|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 49. 23 February 1899 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE.
Maori Paper.
TE TIUPIRI
WHANGANUI, 23RD PEPUERE, 1899.
— TATINI, —
KEI RAWAHI MAI O TE WHARE
PUREI.
E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga
Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,
me nga mahi katoa e tika ana, mo nga
whakapaipai Whare.
Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia
paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere
mai tirohia nga rawa o taku haapu.
HEMI TEINA me te KAMUPENE.
NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te
pito o Whanganui Piriti.
Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me
nga hae ana hanga whare, nga waea hanga
taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi
Kamura—NGA TUURU MAHI WHAKAIRO
Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana
mo te moni iti nei te utu.
Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te
titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
VOL. 2. ] TAITE, 23rd PEPUERE, 1899. [ No. 49.
Panuitanga.
Ki te tutuki te tau o te rere a te pepa ki a tangata,
ki a wahine ranei, ka takaia ki te takai whero.
Kia noho marama ai, kua tutuki te tau.
Ko te utu mo te Pepa nei, te 10 hereni, mo te tau
anake; kaore e hawhe tau.
Ki te kore he moni mo a taihoa utu ai tukua mai he
pane kuini kia taea ai te poohi atu. Mo te tau e
30 kapa; taihoa ia e utu mai te toenga.
Me tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi me penei.
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri.
Box 93, Wanganui.
Te Hui ki te Tiriti o
Waitangi,
E KOA ana te ngakau ka tata nga
ra e tuwhera ai te Hui ki te
Tiriti o Waitangi, e mohio ai
tatou ki nga kupu e whakaotia a taua ra.
Ki taku whakaaro he tino ra nui taua ra,
a he hui hoki e tino whai tikanga ana ki
runga ki te take i whakahaerea ai te Ko-
tahitanga, hei rapu i te ora i te mate o te
iwi maori me o ratou whenua, kihei noa i
tino whakaaro nga iwi o te motu, na taua
whakahaere i runga i te ata titiro marire
ki nga tikanga me nga mahi i whakahaerea
ai e Ngapuhi, a kitea ake e pono tonu ana
taua whakaaturanga i roto i te Ture
whakamana Nui o Nui Tireni 1852. Me
te rarangi ano o Te Tiriti o Waitangi.
I tino pai tonu aua take e rua nei, ki
nga iwi katoa. A i kaha raioa te kotahi-
tanga ki te whakahaere ki te korero ki
nga iwi, kia whakamutua te kooti, kia
mutu hoki te hoko i nga whenua. Kia
marama ai te hapai i nga take kua oti ake
nei te korero, mehemea 6 kore te iwi
maori me o ratou whenua e ora.
Ahakoa aua take nei, kaore te iwi
maori e rongo, koia nei to tatou mate,
mohio tonu mai te pakeha, akakoa whaka-
tu mahi nui tatou hei painga mo te iwi
maori, kaore e oti, kaore e tu tetahi tika-
nga ma te iwi maori.
Ahakoa a Ngapuhi ata whakahaerea te
korero mahia i runga i te rangimarie,
kaua hei kiia he ra whakamutunga tena
hui mo te Kotahitanga; engari he hui
whakawa, kowai te mea tika, a ko wai te
mea i he. A me pewhea to tatou haere ?
Koia nei nga hua hei titiro. Mehemea
i u tonu mai te whakahaere mai ano i te
tau 1891 tae mai ki naianei, tera e tino
whai marie, ki runga ki te motu katoa,
ko tenei ko aua whai marie, riro ke atu ki
nga hapu, ki nga iwi, kore ake ki te tika-
nga i whakahaerea ai. Na te aha koia i
riro ke ai ? Na nga whakamatautauranga
i te iwi maori ka pai etahi, ka kino etahi;
na tenei huarahi tatou i wahi, ko etahi he
Kawanatanga, ko etahi e Apatihana. Na
kore rawa tatou e kite painga i runga i
enei huarahi.
Na titiro kia Waikato he Pire hoki tana
mo nga whenua o te iwi maori, me taka
katoa ki raro i te mana o Mahuta. Kei
te whakaae katoa koia nga iwi o te motu
nei koinei hei Ture mo ratou ? ko etahi
kei te pai ko etahi, kaore i te pai ka
penei tonu te ahua o nga mahi.
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He mea tika kia ata titiro tatou ki nga
tikanga e puta pai mai ai he oranga kia
tatou me o tatou whenua. Me titiro hoki
ki nga whenua o te Karauna e whaka-
haerea ana e te Kawanatanga, ara, i runga
i nga tikanga whakanohonoho, e hoko nei
te Kawanatanga i o tatou whenua mo te
moni kore rawa, kia riro atu nga whenua
ka whakahaere ki runga ki nga tikanga
whakanohonoho; koia nei te tahi take hei
titiro ma te hunga ka hiahia nei kia
pootitia hei mema mo te Paremata.
No te mea ko nga whenua Kawana-
tanga e wahia ana kia toru wahanga.
Tuatahi. —He whenua ngakinga kai. Tua-
rua. —He whenua Paamu, Tuatoru. —He
whenua Puihi, me te waha nga i nga ahua o
te whenua, me nga ritenga utu reti, a hoko
ranei, ara, ko aua whenua he mea ata
titiro na ona kai, whakahaere ki te ahua o
o te oneone me te ahua o te whenua e
mohiotia ai tona utu. I runga i te reti-
nga ki nga pakeha, me matua whakapai e
aua pakeha te whenua, ara me turaki nga
rakau, ka tahu ki te ahi ka ru ki te karai-
he ko tona tikanga whakapai tena. Ki
te hiahia te kai utu reti kia mutu ia, e
ahei ana ratou te tono takoha ki te
Kawanatanga hei utu mo ta ratou whaka-
painga; hei reira ka wkakauitia nga tikanga
o tana mahi nga, me nga utu e tika ana
ma ana. Ko tenei te tahi tino take e
noho mate nei o tatou whenua. E huri-
hia mai nei te mokete kia tatou, kia noho
tatou me o tatou whenua i roto i taua
taru kino nei. He tino huarahi mate
tenei ki te tini ote tangata. Ki taku ma-
hara, me whakahaere katoa nga whenua i
runga i nga tikanga reti, me nga tikanga
whakapainga.; kaati i runga i tenei take
ka ki penei te taha pakeha. Heaha te
painga ki ahau ina whakapaua e au aku
moni hei whakapai, ka hoki ano te whenua
ki te maori. Tuarua. —He aha te pai o
te ruatekau matahi tau i te potorawa o
nga tau ki ahau ? He mea pai enei take
hei titiro ma nga tangata ka pootitia, nei
hei mema. Taku whakahoki mo enei
take. Tuatahi. —Mo nga whakapainga i
nga whenua, kia toru kia rima ranei tau e
hoatu noatu kaua he utu reti mo te te tau
hei utu mo taua whakapainga. Tuarua. —
Me mutu mai i te wha tekau tau te riihi.
Ki runga ki te whakaaro ka puta te pai
kia raua tokorua pakeha me te maori.
Ko enei huarahi hei titiro haere ma tatou.
Te pai o te wha tekau tau, hei whakakaha
mo nga whakapainga, ahakoa turaki motu,
ahakoa whakatu whare. Ki te mutu ena
tau kua pai te whenua, hei hiahia tanga
mo te mahi paamu.
Ko nga whakapau whenua e whaia nei,
kia tere ai te whakapainga, me te whaka-
nohonoho tangata ki runga kia puta ai he
painga ki te koroni.
Rangitatau.
14 Pepuere, 1899.
Kite Etita W. W. Hipango o te Tiupiri Nia Pepa
o Whanganui.
Ehoa tena koe, me te komiti whakahaere, kia ora
koutou katoa, me nga morehu o te iwi, te na koutou
i roto i te aroha ki te hunga mate, e ruku popo nei,
ki te wahi e korerotia nei ki a tatau, kua hoki atu
ratau ki te aroaro o te Atua, e tatari mai aua ki nga
mea o muri nei, a kia rupeke atu rano, ka paunatia
ai te honore mo te mea i tika, te honore kore, mo te
mea he; kati tenei hoki nga morehu o konei, te noho
nei i runga i tau a ahua tahi; kati kia ora koutou i
koua, e ora ana hoki matau i konei.
I te 14 pepuere, 99, ka panuitia te nama 47 o te
Tiupiri Niu Pepa ki nga Taane ki nga wahine o to
matau Kainga, ka mutu te panui, ka tahi ka puta te
whakaaro a nga tangata kia whakaturia he komiti
mo ratau i runga i nga ture a te Tiupiri, a whaka-
aetia ana.
Ka kia kia whakaturia kia rua nga komiti, kia ko-
tahi komiti wahine kia kotahi komiti Taane, ko te
komiti wahine mana te whakahaere mo to tono pepa,
me te kohi moni, hei utu i nga pepa, o nga pepa e
rua, o te puke o te Tiupiri. Ko te komiti taane, hei
tautoko i te komiti wahine, hei whakahaere hoki inga
tikanga katoa e puta ai he pai, he rangi marie, he
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
ata noho, mo nga tangata o tenei kainga ake, me nga
tangata e haere mai ana ki konei noho ai, I konei
ka tu te pooti mo nga tangata hei Tiamana, hei kai-
tiaki moni, hei hekeretari, hei mema mo au a komiti
e rua.
l. Ka pootitia ko te tiamana mo te komiti wahine
tu anu,. Ko Katerena Apihai Rangitakaiwaho te tia-
mana.
2. —Ka pootitia ko te tiamana mo te komiti taane,
tu aua ko Purua te Hokiiwi te whakatatare o te
Rangi te tiamana o te komiti taane.
3. —Ka pootitia ko nga kaitiaki moni mo aua komiti
e rua, tu ana ko Katerina Apihai Rangitakaiwaho
raua ko Punua te Hokiiwi te whakatatare o te Rangi
nga kaitiaki moni.
4. —Ka pootitia ko te hekeretari mo aua komiti e
rua, tu aua ko H. T. Whatahoro te hekeretari o aua
komiti e rua.
• 5. —Ko nga ingoa o nga mema o aua komiti e rua,
koia tenei.
Katerina Apihai Rangitakaiwaho.
Maihi Meri Turei.
Te Aitu Materoa.
Meri Toone.
Mata Rautahi Whatahoro.
Rihi Tauria Papanui.
Tini te Aoparera.
Pirihira Turei.
Koia tenei nga mema o te komiti wahine.
6. —Ko nga ingoa onga mema taane koia tenei.
Punua te Hokiiwi te whakatatare o te Rangi.
U. T. Whatahoro.
E. Turei Rangitakaiwaho.
Ropata Pou Turei.
Apihai Turei.
Ahitana Matenga.
Materoa H. te Ua.
Pape te Whareraupo.
E. T. Manihera Rangitakaiwaho.
Tauria Papanui.
Koia tenei nga mema o te i komiti taane.
I muri o tenei, ka ata whakaarotia nga ture a te
Tiupiri, he nui te pai o aua ture katoa. Engari ko-
tahi te ture kaore i marama ki te titiro a aua komiti
e rua. a a ko te nama o, he penei no te whakaaro o
te komiti, ki te tango te tangata i to pepa timata mai
i te 5, o Hanuere 99 tae atu ki te tau 90 ka whiwhi
ia i nga pepa katoa, hei utu mo taua 10 hereni; otira
ho te tangata i tango pepa i te 5, o Hune o te tau 09.
E kore ia e whiwhi ki nga pepa o nga marama e ono
kua pahure ki muri, a ka Ruihi hoki tana tangata i
tetahi Hawhe o tona moni. Na koia ka inoi atu
tenei komiti kia whakatika ia te ahua o tenei ture.
Ara me rira i ta tangata, te utu o te moni to hereni
timata mai i te marama i tango ai ia i te pepa, tae
atu ki te mutunga mai o te tau e rite ana mo tona
moni, ko te whakahoki ki muri, e kore tera e taea, i
te mea e kore ia e whiwhi ki nga pepa o te tau,
7. —Ko nga mema e inoi atu ana kia tukua mai
he pepa mo ratau koia tenei —
Punua te Hokiiwi te whakatatare o te Rangi.
H. T. Whatahoro.
E. Turei Rangitakaiwaho.
Ahitana Matenga.
Apihai Turei.
Materoa H. te Ua.
E. T. Manihera.
Maihi Meri Turei.
Ropata Turei.
Hori T. Manihera.
Te Aoparera Matenga.
Mata Rautahi Whatahoro.
Tauria Papanui.
Katerina Apihai Rangitakaiwaho.
Hariata Ropata Turei.
Heoi ko te tino kupu atu kia koe me to komiti kia
tukua mai nga pepa ma ena tangata, a ma muri e
whai atu ki te tono pepa mana ma ratau ranei. Kia
tae mai te Nama 48 o te pepa Tiupiri ka tukua atu
ai e nga tiamana te moni pane kuini mo nga pepa i
tonoa atu i naia nei e nga komiti e rua nei.
8. —Ko enei mema katoa to ratau kainga hei tuku-
nga mai i nga pepa, reta ranei mo ratau ko Rangita-
tau Morrison's Bush Poutapeta Wairarapa.
Heoi kia ora koe me te komiti o te Tiupiri.
H. T. WHATAHORO.
He Whakamarama.
E tika aua te titiro nui o te komiti mo runga i te
Tare o te pepa i panuitia, i te 5 onga ra o Hanuere i
te wharangi 6, kei te 5 onga Ture. Kaua hei waiho
i taua Ture, kei pa he mate ki nga tangata, ina pou
nga pepa, kaore hoki he pepa e toe ana, waiho i ta te
komiti, ko te hunga tika tena Hei whakahaere mai,
kia ora. —WI HIPANGO.
Panuitanga.
Ko te hui ki te Tiriti o Waitangi kua
tuturu ki te 15 onga ra o Maehe 1899. I
runga i te whakaaetanga a Tamahau
Mahupuku, me nga rangatira, me tuturu
kitaua ra, ka puare i taua ra, i te 2 onga
haora i te awatea.
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Nga Rongo o Poneke.
12th Noema, 1898.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe. Ehoa, he kupu whakaatu, he kupu
tohutohu. Aku ka tukuatu nei kia Panuitia e koe,
kia rongo nga iwi, nga Hapu, nga Rangatira, me nga
tangata matau o te iwi maori i runga i te motu nei.
No te mea kua tika te wa e penei ai a hau, ko te
take, kua tutuki hoki te Pakanga mo te Pire Poari a
te Pirimia. I whakapaua nei te kaha o te hunga
whakaara me te hunga Turaki, ki te aroaro o te
komiti. Mo nga mea maori, o te whare i runga i
nga whakatinatina me nga akiaki mai a muri ua ara
a te 3000 tangata mo te taha whakaara kia paahi tia
te pire, pena hold mo te taha turaki a te 10, 000
tangata. Kia hunga te Pire, kia nukuhia ranei mo
tera tau, ko te tutuki tenei kua puta te ripoata
whakanuku a te komiti, i taua pire mo tera tau i
runga i te kaha o nga whakahe e. Otira e nga iwi, e
hara te tikanga whakanuku, i te ritenga hei aranga
mai ano mo te pire e ngari he hinganga tonu tanga
atu, a ki aramai ano a ruuri. Ka rereke atu ano
tona ahua i tenei, a ko reira ano hoki, ka mohio tia,
he tikanga mo te ra wa.
Na e te hunga turaki ka rite poa tenei. ki to kou-
tou hiahia kua puta hoki, ta koutou pakanga i roto i
nga ringaringa o a koutou kai Hapai Tao. No te
mea he pakanga maua, he pakanga taimaha, taua pa
kanga. 1. —E pakanga ana hoki ki te Ture. 2. —E
pakanga aua ki te kawanatanga. 3. —E pakanga
ana ki te whakaaro o te whare. 4, —E pakanga ana
ki te komiti mo ngu, moa maori. 5. —E pakanga ana
ki te moni. 6. —E pakanga ana ki nga tangata
maori. 7. —He pakanga mo e tehi painga otira,
kaore he tikanga e whakamarama tia ai. Enei take i
te mea kei te mohio tia. Kia kotahi hei whaka-
marama atu, ko te pakanga kinga tangata maori.
1. —I haere mai, nga kai whakaara i te Pire, a P.
Te Tamairangi, Paratene Ngata, Tamahau Mahu-
puku, Hoani Puru, Hori Te Huki, Enoka te Taitea,
H. T. Rangaitakiwaho Heta matua. Taniora Te Mana,
Haaka Tautuhi, Hiraka Te Rango. Ru Reweti, Wi
Pere, H. Tomoana, Matutaera Tukehu.
Ki te hapai, i to whakatikatika a te komiti, o to
Tai Rawhiti, i whakatau ai i te Hui id Papawai, i
mahue ake nei, hei patu, mo te pire tuatahi, a kia
riro ko ta ratou hei kai whakakapi mo tera. Mei
kore nei i pera tia, i taua Hui. A mei kiia ranei i
reira. Kaua he whakatikatika, e ngari me tautoko
tonu i te pire, u ki to puta mai ranei, he whaka rereke
tanga penei me to muri nei, me tautoko tonu. Ka
ki pono au i konei kaore rawa, he tangata o taua Hui
e whakaae ki te Tautoko.
2. —Engari i whakamatau ria ano he kaha mo
taua whakatikatika, kia whakaurua ki roto i te pire,
ina hold no te 24 o Hune nei i whakatakotoria tua-
tahi tia ai ki te aro aro o te Pirimia raua ko Timi
Kara. He whakaritenga hoki taua tikanga mo te
kupu i kiia ai e raua me takoto nga whakatikatika a
Hui i taua pire ki o raua aroaro i mua o te Tuwhera
tanga o te whare kia whai taima ratou, ko to raua
Kawanatanga te tirotiro mo te whakauru ki roto i te
pire heoi takoto aua i roto i o ratou ringaringa tae
noa ki te 3 o nga ra o Hepetema.
3. —I te kitenga o nga kape perehi o tana whaka-
tikatika ka karangatia e Paratene ngata he Hui mo
nga taha e rua, i te 30 o Hurae nei kia whakatuarua
tia ano te whakatikatika, te whakahe he, ranei i taua
whakatikatika, kua oti, keera tera mahi te pera mai e
te Hui, a ko ratou hei Hapai i konei kia paahi tia hei
Ture a ko matou hei hapai i te turaki, me te tikanga
whakanuku heoi whakautuaana mo te taha kia matou
i runga i te kaha, o to matou kai arahi o H. Manga-
kahia. Kua mutu ke tena mahi i te Hui, ko te
mahi mo naia nei, he tatari, ki te putanga ruai, o te
pire, ka kitea i reira, te whakau runga mai, rae te
ahua tuturu mo te pire ko reira te wa tika hei tiro-
tiro hanga.
4. —Mo te mana te 2 o akuhata, ka karanga tia
hoki e te Pirimia nga taha e rua ki toua aroaro. Ka
whakapuakina i reira tana kupu. Kaore ia e whaka-
ae ki te whakauru i era whakatikatika, e ngari me
huri atu ki te aroaro o te komiti mo nga mea maori
ki reira nga Rangatira, nga tangata kowhiria ai,
whakaatu ai i a ratou whakatikatika, me a ratou
whakahe mo te pire, a ma taua komiti e whakatau ki
ta ratou i kite ai.
5. —No te Rahoroi te 3 o Hepetema. Ka puta te
whakamaoritanga o te pire a no te Rahoroi te 10 o
nga ra. Ka karangatia e au mo te taha kia matou
ko taku komiti he Hui mo nga taha e rua. Ko nga
kupu i whakatakotoria e au. 1. —Kua kitea kaore
nga whakatikatika i uru ki te pire. 2. —Kua whanui
rawa te pire kua tino hoou hoki. 3. —He tono kia
whakamutua te Hapai i te whakatikatika a kia kaua
hoki e haere ki te aroaro o te komiti pera ai. 4. —
Kia whakakotahitia te whakaaro ki te whakanuku
anake, me te turaki hoki i te pire. Ko te whaka-
utu a Paratene ngata. Ka whakaritea e ia nga hia-
hia katoa o te Pirimia ko taana i ki ui kia tae au me
taka whakatikatika, ki te komiti ka pera tonu au. E
ngari kia kore rano, e whakaae tia i reira, ka tahi au
ka peke ki to whakahe.
6, —No ta raua Tunga, ko Tamahau, ki roto ki te
komiti, ka whakarerea aua whakatikatika. Ka tahi
ka peke ki runga, ki te Pire, tono ai kia paahi tia.
Taihoa ra e whakatikatika kia oti, he Ture, ina hoki
te whaka Tanoi a Tamahau. Ki te Tu Taku waewae
i te Nera o taku Hu, ka kawea atu ano e au. Ki te
Humeke na ana i hanga. Kia tukitukia kia kore ai
E. Wero ake i taku waewae, a me te tono, atu, hoki
kia paahi tia mo te Tai Rawhiti anake taua pire.
Na e te Hunga tuku Pitihana tautoko mo nga
whakatikatika. E mohio ana au ka pai te whaka-
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
haere, a o koutou kai arahi ki te hiahia o etehi o kou-
tou. Ka kino ki etahi. No te mea i whakarerea ta
koutou i whakaae ai, pai atu kia au, mei kiia hangai
tia, te kupu, i Papawai, ki nga iwi, kaua he whaka-
tikatika mote pire, e ngari me Tautoko tonu. Ite
whakapohehe, noa iho i nga tangata, ki runga ki te
whakatikatika kia Haina tia ai nga ingoa ki te Piti-
hana, hei tau toko i te piro, pena ka mohio tia te
whakaaro tuturu o ia iwi, o ia Hapu, o ia Tangata, i
Taua Hui.
Na i runga i nga tikanga kua whakaaturia ake nei.
He tohu nui ena hei whakamarama. Tera e pakaru
te kotahitanga, kia rua ona wahanga ko te wahanga
tuatahi he tono mana motuhake i raro i te Tiriti o
Waitangi. Ko te wahanga tuarua he tono i te Pire
Poari a te Pirimia kia paahi tia hei Ture mo te Tai
Rawhiti anake, aha koa te pai te kino ranei o Taua
Pire.
Na hei wahanga tua toru mo te motu nei, ko te
Pire a Henare kaihau. Ko te tuawha ko te whiti
raua ko Tohu.
Na mehemea ka maro tonu te haere o tenei o
tenei o aua tikanga ka marama tonu tatou, ki te
titiro i te he me te mate i roto. Ki te wehewehea
hoki nga Rarao. Ka whawhati poro rua tena tena.
Ki te huihuia kia kotahi ka paihere ka tahi ka
whawhati e kore e whati.
Maharatia iho ia no ki te whakatauki a o tatou
Tupuna. Ki te Totara whatia rua te taua ka hinga
i te hoa riri, ki te kura takahipuni tia, e kore e hinga.
Na tera ano hoki etehi Wawahanga kua oti noa
ake hei Ture. 1 --Ko te kai tiaki mo te katoa 1892.
2. —Ko te ture ngawha 1881. 3. —Ko te ture taone
1896. 4. —Ko te ture mo tuhoe 1896. Na ko enei
wa wahanga. E takahi aua i te ture, kaore hoki te
Tiriti o Waitangi ite Rarangi 71 ranei o te ture nui
mo Niu Tireni, te Tiriti o Kohimarama i ki kia wa-
wahia he ture mo nga maori me o ratou, whenua
wehe ke mo tena mo tena o nga iwi o te motu, nei e
ngari kia kotahi tonu he ture, mo nga tangata me nga
whenua, pena hoki mo nga pakeha i te motu nei ko-
tahi ano ture mo te tangata mo te whenua kaore i
rua kaore i toru.
Na tenei ano e tehi Wawahanga tera e puta mai a
muri. 1. —Ko te ture mo te kai tiaki me te katoa kia
whakahorapatia, ki runga i te motu, ko Piraani te
mema hapai. 2. —Kia whakaritea he ture mo te
maori ki to te pakeha, ko kapene Rahera Rira o te
aputihana te kai hapai.
Na reira e aku rangatira, o koutou katoa kua
whakahua tia i runga nei. Kana e riri mai kia au
ka tohu tohu atu nei kia koutou. E hara i te mea
he nui ake no taku mohio tanga i o koutou, e ngari
hei huarahi pea mo nga mea tino tika, e oho ake i
roto ia koutou, hei mauranga ma o koutou ranga-
tira, me o koutou tangata matau Haunga hoki nga
mema o te kotahitanga, ki ta tatou Hui ki te Tiriti o
Waitangi kua panuitia nei.
1. —Paiherea, a tatou whakahaere kia kotahi ko te
mauahara a te tahi ki te tahi o aua whakahaere
whakamutua i roto tonu i tenei tau. E haere ake
nei, no te mea, ki te kore e pena, kua mutu te mana
tirotiro, kinga whakahe he. E ahu atu ana i tetahi
maori, mo nga tau, Hanga ture e whakatakotoria
ana e te kawanatanga, ki te whare. Ko te tikanga
hoki tenei, kia whahehe ngia e tatou aua pire me te
hoatu i te Riwhi, hei whakakapi mo te ra ki te pena,
ka tahi ano ka kiia he whakahe e whakarangona, aha-
koa pau katoa nga iwi ma ori, o te motu nei.
2. —No reira Tahuri Hangaa he Tauira Ture hei
whakakapi mo ta te kawanatanga. Kua Turakina
nei, a me whakakotahi o tatou Wawahanga kua kiia i
runga mei ki te whakaae. Ki Taua Tauira, me te
Haina ano nga tane wahine tamariki, ki te Pitihana
tautoko i taua tauira, a hei reira ka ata kowhiri kia
kotahi rangatira kia kotahi ranei tangata matau o
tena iwi, o te motu nei hei nga tangata kaore nei e
riro e nganene ranei, i nga whakariro ke hei hoa mo
o tatou me ma ki te whakatakoto i taua tikanga kite
whare, a me au ano me ta koutou, mokai. Hai tono
tononga ma ratou he tangata hoki kua utonga tia te
kiri ki taua turanga, H he tangata hoki i ata i whaka-
akona e to tatou kaumatua, kua ngaro ake nei, ki te
manawa nui ara e Meiha Keepa ee Rangihiwinui.
Na me whai whakaaro tena iwi tena iwi, ki te ora-
nga mo tona tangata, mo tona tangata mo te noho-
anga i Poneke.
3. —Ka tahuri ai ki te whakatoopu i te pooti, a o
tatou mema i roto i te whare ma tena hoki. E oti,
ai, a tatou tikanga e riro ai ko to ratou pooti, hei utu
mo te ture. No te mea kei to ratou toko whaa te ora
o te kawanatanga i nga tau nei te hinga ai i te
pitihana. A kia whakatuturu tia, i roto i te Hui ki
te Tiriti, nga tohutohu, hei huarahi hei tikanga kia
kaua e takahia e ratou, e tetahi ranei o ratou.
4. —Kia whakamutua te mahi takatakahi te
whakarere noaiho ranei, a o tatou rangatira, tangata
matau, meo tatou mema, i nga tikanga nunui, he
mea whakaata, na nga iwi o te motu, penei me te ko
tahitanga kua pera tia nei, no te mea. 1. —E kore
hoki tatou e ora ki te tukua whakarere tia atu ma te
kawanatanga. E hanga he ture, ko ta ratou mahi
tonu hoki tena ko te tukunga, iho. Kei te Rima
Miriona ranei o tatou e ka e tae nei hoki iho ranei.
2. —Kua kite tatou i ta tatou whakaritenga i te pire
poari kua Turakina nei. Ki te tamariki, ki te kuare,
ki te porangi, ki to mangere, na reira ia i mea ai
maana tatou e tiaki kawaiho ai tatou kia moeana, a
to ohonga ake. E tere ana tatou o tatou whakatupu-
ranga ranei e haere ake nei i runga i nga kare o nga
wai. 3. —E kore hoki e hangaa e ratou he ture kia
rite ki to tatou hiahia ko to take ko ta ratou pooti,
mo to ratou turanga mema. E kore hoki o ratou kai
pooti e whakaae kia whakaritea e a ratou, tangata i
pooti ai ko te hiahia o nga maori kauaka.
Ki te pena hold ta ratou tikanga kua hinga ena
mema heoi kua hinga hoki tona kawa natanga. A
ko nga painga i whiwhi ai ki aua tangata o aua tu-
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
ranga nunui, kua kore atu na reira. E kore taua
oranga e moumona e ratou. 4. —Ko te hiahia hoki
o te iwi pakeha kia riro a tatou whenua ki roto i te
ringaringa o te kawanatanga, apiti ki to te
kawanatanga hiahia ake, ka rua, ai, pera
hoki kinga whenua ake o nga pakeha kua paahi
tia nei he ture ko nga tangata i nga whenua nunui,
kia wawahia hei whakawhiwhinga ki te katoa, i
runga i te ture whakanohonoho tangata i runga i te
wariu tika mo te utu nui e utua ai. Na kaore nei o
tatou whenua e pera tia. 5. —E mohio tia aua hoki
he mea pouri nui na te iwi pakeha te ami tanga a te
Tiriti o Waitangi i nga maori kia tiakina pai tia hei
tangata mo te no he iwi iti hoki, penei kua pera tia
tatou rae nga iwi maori e hoko hoko na nei i era
waahi ote ao, ina hold tona tohu e korero tia nei kei
te takahia nga mana o te Tiriti o Waitangi, e nga ka-
wanatanga o te koroni.
5. —Ki te kore taua tauira hanga ture e rite i te
whare, ana tika nga whakahaerenga, me te whaka-
takotoranga atu katahi ka tika te whakatutuki i te
hiahia o te kotahitanga whakawhiti ki Ingarangi no
te mea. 1. —He mea whakaputa i raro i te mana o
kotahitanga ki Papawai 1897 te pukapuka mihi kia te
kuini tono hoki kia rahui tia e ia nga toenga o nga
whenua o te iwi maori, whakaaetia mai nei e ia ma
ona minita i Niu Tireni e hanga taua ture hei whaka-
ritenga i taua hiahia. 2. —Hangaa nei ko te Piro
Poari, kihai i rite ki to te kotahitanga hiainu ki ta te
kuini hoki i tangi ai.
3. —Na te rereke hoki o te whakahaerenga o taua
Pire to te Timatanga, i to te whakamutunga, me te
rereke o te Tautokonga, to te Timatanga i to te
whakamutunga. 4. —Na reira i tika ai te whakahe
kanga kia whakatikaina ai aua whakarereke tanga, a
ka ai hei kai whakakapi hei Riwhi hold mo te ra me
hanga kia rite ki to tatou, hiahia ki to te kuini hoki
pena. Ka ai a te Kuini hei kai tuara mo tatou.
5. —Nu reira, hoki i tika ai, te kupu ko tenei mo mua.
Ko te whakawhiti, mo muri. Kua hau koha, hoki e
tenei te kupu whakawhiti, i runga i taua tono Rahui.
I penei hoki ta te Kotahitanga tikanga, taihoa, ta te
kotahitanga tauira mo te ture. E hanga kia aro mai
rano. Te maua motuhake.
No reira, i tika ai te whakahau penei atu. " Ko
te Pire tono maua a te kotahitanga. " Ko te Pire
Kaunihera a, Henare Kaihau. " " Ko te whaka-
tikatika a te Tai Rawhiti. " " Ko te kupu mihi kia
te Kuini. " "Me te whakautu a te Kuini. " " Ko
te Pire Poari u te Pirimia, me nga Tauira, o mua,
Pinepine te kura. " Apiti kinga ture kua paahi tia mo
te iwi maori. Me whakatoku i te hui, ki te Tiriti.
" Ka hanga ai i roto ia ratou he Tauira tuturu hei
whakaae tanga ma nga iwi o te motu pera kua kita i
runga nei.
Na e nga iwi. Na te mea i runga i tooku tuara,
ta koutou pikaunga. Taimaha e whakawaha ana.
Ahau i whai kupu tohutohu atu ai. Na te mea hoki,
i kitea o an i ranga i taku whakahaerenga i te Pa-
kanga, i mohio ai toku whakaaro kuare ki te titiro i
aku tohu tohu kua mea tia nei. Ko te tikanga tika
a maaku, he haere atu, ki o koutou marae e aku ran-
gatira, ata whakaatu ai inga mea i mea tia, rae nga
mea hei mea tanga. A, na te mea, he tangata hoki
au e kore e kore te whiwhingia, e etehi ra ruraru
nunui, te taea ai e au te pera. Tuarua, kua whaka
kotingotingo tia, a mua i taku aroaro. E te huhua,
o nga, panui Tiupiri hei whaka pohehe atu ia koutou.
Kaore hoki i te tika te panui, Tiupiri No. 40. A
Niniwa ki te Rangi, i pohehe nei, a erueti arani, o
Moawhango e mau nei. Taua Panui Tiupiri No. 42,
i mea ahau. 1. —He maha aku whakamarama haere
tanga i runga i taku hua rahi korero. Katahi au ka
whakaatu i nga iwi i tuku mai, i nga rarangi ingoa
kia au. Ko aku korero he mea paahi i raro i te
mana o taka komiti ko ratou nei nga mema. A heoi
taku he whakapuaki ki te ana ro o te komiti mo nga
mea maori. Tuarua he mea patai ahau e kapene ra-
hera. E tu ana koe hei mangai, mo e whea anake o
nga iwi o te motu nei, i te aroaro, o tenei komiti.
Na ka utua e au koia tera taku whakautu, ara mo
ngati Raukawa Whanganui, Te Arawa, Tuwhare-
toa, Maniapoto.
Ka pataia ano he maha, pea nga whenua o koutou,
ko o iwi e toe nei. Ka utuu e au ae, ko te nuinga o
te rima miriona e ka e toe nei, kinga maori kei a
matou. 2. —Ka eke te patai, a te tahi o nga mema
ki te Pire, kaunihera a kaihau.
Ko Wipere iana taua mema na. Ko te patai tenei
ki te paahi tia e te whare te Pire a kaihau ka pewhea
koe kautua a au. Ka ki au kua paahi. Ko te tikanga
hoki kia pe nei, tia a muri o te patai ka whaka-
he ranei koe kaore ranei. Kia pai ai taku whakautu
ae ranei kaore ranei. Ko te ahua o te patai, he pa-
tai Tarewa ua reira ka utua Tarewa tia, e au, ko te
mea tena i kata ai te komiti, a no mari kaata, whaka-
tutuki tia te patai, kautua e au kaore au e whakaae.
Engari kia patai rano i raro i te whakaae. Onga
iwi katoa o te motu. Ka tahi au ka whakaae. 3. —
Ko te tuturutanga o taka whakaaro ake me hinga
tonu te Pire Poari i naia nei. Me waiho ko te Pire
a Henare Kaihau he pire mo te iwi maori ko te tekau
mano Tangata, i tukua mai nei o ratou rarangi ingoa
me tuku katoa, ki raro i te Pire a Henare Kaihau.
Na kihai a Niniwa i ata titiro, kia kite ia, i te tu-
turu tanga o aku whakaaro me he mea
koia te ra. A ka ata panui atu ai. Ko tenei
hoki ra i tuhituhia kaika tia pea e ia
i pohehe ai. Tana panui atu i aua kupu. No te
mea e kore rawa. E kitea aua kupu, i roto, i aku,
korero, kore rawa nei. A kei te mohio tonu a
Niniwa ki te He o taua whakaatu ana. No te mea
i te putanga o taua panui ana. Ka hui, hira e au
taku, komiti. He whakaatu naku, i te pohehe me te
pokanoa, o taua whaka kino ana i taku ingoa, me
taku tono kia, panui tuarua ano ia, ata whakama-
rama, kihai i ata tika, taua panui ana. Ki ana a
Niniwa, ki taua whakarongo, i pera tonu au a ko te
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
mea tika me tiki me titiro aua korero, i roto i nga
pukapuka, o te komiti kei nga kai whakamaori o te
whare, ara kei a pakere raua ko rare, haere ana
maua, ko te karaka, a Niniwa, ko te Koroneho, tiro-
hia ana o matou tahi ko Pakere, kaore i kitea, heoi.
Te kupu, i kitea, ko te Patai a te Tiamana. Tena,
ko te whea te mea pai, aki ki a koe, o te Piro Poari,
me te Pire whaka tu Kaunihera. Kautua, e au, ko
te Pire Kaunihera engari me hari, ki te Hui ki te
Tiriti, kia whaka tika tikaina enga iwi. Heoi kihai
a Niniwa i pai kia pera ia. Na enga iwi e kore au e
toa ki te whakaatu penei mei kore taku mohio tera
ano koutou. E kite tata i aua korero, ko tenei hoki
ra, ka pera. E kore pea e pau te rua marama. E
whakamaori ana a te Harawira, te kai whakamaori o
te whare o runga. Ka oti ka tahi ka pere hi tia kia
kitenga maori o te motu, a koreira ano hoki koutou,
kite at i pau katoa, ia au nga paina mo te mahi turaki
heoi he whakatuarua kau ta aku kai tautoko, a ko
aua whakautu patai kua whakatauki tia nei i roto i
nga, Tiupiri, ka kitea ano hoki i reira, mehemea na
wai hoki nga whakautu tika, i ata pera tia ai.
Na hei kupu whakamutunga mo tenei panui roa
whakaharahara. E mohio ana au, ko nga tangata i
pa kia ratou te mamae, o te whakanukuhanga, o te-
nei Pire. 1. —Ko nga tangata whai ki nga turanga,
whakawhiwhi ki te moni e te kawanatanga. 2. —Ko
nga tangata, kua pangia e nga mate peeke rapu, mea
ake nei ranei pangia ai. 3. —Ko nga tangata. K
hiahia ana ki te mokete moni. 4. —Ko nga tangata
kore whenua. Na he whakaatu penei naku mehemea
tena e puta to ratou kaha ki te Kauhau mo te Pire
Poari kia tau tokona a tera tau, kaua e whakarongo
atu ko taua tikanga he tikanga tuku tangata tuku
whenua ki te poo.
Ka whakamihi atu au kia koe e te Etita, o te Tiu-
piri kia ora ma te kaha o te Atua taua tahi e tiaki,
kia takoto tika ai nga whakaatu ranga i nga huarahi
hei oranga mo to taua iwi maori. E whakamarama
tonu nei koe i roto i o panui. A kua tautokona atu
nei hoki e tenei, aha koa te riterite he tohu nui tena e
tautoko aua, te tahi i ta to tehi. Panui tia atu, ki
roto i te Tiupiri kotahi kaua e wehe wehea. Te
Panuitanga o enei korero.
Na to koutou hoa.
TE HEUHEU TUKINO
o Tokaanu Taupo.
No Moawhango.
Na Erueti Arani.
Te mokopuna a Topia Turoa ko Ruatekau, Hoori
Warana, kua mate note 1 o Maehe nei i mate ai, I
mate ki Mangateweka i mauria ki reira kia mahia e
nga Takuta; kua whakahokia ano ki te kainga he
nui ona iwi i hui ki te tangi; Henui nga take i
whakahaerea i taua taua ra, kua oti te whiriwhi e te
komiti, Tuwharetoa kote Heuheu anake hei haere ki
te hui ka tu ki Waitangi a konga tikanga e whaka-
otia e te Heuheu i taua hui e whakaae ana a N.
Tuwharetoa.
Tuarua-—Me kohikohi he moni hei o mote Heu-
heu E. N. Tuwharetoa. Tuatoru. Konga tono
kooti whenua a N. Tuwharetoa me tuku katoa ki
raro, kia mohiotia rano. Nga Take a taua hui koia
nei hoki nga take i pahitia e tenei huihuinga.
Ehoa Erueti i whakapotoa ai to reta mai kia tere ai
te uru ki te Panuitanga.
W. W. HIPANGO.
Ki Nga Kai utu Pepa.
Anihira Taane, Putiki...... 6 6
Ropoama Pohe, Ngaurukehu... 10 O
Karaitiana Poi, Taupo...... 10 O
Pehimana Te Tua, Karioi...... 1 O O
Hone Tumango, Parikino...... 10 O
Kumeroa, Parikino......... 50
Sam Maioha, Kaikohe.,... 10
S. Manson, Whanganui...... 7 O
Pereiha, Nepia......... 10 O
Koroneho, Masterton...... 10 O
Werahiko Aterea......... 2 6 P. K.
W. Pokiha te Parekura, Waipiro Bay 15 O
Tono Pepa
Tirirangi Hanaho. Te Aute,
Puraima Otene, Kaikohe.
Penetana Kahumuera, Kaikohe 1 O P. K
Peehi Opetini, Raetihi...... 3 O P. K
Hohepa Kawana, Raetihi...... 3 O P. K
|
|
10 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Apa Whare Komiti.
Ngaiwitarawa, Parewanui;
Rangitikei, Bulls,
Pepuere 27.
He panuitanga tenei kia mohio nga-
tangata katoa kua Rahuitia e au a Kai-
kokopu kia mutu te haere mai ote tan-
gata onga tangata ranei kite mahi inga
kai o tau a roto inga Tuna me nga manu.
Heoi ano,
RAWEA T. MARUMARU.
February 27th, 1899.
Ehoa tena koe. Man otuku atu enei kupu ruarua
kiroto ite Jubilee. I tu te hui ato iwi a Tane nui-
arangi ki Ngawhakarana ite 4 o Pepuere 1899 a i
oti taratou kapu. Kua whakahau ratou ia ahau kia
haere kite hui ote Kotahitanga ki Witangi a te 15
onga ra o Maehe, hei mangai mo Tanenuiaranga i
roto ote Porowini o Poneke me Rangitikei. Kite
aroaro onga Rangatira, me nga reo, me nga huihui-
nga tangata. Mehemea e kore e kitea te kupu hei
oranga mo te kiri maori puta puta noa te koroni o
Te Aoteroa raua ko to Waipounamu, te Tiamana o-
taua hui ko Tamati Te Paunu ko Kota Te Rangi te
Hekeretari otaua komiti o Tanenuiarangi. Heoi
ano, na tetahi o korua.
Na 10 Hanea Kawana,
MEURAMO TANEUIARANGA.
He Tupapaku.
——————————
TUHIMATA ONEPU TE AUTE,
Pepuere 28th, 1899.
E kui e te Tiupiri tena koe. Kua mate a Himiona
Temaka ona tau 100, no te 26 o Pepuere nei i mate
ai, no te 27 Kanehua i te rua o nga haora o te ahi-
ahi; eki ana i kite ano taua kaumatua ia kapene
kuki kaati, kei runga atu ona tau i te rau. No te
1895 ka timata te ata whai a te Kawanatanga hoatu
kai kakahu mo taua kaumatua, na tetahi pakeha ko
kuruunui naana i hoatu Te Aroha o te kawanatanga
ki taua kaumatua. Henui hoki te manaaki me te ti-
aki o te tahi wahine ka Tahipapa Tiairangi i nga tau
maha kua pahure ake nei tenei kaumatua no ngai-
teao he kau matua rangatira ano ko tona whakapapa
tenei: —
Ko Taraia
Ko Rangi
Ko te Ao
Ko Ranginui
Ko Rangainaho
Ko Rakaikumia
Ko te Wahinepunahau
Ko Tamamahue
Ko te Hinu
Ko Koukautai
Ko Ruu Tamahokainga.
Ko Himihona
Ko te ara tenei ki te matua taane.
Ko Rongomaipapa
Ko Himaroro
Ko Tamaraeroa
Ko Ruapututu
Ko Pahero
Ko te Tauru
Ko te Rautuatawhaki
Ko te Ngaehe
Ko Tukuaru
Ko Pouri
Ko Tamahere
Ko Tamahokainga
Ko Himiona.
Kati nga tipuna e tuku atu hei mauranga mau.
Ko taua kaumatua i kawea ano e tana iramutu ki
te urupa o te teina o Himiona te Maka ki te urupa o
Hoana Huarere ki runga ake takoto ai taua kauma-
tua no te Hungatapu, ara, no te tau 1884 ka Iriiria
e Nupi i runga i tona matenga na Arepa Maki i kara-
kia i runga i to te momona tikanga kati nui atu te
pai te marama o nga kupu karaipiture koia tenei; —
Tua tahi ko te himine 133.
|
|
11 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Tua rua ia Koriniti 15 onga upoka tae atu ki te
mutunga o taua upoko.
Tua toru, ke te inoi no te mutunga ka tukua ki te
rua o tana teina o Hoani, nga mea mana i hapai atu
i runga i te koneke, ko kora tamahine a Tioirangi
Hauahe, Mahanga Huarere, iramutu o taua Kauma-
tua e kui e te Tiupiri, kati na e tuku atu hei mau atu
mau kia kite mai nga uri a tenei kaumatua me ana
hapu inaha.
Heoi ano,
TIOIRANGI HAUAHO.
He Kupu i Mahu.
Ki te hiahia koutou kite tuku reta mai
hei Panui ma to tatou kuia ma te Tiupiri
kia marama te tuhi mai kia pai ai te tu-
kunga atu ia koutou korero e te tangata
perehi.
Na te
Hekeretari Ripoata Raro Etita o te
Tiupiri,
N. W. Te U., Whanganui,
Box 93.
Ko Tiaki Tiripa patu hoiho kua timata ki
Akarana.
Kote pakeha o Poneke i aha noi ki Marika ana ko
mea, kua mau mai, kua haria mak ki Poneke nei no
konei ka Pekerapu.
Panuitanga.
He panui tenei kia mohio ai nga tanga-
ta, nga hapu me nga iwi maori, kei te ata
tirohia e te Kawanatanga nga mahi a nga
tangata e kiia nei he tohunga ratou, i te
mea he nui nga kino e tupu ana i roto i te
iwi maori i runga i nga mahi a aua tohu-
nga. Ko te mahi a aua tohunga he
whakawai i nga tangata, he ki ka ora i a
ratou nga turoro me nga mate katoa, ko
te tukunga iho rere ke ana, a pa ana te
mamae nui ki nga tangata e mahia ana e
ratou, mate iho etahi. Ko tetahi hoki, e
kiia ana e whakakake ana ratou ki te ture
me te whakakiki i etahi kia tahuri atu ki
ta ratou mahi.
Na, ko te kupu tenei a te Kawanata-
nga: —Kaore, te Kawanatanga e pai kia
tinihangatia tona iwi maori, kia whaka-
mamaetia e nga mahi kino me nga kupu
maminga a aua tohunga, a e kore hoki te
Kawanatanga e whakaae kia kake te ta-
ngata ki runga ake i te ture. Na, reira,
me tupato nga Maori, kei whakarongo
ratou ki nga kupu whakawai a aua to-
hunga, a kaua hoki e rongo ki a ratou to-
hutohu ki a ratou, notemea hoki he
matakite te ture, he roroa ona ringaringa
ki te whatoro atu i te tangata hara, a ki
te tupono he mate ki te tinana o te tang-
ata, a ki te hemo rawa ranei tetahi i aua
mahi, heoi ka tukuna aua tohunga ki te
ture, a ka whiua ratou. A, kua whaka-
haua nga pirihimana kia tirotiro tonu i
aua tohunga mahi kino, a ki te hopu i a
ratou ina takahi ratou i te ture.
NA TE HETANA,
Minita mo te Taha Maori.
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Kooti Whenua Maori,
——————————
NO Kaikohe
No te 22 o nga ra o Pepuere nei 1899
ite 10 karaka ite ata ka puare te kooti
whakawa raruraru ki kaikoha nei ka haere
nga mahi o te whare a ka tae kite raru-
raru o Hirini Heremaia tangata maori o
ngapuhi ki kaikohe nei ma tana whakare-
renga i tana wahine me ano tamariki toko
rua. Ko Ere, Erueti te ingoa a moe ana
he wahine ke.
Na Peneha Hone Kiingi i tono te
Hamene.
Ka Patai te Koooti kia Peneha H.
Kingi.
Nau i hamene a Hirini ?—Ae.
Mo te aha ?—Mo tana kore whakaaro
ki ana Tamariki me tana wahine kua
mahue nei i a ia.
E hia ana tamariki ?—e 3.
E hoatu moni ana ano ranei ia hei
oranga mo ana tamariki ?—Kahore.
E rangi ma te wahine ?—Kahore.
Hirini H. Katai.
E mea ana koe naku a Ere i whaka-
rere ?—Ae.
E mea ana. ianei koe e kahore ahau e
whakaaro ana ki aku tamariki ?—Ae.
Erueti H. Kingi.
Te Kooti ka patai.
Nau tenei kotiro a ere ?—Ae.
E mohio ana koe ki a Hirini ?—Ae.
Ehia o raua tau i moe ai ?—E 6.
Pehea te roa o to raua wehenga ?—I
tau.
Ae mea marena ranei raua ?—Ae
Na wai ?—Nate Paahi Moramona.
E hoatu oranga ana ano moana
tamariki ?—Kahore.
Hirini Patai ano e ki ana ianei koe e
naku, a ere i whakarere ?—Ae.
Tera ranei koe i korero kite take i
whakarerea ai ?—Ae.
He aha ?—He hiahia nou ki te wahine
e moe ia koe na.
Te Kooti Patai ano kia Hirini e mohio
ana koe ki nga tamariki a ere nau ?—Ae.
E hoatu hereni ano ano koe hei oranga
mo o tamariki ?—e whangai tonu ana ano
ahau no te tangohanga atu ano ka mutu
taku atawhai.
He aha te take i whakarerea ai e koe to
wahine ?—He kino noona ki au.
He aha te kino ?—I mea ia ia maua
ano e moe ana e hara ana ahau ki te
wahine e moe i au nei.
Na reira koe i whakatutuki ai ki a moe
i taua wahine, nau ano i korero mai kei te
tino tika te korero a to wahine.
Na ehoa he tino he kino tenei nou e ki
ana koe he poriro o tamariki £1 ite ma-
ramana Himi Kerenene.
Hoori hanati e rua roia e rua Pirihi-
mana.
Ka hiki te whare ite hawhe paahi ite 12
karaka ite 2 karaka ite ahiahi ka noho te
kooti katahi ka tahuri kite mahi mo nga
penihana a Kaikohe tokorua pakeha toko
toru nga maori.
W. HEREMAIA.
He Reta Mai,
Tenei te reta a Henare Keremeta o
o Pipiriki kua tae mai, he whakaatu mai
na ana i tana whakaoranga i nga pakeha,
i tahuri te waka i roto i te awa o Whan-
ganui, ara i te tau 1896. E koa ana te
Tiupiri ki nga tangata penei, a he mea
atu ana hoki te Tiupiri, te mea pai mau
he whakaatu ki te "Humane Society " i
tau whakaoranga i aua pakeha, a tera e
homai he mera kia koe hei tohu mo tau
whakaoranga tangata.
|
|
13 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Reihi Paitikara.
Kei Aperira te 30 nga ra katu ano he
Reiha Paitikara ki Whanganui, ka nui ke
atu ki Whanganui, ka nui ke atu hoki nga
reihi ma nga maori. Konga whakahaere
katoa mo tenei huarahi me katae mai kia
Kaawhe kia Waata Hipango a ki te Heke-
retari ranei ote Karapu.
Panuitanga,
Ka taia nga ingoa o nga tangata tango
pepa o nga takiwa katoa kia noho mohio
ai o ratou komiti ki nga tangata me nga
wahine kei o ratou takiwa e tango Tiupiri
ana.
He Whakautu Reta i
te Puke,
TAHAENUI, Pepuere 12th 1899.
Kia Waata Hipango.
Tena koe mete iwi. Mau etuku atu
enei kupu ruarua kia panuitia ete Tiu-
piri, hei whakahoki ite panui aroha ataku
hoa i panui nei moku i roto ite Puke-ki-
hikurangi. Ka whakamihi atu au kia koe
e toku hoa me to panui moku
1. —Ko Toki kia haere au kite patu
wera kote mea tera epahure iau, ae, ka-
tika to korero ko te ika kaha hoki tera
ote ao ekore emate ia koe tae atu hoki
ki to tangata maku ka mate.
2. —Eki ana te whakatauki a oku
tipuna, ka mate taha uta, "ka mate
taha moana, " Waihoki inaia nei
ka mate taua ika kaha ote moana
ka mate hoki nga ture kaha ote Paremata.
Na inaia nei ka ki te iho koe ite tika ota-
ku whakahoki moto panui, kua hinga koe
me to panui. Me pooti mai koe kiau me to
iwi me to tangata nana nei takorua panui.
Heoi kaore au nei e tuhituhi pakeha i
toku nei ingoa he maori tonu hoki au nei.
Ehoa tena koe.
Na tohoa aroha,
TAARE METE.
Ki te Hunga Tuku Korero
Mai.
———————————
Kia tino mohio te hunga tuku korero
mai mo te Tiupiri, kaua hei hiiritia te
kawa, me penei te tuhinga mai o te kawa
ki te taha whakarunga. Manuscript for
press ka tuhi ai. Etita o te Tiupiri ka
tae mai i te kapa, ma te maha rawa o
nga wharangi, e rua kapa pane kuini.
Na ehoa ma kia man ki tenei ture.
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Purei Peene i Panuitana.
——————————————
I te purei Peene i Pamutana i te 23 o
Pepuere nei, he nui te huihuinga pakeha
i tae ki te matakitaki, kia ono mano tan-
gata i hui. I te purei Maati ara " Haere
nei, e waru nga peene i uru ki tena
purei. Ko nga peene tenei i purei ara: —
Werengitana Karihona Peene, 1; Wan-
ganui Karihona, 2; Waihi, 3; Pamu-
tana, 4; Wurupere, 5; Whiringi, 6;
Kereimauta, 7; Mitirataone, 8.
. Na Poneke i wini, Whanganui tino
tekene pai, a ko te kupu a te Tiati e po-
hehe ana ia, ki te whatangi a te Whanganui
Peene, ko te Peene o Poneke, a me tona
kii, e rite tonu ana aua peene.
E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panu-
itia.
PAKIPAKI, Pepuere 4, 1899.
Kia Waata Hipango.
Tena koe, me nga aitua; kia ora. Itae maua ko
te wa me Arapatu Hapuku Mete Hapuku te Nahu
metahi atu ki te Hui o te Wairoa, ko te take-
tenei he kohi moni hei hanga whare karakia, i tonoa
matau e Ngati Kahungunu kia korero ingoa take
ate hui i Papawai, me ti Ritenga o te Pire Poari, me
nga mahi katoa i Poneke, i tu ko tare mete ite tua-
tahi; ka mutu, ka tu atu ko au.
Whakamarama i te He o te Pire Poari.
Timata tia taku korero ite Mihi kia te Kuini me te
whakautu mai ate Kuini, tae noa ki te hui a te
Kawana ite Waipatu tae noa ki Papawai, iroto tonu
au ite kupu a te Pirimia me whakatikatika tona Pire
a nate Heuheu i korero e hara tenei i te Pire tuturu
tera ano te Pire kai Poneke e takoto ana. Heoi nui
atu to whakapai tia ote Heuheu iroto itaua hui,
heoi ko toku Putanga tenei ki waho o nga whaka-
tikatika; ka noho au he turaki ite Pire, ko aku he
i kite ai ka mate tatou mate Poari e wehewehe te
whenua, mate Poari e mokete mo nga tau 42, mate
Poari e whakapau nga moni kia ratou nei huarahi e
korero tia nei e te Pire. Tae noa ki te nukuhanga
ate Pirimia ite Pire, motera tau, irunga ite marama
o a matau kupu whakanuku me te nui hoki o nga
iwi e tautoko ana i tamatau nei kupu, i tohe tonu
tetaha whakatu kia Pahitia te Pire ate Pirimia i
hanga i nga tonu tanga o taua pire, tae noa ki te
Pire a Wi Pere ma mo te tairawhiti, timata mai i
Whakataane tae mai ki Petani haere noa ite moana
kakati ano ki Whakataane. Ka korero au mo te
komiti hou kua tono a nei e te taha whakatu i te pire,
kaore i whakamaramatia ki nga iwi tenei kupu iua
koki ko te hiahia nga iwi ate motu nei, kia
Puritia nga toenga whenua wai tangohia noa tia
atu ai nga ingoa o nga tangata kaore i whakama-
ramatia, e kii ana kaore kau he mana o taua
komiti kai te hoko tonu te hoko o Pohokura, kai te
hoko tonu tetahi whenua ko Waipaoa, kai te Wairoa;
he maha aku mea i whakamarama ai a kamutu ka
tu ko Hoani Ruru. Muri katu ko te Ua ka whaka-
marama, ia inga Pai o te Pire a meta raua ki ano
e tika ana aku korero ko a matou korero tonu tenei i
Poneke. Ite mutunga o a matau korero ka tu no
Ngati kahu ngunu ka whakatau ia matau korero;
ko tetaha turaki kua tika, ko tetaha whakatu ite
Pire Poari kua hinga ite kore kaore i pai te whaka-
marama a tetaha whakatu ite poari. Mo nga ara e
ai nga iwi ate motu nei; heoi ko te kore e pooti
mema kaore i korerotia ete hui; e ngari he mea
whakarongo tonu kia matau take.
Te Mema mo te Tai Rawhiti.
Korero tonu iho etahi ko au e pooti hei mema ko
Kupa o Mohaka i korero tonu ki au ko au tana
tangata e pooti ai otira he nui nga rangatira i korero
ko te Waata Taiaroa ko Heremia me nga tangata ote
Uhi o kinitu tae noa ki Karito whakapai katoa tae
no aki Nuhaka te Mahia ko etahi i korero kiau ko au e
pooti.
Komiti mo te Tiupiri.
Heoi kua whakaritea eau tetahi komiti mo te
whakahaere i te Tiupiri a kua oti o nga mema o taua
komiti me to ratou tiamana. Ma ratau ano e tuku
atu.
Na MOHI TE ATAHIKOIA.
KAITAIA, Hanuere 24, 1899.
Kite Etita ote Tiupiri.
Ehoa tenakoe. Tukua atu enei kapu ruarua kia
haria atu ete Tiupiri kinga marae whaka takoto
whakaaro onga iwi maori o Aotearoa mete Waipou-
namu. Tena koutou, tenei au te ata titiro iho nei
kinga huruhuru otatatou manu erere mai nei kia hau
kote ahua onga huruhuru he mangu he whero hema
noreira enga tangata mohio whai whakaaro kia mata
|
|
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tau kite titiro atu kite kai timata mete kai whakaoti
onga mea katoa iroto ia tatou, kati tenei au kua kite
iho inga korero ate komiti menga Patai Taanga me-
ma ote komiti, monga mea maori, ote Paremata, me
nga whakahoki anga mema ote komiti ote Taha Tu-
raki ite Pire Poari ate Pirimia, menga korero hoki a
nga kai tau tokoitana Pire, menga whakautu Pataia
hoki. Noreira enga tangata mohio kua kite au ite
ahua onga iwi maori morunga ite Pire ate Pirimia,
kati; iuru au kiroto ite komiti oti katoa ko
hau teme a mohio ki te ahua otaua Pire Poari;
ipenei teahu mete matau etakaia nei awaho
kite maunuhei he mea ana erere porangi ai
na teika kitaua matau, note kainga ote ika itaua
maunu katahi ka huia ete tangata teaho, kua tu teika
itaua matau kua mate tonu taua ika itena. wa. Tua-
ahi kote matau hei whaka wai ite ika erua rau iari te
tawhiti atu ote tangata itaua matau iti iho nui atu ranei
noreira ahakoa pena te. tawhiti ote tangata itaua ma-
tau koia tonu ano tekai takiri ite aho katu ai teika i
te matau. Noreira eokuhoa herite tonu kitena te
ahua otaua Pire, noreira enga iwi menga hapu haere
mai tatou ki te Tiriti o Waitangi whaka aroaro tahi
ai ite tahi ti kanga epai ai taua Pire motatou. Tua-
rua, emaha ra penei ana ahaa hei hui mutunga tenei
manga iwi maori katoa ahakoa ekore eoti he tikanga
ki ahatia kataea hekupu mutunga matatou ireira te-
whaka oti pai kino ranei, hoi ano te tino mea kia
whaka taka atu te pikaunga epehi nei irunga ia tatou
itimata nei te whaka pikau kia tatou ite tau 1899 hei
mea ewhiti atu ai tatou ite mate kite ora eai kite ma-
hara atatou katoa, kati note tau 1898 katahi ano tatou
ka mahara tenei ano tenei ora motatou kote Pire ate
tau Pirimia, noreira karere etahi kite tautoko ite Pire
Poari, kati etaea hoki teaha etatou ite mea kei te mo-
hio tuturu tatou he iwi tatou ekore emanawa nui kite
tatari roa ite tikanga, etaria ana noreira epenei ana
toku mahara paiatu tetuku whakarere atu iatatou
kiroto inga riraringa ote pakeha, ara, te whaka kotahi
ite Ture monga whenua menga tangata ahakoa mate
paiatu ite waiho tonu hei tirotiro matatou to tatou
mate kei waiho ano hei mea manga matau ranga me-
penei, kaora tatou kaore ranei, tino pai atu te
whaka kotahi ture noreira kite mea ekore teora epai-
ngia etatou ate hui ki Waitangi. Tenara onga iwi
tatou karere amanu kiroto ite mahanga ngakai hopu
manu kite kupenga anga kai hao ika, kati, enga ta-
ngata mohio whaiwhakaaro menga wahine rangatira
whai whakaaro haere mai ki Waitangi kia kite katoa
tatou hemate ai kai roto ite Pire Poari kati ikonei
enei korero.
Na tokoutou hoa itinei
HEREPETE RAPIHANA.
Na Putiki Wharanui.
Ite Rahoroi te 25 onga ra o Pepuere ka tuwhera te
papa pupuhi o ia kamupane hoia o Nui Tireni nei.
He mea whakatuwhera taua pupuhi na te wahine a
te mea o Whanganui. Te maati tuatahi tonu whaka-
tu maati: —Na Wiremu o Poneke i wini £7, Haaka
Pei: —Kingi, Oamaru £7. Ko enei maati mo te
moni anake. Mapara: —Mo te Kapu Hiriwha,
Peene, na ana i wini. Oamaru maati: —Na Maki-
rika i wini. He maha atu nga maati, a he maha
hoki nga tekene me o muri ake i tango paraihe.
Ko Kingi, he rangatira no te Peene o Oamaru. I
timata tena pupuhi i te tau 1888 i Oamaru.
Koia tetahi onga tangata pupuhi i haere nei ki
Ingarangi i te tau 1897. Koia te tahi ote 17 o nga
tangata pupuhi i reira, a riro ana ia ia te Mera, I
noho ia ki te tuarua ote pupuhi ote Kaporeihana
Kapu, mo nga tangata o nga koroni. I riro ia ia te-
tahi paraihe, me te tahi tohu nui i te pupuhi mo te
St. Hori Maati, ko tenei tetahi tino Maati, i raro
iho o ta te Kuini o Ingarangi. Konga moni i wini
ia Kingi i Ingarangi £43, me nga kapu hiriwha.
I te Pupuhi i Paihakena, na ana i wini te Maniwi
Kapu, me era atu paraihe. Ite tau 1891 i tuatoru ia
mo te tatua i Nepia. Ite 1897 i te tuawhitu ia i
Akarana. T te tau 1892 me tau 1895 ka riro tuturu
ia ia Te Raiwhara Tiamupeina kapu o Nui Tireni. I
te tau 1897 me te tau 1899. Ka riro ia ia te kapu ate
Huihui Maori o Nui Tireni. I tenei ka riro ia ia te
kapu a to Uniana.
Koia te Tiamupiana otenei tau.
He Whakaaturanga mo
te tau 1899.
Tenei kua tutuki te tau o to tatou Tiu-
piri, i timata mai i te wha o Hanuere 1898
ki te rima onga ra o Hanuere 1899.
TUATAHI—Kote hunga i timata mai ia
Hanuere, Pepuere, Maehe, te utu ma
ratou te kau marua hereni me te hikipere
timata mai ia Aperira, Mei, Hune, Hurae;
te kau hereni; timata mai ia Akuhata,
Noema, Tihema; e rima hereni.
TUARUA—Me whakaputa atu a koutou
moni ki o koutou komiti, mehemea ia kua
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tu, ki te kore me tuku tonu mai e ahau
Kia wawe te mutu nga raruraru o te
tau tawhito.
TUATORU—Ko te marama hei timata-
tanga ko te 5 ongara, Hanuere 1899. Ko
te utu mo to tatou pepa te Kau hereni i
te tau he kupu tuturu tena.
TUAWHA—Ko te tango a te tangata a
te wahine, mo te tau anake, kaore mo te
hawhe tau kua mutu tena ritenga i te tau
kua mahue ake nei. He kupu tuturu
tena.
TUARIMA—Me timata katoa koutou i
te 5 onga ra o Hanuere, koina te timata-
tanga tika, ki te waiho mo Pepuere, mo
Maehe, Aperira me era atu marama tango
pepa ai, ka whakahokia ano ki te timata-
tanga ote tango pepa ki a kore ai o tatou
raruraru ki te mahi haere me te tiaki haere.
TUAONO—Ki te tu nga komiti o ia wahi,
o ia wahi, koi na te hunga mana ki te
whakahaere i to tatou pepa, me ona Etita.
TUAONO—Me awhina mai koutou i to
koutou Etita kia waiho nga mahi maana
ko te whakahaere, i nga tikanga ote pepa
kia pai, ai, kote kohikohi korero, ko te
titiro i nga reta e tukua mai ana, me te
tukutukunga atu i o koutou pepa. Na ko
ena mahi kaore he ruihitanga mo tatou,
heoi ano te utu ko te kai ta anake. Na
ki te neke atu nga moni a nga kai tango
pepa i te £110 ka toe ena ki o koutou
ringaringa, ki te kore e puta mai tenei
moni i runga i te ngakau kore o te hunga
tango pepa ki te utu ia ratou pepa, me te
kore hoki o te iwi e tango pepa. Na ka
pa ki a matou mana e utu. Ko tona ritenga
ia e te iwi, kei te noho rangatira katoa te
motu ki tenei taonga, he kai mahi matou
ko a koutou mokai, koia i tangihia ake ai
te reo o tatou maatua: " E Ihu whaka-
orangia ahau i tenei mate nui. " A ki
te ora ahau ki a koe te kororia nui te hari
te pai. "
Na to koutou mokai,
NA W. W. HIPANGO
Me te Komiti.
MURIKAU PORAKA
Kooti Whenua Maori
Pipiriki.
Kua oti te whakatau e Tiati Waari nga take tu-
puna mo tera poraka mo Murikau koia tenei: —
TAMAKEHU. —Ko te tino tupuna tenei i whai paa-
nga nui.
TAMAROMIA. — Kei raro iho o Tamakehu,
TAMAWHATA, —Kei raro iho o Tamaromia.
KAHUKOKE. —He paanga iti, ko Tapuiarapa anake.
TAUIRA. —He paanga iti.
TAMAWHANAU. —He paanga iti mo Paemohoao.
Kote whakariterite tenei a te iwi, mo nga take
tupuna i whakataua ai mo taua poraka.
I muri iho ote whakataunga i nga take, katahi ka
whakahaerea nga keehi whakauru, ara.
RAIHONIA TAKAPA. —E rua ana take i whakaatu ai,
ko Turereao, ko Tamatoki.
HENI RAKAU. —Ko Tamatoki.
ERUINI TE RANGIIRIHAU. —Ko Tamatoki.
PITA te RAHUI. —Ko Hinepuke whakahaerea aua
enei keehi.
KOIA NEI TE WHAKATAUNGA A TE KOOTI.
I ta maua Whakatau mo enei keehi e Rima ka
Whakawhanuitia o maua whakaaro mo enei kehi a
inga take e awangawangatia ana e omana ngakau ka
whakangawariti ki tetahi o te hunga nana te kereeme;
ka korero maua i enei kupu kia mohio ai nga tangata
ki nga take o ta maua whakatau i enei keehi.
Mo te keehi a Heeni Rakau me nga tangata i roto i
tona rarangi hui atu ki te keehi a Eruini te Rangiiri-
hau menga tangata i roto i aia e kereeme ana enei
tangata i raro ia Toki a Tamawhata e ki ana ratou i
puta ratou ia poroporo uri a toki a tamawhata na he
nui te korero mo tenei poroporo. Ko nga tangata e i
ana he uri tenei na poroporo, a tamawhata, ko Riha.
|
|
17 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
nia takapa, H. Teriaki, Makangaru Huka, Heeni
Kakau, Eruini R Lilian, Reihana R. Wawa.
Ko nga tangata e whakahe ana ko Aterea taiwhati
raua ko Wi Pauro.
I korero a te whatarangi he whanaunga ia no nga
kai kereeme.
Ekore ia e whai kereeme i raro ia toki a tama-
whata ka kite ae maua i te wehanga i te Rarangi mo
toki mo puketotara N. B. Poraka kihai i ata whakarite.
ritea e maua nga tangata tuhituhi a kaore hoki i takoto
te tikanga kia Kimihia te tika te he ranei o nga tangata
iu ru ki reira na reira ekore e tika kia waiho taua
rarangi hei tauira mo enei keehi.
Kua tino huri huri hia e te kooti enei kereeme e
rua i raro ia toki me nga korero eke ana ki runga i
i aua kereeme tae atu kinga mahi anga komiti a e
kore e taea e maua te ki ehara enei hunga i te uri a
toki a tamawhata ki ta maua whakaaro me whaka-
uru enei ingoa ki te rarangi ki raro i taua take en-
gari kauaka erahi nga hea mo enei keehi erua heoi ka
tukura enei tangata ki roto.
Mo te kereeme a Pita te kahui me ona hoa kia uru
atu ki roto kite rarangi o hine puke kua ata huri-
hurihia e maua nga korero o tenei keehi tae atu ki te
keehi o tupapanui kei konei ano nga korero ta u patu-
patu ko etahi e ki ana he uri a pita no hinepuke
ahakoa kaore ratou i rongo wahine tuarua a hinepuke
i runga i enei tu ahua korero kaore e taea e maua te
ki e hara a pita i te uri a hinepuke engari ka whaka-
o a e ma ra Kia ia ka tukua tona ingoa ki roto.
Mo te kereeme a topia turoa e whakaae aua kaore
kau ana ahika a he oti ano te tikanga ma maua he
whakakore atu i tona keehi.
Mo te kereeme araihania Takapa i raro ia Tama-
whata ki ta maua whakaaro he uri a ia na Poroporo
uri a toki a tamawhata pera ano mo heeni rakau
raua ko eruini ki runga i tenei whenua kaore e tino
marama ana e ki ana a Rai hania i noho ia ki runga
me te mahi huki a he witi tana kei reira i te tau
1802 ko tenei korero ana e whakahengia ana e tini
rau me etahi atu kaore maua i te marama he witi
taana i reira i te tau 1892 otiia terapea a kaimania-
ewhai paanga iti i runga i te mahi ana kuia o raratiua
raua ko toua teina ko hara aka whakatau maua me
whakawhiwhi ia ki otahi hea o toki engari e ki ana hoki
maua e kore i whakatakotoria enei hea ki tetahi wahi
motu hake o te poraka no te mea ka toru te kau tau
pea roa atu ranei te mahinga ona matua a tamawhata ki
runga a kua kore iu e whai tikanga inaianei mo aua
mahinga mehemea i nohoia e te tangata i roto i
aua tau ue oti ano ta maua me whakawhiwhi a rai-
hania ki etahi o nga hea o taua tupuna ko te takoto
ranga me waiho mo etahi whakawa.
Tuarua ka tae tenei ki taana kereeme i raro ia
turereao kaore he whakahe mo to raua Putanga ko paata
i roto i taua tupuna engari mo te take o taua tupuna
ki te whenua kaore e tino marama ana ki te kooti he-
oti ano tana tohu kirunga ko tona whare ko
rangiwhetuki tona ingoa i rangitoto e tu
ana engari i etahi wa e kiia ana ko tana noho
na tona taokete na te a toroi ti papa o tamakehu en
gari ko te take ki te whenua kaore engari mehemea
ka kiia mo nga tikanga o tenei whakawa he tangata
engari i runga i te patunga ia ia ka haere ke atu
ana tamariki a kore rawa i hoki mai kia
noho tuturu ki runga kite whenua i moe ke
atu taana tamaiti a tupoho i a uru horahia moko-
kopuna a rangi tuwheao a ko a raua uri i noho atu ki
Ranana me era atu whenua o taua hapu engari kaore
i runga i tenei whenua he nui. te korero a rai hania
mo te whakanoho anga o maka ki runga ai tenei
whenua e tona tupuna e teoti engari e whakaatu ana
nga korero e hara i aia i noho ai tana wahine ki
reira i korero taua wahine i ana take i tae ai ai ki
reira noho ai engari ka kitea i te kooti. Tae mai ano
a te oti ki runga ki tenei whenua i etahi wa a ka no-
ho mo te takiwa poto otiia ko aua haerenga mai ona no
te takiwa kino e nohoia ana te pa opukehia a no aua
takiwa i whakaatu atu ai a tahukumutia rangatira o
ngatihau ite whenua i te takiwa o Hiruharama hei
whakatupunga kai ma N. Ruaka ia ratou e noho
ana i roto ia Pukehika pa e tino marama ana maua
kaore he tuku a tahukumutia Rangatira o ngatihau i
tenei whenua kia N. Ruaka.
I ki a pai hania i roto i au korero he pa ta turere
ao kei Rangitoto ko puketapu te ingoa ko te nui o te
korero e whakahe ana ki tenei pa i patai te kooti kia
topia turoa mo tenei korero utua ana e ia kaore aia i
rongo pa ki reira ko puketapu te ingoa no nga korero
a paata kei te mohio tatou i raruraru rawa ana
korero kaore ana mohiotanga mo te poraka tae atu
kinga tangata nona te whenua i runga i ta maua
hurihuri hanga i ngu korero katoa mo te keehi a rai
hania raua ko paata hui atu kinga korero whakahe ki
ta raua keehi ka ki maua kaore maua i te marama he
tupuna tika a turere ao no tenei whenua a hakoa ki
te kiia he tupuna tika ano, aia, engari i haere ke atu
ana uri a oti tonu atu ua reira ka ki maua kaore he
ahi ka o Raihania raua ko paata i raroitaua tupuna
a me whakakore atu te keehi o turei e ao.
He mea kape mai i te aroaro o te karaka o te kooti
ara o taare Taone.
Paraire—i te 2 p. m.
|
|
18 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
' HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
TE HIKA MATIU, KAIPAKA.
Karo Etita, Hekeretari and Ripoata: NIMERATA W. UMURAU, Putiki
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
Te Ripoata mo te Tiupiri:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Manganuiateao
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Heretaunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita mo nga Takiwa kia Ngatiapa:
EPARAIMA PAKI, TURAKINA.
Hei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa o
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WHANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga, Waipatu:
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Etita mo nga, Rongoa Homiopatiki:
TE MIRATANA (MILSON) FEILDING.
Raro Etita mo te takiwa ki Kaikohe:
WIREMU HEREMAIA.
Raro Etita mo Kai taia:
EREPETI RAPIHANA.
Mo Nga Tupapaku.
Kia tupato nga maori ki o ratou urupa
tupapaka, kua timata te mahi kino a te
iwi nei a te pakeha ki te hura haere i nga
tupapaku; he kimi taonga i roto i nga
kawhena, e mohiotia ana hoki, he iwi
pera te maori, ka mate tona rangatira ka
hoatu he taonga ki roto te tahi ko nga
rangatira he moko, ka mauria, mo era atu
whenua hei whakamatakitaki.
Ko nga urupu i te Takiwa ki Waira-
rapa, kua huarangatia e te tangata.
Kaati te kuhu taonga ki roto ki nga tupa-
paku, a muri ake nei.
He tau toko Mema.
Kua karangatia a Mohi Te Atahikoia
kia pootitia hei Mema mo te Paremata o
te Koroni mo te Takiwa Pooti Whaka-
terawhiti, a te pootitanga mema.
Kua kitea hoki e te Tiupiri i roto i te
Pepa o te Pukekihikurangi, kua kohiritia
e te Komiti o Tuwharetoa kia pootitia a
te Heuheu Tukino hei mema mo te Tai
Hauauru.
Tenei hoki pea a Taare Mete, ka koki-
ritia kia pootitia hei mema mo te Tai
Rawhiti.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mana o te Komiti
Nui o Whanganui.
PEPUERE 23, 1899.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui.
|
|
19 17 |
▲back to top |
Paora me Ona Hoa
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO
O TE PIRITI.
Kei au nga tino kakahu mo
ia ahua mo ia ahua, Te Hu-
ru Kaingaru, Paraikete, Ho-
ro, nga hutu kakahu, nga
haate.
Nga kakahu Wahine, o ia
ahua. E meiha ana au i nga
hutu tino pai rawa.
Haeremai ko nga po tenei o
te Takarua me te powhiri-
whiri ano ki te ringaringa
kia whiwhi ai koe.
Hui Paraki,
KAI HANGA WATI.
E hoko ana i nga Rini Taimana, me
era ata ringi, nga wati koura me
nga wati hiriwha, mo te moni
rawa.
Toku haapu kei runga rawa atu o te
Poutapeta,.
Kurumupiriti,
KAI HANGA ROHI, KEKE.
E mohio ana nga Maori ki toku
haapu kei te taha ki Putiki.
Timi Huru,
PARAKUMETE.
Kai hanga Kaata, Paki tino pai
kaka, Kai Haeana Hoiho Mahi
Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI
F. W. Iua,
ME ONA HOA.
KAI WHAKAEMI TAONGA
He hutu mo nga tane me nga tama-
riki. He nui te paraikete o ia ahua.
Nga hooro papai. Nga piwhi, me
nga hiraka, nga Kakahu mo nga
wahine, me nga Kotiro o ia
ahua. nga potae o ia ahua.
Haere mai, he iti noa iho te utu
Pataia, He tino pono tenei korero ?
KARAITIANA ME NUMANA,
Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite
kite haere o tenei wa, me tango koe
i nga hu o.
KARAITIANA ME NUMANA,
Awanui Tiriti o Whanganui.
If you want to march with the
times wear
CRICHTON & NEWMAN'S
BOOTS.
Avenue Wanganui.
Tamarana Me Te Tama,
TE WHARE RINO I RARO
MAI O TE POUTAPETA.
Ki te hanga Whare koe! Tenei
nga mea e rite ana.
Ki te hanga taiepa koe ! Tenei
nga mea e rite ana.
Ki te pupuhi manu Kararehe koe!
Tenei nga mea e rite ana.
He tangata he wahine marae koe!
Tenei nga tini tini mea e rite ana.
Hopukia te taima! I te wa e iti
ana te utu mo te moni.
J. H. Tenetini,
KAI KATIKATI MAHUNGA.
E hoko ana ahau i nga paipa mo te
utu iti rawa, he pena ano hoki mo
te tupeka He Tikareti te 15 mo te
6d. naku ano i mahi.
SPECIAL NOTICE
TO
ADVERTISERS.
On and after 1st Decem-
ber, 1898, the Advertising
Rights in this Paper are the
Property of Messrs. Vine &
Vine, from whom all infor-
mation regarding rates, etc.,
may be obtained, and to
whom payment for all Ad-
vertisements now running
must be made.
W. W. HIPANGO,
Editor.
On behalf of the Committee