui ana paina, ka riro i a ia te Hutu
Meiha te utu e £5 5s.
Kaore he utu mo te whakaurunga.
RANGI TUARUA.
½ maero mo te kotahi maero.
He moni te utu mo enei wini.
He whakauru tonu i te ra o te reihi kaore he
utu mo te whakarunga.
Tukua mai o koutou ingoa, me te ahua o
koutou kakaha inaia tonu nei.
Kia Kaawhe komihana, a ki Te Tiupiri ranei.
Mohaka, Noema 2, 1898.
Ki te Etita tena koe; Te matauranga ki te whaka-
haere i te ora mo te ware, koia taku mihi nai kia koe;
haunga hoki nga rangatira he iwi ora hoki tena i raro
i te rangi. Kia o a koe kia kaha te hapai i te ora o te
iwi ware raua ko te rawa kore, me te pani, koia tenei
nga iwi hei awhinatanga; kaati ko koe kei te awhina
i tenei ra kua rite ia koe nga kupu tohu tohu. Ka
ora koe, me au hoki i konei.
NA Tu HANARETE.
|
|
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
——
£ kore e tau te he ki nga Etita, mo nga whakaaro a nga
Wahine e tuku ma! ana ia ratou reta kia panuitia
NINIWA i TE RANGI
MERI H, MANGAKAHIA) NGA ETITA
Whanganui, Tihema 1898.
Kia te Etita o te Tiupiri,
E nui ana toku whakamihi mou i whakaputa i
tenei taonga hei taonga mo nga Iwi o te motu hei
whakawhaiti mai i nga whakaaro ki te wahi kotahi,
kia pai ai te ata whiriwhiri marire i nga kupu e pa
mai ana kia tatou, he pera hoki me te hiahia oto
papa o Taitoko kia kotahi te tangata me te Aroha.
Kaati ena kupu kia koe. Tenei ka huri ake ko enei
kupu ruarua nei kia Niniwa-i-te-rangi. E hoa e e;
Tena koe, te wahine kaha ki te pupuri i nga kupu a
to tatou kau matua kua ngaro atu ki te po, tae mai ki
to tatou kau matua kia Taitoko. Heoi a ratou kupu
kei runga katoa kei a koe; ara, te atawhai ki te tan-
gata me te aroha; me koe e hautu mai na i runga i o
waka ia Aotea, ia Te Waipounama, me te Pukekihi-
kurangi, e iri mai na nga kapu, te aroha te tangata
me te rangatiratanga. Koia ano te aroha e haere
mai nei, e hariharia mai nei e to tatou waka e te
Tiupiri, ka mohiotia i konei he kaha ano kei a taua
kei te wahine, na he wahine rawa koe e pupuri mai
na i nga kupu o te ora mo te motu. He tika hoki
to whakaaro i te tuku matangareka ia koe ki runga
ki tenei pakanga mo te ora mo te tangata me te whe-
nua. Ehoa kia ora tonu koe; kaati ena kupu. Tenei
taku whakaaro ku perea atu ki a koe mau hoki e ti-
iro iho, no temea kua pai tenei kua oti he waka hei
harihari i o tatou whakaaro ki era atu wahine o tatou
e noho mai nei i runga i o tatou motu, ara tuatahi
rawa o uku tuke. Kia mahia e tatou te tahi Pire ma
tatou uia nga wahine motuhake, ara kia tutakina te
hoko i o tatou whenua, no te mea ko tatou, e tino
taimaha ana i nga tane, a ko tatou hoki te wharo,
me riro kia tatou te whakahaere mo o tatou whenua.
waiho ma nga tane e whakahaere o ratou nei whenua.
Me tono rawa tenei inana i tenei Paremata e haere
mai nei; kaati ena kupu,
Katu ano.
Ki nga tiamana me nga Reira mema o nga komiti
wahine o Whanganui tena koutou te ahua o to tatou
kaumatua o Taitoko kua wehe ake nei ia tatou, kua
ngaro atu ia mahue ake ko ana piki raukura i nga
wahi o te motu nei, ara ko koutou ko nga konatu
wahine o Whanganui • e huaina nei nga ingoa, Te
Aokehu, Ruaka, Tauira, Tainui, Taiwiri; ki a mataa
ra kia hihiko te ngakau i roto i enei ra, kua mate to
tatou papa hei pa whakaruruhau, ko te mea nui rawa
i tenei ra he whakaaraara ano ia tatou ki runga ki
nga kupu i waihotia ake e ia ki te ao takoto ai,
koia tenei tona waka kote kotahitanga; i whanau mai
nei tatou i roto i taua taonga e mau mai ra te ingoa
whakahirahira o nga komiti wahine ote motu ki ru-
nga ki to tatou matua kia Teuamairangi e huaina nei
tona ingoa inaianei " Ko te Tuhimarei Kura. " Koia
tenei tau, ka taua atu. E pitotori e pitotori whaka-
tangatanga ki runga whakatangatanga ki raro kei pehia
kooe e te rau ma kohuru e tangi mai te moana, kaati
iho i konei kahuri ake mo koutou.
Katu ano.
Ehoa e Meri Mangakahia. Tena koe, he tino
whakamoemiti ana ahau kia korua ko Nhiwa-i-ti-rangi
ki to konia tunga mai hoi toko i to tatou waiua ia
te Tiupiri hei whakamaharatanga ma tatou ki te ra o
to tatou kuini, Wikitoria, i tukua ai te tono a nga
rangatira ote kotahitanga ta ratou kupu mihi kia
Te Kuini, ka mutu nei te Ture hei rapu ko nga
kupu o roto i taua tono me taku whakatika ki te
whakaatu a Niniwa mo tana kapu. Ehoa ma e
aku Etita Reira rangatira ko te kupu whakamu-
tunga tenei ko te mihi kia to Kuini, me tana kupu
mai ki tona kawanatanga i Nui Tireni kia whaka-
aro hia tana kupu nui whakaharahara a nga ranga-
tira o Nui Tireni. Ano hoki tenei ina anei kua noho
hei Ture mo te Iwi Maori ma nga iwi e rua e titiro
ara nga tane me nga wahine, te mea ma ratou ku
roto i aua kupu mihi, to wahi hei takotoranga mo
tatou me o tatou whenua. Kaati iu. ) kia ora,
ahakoa kaore ano i tae ki te ranei whakahuatanga
maku ka taea, e au te whakahua atu i te nei kupu ara
" Hei kirihi mete haringa kia "
Heoi ano naku na
(Mema o te Taiwiri ).
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panu-
itia,
Te Rakautao Kaikohe,
Oketopa 27th, 1898.
Ki te Etita o Te Tiupiri,
Tena koe. Ara koutou nga mata ora i mahue iho
na io koutou matua nu nui kua rupeke atu nei ratou
ki te po me o koutou whanaunga e puranga kau ana
aratou taonga i te ao kuia e puritia mui na e koutou
e nga Iwi o runga na no reira ka mihia taurangitia
atu nei koutou e ahau i konei kaati mate aroha o te
Atua kaha rawa e whakau ki roto i o tatou ngakau
nga mahi a o tatou matua i waiho iho nei kite ao
haere ana ratou nga nunui kite po, kite Iwi ka nui ki
reira kati haere atu te hunga kua moe i runga inga
rarangi kua rite mo koutou, e ki nei, kua whiti atu
koe ite mate kite ora. He Waiata. Tera te marama
ka whakawhenua ite pae, ko te atua pea, tenei ka ora
mai, tenei to kaha, e puta ki waho ra, Kia whaka-
rongo koe, ite korero o te riri, kihai i tatari, ka tere
Ngapuhi, ka tere inga rangi, ka whano ai ra. Kite hui
a ngohi, kia iri ai te Ingoa, Kihai koe i riro, ite pu
huri mai ki runga ite terei, i riro pea koe, ite pu mau
mai ki runga ite terei, i riro pea koe, ite pu mau mai
kite ringa, Kei hea hoki ra, to tapu wae e nui, e horo i
te riri, kite taha tu ote rangi, ka whati ra ia, taku
mahuri totara, taku nohoanga whakaahuru, ite ranga
awatea, he hinganga whare nui, ka moe ite kino e,
kauti nga raihi,
WIREMU HEREMAIA.
Porangahau, 15th Noema, 1894,
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koutou me te aroha ki o tatou rangatira kua
heke nui atu nei ratou kite kainga tuturu, e kore nei
e hoki mai; haere atu ia kite kainga e hiahia tia nei
ete Wairua kaati te mihi.
Ehine ete Tiupiri kei awangawanga koe kite roa,
tukua atu, iroa ai noto tureititanga te tae mai, kiau i
mahara hoki au kua kore rawa koe e hold mai kaati
kua tae mai nei koe, kua koa au kua rongo ano au
inga korero paki o te motu o to ao, heoi kaore kau o
aku mo aua tu korero, kaore hoki he painga kiau
ekore hoki e taea e te maori heoi kau pea hei wawata
ma nga tai Tamariki ara te nui ote moni unga ariki
Kuini Kiingi.
Heoi te awangawanga otaku ngakau konga mate e
mau tonu nei irunga ia tatou me o tatau whenua, timata
mai i te wa ote kuaretanga, atae noa mai kite wa ote
rnaturanga, katahi kanukuhia atu te mate ekore rawa
tatau e ora, kote matu rangia, hei herehere ia tatau a
ka heke atu tatau kite rawakoretanga mete kore
whenuatanga.
Na ehoa ma, ma te matauranga itono kia tekuini
kia herea nga morehutanga o tatau whenua a whaka-
aetia anamai; na te Pirimia me ona hoa i tapiri a
nao tatau matauranga ano i wehe kia rua hei turaki
tetahi hei whakaae te tahi na i runga i tenei ahua
kaore he painga mehemea kotahi te ahua o te kupu
tera ano pea e ahua pai ko tenei kua uaua rawa
ahakoa whakanekehia mo tera tau he hui ranei hei
whakatikatika ienei tikanga ekore rawa e oti e ngari
me kore te matauranga whakapiri kinga tangaroa,
Heahara te painga onga Hui ate Kotahitanga ite
Waipatu i Turanga i Rotorua i Taupo i Wairarapa.
Heaha hoki te painga onga Kirihipi ate kotahitanga
i Haina ai te iwi katoa taku mahara hewhakatopu
inga tinana me nga whakaaro me nga matauranga
kia kotahi mo tera ote pire ute Pirimia kai whea ra
te kotahitanga engaro ana me ana kiri Hipi kua
mate katoa pea.
Ehoama he nui toku ahua pouri mo tenei matau-
ranga nui kua heke nei kite po ekore e ara mai kote
take kai nga mema maori e noho nei ite Paremata
ko ratou te kai whakamana nga ture epa nei kite iwi
maori kaore nei hepainga eki ia ana na te pooti ratou
ituraki me aratou take aheaha te painga ehihiri tonu
nei koutou kite pooti mema, monga mema anake
toona painga anake ite moni ate Kawanatanga mou
kaore kau heoi mau heaue tona inga tau katoa, iti
mata ite urunga onga mema maori kite Paremata
inui haere ai te aitua kirunga kite whenua menga
tangata.
Heahara te painga kia waiho tonu taua take kia
tu ana iatau iatau te turaki ai, kai te mohio katoa
tatau kite nei take ki te waiho tonu hei hanga noaiho
hei mauiui noa monga ngutu kite korero kaore he
huanga. Kaati iho kaua epouri te ngakau mote nui
oenei kupu engari ata whakarohia, ka whai kaha
tatou kite hanga ora kaore ranei. Ehoa ete Tiupiri
mau etuku atu enei kupu kia rongo. Nga hoa hei
whakawea mai manga matauranga.
HETA MAHIA.
Panuitanga.
Ko te hui ki te Tiriti o Waitangi kua
tuturu ki te 15 onga ra o Maehe 1899. I
runga i te whakaaetanga a Tamahau
Mahupuku, me nga rangatira, me tuturu
kitaua ra.
|
|
17 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Parekura o Omuta-
mana.
TE KORERO O TAUA WHAWHAI.
Te whakaatu a nga Nupepa mo tenei whawhai, ko
te tino parekura, tenei o roto i tenei ra. I kitea hoki
te kahanga, me te matauranga o Ingarangi ki te wh-
akahaere i te riri. Na nga turapa i timata, tapiritia
i muri o ratou, na nga pa nui i runga i nga poti, e
pupuhi atu aua ki te pa, na tenei i tukituki taua pa.
I tenei ra pono tonu te korero a te karipa tenei ake
whakaekea ai matou e ona mano tini tihi hoia, I te.
ata tu tonu ka kitea atu nga mano hoia o te Tawhihi
e ko kiri mai ana, tau ana te wehi ki taua ope; ano
te hamama o nga waha o nga manomano rae whaka-
titiri nui, e karanga ana ki te ingoa o te Atua " Aara''
me te haere tonu mai.
Ko te roa ote matua e torn maero, ko te maha o
taua iwi e rima tekau mano tangata. Ki te titiro
atu me te taunga mai ki te whakaaro, nui atu te
ongaonga ano e hutia atu ana nga uru o te mahunga,
mea ano kotahi maero te tawhititanga atu. Kata-
hi ano hoki ka hamama nga waha o a matou purepo ano
te rere a nga mataa ko te rere a te whatu. Kei whea
hoki he rerenga mo te hoa riri; ahakoa ue rere
u nga mataa, te haipu o te tangata me te hoiho, e
haere tonu ana mai. Katahi ano ka whakaeke
te matua; whakaeke rawa ake, kua noho hea nga hoia
Ingarihi. Ahakoa koa to ratou toa e ngaua kinotia
ana e nga mataa o nga raiwhara, me nga matau ma-
hauwha nei te pakuu.
Katahi te matua ka anini kite taha maui. I reira
ano etahi ropu hoia, he Tau rauiti te ingoa o era hoia,
me te rere tonu o te mahi ate, mataa. E huri atu
ana ki te tahi taha, he ropu hoia ano, he mangumangu.
Heaha koa haipu mai te tangata, hei aha ma te te toa
kawe tonu. I konei katahi ka hoki; konga hoia ake
o kariwa he ruarua i ora, ko te nuinga mate katoa.
Ahakoa o na kai whakahaere ki te whakahauhau,
" whakahokia te rii-iri, " no whea hoki e rongo, me
te kawhaki ia ratou kia tae ki te maunga.
I tenei katahi ano a matau matua ka ara (na te pu
anake hoki te pakanga tuatahi) 1 te 8. 80 onga haora
ano te ata, ka ki te ra hoki i nga hoia o Hihipa, ara
ko tana hoa pakanga, katahi ano ka topa ki era,
ka toa ano taua iwi, kaore o ratou whakaaro kite
ora, mo te mate tonu. I te ra tu tonu ka tatao matou
matua ki to pa ki Omutamana, me te hoki haere o to
hoa riri, katahi hoki ka hangai te mahi a o matou
pu repo, ngaua kinotia ana, he nui ki tu matenga, he
rau nga kai whakahaere i hinga.
TE KOKIRI A NGA TURANGA,
Ko nga hoa ki te tuha matau ko nga
turupa Ingarihi ki te taha maui; e whawhai atu ana
kia hoki atu tana iwi kite taha koraha, katahi nga
turupa ka whakaeke i to whitu rau tangata haere
hoiho, ko te haere waewae e rua mano tangata i
whakangaromia ki roto ia ratou, kaore i kitea atu,
No te piringa; E hara o tia he motu whenua, ka mahi
ra i konei te tahi te tahi, E ki ana te Ripoata ki to
mate ana he tangata, ka tapatapahia rawatia e taua
iwi, a marumaru ana, kao e nei ho whakataanga ake
e ka ora te tangata tu kai akiri. Ko tana Ropu
i puta whakauaua ratou ki waho, e rua tekau
rarangi hoia to ratou whawhai tanga puta at ki waho,
e hinga kau ana he tangata, motu rua, ara ka tapata-
pahia e taua iwi. Ko to matou kapura, kua kapi
katoa te kanohi i te toto, o tuhingahinga ana i runga
i tona hoiho, ki tonoa kia hoki ki muri, " Kore rawa;
" Nama Tu huihui, "ara mo tona ropu. Here tonu
atu ia me tona hoiho, katahi ka reiti e nga apiha tok-
otoru, kihei i mau i taka atu ki roto i tera.
Ko Meiha Pinitihi i tu to hoiho, ko te. tangata
taku atu ana ki roto i te hoariri, te kitenga o Tariana
Meiha Perenana katahi kahoki mai ki to whakaora i
te Meiha, he roa ano tona riri, he maha hoki o tera im-
ate ia, ka riro mai ia ia te Meiha kahui puruatia ki
runga ki tona hoiho, ka whakahokia ki roto i te ropu.
Ko te Rewheteneti Kiriini i tu mate rawa, tokorua
ano hoki nga Apiha na aua i tiki atu tona tinana i
tango mai, he mohio hoki no ratou kaore e takoto pai
te tinana ara ko te tapatapahia e taua iwi, Ko Turupa
Paraino ahakoa te kino tona tu, te tuunga tuatahi
na te hoari, tuunga tuarua ma te matua; hei aha nui
anu, katahi ka ki atu tona hoa, e hoa e hoki ki muri.
Katahi ia ka ki atu, Ehoa tukua atu ahau kia kotahi
nei koa tuku whai ia ratou " Ko Tariana Meiha Waitei
motu rua te ihu i te hoari, tu hoki te uma i te koikoi,
hei aha ma ana arahi tonu i ona hoia a mutu noa to
whawhai I penei ano hoki a Tariana Pirimana.
Ko Rewheteneti Wamara me te tahi I ma (he ranga-
tira no tera he toa) i riri ma taki tahi nei raua No to
whiunga i tona hoari ki toua hoa riri pa ke ana ki te
mea u rai, he tiira, ka piko tona hoari, hopu rawa ake
te hoa ki taua hoari hei tupahi ia ia kua u tona hoari
ki te upoko, kahinga ki te whenua, ka rere mai e
te tahi ano o ratou, ka werohia iho ki te koikoi ka
mate. Tera ano hoki tu tahi Apiha, ia in u karo aua
i te koikoi a te hoa riri he makere kau ra te hoari, i
i ora ai, na te tahi o nga turupa e haere atu ana i
muri, na ana i wero ki te koikoi ka mato tera. Te
kau mano ano pea enei hoia, e whawhai nei ki te rima
te kau mano o te Tawihi.
Koia nei to takiwa e korero nei a Wiwi nona.
|
|
18 16 |
▲back to top |
|
|
19 17 |
▲back to top |
|
|
20 18 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Tihema 8th, 1898.
Paora me Ona Hoa
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO
O TE PIRITI.
Kei au nga tino kakahu mo
ia ahua mo ia ahua, Te Hu-
ru Kaingaru, Paraikete, Ho-
ro, nga hutu kakahu, nga
haate.
Nga kakahu Wahine, o ia
ahua. E meiha ana au i nga
hutu tino pai rawa.
Haeremai ko nga po tenei o
te Takarua me te powhiri-
whiri ano ki te ringaringa
kia whiwhi ai koe.
Hui Paraki,
KAI HANGA WATI.
E hoko ana i nga Rini Taimana, me
era ata ringi, nga wati koura me
nga wati hiriwha, mo te moni
rawa.
Toku haapu kei runga rawa atu o te
Poutapeta,.
Kurumupiriti,
KAI HANGA ROHI, KEKE.
E mohio ana nga Maori ki toku
haapu kei te taha ki Putiki.
Timi Huru,
PARAKUMETE.
Kai hanga Kaata, Paki tino pai
kaka, Kai Haeana Hoiho Mahi
Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI
F. W. Iua,
ME ONA HOA.
KAI WHAKAEMI TAONGA
He hutu mo nga tane me nga tama-
riki. He nui te paraikete o ia ahua.
Nga hooro papai. Nga piwhi, me
nga hiraka, nga Kakahu mo nga
wahine, me nga Kotiro o ia
ahua. nga potae o ia ahua.
Haere mai, he iti noa iho te utu
Pataia, He tino pono tenei korero ?
KARAITIANA ME NUMANA,
Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite
kite haere o tenei wa, me tango koe
i nga hu o.
KARAITIANA ME NUMANA,
Awanui Tiriti o Whanganui.
If you want to march with the
times wear
CRICHTON & NEWMAN'S
BOOTS.
Avenue Wanganui.
Tamarana Me Te Tama,
TE WHARE RINO I RARO
MAI O TE POUTAPETA.
Ki te hanga Whare koe! Tenei
nga mea e rite ana.
Ki te hanga taiepa koe ! Tenei
nga mea e rite ana.
Ki te pupuhi manu Kararehe koe!
Tenei nga mea e rite ana.
He tangata he wahine marae koe!
Tenei nga tini tini mea e rite ana.
Hopukia te taima! I te wa e iti
ana te utu mo te moni.
J. H. Tenetini,
KAI KATIKATI MAHUNGA.
E hoko ana ahau i nga paipa mo te
utu iti rawa, he pena ano hoki mo
te tupeka He Tikareti te 15 mo te
6d. naku ano i mahi.
SPECIAL NOTICE
TO
ADVERTISERS.
On and after 1st Decem-
ber, 1898, the Advertising
Rights in this Paper are the
Property of Messrs. Vine &
Vine, from whom all infor-
mation regarding rates, etc.,
may be obtained, and to
whom payment for all Ad-
vertisements now running
must be made.
W. W. HIPANGO,
Editor.
On behalf of the Committee