|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 46. 05 January 1899 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tenei kupu, kaati kua mate a Taitoko te
te kai taka waenga mo enei katu raruraru i
waenganui ia tatou waiho ake ko tona
taonga ko te Tiupiri hei hamumu i enei
kupu, kia parea ake, mou e Wi Pere e
Tomoana, e Paratene Ngata, e Tamahau,
•e Te Heuheu e koutou e ngakai hautu o
nga kupu a o tatou matua ka whakahua
ano te Tiupiri i te pepehanga rangatira e
kia ata whakatere i to waka kei pariparia
e te tai, e monenehu te kura nei Whanga-
nui e ki roto ki te rate whaka-
ruru hua kia tangi ki tehi taha ki
tangi ki tehi taha tirohia hoki e
Tau hou nei tera pea e whai marietanga
"kei roto hei tatutanga mo te potiki whaka-
mutunga o te kupu i torana ai e nga
rangatira kia te Kuini.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HORI PUKEHIKA WAATA WIREMU HIPANGO
Nga Komiti mo te Tiupiri:
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
M. T. TAURERE. TIAMANA.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA. TIAMANA.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA
TE HAPUKU. TIAMANA.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI. TIAMANA.
Te Ripoata mo te Tiupiri:
TE KORONEHO. WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI,
MERI H. MANGAKAHIA. WHANGAPOUA.
Ke Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI WHANGANUI.
He Kimihanga.
Ko nga hua tua tahi i nga tau maha
kua huri ake nei, he hoko, he reti, he mo-
kete, ko nga ngarara tenei na ana i kai te
whenua, ko a te whenua i whanau ai, he
rakau, he koura, he hiri wha, me era atu
kohatu utu nui, ko nga taonga enei kei te
takoto i roto i te whenua hei taonga mo
tatou.
Engari i roto i tenei ra. kote hiahia ko
te whea ranei hei rakau whakato
mate tangata, ma te wahine, kia hua i te
hua, e reka ana kite kai, wai hoki me te
hoko whenua kua kawa nga hua o tenei
rakau i timata mai i o tatou tupuna,
matua te hoko ko te Waipounamu
ko Aotearoa, te tangata ko Wai-
tara ka ara te pakanga, koia i tika
ai tenei kupu. He moni i raruraru ai te
ao " muri mai i nga hoko he mokete, tona
rite kei te waitai, kei te wai maori na he
ora he mate, he ora kite hunga ruarua he
mate kite tokomaha, ara nga hua o te ma-
te tinana ki te mokete. Mehemea ka tu-
kua ona taonga kite mokete, ka riro mai
nga moni, e takoto ra i roto i tona ringa
he moni tangata, e rua tahi nga hua kei
roto, tuatahi ko te moni topu, tuarua ko
te moni whangai, te wa ka takoto kia ia, ko
te toto maori rawa tena kua whakatete ki
nga moni ra, na i te tangata ra, kua oke
kinga tikanga pakeha, kei te wene atu
etahi kei te korero i roto i o ratou huihui-
nga. He tangata kai ponu kore marae
he uri na mea, E hara kua tutuatia, nawai
tera i tahaki e hara kua whaka piri, tona
whawhatanga he tino tangata riro pu ake
ma ana nga tikanga katoa, te marae, te
karanga tangata, na kua kiia ia he tino
tangata.
He roa nga ra, ka tahuri nga moni ra
kite patu ia ia, nawai a kua tino hohonu
riro una ko nga taonga, kore ana taonga
kite whenua, e kore hoki e rereke atu ina
hou iho kite whenua. Ko nga rangatira
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tonu tera ratou e mate note mea e kore
e whakarerea e ratou nga awhina tangata,
ahakoa whakapakeha noa ratou, a ko te
nuinga hoki o te whenua kei a ratou, kaore
i te iwi he katu mate tenei hei matakitaki
ma te whakaaro ka rere atu ai ki tenei
huarahi.
Te Hua ote reti. Ka rite katoa nga
hua, engari kote whakaaro a nga tangata
matau he mangere no tenei huarahi, he
kore ote kapa o te hiriwha o te Koura e
mahi i a ia, kia tere ai te nui, na reira he
ture pai te mokete, mo te hunga e hiahia
ana ki te mahi. Heoi hoki ra pea te whai
ko te orangatonutanga kia kore ai e aue
te iwi.
Ko te hunga tokorua tokotoru e hiahia
nui ana ki te mahi he nui te pai, na te.
whakaaro nui, engari ka pakanga ano ki
nga huarahi i whakairia ai e ia tona tinana
me tona whenua ki roto ki te mokete
haere ai e hoki ki nga kupu a te Renao e
ki ra purutia o koutou whenua.
E nga iwi e e, kia kaha te kimi i te
oranga mo tatou.
Penihana mo nga koroheke.
Ko nga tono i runga i te Ture Penihana mo nga
koroheke, kua takoto inaianei kei nga poutapeta aua
Pukapuka tono, ko nga koroheke maori kaore he
oranga e puta mai ana ki a ia, e ahei aua ki te tono.
Te Karipiana.
Itu te tahi tina a nga pakeha o te Tema, Akarana,
mo te Karimana te tahi o nga minita a te Kawana-
tanga, he rongonga tenei ake ia mutu ai. I korero
hoki a Te Karimana ki te mou roa tona mato, ka
pono tona mutu,
Mekenehi.
I runga i te mate o Mekenehi minita o nga
whenua, i tae atu tona pukapuka ki a to Pirimia ki a
mutu ia, i runga i tona ahua mate, Heoi, whakaaro-
hia ana e te Kawanatanga, te mea tika mona me haere
ia ki Kotarani i Ingarangi kia ngongo i nga hau o era
wahi, hoki rawa mai pea ia, kua horo atu te mate i
a ia. A kua tau te whakaaro o Mekenehi kia haere.
Te Nupepa o Matene.
Kote whare perehi i te Matene Nupepa kua wera i
te ahi, ko etahi o nga rawa i wera, he ahakoa kei te
perehi tonu i tona Nupepa. He nui hoki te mihi o
o te Tiupiri mo taua aitua, notemea ko te tahi tera
o nga Nupepa e tukua mai aua kia te Tiupiri.
Purei Peene.
Ite purei Peene ki Otakou, na te Werengitana
Peene i wini, te painga o te whakatangitangi.
He awha
Te tahi awha nui i pa ki te Waipounama ara e
hukarere, pena tonu te rarahi o nga whatu nganga
me te waara nati hua rakau nei. E kiia ana hoki
nga wini whare nei, pakaru iho, nga rakau hua kino
iho nga oti me nga witi, hingahinga katoa ki te
whenua.
Hohepa Maia
Ko Hohepa Maia he pakeha, a koia te tahi o nga
mema o te Kaunihera o te taone o Poneke, he tangata
rongo nui. Inga marama kua hori ake nei, ka oma
atu ia i konei ki Amerika ko te take konga moni a
nga pakeha e hoatu ana kia ia, kua oti ia ia te kai ki
nga petipeti puku Meka, ko taua tangata kua mau mai
ki Moti Pitio, a kei te haere atu te pirihimana o konei
ki te hari mai ia ia.
Akarana.
Kua u mai a Ngapuhi, ki Akarana, ko te Kaikohe
Paraihe Peene, tekau nga waka maori, e 80 a Wai-
kato me te waka o Kingi Mahuta i marungatia mai.
Kei apopo te nuinga o Waikato me nga waka ko-
tahi tekau matahi. Kotahi te waka no Kaipara me
nga maori ano o reira. Kotenei huihuinga he purei
waka na nga maori.
Rimutaka Reriwe.
Kua oti te ruri te raina mo te reriwe mo Rimutaka,
e ki ana a Topitana te kai rari, ko te huarahi pai koi
te huarahi tawhito e haere ana e te tangata, te pai
hoki o taua rori, he pai no nga hurihanga, e kore
hold o horoa ote whenua, tetahi he poto no taua hua-
rahi. E rua rau e rima tekau putu te hokinga iho o
teitei i te huarahi e haere nei to tereina, a tera hoki
e oti i nga moni e £200, 000.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Nga Korero o nga Takiwa
maori.
NO Pipiriki.
No te 21 onga ra o tenei marama i paahitia ai nga
mahi whakahaere a te Kooti whakawa whenua Maori
mo whakaihuwaka Poraka. I timata mai te whaka-
haere a te iwi i te 6 nga ra ara te whakaekeeke haere
i nga hea ki uinga ki a tangata, ki a tangata, a oti
pai ana nga mahi. Heoi i runga i te whakahaerenga
a te iwi i nga hea kia tangata kia tangata, heoi
whakaritea ana kia toru rau hea ki runga ki te ingoa
o Taitoko (Meiha Keepa) i runga i te aroha ote iwi
ki to ratou kau matua hei tohu whakamaharatanga
ma ratou. He nui te paanga mamae mai ki te iwi,
mo runga i te panui a te Nupepa pakeha tera ka
whakamutua te Tiatitanga ote Waari, a heoi kua hui-
hui te iwi ki te rapurapu mo tenei take, a kitea iho,
kihei ratou i marama ki te take hei whakamutunga i
to ratou Tiati Te take o to ratou kore e pai. Tua
tahi—Kua tino mohio a Tiati Waari ki nga hapu, kei
te noho tonu ki runga ki nga whenua mea ake nei
kootitia. Tuarua—Ki te noho he Tiati hou, e kore
rawa ia e ata marama ki nga hapa e noho ana ki
ranga ki aua whenua. Tuatoru—Konga whenua
mea ake nei kootitia kei te noho ia tonutia e nga
hapu tuturu mo aua poraka.
Kei te tuku te iwi ia ratou pitihana ki te Pirimia
kia kaua a Tiati Waari, e whakanekehia atu kia
tino oti ra ano ia ia aua poraka whenua onga
hapu o aua whenua, kotahi ka marama ia ratou.
E ki aua hoki taua huihui ki te homai he Tiati
hou, me unu a ratou whenua.
I tu a Waata Hipango ki te mihi ki te Kooti
mo te nohoanga ki waenganui ote iwi whakahaere
ai, a me te kore hoki e puta nga raruraru pera
me nga raruraru e puta ana i nga takiwa taone.
He mihi ki te iwi Whanganui ki te pai ote whaka-
haere i roto i te Ture ko te kore e raruraru e
totohe i roto i te iwi, he tiaki pai i te kooti, ma
tenei huarahi e mohiotia ai, e tau ana he rangi-
mare ki tenei iwi ki Whanganui, he mihi atu ra ki
te iwi me te paehitanga i to ratou whenua. I
whai korero ano a Tiati Waari ki tona iwi, he
iwi pai he tau o te rangimarie he kaha ki te
whakaotioti i a ratou mahi he nui hoki tona nga-
kau mihi ki tenei iwi, Tuhai Kupu hoki te Ateha
a Erueti ki te mohaki ki te rangimarie o nga
mahi e whakahaerea ana e ti iwi kua iti nei to
ratou whenua me te tuhikitanga ki te ra ote Kiri-
me te tau hou, heoi kua mutu nga mihi
o te tau taututo me ona tikanga, a he tau hou e
haere mai, waihoki kaore tatou e mohio ka pew-
hea ranei tatou ka kitekite a kanohi ranei ka pewhea
ranei he nui nga korero.
He nui te mahi kai o Ngatikura, ka tahi ano ka
rere nga purapura ki te whenua. Ko tona titanga
ano tenei mo tenei takiwa. Ko Tihema ko Hanuere
nga marama rere o te purapura o Whanganui nui.
Note Kirihimete ka huihui mai nga iwi o nga
takiwa ki Hiruharama te take o tera hui e whaka-
haere i Murikau. Koia nei te take i kore ai e tae ki
te hui a Ngatipa. Tuarua o nga take, ka whaka-
haere hoki ratou i nga tikanga mo nga pire e rua,
Pire Poari katahi, Pire a. te Kai Tiaki mo Ohotu ka
rua
Ko Ihaka Rerekura kua tu hei Raro Etita mo te
pepa mote Takiwa ki Pipiriki Taone Maori, a ka hui-
hui a Ngatikura ki te whakahaere i nga mema mo
taua komiti.
He nui te pai ote whare Puni o Ngatikura ko te
Maruaonui te ingoa, he whare huihuinga no tera hapu
ki te whakahaere tikanga, ko te tahi tera o nga hapu
o Meiha Keepa.
Ko Ihaka Rerekura te tiamana ote Kura o Pipiriki,
he nui te kaha o taua komiti ki te whakahaerenga
tikanga, mo a ratou tamariki, kia honohono tonu te
tukatuka e nga matua a ratou tamariki ki te Kura,
note mea ka, kaha te Komiti ki te whui i nga matua e
kore ana e tuku i a ratou tamariki ki te Kura.
NO Hiruharama.
Ehoa tena koe me to komiti, I raro i te mana o to
tatou Kuini, o Meri Hohepa. I whakatokia nei e te
wairua tapu, e te tamaiti ki roto ki a ia, I whanau nei
i tana tamaiti i te 25 o Tihema, hei ra, whakahari
mo tatou ki a ia. I tu E Kirihimete ki Hiruharama
nei. konga hapu i hui mai ki taua Kirihimete, ko N.
Ruaka, ko N. Kura, ko N. Rangi ko nga putake o
taua Kirihimete. He whakahaeae tikanga ua nga
uri o Morikau ki te Nuia ka tu ki Pipiriki te tuarua.
E whakatuhera i te whare o Hoani Rewi me nga
mahi takaro a te tamariki ara purei tahutihuti,
Ko te komiti o taua Reihi tokoono.
Heoi ano nga mahi takaro o konei,
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
NO Koriniti.
Note 24 onga ra ka huihui mai nga hapu o era atu
Takiwa ki Koriniti i roto i te awa o Whanganui. I runga
i te powhiri a te Koriniti Komiti ote Kura ko te Kiri-
himete hei a ratou, Konga tangata o Putiki i tae ki
taua hui. Takarangi Mete Kingi, Hori Pukehika,
Pineaha Utiku me etahi atu no Aramoho; Ko
Tuka, ko Tete Porokoru me etahi atu, no Kaiwhaiki,
ko Whakataha me etahi atu, no Parikino; ko Te
Aohau, ko te Ratana me etahi atu, no te Takiwa ki
Mangawhero; ko te Riaki, ko Rehe Teuira me etahi
atu, no Ranana ki Tawhitinui; ko Te Whatarangi,
Rangiwhakakateka, Pauro Marino, me etahi atu.
I tae mai ano nga rongo o Ngatihau me Ngatikura
me Ngatiruaka e kore ratou e watea ki te haere mai
i runga i te mea ka noho aua hapu ki Hiruharama i
runga i te karanga a Ngatihau kia huihui nga hapu
ki reira kia whakahaerea a Murikau poraka, kia tu
rawa ake te Kooti kua oti te whiriwhiri nga take.
I te po ka whakahaererea nga take hei titiro ma te
iwi whakaaria ana e Takarangi Mete Kingi, ko te
reta mai a Tutanga Waiomio kia whakaaro atu tenei
iwi a Whanganui mo toua whare me te karanga i te
Kotahitanga kia tae atu ki reira. Waata Hipango,
whakaari ana ko te Pire Poari ate Kawanatanga.
Tuarua kote Pire mo Ohotu. Mo runga i enei take
ka nekehia mote Maue, Kaati whiriwhiri ana tenei
Huihuinga ki te tahi Tiamana tu ana ko Tete Kara-
nga ko Pokiha Peni te Hekereta. i. Nekehia aua mo
te Mane.
I te ra ote Kirihimete he karakia te mahi a ka tae
mai hoki a Te Kerehi te kai whakaako o te Kura ki
te whakawaiata i nga tamariki kura. He nui
atu te pai o nga waiata, kaore i nga waiata e
akona nei ki nga tamariki o era atu kura, engari he
waiata pukenga tonu. He nui atu to matou whaka-
moe miti, I tu hoki matou ki te mihi ki tana kai
whakaako koia tenei teingoa onga waiata "Take
you home again Kathleen; " "Write me a letter
from Home; " "Ye Banks and Braes; " "Home
Sweet Home; " " Auld Lang Syne " me te tini atu
o nga waiata, ko te reo o nga tamariki ina whakanga-
wari iho i te rangi o te waiata, pena me te tangi a te
rango. E tino ki ana ahau, kotahi tonu pea te kaia
kei Taupo me tenei i nga kura katoa o Nui Tireni e
akona ana enei kata waiata putangi ki nga tamariki
maori, me taku ki hoki he whai marie rawa tenei iwi
kia Ngatituwharetoa hei ako ia ratou, otira no mua
ano. ko te Tau i te tangata, ko te whakapono ki roto
o Patiki, ua kia ora e aku whanaunga i roto o Taupo,
mou i riro mai ia hau. Ka mutu nga mahi ote kura
nekehia ana te takaro ma nga tamariki mo te
Ka noho ano te Komiti.
Mote take a Tutange Waiomio, i ata hurihuri
marire ngai mana a koia Tenei.
Koriniti, Tihema 26 1898.
E pa e Tutange Waiomia. Tena koe me te
Komiti i roto i te ra o to tatou Ariki, kaati tena.
Tenei o take i tukua mai nei e koe kia Takarangi
Mete Kingi me etahi atu. Kua whakatakotoria ki te
aroaro o tenei iwi o Whanganui i hui mai nei i te ra
o te Kirihimete. He nui te ata whiriwhiri marie i te
aronga o nga kupa i whakaaturia mai nei i roto i au
pukapuka e rua, a koia nei te whiriwhiri a tenei
Runanga.
TUATAHI—He whakapai ana mo au kupu i whaka-
na mai nei, a he mea hoki kai tou kaha ki te karanga
i taua ra. Note mea hoki kei te karanga hoki a
Ngapuhi kei a ia te ra mo te Kotahitanga. •
TUARUA Mo te tahi o au kupu. I titiro i whiri-
whiri i aroha i tangi mo te tahi kupu mai au. A
heoi kihei i kitea i runga i nga aitua o tatou matua e
katea nei i mua o matou aroaro. Kia ora koutou.
TETE KARANGA TIAMANA.
Pokiha Peni, Hekeretari.
Mo te take Poari, i hangai tonu te hui ki te huri-
huri i tenei take, a te whakaaro me kore tenei, engari
me whiriwhiri ko te Pire a te kai tiaki mo ohotu
Poraka, engari tenei i ata whiriwhiri te runanga
engari kua waiho tenei take i te kore e tae mai o nga
Pire ki a ratou kia marama ai ta ratou titiro ki nga
kupu o roto a no reira ka nekehia tenei take, ka
mutu rawa hoki nga mahi a Terunanga.
Te Turei, ka timata i tenei ra nga mahi tahutihuti
a ngaa tamariki ote kura, ko nga utu he pukapuka,
no te 5 Karaka ka mutu nga mahi o te ra o te
powhiri.
No Makirika.
Tera te tahi aitua i pa ki te tahi pakeha ko Neira
te ingoa he taraiwa wakena, na Hiawuru o reira. I
haere atu te pakeha nei ki Waipiro ki te tiki i tona
wahine me nga tamariki. I to ratou hokinga mai ka
tae mai ki te kaunga i te awa o Makatote ka motu
nga reira o nga hoiho ka taka te pakeha nei ki roto
kite wai tere atu ki te tahi taha katahi ka oma nga
hoiho, ka kitea mai e Matiu Kahawai e koroua, e oma
atu nga aua hoiho ka reira e te koroua ra, ka mau nga
hoiho, katu. Kei te tangi te wahine ra, ki a ia kite
tane hoki, hua noa ra hold Kua mate atu tona tau.
Katahi te Koroua ra ka Karanga atu •• Nome maina
wahine; kaore ia koe ki te tangi '' i u tane haere
oma mai nei kei te hotuhotu ia hoki te tangi a te
wahine ra, o tia ! o tia! kihei te wahine ra i mohio
heaha ra te korero a te koroua ra tirohanga atu e,
ko toua tane, tikanga mai kei te kihi i te wahine me
nga tamariki, a kihei i tu te ihu ki te Kai Whakaora.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
No Putiki Wharanui
Kua riro a Wiki Taitoko ki Kaipara kia kite i tona
whanaunga i reira, ara, ia Hira me ana tamariki.
I taka i te Kai perehi etahi kupu i te ra ote
Kawana i tae mai ai ki Putiki ara; Ite mutunga ote
korero a te Weraroa Kingi ka takoto tana taonga he
koroai.
No Otaki.
Kua kitea e Noki, kai whakamaori o Otaki te tahi
rongoa hei patu i te rango kai hoiho nei ko te ingoa
o taua rango he Bottlefly, he rango kino taua tu
rango nei; ka rere atu taua rango, ka tiko i tona
riha ki raro o te kauae ote hoiho ahu atu ki te koro-
koro, a mea ano ki nga waewae. Ka noho aua riha,
ehara te ngokitanga, kua ngaoko te hoiho, ka miti-
miti haere, ko aua mea ra ka mau ki roto i te waha,
noho rawa atu ko te puku iti ka kaipokepoke ki
reira kore rawa e maunu ona peke; ka timata konei te
pangia ote hoiho, e te mate he rere ka takahurihuri, a
mate noa. Heoi kei te kimi tona nga pakeha
i te tahi tino rongoa hei patu i taua rango kai
hoiho nei. Kua tae mai nei nga rongo kua kitea
ki Otaki taua rongoa, a mehemea he tino rongoa
kua e nui nga hoiho kua ora; hei aha hoki te
" noho ai i runga i te ngahuru tua ngahuru. "
Whakapai.
Kua tae atu te reta whakapai a Kuini
Wikitoria kia Hitana he mema no
Ingarangi mo te oti nga ia ia ote
kapa kotahi. Pane Kuini, ara tukutuku
reta nei hei poohitanga i te reta ki nga
wahi e tau ana te mana o te haere o aua
reta. A kua tuwhera noa te tahi taone i
Ranana, kia ia, ko Katapere te ingoa o
taua taone, hei tohu whakanui.
Rotitaera.
Ko Rotitaera te tahi onga Rotitaera;
ara ko aua Rotitaera, kua mate he teina
he tuakana, ko nga tangata nui tenei te
moni o te ao nei.
Apatihana.
Ko te rira o te Apatihana ko Ta W.
Hakooti o Ingarangi, kua rihaina. E tino
pouri ana hoki te Pirimia o Ingarangi
mo tona mutunga, a kei te whiriwhiri nga
mema o te Apatihana ki te whakarite
i te tahi kai arataki mo ratou kei
te whakaarohia ko Ta Panamana a ko
Roori Rohipere ranei.
He Whakaaturanga mo
te tau 1899.
Tenei kua tutuki te tau o to tatou Tiu-
piri, i timata mai i te wha o Hanuere 1898
ki te rima onga ra o Hanuere 1899.
TUATAHI—Kote hunga i timata mai ia
Hanuere, Pepuere, Maehe, te utu ma
ratou te kau marua hereni me te hikipere
timata mai ia Aperira, Mei, Hune, Hurae;
te kau hereni; timata mai ia Akuhata,
Noema, Tihema; e rima hereni.
TUARUA—Me whakaputa atu a koutou
moni ki o koutou komiti, mehemea ia kua
tu, ki te kore me tuku tonu mai ki ahau
Kia wawe te mutu nga raruraru o te
tau tawhito.
TUATORU—Ko te marama hei timata-
tanga ko te 5 ongara, Hanuere 1899. Ko
te utu mo to tatou pepa te Kau hereni i
te tau he kupu tuturu tena.
TUAWHA—Ko te tango a te tangata a
te wahine, mo te tau anake, kaore mo te
hawhe tau kua mutu tena ritenga i te tau
kua mahue ake nei. He kupu tuturu
tena.
TUARIMA—Me timata katoa koutou i
te 5 onga ra o Hanuere, koina te timata-
tanga tika, ki te waiho mo Pepuere, mo
Maehe, Aperira me era atu marama tango
pepa ai, ka whakahokia ano ki te timata-
tanga ote tango papa ki a kore ai o tatou
raruraru ki te mahi haere me tiaki haere.
TUAONO—Ki te tu nga komiti o ia wahi,
o ia wahi, koi na te hunga mana ki te
whakahaere i to tatou pepa, me ona Etita.
TUAONO—Me awhina mai koutou i to
koutou Etita kia waiho nga mahi maana
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ko te whakahaere i nga tikanga ote pepa
kia pai, ai, kote kohikohi korero, ko te
titiro i nga reta e tukua mai ana, me te
tukutukunga atu i o koutou pepa. Na ko
ena mahi kaore he ruihitanga mo tatou,
heoi ano te utu ko te kai ta anake. Na
ki te neke atu nga moni a nga kai tango
pepa i te £110 ka toe ena ki o koutou
ringaringa, ki te kore e puta mai tenei
moni i runga i te ngakau kore o te hunga
tango pepa ki te utu ia ratou pepa, me te
kore hoki o te iwi e tango pepa. Na ka
pa ki a matou mana e utu. Ko tona ritenga
ia e te iwi, kei te noho rangatira katoa te
motu ki tenei taonga, he kai mahi matou
ko a koutou mokai, koia i tangihia ake ai
te reo o tatou maatua: " E Ihu whaka-
orangia ahau i tenei mate nui. " A ki
te ora ahau ki a koe te kororia nui te hari
te pai. "
Na to koutou mokai,
Na W. W. HIPANGO
Me te Komiti.
He Waea.
To the Right Hon. the Premier,
Wellington.
Kua tae mai te rongo ki te iwi ka
whakanekehia a Tiati Waari i tana mahi
Tiati mo tenei Takiwa, mehemea he tika
tenei korero, ka nui atu te pouri o te iwi,
ko te hiahia o te iwi kia riro tonu ma ana
e whakaoti nga toenga o a ratou whenua
e toru i roto i te awa o Wanganui kai te
tuku atu te iwi ia ratou pitihana.
WAATA WIREMU HIPANGO.
Pipiriki.
TE UTU MAI.
Waata Wiremu Hipango
Pipiriki, Whanganui.
Kua tae mai tau waea, kaore te whaka-
mutu mo naianei.
(HAINA) R HETANA.
Pirimia.
KI NGA KA TONO PEPA.
Na Paranihi te Tau, Taupo... 12 6
Mate Haere, Koriniti...... 12 6
Wi Kauika, Waitotara...... 12 6
Rewi, o Ketemarae...... 2 6
Wiremu Ratana, Turakina... 12 6
Ratana Ngahina, Turakina... 12 6
Pateriki, Whangaehu...... 2 O P. K.
Rakei Rukuwai, Waitotara.. 34 P. Noti
Na Taare Mete mo Pita Mete... 20 P. K.
Petera Mihaere......... 7 6 P. N,
(T timata koe ia Aperira, 1898)
Rangiwhakateka, Tawhitinui... 6 6
Tu Hanarete, Mahia......... 07 P. K.
Na Taare Mete, mo Whakangaro
Makahua o Nuhaka...... 1 6 P. K.
Wi Hutana. Martinborough...... 20 O
Tutanuku Tume, Purangi, e... 34 P. N
Na Arepa Maki, o Te Aute, he tono pepa mo—
Hapuku te Nahu, o Te Hauke
Anania Pawhaitiri, Tikokino, H. B.
Me timata i te Nama 46.
Na Mohi Te Atahikoia, He tono pepa mai ino
Tame Orihau, Waimarama
Tono pepa mai—
Whakangaroa Makahua, Mahia
Te Warahi Whiu tahi, Pukerimu, Ongaruhe
Taituha te Uhi, Taumarunui „
Te Hika Poihipi, Taumarunui,,
Paraone Rohina, Taumarunui,,
Pauro Marino, Ranana
Wiremu Rikihana, Otaki
Kereama Hupata, Te Hauke, Te Aute
Hori Tupaea „ „
I wareware—
Maharata Renata, Waipawa, 6d P. K. mo te tau
He Whakamarama.
Konga korero ote Hui ki Purangi, Wai-
tara, ka waiho mo te tahi putanga ote
pepa, kei kore e uru nga korero katoa.
Kote reta a Tuhanarete, a Raumati,
a Maki mo tera putanga taia ai.
Kaore kau he ritenga ote tuku rititi ata
ki te hunga e tuku moni, a pane Kuini
mai ana, i te mea hoki ka panuitia ki roto
i te Tiupiri, ki te kore e panuitia, katahi
ka hei ki te ui mai.
Kote whakaatu mai a Te Heuheu Tuk-
no, mo ana whakaaro i runga i ta ratou
whakahaere i Poneke nei, kei te tahi pu-
tanga o taia ai. --ETITA.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Kupu a Niu Tireni.
TE MIHI O TE TAU HOU.
I te ra o te Tau Hou nei i tono te
Pirimia kia te Kawana kia tukua atu e ia
te mihi a nga Iwi o Niu Tireni ki te Raro
Hekeretari o nga Koroni te mihi kia te
Kuini, penei nga kupu: —" Me whakaatu
atu e koe kia te Kuini e tino tuku atu ana
ona iwi o Niu Tireni te tino aroha nui, a,
e tino tumanako ana hoki kia ia nga
haringa nui o te Tau Hau.
TE WHAKAUTU MAI
No tenei ra i te mai ai te waea a te
Hekeretari o nga Koroni: —Kia te Ka-
wana, e whakahau mai ana a te Kuini ki
au ki a tukua atu tona whakapai ki ona
iwi i Niu Tireni, me te whakahau mai ano
ki au ki a ki atu ahau ki ona iwi tenei ia
te tuku atu nei i tana mihi aroha mo te
Tau Hau.
Tianara Puutu.
Te Ope WHAKAORA.
Tenei kua tuturu te whakarite te ma-
rama me te ra e tae mai ai a Tianara Puutu
ki Niu Tireni nei i tenei tau me era atu
wahi: koia tenei nga ra.
MO NUI TIRENI.
INIPAKAKIRA. —Mane (Maehe 20).
TANITINI. — Turei me te Wenerei
(Maehe 21 mete 22).
KARAIHITIATI. —Paraire, Haterei, Ra-
topu me te Mane (Maehe 24, 25, 26, 27).
PONEKE. —Wenerei me te Taite (Maehe
29, 30).
Nga Reta e tukua ana
kia te Kuini.
Ko nga reta e tukua atu ana kia te
Kuini (Wikitoria) kaua rawa te tahi wahi
o taua pukapuka e whatiia, a e whaka-
kopia ranei. Konga pukapuka e whaka-
kopikopia ana, e kore rawa aua katu
pukapuka e tae atu ki te ringaringa ote
Kuini; te huarahi tika, me tuhituhi ki te
tahi pukapuka ahua maro, a piata hoki, a
me kuhu taua reta ki roto i te kawa, kia
rite tonu, engari tena ka tae. Ko aua
reta hoki ma ona hawini e wahi e korero,
ko tona ritenga hoki tena. Mehemea he
reta whai tikanga ka whakahokia mai te
whakautu ki te kai tuhi atu. He rau nga
reta e tae atu ana kia Te Kuini.
No Whanganui Taone.
——————————
Reihi Paitikara.
T te 26 o Tihema nei i tuwhera ai te reihi paitikara
o Whanganui, kaore i tino nui te pakeha ki te mataki-
taki, ko te take he tupuhi. Engari no te rangi tua-
rua, katahi ka kitea te mahi a te pakeha, tona mano,
waiho atu nga purei pakeha.
Ko nga mema mo nga purei maori: —Waata
Hipango, Kawhee komihana, Hoani Peeti, H. Te
Wuunu.
Te purei Maori.
Mo TE ½ MAERO. Paora Rihiona, 180 iari, 1; Hau-
paroa Hiroti, 160 ia: i, 2; Waati Taiaroa, 160 iari,
3; Tokowaru nga mea i purei te taima, 58 tekene.
Mo TE MAERO. — Weraroa Kingi, 300 iari, 1;
Piripi Horima, 2; Te Ra a 3; Tokowaru i purei.
Ko enei purei i runga ake nei mo te Hutu e £5 5s.
Me te hooro. Na te Weraroa Kingi i wini te hutu,
ua Paora Rihiona te Hooro.
T e Rangi Tuarua.
½ MAERO. —Pi ripia Horima (Kai Iwi), karati, 1;
Te Ra, a (Putiki). 30 iari, 2; Hauparoa, 30 iari, 3;
tokowaru i purei. E kiia ana te rere o te paika o
Piripi kei te awhiowhio hau
1 MAERO. — Piripi Horima, karati, 1; Weraroa
(Putiki), 200 iari, 2; Te Rara, 100 iari, 3; e ono
nga mea i oma.
Riro ana te Koura Mera ia Piripi Horima na koia
te Hamupiana o nga mao i o Whanganui, o Ngati-
apa, o Ngarauru, o Ngatiruanui, kia takatu mai nga
tai tamariki o te haere pahikara ina puta te panui
a te Tiupiri purei paitikara.
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Atimara Tiwei.
Kote tahi tenei o nga toa a Marika i te
whawhaitanga nei kia Panioro, a inaianei
kua rite koia hei kai whakahaere mo nga
kaipuke o Marika e haere aua ki te tiaki i
Piripaina, notemea ko taua moutere kaore
ano kia marie noa i runga i te mahi a nga
repara e noho ana i reira a kei te riri tonu
hoki taua iwi kia Panioro ahakoa kua
mutu nei te pakanga kei te tono tonu ia i
te tahi mana kia ia, a he nui te wehi o
nga Panioro kei taua iwi, a no reira ka.
tukuna ano e Marika ona hoia hei tiaki i
nga Panioro e noho aua i nga taone o
taua moutere.
Nga Korero mote Kau-
matua i riro nei kite
Moana.
Turakina, Hooro Taraipi Whare Runanga-
28th Tihema, 1898.
Kite Etita Ote Tiupiri.
E hoa tena koe, te kai arahi ito tatou whaea ia te
Tiupiri hei kawe haere inga rongo kio tatou motu e
rua kia Aotearoa mete Waipounamu.
E hoa mau e tuku atu enei kupu aku hei whakaatu
ite ahua onga atua oho tatou tipuna ite kaha kite tia-
ki i tana tangata i tahuri ai kite whakaaro ara kite
atua oho tatou tipuna kia Rongo mai.
I te marama ia Noema tae mai kia Tihema, ka
timata te mahi Poti a tetahi oranga kaumatua o era
iwi Patiki waahi o Pihama Opunake, ka oti taua
Poti Ina tahi, ka kumea kite moana ka eke konga
taitamariki anake tomo tonu te Poti ra ite Ika, inga
haerenga katoa tanga he pena tonu te kii ite Ika,
kaore rawa te kaumatua ra eke aua ki uinga.
Katahi ia ka timata kite mahi ano i te tahi, ka oti
he Poti iti tenei, kotahi ano te tangata hei hoe, heoi
te otinga ka oti ka riro ano hoki tenei inga taitama-
riki, ka noho ano te kaumatua ka pera ano hoki
tenei Poti te ki ite Ika. nawai ra ka tae ki tenei
takiwa kite katikati hipi ka haere nga taitamariki
kite katikati ka mahara nga mea i noho iho ki i haere
ratou irunga ite Poti rahi kite moana, ka koa hoki te
kau mata ra, kua haere ia irunga ite Poti iti; kote iwi
nei e noho kainga tonu ana ite moana, heoi ka
te Poti ote kaumatua nei kite wai ka maanu tona
Poti ka karanga atu te tahi o ana tamariki eko o
haria ano ra to kou kai makariri koe, katahi te
kaumatua kamea mai hei aha te koti kote haere
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ehoa ka tata koe ka tuku ite punga kito
to teneti; kamea atu te kaumatua nei ia koe e tu mai
ana ite akau ra e whiua mai aua e koe to raina kia
tae mai ia koe ki konei kaore i tae mai, mau atu ana
nga Ika. No konei au ka kawe mai i taku ki konei
tuku ai, heoi ka hoe ano tera Poti kaore i tino mamao
atu i tenei ka tau mai hoki to era, kaore i roa e tau
ana kua puta mai te hau he whakarua nawai ra
kua kaha rawa mai, heoi ka hoki mai te Poti rahi
katae tera Poti ki tahaki. Ka penei te kaumatua nei
tera e iti iho hei reira ia hoki ai, nawai kua
tino nui rawa tehau katahi te kaumatua nei katimata
kite kukume ake ite haika otona Poti note kumenga
atu e motu kau ra te waea ote Haika heoi katahi ka
whakamana nga hoe ate kaumatua nei katahi ka ku-
kume i tana hoe ehoe tana e pupuhi tate hau, nawai
kamahue to tumou i Oeo nawai ra kamahue te tumou
i Kaupokonui nawai ra katae ki Patea, ki ana Patea
kau atu; heoi katahi ano katukua kita tana
hoariri kitate hau, ka utaina nga hoe ki runga
kawaiho te Poti ki a haere ki taua waahi e haere ai,
kamea te kaumatua nei kapa ano me mate titiro tonu
au kau a rawa oku kanohi o moe. Kote 15 tenei
onga o Tihema i te waru onga haora ka puta nei nga
Poti nei, kaore rawa heika i mau ia ratou. Heoi
kariro te Poti nei me taua ariki i waho i Rau-
kawa, heoi ka ahi ahi kaore rawa ia e rongo ana ite
makariri kakite ia itetahi kaipuke e ahu ana ki
Opunake ki tana whakaaro kau atu, katahi ka
whakamau a eia tana taore ki runga ite hoe, katahi
ka whakaturia ki runga ki a kite mai te kaipuke ra
ki a tikina mai ia, i reira kua ora toua ngakau
kua ora ia, katahi ka whakamau a ona hoe katahi
ano ka hoea atu kite kaipuke ra, kaite hoe nawai ra
kua tata atu ia kite kaipuke ra ki ana tata kau atu,
nawai ra kua mamao ano te Poti nei ite kaipuke,
heoi kua mea ano te kaumatua nei katahi au kamate;
heoi kua timata te haere ote Tupoupou ite Poti ote
kaumatua nei, katahi te kaumatua nei katino mataku
rawa etia tonu nga Ika nei etaka mai ana ki runga i
tana Poti ka mahara te kaumatua nei katahi au ka
mate inga Ika nei mehemea kite taka mai ki runga
ki taku Poti, kaore ia ko Rongomai tonu ia nga Ika
nei, i tenei takiwa kua Pouri ka puta mai te hau a ua
nei katahi ano ia ka maku ka meatia e ia tana kete hei
Patutu hau mona, a kapai engari kapai motana ma-
hunga ka kino motona tinana ka maku katahi ia ka
rongo ite makariri konga kahu ote kaumatua etarau
tangari mete Haate Marikene mete Potae Keepa.
Kaore i roa kua puta mai tetahi ngaru eke katoa ki
runga Hona Poti aranga katoa nga mea o runga ko
una hoe e wha tere atu ngahoe ka hopuhopukia eia
ka mou konga hoe, kote tata riro atu; heoi ka
mou ia ia kote pitopito Paraki tera pea e ono inihi
te roa mete whanui, katahi ia ka tahuri kite ta ite
wai otaua. Poti Nawai ka ngenge heoi kanono, nawai
ra kapau to Wai katahi ano ka herea ana hop e rua
kumea ia mote tupono ia kite tae ora ki tahaki hei
whakaaturanga mana kite pakeha whakaora i ai a;
konga tini ika nei kaite haere tonu mai a aka awatea
kau ake tekitea e whenua te kitea eaha. Kote paraire
tenei a Ponoa a tenei ra, heoi ite hahae tanga mai ote
ata kakite ia itetahi moutere ka mea ko Whakatu;
i aua whakatu kau atu me pehea hoki tate nuitiamu
taua mahi, na rongomai kera hoki tana kawenga
ki reira, heoi kua tino marama kote ata tenei
ute Rahoroi, kote moutere nei ko Kapiti kote ahua
ote moutere ra epari tihore kamea ia ki a eke ia ki
reira tetahi ka pakaru tana Poti, kotona whakaaro nui
kia ki ora tana Poti ki a riro ora ranei i tetahi; heoi ia
ia e mahara pera ana ka puta mai tetahi hau ke etonga
katahi ka whakanohia mai tana Poti ete hau nei i
tenei taima ka kite ia itetahi mea ite taha ote Poti
tera pea 12 pea putu tekau marima ranei teroa kote
kara e puru e whero haehae, katahi ia ka penei kua
eke tona Poti ki runga ite toka toka kau iho kotana
titiro kote mea nei e penei mete kuri kau wai nei nga
huruhuru, katahi ano kamea iho tona ringa kia taka
tona Poti kiraro ote tako no te Paanga o tona ringa
katahi ano ka totohu katahi ia ka mohio he ika ke te
toka nei, katahi te kaumatua nei katino mataku
kaore i mohio kote tino tinana te ra o Rongomai,
kotona Poti ku a tino tere rawa te haere mete whai
haere ote Ika huruhuru menga tupoupou nei. Heoi
katae mai ki Otaki kite whakaaro atu anga kai whaka-
rongo ka kite ia inga waka ehi ana ite moana kamea
ia kia hoe atu kia ui atu ia mehea ko hea to ratou
nei ka nga mehemea ekore etika kite kainga i mohio
ai ia kai reira tana whanaunga, katahi ia ka hoe,
e hoe atu katahi hoki nga waka ka hoe, ka kite ia i
tenei mea ite tere o te waka heoi ngaro ana te
iwi ra ia ia heoi ana rere a katae mai ia i Waiarawa
ki Horowhenua ka kite ia ite kaipuke ite akau etuana
kamea ia to whakaeke ki uta; ka penei kapa ano kia
kite rawa ia i tetahi Puau katahi ka whakaeke, heoi
karere ano tona Poti nawai ra katae mai ia ki Mana-
watu, ka kite ia ite tima kua Pouri tenei kote po
tenei ote Rahoroi e ao ake at kote Ratapu kaiahi ano
ka koa, e hoe tana he hoe ana ringa
nawai ra i tata kua tino mamao, heoi kautaina
ano ana hoe ki runga ka waiho ano te Puti ki a rere
ana; engari ite timatanga mai otaua rero ite ahiahi
tuatahi ano karongo ia ite korero iroto inga ngaru o te
moana atae noa mai ki tenei Po, nawhai ra ka awatea
karere mai ano tana Puti i tana rere apo noa
tenei ra a e whano ana kite awatea engaro
ana nga Ika katoa nei, kakite i a ite kaipuke i
te akau i Turakina nei katahi ia ka penei me
whakaheke tonu ia kite kaipuke ra tae ora, ia tae mate
ranei, heoi kapenei he tangata kai runga ki tana titiro
-i aua tangata kau atu kaore konga Poupou ote kai-
puke ra nawai ia i mamao kua tata rawa mai kote ata
tenei ute kua kito mai ia inga tangata e tiri-
tiri ana ite moana heoi katahi ia ka koa kapenei ia
ara hoki era tangata na ki kau atu, katahi ia ka
hoe iu moe tonu atu taka tonu atu ana hoe heoi ka
rapu ano i ana hoe kamau ka whakamau ano i ana
hoe kamea i a kia ia ano, kaore epai tenei mahi
|
|
11 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
waiho au ki a mahi i taku mahi pai ke rawa atu kite
whakamoe rawa iho kite kore waiho au kia mahi i
toku mahi pera ka hia moe tonu atu koana kupu
ano tera nawai ra katae ia ki tahaki, eke pai noa mai
ia, ka kawea eia ana hoe ki tahaki katahi ano i a ka
whakatauki atu kite moana kaore au i riro i a koutou
ku a tae mai au ki toku, aha koa i riro mai au i a
koutou i tera waahi kua tae mai au ki konei noku
ano tenei, katahi ia kamea atu kite hapai mai i tana
Poti ki tahaki katahi tengaru ka haere mai Pakaru
tonu atu te Poti te haere tanga mai o tetahi o nga
ngaru nei katahi ka tino Pakaru heoi ko nga ngaru nei
e hara i te ngaru hei pakaru itetahi mea heoi ka pouri te
kaumatua nei; heoi katahi ia ka penei tera pea tetahi
kai tiaki ite kaipuke kai reira kaore ana mate kai en-
gari te mate wai nui atu katata atu ia kite kaipuke
kua mohio ia kua kore etangata, katahi ia ka haere
mai i ana piki katahi nga mea ikite ra ia i
rongo ra ia i waho ite moana ka haere mai ka whaka-
mataku ia ia kapiki ia ki runga ite Puke kua Pai ka-
taka ki raro mataku tonu atu a ka tae ia ki te Rangoti
ka whiti i Makirikiri i taua whitinga kahaere mai
kinga whare i Tiniwaitara heoi hekainga Pakeha
katoa kia ia katae mai kite kainga i noho ai a Paora
Paihana ka kite te Koroheke nei ite tamaiti a Paora
kua kite hoki te tamaiti nei ka karanga ma ma e koro-
heke, kaihea tenei heoi kua mataku te whaea ote
tamaiti, ka karanga atu kite tamaiti hoki, heoi katahi
te tamaiti ra ka hoki mai te hokinga mai katahi ka
hoki tuara ki mua a mete whaea hoki kaite
hoki tuara atu hoki kia puta ia ite peeke toa otona
whare heoi katata raua te puta ite peeke toa katahi
te wahine ra kamea hei aha kote mahara hoki ko tau
a kaumatua he Porangi heoi katahi kahaere kite tiro
atu ka mihi atu ka mihi mai hoki te kaumatua ra,
katahi ka karanga te wahine nei nohea koe kamea
mai te kaumatua nei i Puta mai au i roto ite waha
ote mango katahi ka mohio te wahine ra ka karanga
atu haere mai kite whare ki a haere au kite tiki inga
tangata heoi kamutu ka noho hoki te kaumatua noi
i roto i taua whare. Ehoa ma kote whakahemonga
tenei onga kaumatua ikitea ai te ahua oho tatou
tupuna kua ngaro ra kite Po ara te nei ahua te moko
kote Pai ano tenei nga atua maori hei kawe mai ia
Hamiora Wawea ki a tae ora mai ai ki konei a kua
tae ora nei hoki ki tona kainga ki Pihama ite 24
onga ra nei na ana tamaiti tiki mai na Hone Urikore
Heoi nei ete Etita nga kupu he nui rawa te koa me
hemea kite Puta katoa mai enei Panui ite Patanga
kotahi mai. Otira e korero noa ana kai a koe ano
ia te tikanga i iho ikonei hei titiro manga tangata
titiro Tiupiri hei mihi iho maratou ma koutou kia
ora te Tiupiri mote kawa haere inga korero kurua
kote Hikurangi
Kaati iho ikonei
NA EPARAIMA TE PAKI.
Orautake.
He nui te koa mo te tukunga mai i enei korero kia
panuitia hei titiro ma te motu. ED.
Kirikiti.
Pipiriki, Tihema 5th, 1898.
Kite Etita o Te Tiupiri.
Tenakoutou. Ehoa mai tukua atu ano e au te
timata tanga o ta matou mahi Pooro Kirikiti i te
21 o Noema i mahue ake nei kia taia ki roto kite
Tiupiri.
Kaati kote wa tenei i whakaotia ai taua ngahau a
O
matou ka tukua atu ano e ahau kia taia.
I Te 1 onga haora i te Rahoroi te toru ongara o te
marama ka hui matou mete Iwi katoa kite wahi hei
Pureitanga, ka tahi ka Tooti tia kia mohiotia ma wai
o matou Tiima te whaka uru tuatahi, ka riro i te
Tiima o Pipiriki. I te hawhe paahi te 1 ka timata
te Purei, i te koata kite 3 karaka ka mate katoa ko
ta matou kaute e 46. Ka uru ko Raetihi Tiima a
te 4 karaka ka mate katoa ko te kaute e 85. Ka tu
ano ko matou ko ta matau kaute kite 55. Ka
toko 3 i mate ka tangi te whatitiri, i muri ko te na
kino koro pupu ana te whenua horo rikiriki ana te
Hunga Purei me te Hunga matakitaki kite kainga
kaore i pai te mutunga. Kaore hoki i hoki tua rua
i te po, ka korero nga mema penei tiaana e aua mema
me waiho ma Pipiri Tiima te wiini te take ka 2 tonu
nga wiki e akoako ana ko Raetihi e rua nga tau a
ako ana whakaotia ana ki tenei to matou tokomahat-
anga te 11 o tahi taha o tahi taha.
Kaati tenei. Ehoa ma i te Ratapu te tua 4 onga
ra ka oho rere mai te tahi Aitua i tau ra ka huihui
matou ki roto kia Te Maruaonui whare i Pipiriki nei
kite whiriwhiri take pai hei whaka takoto atu kite
aroaro o te kooti a te mane nei. I te 11 onga
Haora ka ngaro atu matou i te aue i te tangi me te
taka tu o te Hunga i waho o te whare e panui ana ka
wera ka wera a Taruke Hikito, roto i tona Teneti ka
tahi nga kai titiro ka oma kia kite rokohanga atu e
nga kai titiro kua puta mai ki waho o tona Teneti
pau katoa te Teneti me nga kakahu huhi me nga mea
e man ana i te tinana a pitiria atu e te ahi te tinana,
tonu, pau katoa, me nga waewae ko te kanohi anake
i toe te kai e te Ahi ko te lake o taua wahine i pau
i te ahi i kia toro atu te ahi kai a taana tamaiti w-
ahine ka 9 nga tau e inoi ana taua wahine e noho
mate anu hoki kaore i kaha te puta ki waho i te wa
i wera ai e noho ngenge ana nga waewae e ngari
kaore i mate
Heoi
Na ta koutou mokai
RANGITAUIRA P. REREKURA.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Na Te Pirimia Maori.
Whangapoua Tihema I5th, 1898.
Ki te Etita o te Tiupiri.
E hoa tena koe. He whakanui he whaka-
moemiti he whakahari he awhina he taut-
oko he whakaae he whakakotahi atu i te
kupu ki tate Tiupiri. Mo runga inga take
me nga tikanga, me nga kupu i panuitia i
te wharangi tahi o te Tiupiri, nama, 43, i
mea ai te kupu ate Tiupiri.
Ko te takiwa nei hei whakaarohanga
ma nga iwi i o ratou whakaaro, i mea hoki
tana kupu e wha tonu nga take. Tuatahi:
Ko te Pire tono mana a te Kotahitanga.
Tuarua: —Ko te Pire a Kingi Mahuta.
Tuatoru: —Ko te Pire ate Pirimia.
Tuawha: —Ko te whakatikatika i te Pire.
I mea te tahi o nga kupu a te Tiupiri ki
te whakaaro iho, ko enei take e wha me
hari katoa kite Tiriti o Waitangi, i te mea
hoki kua whakaaetia he ra ma Napuhi
hei karangatanga inga iwi o te motu, na
e te Tiupiri, he whakaaetanga no toku
ngakau ki au kupu katoa i tukua atu ai e-
nei kupu kia panuitia e koe, hei tautoko i
tau e mea nei me hari enei take kite hui a
Napuhi. I mea te tahi o kupu, ko tau
mea tika me whaka kotahi nga iwi ki te
tahi o aua take. Kia marama ai te titiro
anga iwi o te motu, kua oti rawa te whak-
aaetanga mo enei kupu.
He kupu atu tenei kia koutou e nga iwi
e nga Rangatira katoa kia koutou nei enei
take huihui mai tatou ki Waitangi me a
tatou take haere mai nga Rangatira e wh-
akahaere ana i enei take. Ka Puare te
Paremata o te Kotahitanga a 15 ongara
o Maehe 1899 te 2 onga haora i te awatea
ka mahia enei take ki reira haeremai, haere
ma ai hoki e aku hoa e nga tangata kua tuku
panui whakahe mo nga tikanga e mahia
nei e te Kotahitanga whakaputaina o wh-
akahe ki reira ki te kore koutou e haere
mai kite whakapuaki ia koutou whakahe
ki te aroaro ote kotahitanga me tino wha-
mutu a koutou panui whakahe.
Kinga Minita me nga mema ote Pare-
mata ote Kotahitanga ote iwi maori o Nui
Tireni nga mema i Pootitia me nga mema
i Pitihanatia kua tae mai nei o koutou
Pitihana ki te kawanatanga ote iwi maori
haere mai koutou ki Waitangi kaua te ta-
hi e noho atu ka puare to koutou whare
ate 15 o Maehe 1899 me tae mai koutou i
mua atu ote 15 o Maehe 1899.
Nato koutou hoa.
H. MANGAKAHIA, Pirimia.
Panuitanga.
Ko te hui ki te Tiriti o Waitangi kua
tuturu ki te 15 onga ra o Maehe 1899. I
runga i te whakaaetanga a Tamahau
Mahupuku, me nga rangatira, me tuturu
kitaua ra.
E kore e iau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panu-
Uia.
Waimarama Tihema 15 1898.
Kia Waata Hipango.
Tena koe mau e tuku atu tenei reta kia haria haere
tia e te Tiupiri ki nga waahi katoa o nga motu nei,
hei titiro iho ma ia tangata ma ia wahine o te Kotah-
itanga, me te Kauhanganui, me te Iharaira, nga iwi
ihui ki Papawai, irunga ite powhiri ate Kotahitanga
me ana komiti taane wahine kia hui ki taua marae
koia tenei nga kupu o taua reta, ka tuhia ki raro nei
he mea whaka hoki mai taua reta i Rotorua.
Rotorua Tihema 7 1898.
Kia Mohi te Atahikoia.
Tena koutou katoa kia ora, kei te ora
maua ara matou katoa, heoi e kore e nui
aku kupu mihi; ko te take i tuhi atu ai
ahau i tenei reta, i tenei ra kia koe no te
|
|
13 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
taenga mai ote reta a Peni te Ua.
Kia te Arawa kia Ngatiwhakaue, koia ten-
ei nga korero o taua reta ka tuhia ki raro
iho nei
Waipatu Tihema 3 1898.
Kia te Tupara, kia Taekata, kia Eru
Paima. Kia Akuhata, kia te Arawa katoa,
tae atu kia Tuhourangi, tena koutou katoa,
haere atu kia te Waharoa i putuhaua me
te Hatana, me Paora. Tena koutou kat-
ota kia ora koutou tane wahine tamariki,
hei kona e te iwi kia ora koutou meo tatau
aitua kaati enei kupu.
Heroa rawa te tau nei e kore ana au e
tuhi reta atu ana kia koutou e aku ranga-
tira tena koutou, meo tatua aitua; kaati ena
kupu, tena pea kua rongo mai koutou kua
hinga to matou taha, kua hinga hoki te
Pire Poari e pai ana he nui rawa no nga
maori ote taha turaki 10, 000 tekau mano
tangata to ratou taha; to. matou taha
3, 800, i uru matou kite komiti konga
kai korero kote Heuheu, ko Herepeti ko
Mohi, ko Rawhiti, ko Niniwa, Paratene, ko
Tamahau; ite mu tunga ote komiti ka nuku-
hia ete Pirimia tona Pire, motera tau, imuri
mai ka haere atu matau kite whare ote Piri-
mia, ka tono atu kia whakaaetia e ia he ko-
miti mo nga whenua kia mau ai, kei riro atu
ite hoko i tenei tau. ka whakaaetia te komiti
ko te nei komiti ko tana mahi he pupuri
inga whenua. Ahakoa owhea onga motu
e rua nei ka mau aua whenua; ma taua
komiti e whakaae te hoko ka riro ai te
whenua, kite kore e kore rawa e riro te
whenua; mate komiti e whakaae, te rua
o nga mahi mataua komiti he kimi i te ta-
ngata inga tangata ranei kaore o ratou
whenua o nga motu e rua nei, kite kitea
nga tangata kore whenua mate kawana-
tanga e hoatu he whenua mo ratau, ko
' tenei komiti kei nga tangata anake i
whakatu ite Pire kaore e tata mai tetahi
otaua hunga (turaki) ki roto i tenei komiti,
kaore e Uru mai etahi o te Tai Hauauru o
Waikato ranei, kaore hoki ratau i pai
kite Pire; engari te hoko kite hoko nga iwi
onga motu e rua nei ka mau ite komiti
engari nga tangata ote Hauauru ipai kite
whakatu ite Pire ko ena euru mai ki
roto kite Tairawhiti, konga tangata ote
Tairawhiti i uru atu kite turaki kaore e
uru mai ki roto. Konga mema kua oti
te whakatu timata mai i Wairarapa ko
Tunuiarangi, Nireaha, Tamaki, Manahi,
Haewai, Hori Herehere, Ihaia Hutana,
Penei te Ua, Teira, Wi Maihi, Wi Pakai,
Areta Apatu, te Haenga, Ihaka, Whanga,
Hoani Ruru, Otene Pitau, Hapi Hinaki,
Karaitiana Maru Hoone Pararata, tae
noatu ki kona; ko Timi Waata ko Tae-
kata, ko Hemi te Tupara, ko tenei komiti
kai te rohe anako ote memanga o Wi
Pere tetahi mahi a te komiti nei he Kiui
inga tangata kore whenua, kia kitea mate
kawanatanga e hoatu he whenua mo taua
iwi kore whenua; tetahi o nga kupu kia
rongo mai ano koutou ko tamatau mema
hei pooti tanga timata mai i Hairarapa
mutu ki Omahu ko Hi Pere anake te
mema; a nei ano etahi tangata he pooti
mema mana e haere ki te tono pooti ko
ta matau nei mema tenei e korero atu nei
matau kia koutou. Heoi Peni te Ua te
Mareikura.
Ehoa ite panui tanga i tenei reta
ikonei tetahi tangata no Tuhoe te mutu
nga o te panui ka tu taua tangata taua
kupu ko te kupu a Kereru. Rangatira o
Tuhoe ko tana mema e pooti ai ko
Mohi te Atahikoia, ka mutu tana; ka
tuake ote Arawa ka tautoko ite korero a
taua tangata kokoe te tangata epai ngia
ana enei takiwa hei mema, mehemea epai
ana koe kia tere mai he reta mau heoi
kanui te kata o te Arawa ki tenei
reta kaore pea ratau ikite inga
ingoa o Taekata rawa ko te Tupare
ite Putihiana turaki; ia ratau e tutu mai
nei ano i taratou reta heoi ehoa kei te
whaka Pohehe rawa ate Arawa ki nga
matau ranga o nga iwi ote motu nei kei
runga tonu ratau ite turaki ite Pire
Poari.
Heoi na to taina aroha
HOROMONA PARAONE.
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Enga iwi ote Tairawhiti me nga iwi ote
Hauauru me nga iwi o te Taitokerau me
nga iwi ote Waipounamu titiro ki tenei
tu mahi; kaore nga tangata e whakahe
ana ite Pire Poari e whakaaetia e Pent
te Ua me Wi Pere me Tomoana me Para-
tene ara te komiti katoa ote taha turaki.
Engari ko nga whenua ka mauria atu
mate komiti o te taha whakatu e pupuri
titiro ki te he otenei tu mahi. Ko Ngati
kahungunu ki te Wairoa tae noa ki te
Mahia ite taha turaki katoa. Kua kumea
mai e Peni hei mema mo tana komiti;
ko te Arawa katoa he hunga turaki ratau
kua kumea mai e te Ua mo tona komiti
e nei take e rua kaore ano kia paahi te
homai whenua mote hunga kore whenua
me te karaiti kaore ano kia paahi tia hei
ture ki nga korero o tereta i hoki mai nei
i Rotorua kaore ite tika kia paahi tia
ka waiho ai hei korero haere ki nga
iwi. E nga iwi turaki kia tupato ki enei tu
matu koe ohorere te ngakau.
MOHI TE ATAHIKOIA.
Te Matere Kaikohe, Tihema 12, 1898.
Kia Waata Hipango. Tena koe, tena koe, te iwi
tena koutou e noho maina i raro ite maru ote rungara-
wa. E hora nei i te maramatanga ki runga kinga
iwi e noho nei i raro i te ra, ko tenei hiranga mai e
W. Hipango te reo o taua matua, kua rupeke atu
nei ratou ki te po, ara a Taitoko me to tini noa atu
o ena pukeitanga ote whakaaro waihotia kote huihui-
nga o a ratou whakaaro. Koia kei a koe. kua kite iho
nei ahau i roto i te pepa ote 3 o Noema i te nama 42,
ite 2 onga wharangi. Kaati kei te nui taku aumihi
Id runga kia koutou ko te iwi e pupuri maina i te tao-
nga a o tatou kaumatua kua heke atu nei ratou kite
wahangatanga e kore nei e taea e au te tohi atu kia
koutou te aronga ote nui o taku whaka mihi mo
koutou kaati me neke iho etahi kupu maku me penei
ake.
Tenei to reta ote 21 o Noema kua tae iho kia hau
a kua kite iho ito kupu mutunga, e ki nei tera pea koe
e tautoko i ta tatou taonga. Heoi e hoa kanui te
whakaaro nui i roto i ahau mo taua korero uri i roa
ai taku hurihurihanga ito taonga, kei tenei kupu e
ki nei. E kore e hoatu he hea mo te tangata ko tahi
no reira ko tuku mihi e kitea e koutou me penei, ka
panui ahau kinga Puhi ara ki tenei Hapu, kite,
Uri Ohua. Kia tae a tinana mai ratou ki toku aroa
ro kia whaka puaki ahau i tenei putake, ki waenganui
ite nohoanga, kia rongo te iti mete rahi, te taane me
te wahine, a te Hararei o Hanuere te 20, o nga ra
ote tau 1899, noho ai kia rongo ite kupu nei kaati e
taku hoa waiho ake ra kia pokaikaha ake aua.
Ka kore ano e taea e au e pai ana kua oti ano te wai-
ata a enei o taua kaumatua mooku e penei ana.
E hare i te tamariki he tahu ko tekateka; tera atu
te roanga.
No reira tera pea e kore e oti ia hau i te tamariki hui
iho kite whakaaro kore to taonga kua homai nei kia hau
kote kupu i roto i au i tenei ra He whakawhetai ana-
ke, a, tera ahau e kaha kite korero ki enei Hapu o taua
i konei a enei ra Heoi ano aku kupu mihi koia ena
kupu mutunga.
RURI HAKA.
E kore koutou e wareware iau, i roto te wiki mara-
ma tau noa, ei.
WIREMU HEREMAIA.
Te Wharau, Tihema 14, 1898,
Kia Waata Wiremu Hipango. E hoa tona koe koutou
ko te Komiti Rangatira o te Tiupiri.
E whakahaere mai nei i nga ritenga mo to tatou
nupepa, e panui haere nei i nga kupu, o te ao katoa,
me nga mahara hoki, aia iwi aia iwi, aia tangata aia
tangata, te nei ka kite iho, ka mohio, ka rongo hoki
i nga korero, me nga ritenga katoa, kei tera waahi
kei tera waahi, ki taku mahara ake, ka tahi ano te
kotahitanga mo nga iwi i runga i nga motu e rua nei
ka tino pai rawa atu, na te nei nupepa, no te mea
hoki, e ngaro ana te mahara, a tera iwi, a tera hapu,
mo ona takiwa ake, me te kupu, a tera tangata, a tera
tangata, me nga totohetanga, me nga putanga ke
tanga noa atu o nga whakaaro, ki te rapu tikanga mo
te motu nei, na te panuitanga a to tatou nupepa, ka
kite, ka rongo, ka mohio, tera waahi, tera waahi, a
hei nga ra o te huihuinga, o te kotahitanga, o nga tan-
gata o tatau motu erua nei, ki te waahi kotahi, ka
whakahaerea he tikanga i reira, kia kotahi he
tikanga, kia katahi, he whakaaro, kia kotahi he kupu,
kia kotuhi, nga tangata, ko nga tangata, hei kai
whakahaere mo tatou i roto i aua huihuinga, ko
whakapono katahi, ko te Tumanako kama, ko te
aroha katoru, na reira, ka ki penei ake au, katahi ka
tino pai rawa te whakahaere a nga iwi maori irunga
i nga motu e rua nei, kati ake aku kupu, tenei ka
kite iho, ka mohio hoki, ki nga mahi ao tatau komiti
i noho mai nei i Poneke, tono ai tetahi o aua komiti,
mo nuku tu Pire Poari a te Pirimia mo nga whenua
maori mo tera tuunga ote Paremata, a tera tau, a ko
tetahi o aua komiti, e ki ana, kia paahitia tonutia i
tenei tau ano, taua Pire a te Pirimia, a kua mutu
ta ratau kakari, kua oti ki ta tetahi o tatau komiti,
kia nuku hia mo tera tau, kia rongo mai koutou,
ko au e korero ake nei, he tangata au, note hui i
Papawi, a he kai whakatikatika au i te Pire Poari
|
|
15 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
a te Pirimia, a he kai whaka ae au kia Paahitia tonu
tia taua whakatikatikanga, a te hui ki Papawai i tenei
tau ano, a kua kite iho au kua mohio kua nuku mo
tera tau; Pai rawa atu, he mea whakatau i runga i to
marama o a ratau kupu, a ka Pena ano o ku whaka-
aro i naianei; nana ka hinga atu ta matau kupu ra
kia paahitia taua Pire i tenei tau, painoa atu kia aha
tia atu, tona hinga nga atu, hei aha maku, te hinga
atu ai, tera kupu; ki taku whakaaro hoki, ma tatau
ano e hanga he kupu, a matatau ano e turuki atu, na
enga iwi, e nga Hapu, e nga rangatira, e nga tangata
matau, e nga kai whakahaere, e noho tohatoha mat
nei i runga i nga motu e rua nei. E hoa ma tena
koutou katoa, taku kupu ake kia tatau inaianei, kati
rawa he kupu hei whakaaro tanga ma tatau i roto i
enei ra, konga kupu, a to tatou Tiupiri i Panui na, i
te Nama 43 i te wharangi tua tahi tua rua he pai no
ana kupu, e haere atu ana ki mua, ki roto kite hui a
Ngapuhi, e whaka ngawari ana hoki i nga whakaaro
o nga tangata hikaka, a tera e rite ia tatau, e nei
kupu, te whakapono, te tumanako mete aroha; ko
etahi ahua korero, e whakahe nei, ki etahi iwi Hapu
ranei, ki etahi tangata matau kai whakahaere ranei;
e ki Penei ana, Hipi Hipi Hure, a kua whatiia e
koutou to matamua tanga o ta ratau kaha, mea ratau
korero, me etahi atu kupu whaka he, ki taku whaka-
ako, he mahi kino tera, te whakahe kia tatau he
tawai, he titokotoko, i te tangata, i te kupu, hold kai
tehe e ra tu kupu, kai to kino rawa atu, kaua hei
mau i roto io koutou ngakau, nga whakaheke anga
tangata Porori, kia katahi tonu to whakaaro, ko te
rapu anake i te tika, kia tika, ite he ka he, kati ake
i konei aku kupu kia ora a Hamiora Mangahia te
Pirimia o te kotahitanga e hoa tena koe.
Kia Waata Hipango te Etita o te Tiupiri mo pan-
ui atu e koe e na kupu ki to tatau Nupepa.
NA WIREMU WHATAKORARI.
Kei to Whanui, Gladstone Wairarapa.
Whakautu Panui.
Tirohia i te Tiupiri 43, Peiti 11 kei te rarangi o te
powhiri Nama 13.
Kia W. Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa atu aku kupu torutoru nei hei Pikau
•tanga mata tatou ma nu ekia nei kote Tiupiri.
He whakahoki ite Powhiri a Ngaitai o torere waahi
o Potiki Pei o pureneti ara Waahi itinei otaua
Powhiri kei te he. Mote Ingoa ote Huauri ekiana te
whakamarama a taua Powhiri ko te hua tera. Ira-
nai a Nehe tamatakutai ite whakaware otona takaore
ehoama maku mate Pakeke e whakaatu kia koutou
tona tikanga otena Ingoa ote Huauri kanoho etahi
wahine katimu te tai. Kaheko nga wahine nei ki
tatahi ki te kohi Pupu kahoki kiuta katunu tunu
iaratau Pupu kakai erua ngatu onga hua o aratou
pupu he hua pango tetahi he hua ma tetahi nui atu
te reka ote hua pango he kawa ia te hua ma tona
whakamaori tanga tenei hua erua kote hua pango
he Huauri tona whakamaori tanga o enei hua e rua
kote hua rango he Huari tona whakamaori tanga
ko te hua ma e hua tea tona whakamaoritanga
kote tahi onga wahine nei ko Hinenui tepa
Imoe ia Tawake whakato muri mai kamoe
ia Tamanuwhiri katahi a Hinenui tepo. Ka
whakatau Pepeha taku he kite huatea no muri te
huauri na ehoa ma koia nei tetikanga otenei Ingoa
ote Huauri ewhakariroia ketia nei etenei Powhiri
kote hua ote paua a kahungunu Iraru ai a nehe tama-
takutai ite whakaware otona takaore maku mate
Pakeke e whakaatu kia koutou kote hua tonu ote
paua akahungunu I wha manawa kawau ai ia itona
rukunga tona karakia itona Rukunga Pepe tahi
Peperua.
Ehoa ma koenei tangata tokorua ko Tamanuwhiri
me Hinenui tepo Hieke Iho ia Paikea.
Ko Paikea Kanoho ia Hutu
Pouheni „ Nekaiehu
Nanaia „ Niwaniwa
Porourangi,, Hamo
Iramauawapiko,, Piakaroa
Tahu Murihape., Hutu
Ue Nuku., Una te Nunumi
Rakaitotorewa „ Rua Kahutia
Tamanuwhiri., Hinenui tepo
KA RERE ANO 1 TE TAHI o NGA URI
A POROURANGI.
Ueroa Takoto Waimoa
Tokerau Wahine Iraroa
Iwi Pupu Tamatea
Kahungunu Rongomai Wahine
Kahukura Nui Ruatapu Wahine
Rongomaitara Tautu hika
Teaonui Paikuha
Hinenui tepo Tamanuwhiri
Heoi
KEPA M. H. WIRIHANA.
Muriwai, Tihema 10th, 1898.
|
|
16 16 |
▲back to top |
|
|
17 17 |
▲back to top |